Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 96.0KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 16 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

53 Sotish

Agrosanoat majmuasi

Sotib olish
MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................3
I BOB.   MAMLAKATIMIZ  AGROSANOAT  MAJMUI  TARMOQLARIDA
MAHSULOTLARINI   ISHLAB   CHIQARISHDA   IJTIMOIY   SOHANI
TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY V A NAZARIY ASOSLARI
1.1.   Agrosanoat     majmui     to‘g‘risida     tushuncha,     uning     tarkibi     va     ishlab
chiqarishni  rivojlantirishning  ilmiy-nazariy asoslari ....... .............................. ... ....6
1.2   Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati.................... ... . 10
II   BOB.   AGROSANOAT   MAHSULOTLARINI   ISHLAB   CHIQARISHDA
IJTIMOIY   SOHANI   RIVOJLANTIRISHNING   HOZIRGI   HOLATI   VA
TAHLILI
2.1.   Agrosanoat   majmuasi   ishlab   chiqarish   infratuzilmasining   ahamiyati,
iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati....................................................................32
2. 2 .Agrosanoat   majmuasi   ishlab   chiqarishda   ijtimoiy   sohalarni   rivojlantirish
yo’nalishlari tahlili ..................... ................................................................ .... ....... .. 37
XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.........................................44
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi .   Ma‘lumki,   agrar   sohadagi   ishlab   chiqarish
ko’pincha   yer   bilan   bog’liq   bo’ladi.   Yerga   egalik   qilish,   tasarruf   etish   va   undan
foydalanish   hamda   o’zlashtirish   bilan   bog’liq   bo’lgan   munosabatlar   agrar
munosabatlar   deyiladi.Qishloq   xo’jaligidagi   ishlab   chiqarishining   o’ziga   xos
xususiyatlari   shundan   iboratki,   bu   yerda   iqtisodiy   qonunlar   bilan   tabiiy   qonunlar
bevosita bog’lanib ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar
– yer, o’simlik, chorva mollari  bilan  bevosita bog’liqdir. Bu  yerda   yer   -   mehnat
ashyosi   (predmeti)   va   asosiy   ishlab   chiqarish   vositasi,   xo’jalik   yuritish   ob‘ekti
bo’lib,   u   eskirmaydi,   yeyilmaydi,   unga   munosabat   yaxshi   bo’lsa,   uning
unumdorligi yaxshi bo’ladi.
Agrosanoat   majmuasining   asosini,   yadrosini   qishloq   xo’jaligi   tashkil   etadi.
Agrosanoat   majmuasiga   kiruvchi   barcha   tarmoqlar   aynan   qishloq   xo’jaligi   bilan
bog’langan.   Ularning  ayrimlari   qishloq   xo’jaligi   uchun  ishlab   chiqarish   vositalari
ishlab   chiqarib,   yetkazib   bersa,   boshqalri   qishloq   xo’jaligida   yetishtirilgan
mahsulotlarni   tayyorlaydi,   ularni   qayta   ishlaydi   va   tayyor   mahsulotlarni
iste’molchilarga   yetkazib   beradi.   Ko’plab   sohalar   esa   shu   tarmoqlarning   bir
me’yorda ishlashi uchun xizmatlar ko’rsatadilar.    
O’zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotining   eng   yirik   tarmog’i   qishloq
xo’jaligidir.   U,   eng   avvalo,   aholining   oziq-ovqatga   bo’lgan   talabini   qondirishga
xizmat   qiladi.   Bu   borada   O’zbekiston   Respublikasi   qishloq   xo’jaligi   juda   katta
yutuqlarga   erishdi.   Respublika   qishloq   xo’jaligi   oziq   –ovqat   mahsulotlarining
deyarli   asosiy   qismini   aholimiz   uchun   yetarli   muqdorda   yetishtiradi.   Qishloq
xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va
to’qimachilik   sanoatda   ishlatilayotgan   tolaning   60   foizidan   ortiqrog’i   o’zimizda
ishlab chiqarilgan paxta tolasidir.
Kurs   ishining   maqsadi .   Agrosanoat   majmuasini   rivojlantirish   mamlakatning
iqtisodiy   quvvatini,aholining   turmush   darajasini   oshirishga   xizmat   qiladi.   SHu
3 sababli   mamlakat   agrosanoat   majmuasining   rivojlanishiga   O’zbekiston
Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda.
Bu   e’tiborning   natijasi   o’laroq,   mustaqillik   yillarida   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida
agrosanoat   majmuasi   tarmoq   hamda   korxonalari   faoliyatini   yuritish   uchun   zarur
huquqiy   baza   yaratildi   va   ular   muttasil   takomillashtirilib   borilmoqda.   Olib
borilayotgan   iqtisodiy   siyosat   natijasida   mamlakat   iqtisodiyotida   katta   sifat
o’zgarishlar   yuz   berdi.   Ayniqsa,   mulkiy   munosabatlar   takomillashdi   va   bu   holat
agrar   sohada   nodavlat   sektorning   tez   rivojlanishiga   olib   keldi.   Bugungi   kunda
qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsulotining   99,0   foizidan   ortiqrog’i   nodavlat   sektorda
ishlab   chiqarilmoqda.   Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   asosan   fermer,   dehqon
va   shirkat   xo’jaliklari   shaklida   tashkil   etildi,   bozor   talablari   va   davlat
ehtiyojlaridan   kelib   chiqib,   ishlab   chiqirishning   tarkibi   o’zgartirildi.   O’zbekiston
Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida agrosanoat majmuasiga
kiruvchi tarmoqlarni imkon darajasida bir-biriga mutanosib rivojlantirish, ularning
iqtisodiy manfaatlarini uyg’unlashtirish masalalari yanada kuchaymoqda.
Qishloq   xo’jaligida   foydalanadigan   barcha   ishlab   chiqarish   vositalari
xususiy,   shaxsiy,   jamoa   mulk   shaklida   bo’lish   mumkin.   Hozirgi   paytda   qishloq
ho’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida
bo’lib,   ulardan   ishlab   chiqarish   jarayonlari   turli   iqlim   va   tuproq   sharoitlaridan
foydalanish asosida olib boriladi. 
Kurs ishining vazifalari . Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab
chiqarish   vositalar   (traktorlar,   mashinalar,   transport   vositalari,   bino,   inshootlar,
ko’p   yillik   daraxtlar,   mahsuldor   chorva   hamda   ish   hayvonlari)   kapital   tarkibi ni
tashkil qiladi. Aylanma kapitalga quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar,
yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam
bo’lgan   turli   xil   ishlab   chiqarish   vositalari   –   invertarlar,   yoqilg’i   va   moylash
materiallaridan iborat bo’ladi. Kapital doiraviy aylanib turadi, ya‘ni pul shaklidan
ishlab   chiqarish   shakliga,   undan   tovar   shakliga   o’tib,   yana   pul   shakliga   qaytib
keladi.
4 Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   vaqti   uzoq   davom   etadi   va   ish   vaqti
kunlar   bilan   belgilanadi.   Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   jarayoni
mavsumliyligi bilan xususiyatlidir. Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan
qisqa   vaqtda   foydalaniladi.   Aholini   nisbatan   zichligi,   qishloq   xo’jaligiga   yaroqli
yerlarning   cheklanganligini   hisobga   olib,   yerga   xususiy   mulkchilik   joriy   qilinadi,
unga davlat mulki saqlanib qoldi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi,Kirish,ikki bob xulosa va 
5 I BOB. MAMLAKATIMIZ  AGROSANOAT  MAJMUI  TARMOQLARIDA
MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI
TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Agrosanoat  majmui  to‘g‘risida  tushuncha,  uning  tarkibi  va
ishlab chiqarishni  rivojlantirishning  ilmiy-nazariy asoslari
Agrosanoat integratsiyasi – sanoat va qishloq xo’jaligining bir-biriga singib
ketishi,   bir   butun   tizimga   aylanishidir.   Agrosanoat   integratsiyasi   ijtimoiy   mehnat
taqsimoti   va   kooperatsiyasini   rivojlanishining   natijasidir.   Tarmoqlarning   bir-
biridan   ajralib   ketishi   ularning   ishlab   chiqargan   mahsulotlarini   ayriboshlashni
kuchayishini   talab   qildi.   Bir   tarmoqda   ishlab   chiqariladigan   mahsulotga   talab
asosan  boshqa tarmoqda vujudga keladi. Natijada bir tarmoq ikkinchisiz mo’tadil
rivojlana   olmaydi.   Bu   ularni   integratsiyalashuvi   zaruratini   keltirib   chiqaradi.
Sanoat   va   qishloq   xo’jaligining   rivoji   ular   o’rtasida   aloqalarning
murakkablashuviga olib keldi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari qayta ishlanish uchun
qayta   ishlash   sanoatiga   tushadi.   Buning   natijasida   qishloq   xo’jaligi   sanoat   uchun
xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqqa aylana boradi. Qishloq xo’jaligining oxirgi
iste’molchi   bilan   to’g’ridan-to’g’ri   aloqasi   kamayib   boradi.   O’z   navbatida
iste’molchilarga   tayyor   mahsulot   ishlab   chiqaruvchilar   (qayta   ishlash   sanoati)
yaqinlashib boradi. Bu esa o’z navbatida tarmoqlararo integratsiyani kuchaytiradi.
Keyingi   yillarda   ishlab   chiqarish   shu   darajada   yuksalib   bormoqdaki,
iqtisodiyotning   turli   tarmoqlari   bir-biri   bilan   juda   chambarchas   bog’lanib
qolmoqda. 
Ularning   bog’lanishi,   ayniqsa,   texnologik   jihatidan   bir   –   birini   to’ldiruvchi
tarmoqlarda kuchli. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarda bu jarayon juda
yorqin namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqaruvchi,   uni   tayyorlovchi,   qayta   ishlovchi,   saqlovchi,   qayta   ishlangan   tayyor
mahsulotni   iste’molchilarga   yetkazib   beruvchi   sohalar   iqtisodiyotini   bir   –   biridan
ajri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu tarmoqlar yagona bir tizimni tashkil etadi va
ularning   birgalikda   mutanosib   ishlashi   provard   natijaning   samarali   bo’lishini
6 ta’minlaydi. Hozirda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan sanoatning bir butun
ko’rinishidir.
Agrosanoat   integaratsiyasining   yanada   chuqurlashib   borishi   ob’yektiv
jarayondir.   Bu,   albatta,   qishloq   xo’jaligining   va   umuman,   agrosanoat
majmuasining, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keluvchi jarayondir. Agrosanoat
integratsiyasining   va   kooperatsiyasining   mahsuli   sifatida   o’tgan   asrning   60-
yillaridan   boshlab   mamlakatimizda   agrosanoat   majmuasi   yagona   tizim   sifatida
shaklana boshladi. Agrosanoat  majmuasi  – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini  ishlab
chiqarish,   ularni   tayyorlash,   qayta   ishlash,   saqlash   va   tayyor   mahsulotni
iste’molchilarga   yetkazib   beruvchi,   yagona   maqsadlarga   bo’ysundirilgan,
texnologik   jihatdan   ustun   darajada   bir   biri   bilan   bog’langan   tarmoq   va   xizmatlar
yig’indisidir.   Iqtisodiy   fan   mamlakat,   hudud   va   mahsulot   turlari   bo’yicha
“agrosanoat   majmuasi”   tushunchalarini   farqlaydi.   Shunga   ko’ra   agrosanoat
majmuasi: 
• Mamlakat agrosanoat majmuasi; 
• Hudud agrosanoat majmuasi; 
• Ixtisoslashgan  (go’sht, sut, don, sabzavot  va poliz kabi  mahsulot  turlarini
yetishtirish bilan shug’illanuvchi) agrosanoat majmualaridan iborat.
  Ixtisoslashgan   agrosanoat   majmualari   ikkiga   bo’linadi.   Birinchisi,   oziq-
ovqat   mahsulotlari   ishlab   chiqaruvchi   agrosanoat   majmuasi.   Ikkinchisi   nooziq-
ovqat   mahsulotlari   ishlab   chiqaruvchi   agrosanoat   majmuasi.   Bu   agrosanoat
majmualarining   har   ikkalasi   ham   alohida   olingan   tovarlar   (mahsulotlar)   bo’yicha
agrosanoat majmualarini tashkil etadi.
O’zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotining   eng   yirik   tarmog’i   qishloq
xo’jaligidir.   U,   eng   avvalo,   aholining   oziq-ovqatga   bo’lgan   talabini   qondirishga
xizmat   qiladi.   Bu   borada   O’zbekiston   Respublikasi   qishloq   xo’jaligi   juda   katta
yutuqlarga   erishdi.   Respublika   qishloq   xo’jaligi   oziq   –ovqat   mahsulotlarining
7 deyarli   asosiy   qismini   aholimiz   uchun   yetarli   muqdorda   yetishtiradi.   Qishloq
xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va
to’qimachilik   sanoatda   ishlatilayotgan   tolaning   60   foizidan   ortiqrog’i   o’zimizda
ishlab   chiqarilgan   paxta   tolasidir.   Qolgan   qismi   jun,   kanop,   pilla   va   kimyoviy
tolalarga   to’g’ri   keladi.   Meva,   sabzavot   va   poliz   mahsulotlprini   qayta   ishlovchi
sanoat   to’liq   mahalliy   xomashyo   mahsulotlari   evaziga   ishlaydi.   Sut   va   go’shtni
qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat
ko’rsatadi.  Yog’  – moy sanoatining  xomashyolari  asosan  o’zimizda yetishtiriladi.
Faqatgina   o’simlik   moyining   ayrim   turlarini   xorijdan   keltirilgan   xomashyo
hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi  iste’mol qilayotgan yog’ –
moylarning   sifati,   assortimenti   boy   bo’lishi   uchun   chetdan   soya   keltirmoqda.
Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi.
Qishloq   xo’jaligi   O’zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotining   yirik
tarmoqlaridan   biri   hisoblanadi.   Bugungi   kunda   qishloq   xo’jaligining   mamlakat
iqtisodiyotdagi   o’rni   judda   katta.   Mamlakatda   ishlab   chiqarilayotgan   yalpi   ichki
mahsulotning   26-30   foizi   shu   tarmoqning   ulishiga   to’g’ri   keladi.   2004   yilda
mamlakat   jami   yalpi   ichki   mahsulotining   26,8   foizi   shu   tarmoqda   yaratildi.
Mamlakatimiz   iqtisodiyoti   uchun   zarur   bo’lgan   erkin   harakatdagi   qattiq   valyuta
tushumining   yarimidan   ko’prog’i   shu   tarmoq   mahsulotlarini   eksport   qilishdan
olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning
turmush   darajasi,   inson   resurslarining   katta   bir   qismining   ish   bilan   ta’minlanishi
qishloq xo’jaligi bilan bog’liq. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo’lgan mehnat
resurslarining   28   foizdan   ko’prog’i   qishloq   va   o’rmon   xo’jaligida   faoliyat   olib
boriladi.
Agrosanoat   majmuasining   asosini   tashkil   etadigan   qishloq   xo’jaligi   o’ziga
xos   xususiyatlarga   ega.   Bu   xususiyatlar   boshqa   tarmoqlardan   qishloq   xo’jaligini
farqlab   turadi   va   ishlab   chiqarishni   tashkil   etishda   o’z   talablarini   qo’yadi.   Bu
xususiyatlar quyidagilardan iborat:  
8 1. Qishloq xo’jaligi tabiiy omillarning ta’siri  katta. Ular  ishlab chiqarishning
mavsumiyligidan kelib chiqaradi. Bu esa, ishlab chiqarishni tashkil etishda mavjud
resurslardan yil davomida samarali foydalanishni hisobga olishni talab etadi. Qish
oylarida aholining vaqtinchalik bekor qolishi ayrim ijtimoiy muammolarni keltirib
chiqaradi.   Bu   masalalar   olimlar,   mutaxassis   va   ishbilarmonlar   oldiga   qator
vazifalarni qo’yadi. 
2.   Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   vositalari   sifatida   tirik   organizmlar
qatnashadi.   Bu,   o’z   navbatida,   mutaxassislardan   faqatgina   iqtisodiy
qonuniyatlarnigina   emas,   balki   bioligik   qonunlarni   ham   bilishni   va   ishlab
chiqarishni   tashkil   etishda   ularni   hisobga   olishni   talab   qiladi.   Qishloq   xo’jaligida
sarflanayotgan mehnatning samarasi ko’p jixatdan o’simlik va chorva mollarining
biologik imkoniyatlariga bog’liq. 
3.   Yer   asosiy   ishlab   chiqarish   vositasi   hisoblanib,   undan   foydalanishning
o’ziga   xos   xususiyatlari   mavjud.   Ularni   inkor   etish   yoki   yetarlicha   hisobga
olmaslik katta salbiy oqibatlarga olib keladi.  
4.   Qishloq   xo’jaligida   sarflanayotgan   moddiy   xarajatlar   davri   bilan   faoliyat
natjasida olinayotgan daromadlarning olinish davri o’rtasida farq katta. Boshqacha
qilib   aytganda,   yil   davomida   faqat   xarajatlar   qilinadi.   Chunki   yerni   ekishga
tayyorlash,   urug’lik,   o’g’itlar,   yoqilg’i-moylash   materiallari   xarid   qilish   va
sarflash, mehnatga haq to’lab borish kabi xarajatlar har oyda qilinadi. Ekin turlari
hosili esa ma’lum davrlada pishadi. Yetishtirilgan hosil sotiladi va undan keyin pul
darmodlari kelib tushadi. Albatta, amaliyatda shartnomalar asosida qishloq xo’jalik
korxonalariga   avanslar   berish,   kreditlardan   foydalanish   yoki   ayrim   xizmatlarni
tashkil   etish   natijasida   ma’lum   miqdoridagi   pul   tushumlari   bo’lishi   mumkin.
Lekin,   umuman   olganda,   yil   davomida   xarajat   sarflanishi,   daromadlarning   esa
ayrim   davrlardagina   tushishi   o’ziga   xos   obyektiv   talablarni   keltirib   chiqaradi.
Agrar siyosat bu xususiyatni hisobga olgan holda yuritilish zarur.     
9 5.   Qishloq   xo’jaligida   ishlab   chiqarish   juda   katta   maydonlarda   olib   boriladi.
Bu,   o’z   navbatida,   ishlab   chiqarishni,   aholi   punktlarini   joylashtirishda   ma’lum
talablarni   keltirib   chiqaradi,   qishloq   xo’jaligining   moddiy   –   texnika   bazasini
shakllantirishda hisobga olishni talab qiladi.    
6.   Qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlarining   bir   qismni   o’zi
urug’lik, yem – xashak, oziq – ovqat sifatida imte’mol qiladi. 
7.   Qishloq   xo’jaligi   maxulotlarining   ko’p   turlarini   uzoq   saqlash   mumkin
emas.   Bu   muammo   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarning   deyarli   bir   davrda   pishib
yetilishi   oqibatida   yanada   chuqurlashadi.   Bu,   o’z   navbatida,   yetishtirilgan
mahsulotni   tayrlovchi,   qayta   ishlovchi   tashkilotlarning   bir   me’yorda   tinmasdan
ishlashini, bk esa ayrim davrlarda juda katta quvvatlarning bo’lishini talab qiladi.
Yilning   qolgan   darvlarida   esa   bu   quvvatlarning   nisbatan   bo’sh   qolishi   kuzatiladi.
Bu   xolat   qayta   ishlash   tarmoqlarining   katta   omborxonalari   bo’lishini   talab   etadi.
Bunday holat, o’z navbatida, mahsulotning tannarxiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.      
Bu kabi o’zga xosliklarni, albatta, chuqur o’rganish va doimo hisobga olgan 
holda ishlab chiqarishni tashkil etish qishloq xo’jaligining samarali ishlashini 
ta’minlaydi. Shubhasiz, fan, texnika taraqqiyoti o’sgan borgan sari qishloq 
xo’jaligining bu xususiyatlari ta’siri nisbatan kamayib boradi, lekin butunlay yo’q 
bo’lib  ketmaydi.  
1.2.Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati
Qolgan   qismi   jun,   kanop,   pilla   va   kimyoviy   tolalarga   to’g’ri   keladi.   Meva,
sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat  to’liq mahalliy xomashyo
mahsulotlari   evaziga   ishlaydi.   Sut   va   go’shtni   qayta   ishlash   sanoati   ham
mamlakatda   yetishtirilgan   mahsulotlar   hisobiga   faoliyat   ko’rsatadi.   Yog’   –   moy
sanoatining   xomashyolari   asosan   o’zimizda   yetishtiriladi.   Faqatgina   o’simlik
moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi.
Masalan,   mamlakat   aholisi   iste’mol   qilayotgan   yog’   –   moylarning   sifati,
10 assortimenti   boy   bo’lishi   uchun   chetdan   soya   keltirmoqda.   Albatta,   bu   jami
yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi.       
Qishloq   xo’jaligi   O’zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotining   yirik
tarmoqlaridan   biri   hisoblanadi.   Bugungi   kunda   qishloq   xo’jaligining   mamlakat
iqtisodiyotdagi   o’rni   judda   katta.   Mamlakatda   ishlab   chiqarilayotgan   yalpi   ichki
mahsulotning   26-30   foizi   shu   tarmoqning   ulishiga   to’g’ri   keladi.   20 1 4   yilda
mamlakat   jami   yalpi   ichki   mahsulotining   26,8   foizi   shu   tarmoqda   yaratildi.
Mamlakatimiz   iqtisodiyoti   uchun   zarur   bo’lgan   erkin   harakatdagi   qattiq   valyuta
tushumining   yarimidan   ko’prog’i   shu   tarmoq   mahsulotlarini   eksport   qilishdan
olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning
turmush   darajasi,   inson   resurslarining   katta   bir   qismining   ish   bilan   ta’minlanishi
qishloq xo’jaligi bilan bog’liq. 
1-jadval.Respublika qishloq xo’jaligining malakat iqtisodiyotidagi o’rni 
№ Ko’rsatkichlar 20 10 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4
1. Qishloq xo’jaligi yalpi 
mahsulotining mamlakat yalpi 
ichki mahsulotdagi salmog’i,% 30,4 30 30,6 28,6 26,8
2. Qishloq xo’jaligi yalpi 
mahsulotining o’sish sur’ati, % 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1
3. Paxta tolasi va oziq-ovqat 
mahsulotlarining yalpi 
eksportdagi salmog’i, % 32,9 25,9 25,9 22,5 21,9
4. Qishloq xo’jaligi mehnat 
resurslarining salmog’i, % 29,7 29,6 29,1 28,3 28,4
     
11   Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki   qishloq   xo’jaligi   O’zbekiston
Respublikasi   iqtisodiyotining   eng   yirik   tarmog’i   hisoblanib,   yildan   yilga   uning
ulushi kamayib bormoqda. Bu borada shuni ta’kidlash lozimki 2000-2004 yillarda
qishloq xo’jaligida barqaror  qsish  yuz berdi. Mamlakat  iqtisodiyotida sanoatning,
xizmat   ko’rsatish   tizimining   nisbatan   tez   rivojlanib   borishi   tufayligina   qishloq
xo’jaligining   ulushi   kamaygan.   Bu   juda   ijobiy   jarayon   hisoblanadi.   Mamlakat
iqtisodiyoti   jadal   o’sib   borgan   sari   unda   qishloq   xo’jaligining   ulushi   kamayib
boradi.   Natijada   rivojlangan   sanoatlashgan,   xizmat   ko’rsatish   sohalari   taraqqiy
topgan mamlakatga aylanishimiz ta’minlanadi.
Mamlakatda   olib   borilayotgan   iqtisodiy,   ijtimoiy   islohotlarning   muvaffaqiyati
ko’p   jihatdan  qishloq   ho’jaligining  rivojlanish   darajasiga   bog’liq.   Chunki   qishloq
ho’jaligi   mamlakatimiz   uchun   ham   siyosiy,   ham   iqtisodiy   va   ijtimoiy   ahamiyat
kasb etgan soha bo’lib, u quyidagi funksiyalarni bajaradi:
 mamlakatmizni oziq ovqat fondini shakllantiradi; 
 yurtimizning oziq-ovqat sohadagi mustaqilligini ta’minlaydi; 
 qishloq   ho’jaligi   mahsulotlarini   qayta   ishlaydigan   sanoat   uchun   hom   ashyo
yetkazib beradi;
 aholini ish joylari bilan ta’minlaydi. 
O’zbekiston   Respublikasi   qishloq   ho’jaligi   o’simlikchilik   va   chorvachilik
tarmoqlaridan   iborat.   O’simlikchilik   tarmog’ida   paxta,   donli   ekinlar   (asosan
bug’doy), kartoshka, sabzavot,  poliz, tamaki, yem-xashak  ekinlari, o’simlik yog’i
beradigan   ekinlar   (masxar,   kungaboqar),   bog’dorchiik   va   uzumchilikdan   iborat.
Chorvachilikda   qoramolchilik,   qo’y   va   echkichilik,   parrandachilik,   otchilik
(yilqichilik),   kuyonchilik,   tuyachilik,   cho’chqachilik   tarmoqlari   shakllangan   va
rivojlangan.   Bundan   tashqari   respublika   qishloq   xo’jaligida   pillachilik,
asalarichilik va baliqchilik sohalari ham  yaxshi rivojlanib kelmoqda. Respublikada
hozirda 6,2 mln. bosh qoramol, 11,1 mln. bosh qo’y va echkilar bor.
12 2-jadval. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining
tarkibi,   (% da) Ўсимликч илик тармоғи махсулотлари улуши  Чорвочилик тармоғи махсулотлари улуши	
52,6	
47,4	
51,6	
48,4	
50,6	49,4	
51,6	
48,4	
53,7	
46,3	
42
44
46
48
50
52
54
56	
2000	2001	2002	2003	2004
O’rganilayotgan   davrda   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   tarkibida   katta
o’zgarishlar yuz bermagan. 2010 yilda o’simlikchilik tarmog’ining ulushi 52,6 foiz
bo’lgan bo’lsa 2014 yilga kelib 53,7 foizni tashkil etgan yoki 1,1 punktga oshgan.
Shu   yillarda   chorvachilik   mahsulotlarining   qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsulotdagi
ulushi   47,4   foizdan   46,3   foizga   tushib   qolgan.   Buning   asosiy   sababi   2004   yil
qishloq   xo’jaligi   uchun   juda   qulay   kelishi   sababli   o’simlikchilik   tarmog’i   yalpi
mahsulotining   chorvachilik   yalpi   mahsulotining   o’sishidan   tez   sur’atlarda
bo’lganligidadir. 
O’zbekiston   Respublikasi   qishloq   xo’jaligi   yer-suv,   asosiy   aktivlar   (asosiy
fondlar), mehnat resurslari va boshha ishlab chiqarishni tashkil etish va olib borish
uchun zarur resurslarga ega. 
3-jadval. O’zbekiston Respublikasining yer fondi va uning
foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi
№ Erdan
foydalanuvchilar 200 6 yil 20 10  yil 20 1 4 yil
ming ga % ming ga % ming
ga %
Jami er fondi
Shundan 44405,0 100,0 44405,0 100,0 44410,
3 100,0
13 1. Qishloq xo’jaligi 
korxonalari 
foydalanayotgan erlar 25317,8 57,0 25112,6 56,6 24819,
4 55,8
2. O’rmon xo’jalik 
korxonalari erlari 8695,5 19,7 8446,3 19,1 8402,6 18,9
3. Sanoat, transport, 
mudofaa, aloqa va 
boshqa tashkilotlar 
erlari 1868,9 4,2 1926,3 4,4 2264,3 5,2
4. Aholi yashash joylari 226,4 0,5 231,2 0,5 238,7 0,5
5. Zahiradagi erla 7492,1 16,8 7472,5 16,8 7432,8 16,7
6. Gidrotexnika va 
boshqa suv xo’jaligi 
tashkilotlari erlari 793,8 1,7 804,6 1,8 822,4 1,8
7. Tabiat muhofazasi, 
sog’lomlashtirish va 
madaniy ahamiyatga 
ega erlar 10,5 0,02 70,8 0,1 74,3 0,1
8. Boshqa erlar - - 340,7 0,7 430,1 0,9
Jadvaldan   ko’rinib   turibdiki   2014   yil   ma’lumotlariga   qaraganda   Respublika   yer
fondining   asosiy   qismi,   55,8   foizi   qishloq   xo’jaligi   tarmog’iga   berilgan.   Agarda
o’rmon   xo’jaligi,   qisman   gidrotexnika   va   boshqa   suv   xo’jaligi   tashkilotlari   (oz
miqdorda   bo’lsada   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqaradi)   va   mudofaa
vazirligiga   qarashli   ayrim   xo’jaliklarda   ham   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   ishlab
14 chiqarilishini  hisobga olsak yuqoridagi raqam yanada kattaroq ulushni  egallashini
anglash  mumkin.
2014 yilning yanvariga bo’lgan ma’lumotga ko’ra 3691, ming gektardan ko’proq
sug’orilib haydaladigan yer, 230 ming gadan  ortiqroq bog’ va uzumzorlar bor. 
Respublika qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish tarkibida mustaqillik yillarida
keskin o’zgarishlar yuz berdi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga jalb etilgan yer
resurslari bugungi kun talabidan kelib chiqib asosan paxta va g’alla ekinlari uchun
ajratilmoqda.  
5-jadval. O’zbekiston Respublikasida ekin maydonlari tarkibining o’zgarishi
(barcha turdagi xo’jaliklar bo’yicha ming gektar )
20 1 3 yil 20 1 4 yil
Barcha
Turdagi
xo’jalikla
rda Shirkatl
rda Fermerxo’j
alik
larida Dehq
on
xo’jal
ik
larida Barc
ha
turda
gi
xo’jal
ik
larda Shirk
at
larda Ferm
er
xo’jal
ik
larida Dehq
on
xo’jal
ik
larida
Jami
ekin
maydoni 3790,1 1967,0 1401,9 421,2 3691,
5 1497
,1 1761,
6 432,8
Donli
ekinlar
Shundan 1790,9 912,1 680,3 198,5 1666,
5 661,
4 805,2 199,9
15 :
Bug’doy 1507,56 766,6 581,3 159,7 1469,
7 593,
5 715,1 161,1
Sholi
(guruch) 121,0 67,3 47,8 5,9 65,9 22,7 40,0 3,2
Makka
don
uchun 34,7 7,3 7,8 19,6 34,5 5,4 8,5 20,6
Texnika
ekinlari
Shundan
: 1445 847,2 590,0 7,8 1516,
8 690,
8 815,6 10,4
Paxta 1393 820 573 - 1455,
7 662,
9 792,8 -
Kartosh
ka,
sabzavot
va poliz 237,7 47,4 36,7 153,5 226,9 31,2 37,5 158,2
Kartosh
ka 49,2 3,4 2,2 43,6 52,4 3,8 3,3 45,3
Sabzavo
t 145,6 34,1 17,5 94 137,6 21,3 19,1 97,2
Poliz 41,3 8,5 17 15,8 35 5,3 14,6 15,1
Mevali
bog’lar 201,5 108,7 27,3 65,6 198,9 97,1 37,8 64
16 Uzumzo
rlar 118,2 76,5 10,6 31,1 116,1 67,7 16,3 32,1
Em-
xashak
ekinlari 316,5 160,2 94,9 61,4 281,3 113,
7 103,3 64,3
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki   Respublika   ekin   maydonlari
yildan   yilga   qisqarib   bormoqda   va   bu   kamayish   2014   yilda   2013   yilga   nisbatan
98,6   ming   gektarga   yoki   2,7   foizga   kamaygan.   Ushbu   kamayish   asosan   yem-
xashak   ekinlari,   sabzavot,   poliz,   mevali   bog’lar   va   uzumzorlar   hamda   g’alla
ekinlari   hisobiga   yuz   bergan.   Shu   bilan   birgalikda   aholining,   mamlakat
iqtisodiyotining   manfaatlaridan   (xalqaro   bozorda   paxta   xomashyosi
konyukturasining o’zgarishini hisobga olib) kelib chiqib paxta ekin maydoni 2014
yilda 2013 yildagidan 62,7 ming gektarga yoki 4,5 foizga oshgan. 
Respublika qishloq xo’jaligining chorvachilik tarmog’i ham jadal rivojlanish
uchun katta resurslarga ega. 
6-jadval. O’zbekiston Respublikasida chorva mollari va parrandalar bosh soni
(barcha mu l k shakllari bo’yicha, ming bosh)
Chorva molari va
parrandalar 20 1 0 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4 O’sish(Q)
kamayish
(-)
Qoramollar 5353,4 5416,1 5477,6 5878,8 6232,6 879,2
Shundan: sigirlar 2343,4 2361,8 2393,2 2549,9 2708,8 365,4
Sigirlarning 
salmog’i,% 43,7 43,6 43,7 43,3 43,4 x
Qo’y va echkilar 8932,5 9022,6 9233,9 9928,6 11181,9 2249,4
17 Cho’chqalar 85,8 81,6 75,4 89,9 83,8 -2,0
Parrandalar 14510 14828,7 15354,9 17675,
7 18822,6 4216,9
Otlar 146,3 144,7 143,4 147,3 149,4 3,1
Jadval   ma’lumotlaridan   ko’rinib   turibdiki   Respublikada   deyarli   barcha
turdagi chorva mollari (cho’chqalardan tashqari) va parandalar bosh soni ko’payib
bormoqda.   20 1 4   yilda   20 1 3   yilga   qaraganda   qoramollar   bosh   soni   879,2   ming,
sigirlar   365,4   ming,   qo’y   va   echkilar   2249,4   ming,   parrandalar   bosh   soni   4216,9
ming boshga  oshdi.  O’rganilgan  davrda  faqatgina  cho’chqalar  bosh  soni  2  minga
kamayib ketgan.  
Qoramolchilikning   tarkibi   ham   ijobiy   tomonga   o’zgargan.   Agarda
mustaqillikkacha (1990 yilda) jami qoramollar tarkibida sigirlarning salmog’i 32,6
foizni   tashkil   etgan     bo’lsa   2000   yildan   boshlab   bu   ko’rsatkich   43   foizdan   oshib
ketda va shu holat saqlanib qolmoqda. Bu Respublika Prezidenti I.Karimovning va
hukumatining   olib   borgan   oqilona   siyosatining   natijasida   yuz   berdi.   “Respublika
chorvachiligida   iqtisodiy   islohotlarni   chuqurlashtirish   bo’yicha   chora   tadbirlar
to’g’risida”gi   O’zbekiston   Respublikasi     Vazirlar   Mahkamasining   1993   yil   15
martida   qabul   qilingan   137   sonli   qarori   bilan   Respublikamizdagi   1499   ta   jamoa
chorvachilik   fermalari   yopiq   turdagi   hissadorlik   jamiyatlariga   aylantirilib,   489,1
ming   bosh   qoramollar,   shu   jumladan   96,3   ming   bosh   sigirlar   chorvadorlarga
xususiylashtirilib   berildi.   Keyinchalik   ushbu   qarorda   belgilangan   vazifalarni
bajarish   maqsadida   aholiga   600   ming   bosh   zotli   buzoqlar   sotildi.   Natijada
chorvachilikning asosiy qismi aholi qo’liga o’tdi. Qoramollarning katta qismining
aholi   qo’liga   o’tishi   uning   tarkibini   yaxshilanishiga   (jami   qoramollar   sonida
sigirlarning   ulushining   ortishiga),   ijobiy   tabiiy   tanlanishning   yuzaga   kelishiga,
18 yem-xashak ekin maydonlari yildan yilga qisqarib boriga qaramasdan yem-xashak
muammosini qisman xal etilishiga olib keldi. 
Mustaqillik   yillarida   olib   borilgan   islohotlar   natijasida   O’zbekiston
Resublikasi   dinamik   holda   rivojlanib   borayotgan   murakkab   iqtisodiy   tizimga   ega
bo’ldi.   Qishloq   xo’jaligi   Respulika   iqtsodiyotining   yirik   va   muhim   tarmog’i
sifatida saqlanib qoldi.
Qishloq   xo’jaligi   O’zbekiston   xalqlarining   eng   qadimdan   shug’illangan
asosiy   sohalardan   biri   bo’lib,   bir   necha   ming   yilliklardan   asta-sekin   rivoj   topib
kelmoqda.   Respublika   hududida   avvalo   chorvachilik   keyinchalik   dehqonchilik
madaniyati   tarkib   topdi.   Chorvachilikning   asosan   qo’ychilik,   qoramolchilik,
otchilik   (yilqichilik),   asalarichilik,   tuyachilik   va   ipakchilik,   dehqonchilikning
donchilik,   sabzavotchilik,   polizchilik,   bog’dorchilik   va   paxtachilik   tormoqlari
yaxshi   rivojlandi.   Qishloq   xo’jaligi   Respublikamiz   hududida   yashaydigan
xalqlarning   asosiy   turmush   tarziga   aylangan.   Uning   rivoji   yurtimiz   hududida
qishloq   xo’jaligi   bilan   bog’liq   mehnat   qurollari   ishlab   chiqarishning   o’sishiga
sabab   bo’ldi.   Natijada   asta   sekin   bo’lsada   madaniyat,   ilm-fan,   kosibchilik   rivoj
topdi. 
XX   asrda   dunyo   mamlakatlari   taraqiyotining   tez   rivojlanishi   yurtimizning
iqtisodiy-ijtimoiy   hayotiga   o’z   ijobiy   ta’sirini   ko’rsatdi.   Respublikaning   qishloq
xo’jalik yalpi mahsuloti  1913 yildan 1990 yilga (mustaqillikkacha) qadar bo’lgan
davrda   188   marta   o’sdi.   1913   yildan   1940   yilgacha   qishloq   xo’jaligi   yalpi
mahsuloti 1,8 marta, 1960 yilda 51 marta, 1970 yilda 100 marta va 1980 yilda 170
martani tashkil etdi. Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki o’sish sur’atlari 1960-1980
yillar   ichida   tez   bo’lgan.   Shu   davrda   qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsulotining
o’sishining   asosiy   sabablari   narxdagi   o’zgarishlar,   yangi   yerlarni   o’zlashtirish
hisobiga,   nisbatan   ekstensiv   yo’l   bilan   amalga   oshirilgan.   Ushbu   davrda   qishloq
xo’jaligi   mahsulotlarini   natural   holda   ishlab   chiqarishning   o’sishi   bunga   isbot
bo’ladi.   1913   yilda   89   ming   tonna   go’sht   (so’yilgan   vaznda)   ishlab   chiqarilgan
bo’lsa   1990   yilda   419,9   ming   tonna   ishlab   chiqarilgan   yoki   4,7   martaga   oshgan.
19 Sut ishlab chiqarish shu davrda 11,4 marta, tuxum yetishtirish 30,1 marta, sabzavot
21,1   marta,   don   ishlab   chiqarish   1,9   marta,   paxta   yetishtirish   esa   11,1   marta,
o’simlik   yog’i   yetishtirish   8,4   martaga     o’sdi.   Raqamlarga   e’tibor   berilsa   ushbu
davrda   qishloq   xo’jaligining   yalpi   mahsulotining   o’sishi   mahsulotlarning   natural
miqdordagi   o’sishidan   solishtirib   bo’lmaydigan   darajada   yuqori   sur’atlarda
o’sganligini   ko’rish   mumkin.   O’sish   mahsulotlar   narxining   o’sishi   hisobiga   yuz
berganini   aslida   esa   salkam   1   asrda   o’sish   15-20   martadan   yuqori   bo’lmagini
ko’ramiz. 
Sobiq   sho’rolar   davrida   O’zbekistonda   bir   tomonlama   bo’lsada   qishloq
xo’jaligida   katta   o’zgarishlar   yuz   berdi.   SHo’rolar   davlatining   asosiy   siyosati
O’zbekistonning   boy   tabiiy   iqlim   sharoitidan   umumdavlat   manfaatlari   uchun
foydalanishga   qaratildi.   Natijada   Respublika   va   uning   xalqining   manfaatlari
umumdavlat manfaatlariga bo’ysindirildi. Bunday siyosat respublika iqtisodiyotida
juda   katta   muammolarni   keltirib   chiqardi.   Olib   borilgan   siyosatning   natijasida
qishloq xo’jaligi ishlari bilan band bo’lgan respublika aholsiining katta qismi past
malakali mehnat resurslariga aylandi. Umummamlakat manfaatlaridan kelib chiqib
O’zbekiston   asosan   paxta   ishlab   chiqarishga   ixtisoslashtirildi.   Uning   natijasida
xalqimiz   asrlar   mobaynida   shug’illanib   kelgan   qishloq   xo’jaligining   ko’plab
sohalariga   e’tibor   kamaydi,   ularning   ayrimlari   mutloq   yo’qolib   ketdi.   Jumladan,
XX   asrning   80   -   yillariga   kelib   respublikada   yetishtirish   uchun   tarvuz   urug’lari
Rossiyaning   Astraxan   o’lkasidan   keltirildi.   Paxta   ishlab   chiqarishni   ko’paytirish
respublikada oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni keskin kamayishiga olib keldi. 
Birinchidan, xalq farovonligi, mamlakat  xavfsizligini ta’minlash maqsadida
qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarishni   miqdor   jihatdan   ko’paytirish.   Bu
borada ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirish zarur edi va
bu   vazifa   xozir   va   kelajakda   ham   dolzarb   bo’lib   qoladi.   Xozirda   aholi   iste’moli
uchun   zarur   bo’lgan   don   ishlab   chiqarishga   yerishildi.   Ammo   chorvachilik
mahsulotlari   ishlab   chiqarish   borasida   katta   muammolar   mavjud.   2000-2004
yilarda   aholi   jon   boshiga   o’rtacha   go’sht   ishlab   chiqarish   34   kg,   sut   ishlab
20 chiqarish 164 kgni tashkil etdi. U tibbiy me’yordagidan   ikki martaga yaqin kam.
Shu   sababli   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   miqdor   jihatdan   ishlab   chiqarish
hajmini ko’paytirish asosiy maqsadli vazifalardan biri hisoblanadi va bu muammo
Respublika Prezidenti va hukumatining diqqat e’tiborida turibdi.
Ikkinchidan   qishloq   xo’jaligida   yetishtirilayotgan   mahsulotlar   sifati   va
assortimentini   yaxshilab   borish   zarur.   Ma’lumki   O’zbekiston   Respublikasi   paxta
ishlab   chiqarishda   dunyoda   beshinchi   o’rinda,   paxta   tolasini   sotish   bo’yicha   esa
ikkinchi   o’rinda   turadi.   Paxta   tolasini   sotish   mamlakat   eksportning   18-19   foizini
tashkil   etmoqda.   Mamlakatda   yetishtirilayotgan   paxta   tolasining   sifatini   keskin
yaxshilash iqtisodiyotga juda katta iqtisodiy samara keltiradi. Dunyo davlatlari va
Respublikamiz   to’qimachilik   sanoati   talab   qiladigan   tipdagi   tolalar   yetishtirishni
ko’paytirish   zarur.   Sifatni   va   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   assortimentini
yaxshilash   zarurati   respublika   qishloq   xo’jaligini   rivojlantirishning   eng   asosiy
yo’nalishi sifatida belgilangan.
Uchinchidan,   qishloq   xo’jaligida   mehnat   unumdorligini   oshirish   doimiy
zarurat   hisoblanadi.   Mehnat   unumdorligini   oshirish   mamlakat   qishloq   xo’jaligini
raqobatbordoshligini   kuchaytiradi,   aholining   turmush   sharoitini   yaxshilaydi,
mahsulot   ishlab   chiqarishni   ko’payishiga   va   uning   sifatining   talab   darajasiga
yetishini ta’minlaydi. 
To’rtinchidan,   qishloq   xo’jaligi   mahslotlari   yetishtirishni   nisbatan
orzonlashishiga   yerishish   lozim.   Albatta   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   qishloq
xo’jaligi   o’ziga   kerakli   texnika,   yoqilg’i,mineral   o’g’it,   boshqa   tovar   va
xizmatlarni     bozor   bahosida   sotib   oladi.   O’z   mahsulotini   esa   o’zi   uchun   foydali
narxlarda   xamisha   ham   sota   olmaydi.   Lekin   aholining   daromadlarining   o’sishi
oziq-ovqat   mahsulotlari   narxlarining   o’sishidan   kattaroq   bo’lishini   ta’minlash
kerak.   Xozirda   respublika   aholisi   o’z   daromadlarinig   51-52   foizini   oziq-ovqat
uchun   sarflayotgan   bo’lsa   kelajakda   bu   ko’rsatkich   kamayib   borishi   (aholining
oziq-ovqat bilan ta’minlanishi yaxshilanib borishi asosida) kerak.
21 Beshinchidan,   qishloq   joylarni,   hududlarni   imkon   darajasida   bir   me’yorda
rivojlanishini   ta’minlashga   e’tiborni   kuchaytirish   vazifasi   ham   juda   dolzarb
hisoblanadi.   Qishloq   hududlarini   ijtioiy   taraqqiyot   darajasini   yanada   yuksaltirish,
ish joylarin tashkil etish ko’plab salbiy holatlarning oldini oladi. Prezidentimizning
qishloq aholini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlash to’g’risidagi farmon va
qarorlarining qabul qilinishi, maxsus dasturlar ishlab chiqarilishi qishloqni ijtimoiy
va iqtisodiy rivojlanishiga e’tiborning kuchli ekanligini ko’rsatadi.
Mustaqillik   yillarida   mamlakatimizda   olib   borilgan   siyosiy,   iqtisodiy,
ijtimoiy   siyosat   natijasida   qishloq   xo’jaligida  chuqur   tarkibiy,   ijtimoiy   va  mulkiy
munosobatlar   o’zgarishi   yuz   berdi.   Mustaqillik   yillarida   iqtisodiyotni   jumladan,
qishloq   xo’jaligini   tubdan   isloh   qilishning   nazariy   asoslari   Prezident   I.Karimov
tomonidan ishlab chiqildi. Prezidentimiz asarlarida   iqtisodiy rivojlanishning turli
xil konsepsiyalari tahlil etildi. 
Birinchi   konsepsiya   –   Asosiy   ehtiyojlar   konsepsiyasiya   –   aholi   eng   kam
tirikchilik   ehtiyojini   kafolotli   tarzda   ta’minlash   va   ish   bilan   band   qilish
muammosini hal etishga qaratilgan;
Ikkinchi   konsepsiya   –   Maqbul   yoki   tegishli   texnologiya   konsepsiyasi   –
aholining   mehnatga   layoqatli   qismining   bandligini   ta’minlaydigan   va   mahalliy
xomashyoni,   avvalo   qishloq   xo’jaligi   xomashyosini   birlamchi   va   chuqur   qayta
ishlashga   qaratilgan.   Bu   konsepsiya   eng   ilg’or   texnologiyalarni   rivojlantirish
zarurligiga asoslanadi;
Uchinchi   konsepsiya   –   O’z   kuchiga   jamoa   bo’lib   ishonish   konsepsiyasi   –
mavjud   zahiralardan   to’liqroq   foydalanishga   va   mamlakat   iqtisodiyotini   boshqa
davlatlarga qaramligiga barham berishga qaratilgan;
To’rtinchi   konsepsiya   –   Yangi   xalqaro   iqtisodiy   tartib   konsepsiyasi   –
rivojlanayotgan   yurtimizning   iqtisodiy   qoloqligini   tugatish   va   boshqa   davlvtlar
bilan teng huquqli sheriklar sifatida faoliyat yuritishiga qaratilgan.
22 Olib   borilgan   rejali   ishlar   natijasida   tarmoqda   ma’lum   ijobiy   yutuqlarga
erishildi. 
Birinchidan,   mamlakat   iqtisodiyoti,   jumladan   qishloq   xo’jaligi   bozor
iqtisodiyoti   talablari   sharoitida   faoliyat   ko’rsatishlari   uchun   kerakli   huquqiy   asos
yaratildi.   Tarixan   qisqa   davrda   umuman   iqtisodiyotga   tegishli   100   dan   ortiq
qonunlar   ishlab   chiqildi   va   hayotga   joriy   etildi.   Ular   qatoriga   O’zbekiston
Respublikasining   Yer   kodeksi,       Fermer   xo’jaligi   to’g’risida,   Qishloq   xo’jaligi
kooperativi   (shirkat   xo’jaligi)   to’g’risida,   Dehqon   xo’jaligi   to’g’risida,   Qishloq
xo’jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to’g’risida kabi qishloq xo’jaligi tarmog’iga
oid   qator   qonunlarni   kiritish   mumkin.   Mustaqillik   yillarida   bevosita   qishloq
xo’jaligiga   oid   140   dan   ortiq   Prezident   Farmonlari   va   Vazirlar   Mahkamasining
qarorlari qabul qilindi hamda turli me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bu qonun va
me’yoriy   hujjatlar   qishloq   xo’jaligi   korxonalarining   xatti   –   xarakatlarini   belgilab
beradi.   Natijada   qonun   doirasida   iqtisodiy   munosabatlarni   tarkib   toptirish   imkoni
yaratildi. Qishloq xo’jaligida boshqaruvning ma’muriy buyruqbozlik, iqtisodiy va
sotsial   pisixologik   usullaridan   foydalanilganda   qonunga   asoslanish   imkoniyati
yaratildi. 
Ikkinchidan,   qishloq   xo’jaligida   ham   amalda   ko’p   ukladli   iqtisod   tarkib
topdi. Bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talabiga ko’ra olib borilgan iqtisodiy siyosat
natijasida,   turli   mulkchilikga   asoslangan   xo’jalik   yurituvchi   subyektlar   vujudga
keldi.   Natijada   qishloq   xo’jaligi   korxonalarining   asosiy   qismi   nodavlat   mulkga
asoslangan   bo’lib,   bu   davlat   mulkiga   asoslangan   korxonalarning   kamayishiga
sabab   bo’ldi.   1991   yilda   qishloq   xo’jaligi   korxonalarining   deyarli   asosiy   qismi
(kolxoz   kooperativ   mulkga   asoslangan   bo’lganligi   bilan   amalda   davlat   mulkiga
asoslangan   sovxozlardan   deyarli   farqi   yo’q   bo’lib   qolgan   edi)   davlat   mulkiga
asoslangan xo’jaliklar edi. 
Bugungi kunga kelib qishloq xo’jaligida 406 ta shirkatlar, 55 ta davlat, 135
mingdan   ko’proq   fermer   xo’jaliklari,   564   ta   xususiy   chorvachilik   fermalari   va
4481,7   mingta   dehqon   xo’jaliklari   faoliyat   ko’rsatib   turibdi.   2000   yilda   qishloq
23 xo’jaligida   yetishtirilgan   maxsulotning   98,4%   foizi   nodavlat   mulk   shakliga
asoslangan   xo’jaliklar   hissasiga   to’g’ri   keldi.   2004   yil   ma’lumotlariga   ko’ra
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 59,7 foizi aholining dehqon, 20,4 foizi fermer
va   19,9   foizi   yirik   shirkat   hamda   davlat   xo’jaliklarida   yaratildi.   Xususiy
mulkchilikka asoslangan fermer xo’jaliklari mustahkamlanib, kuchayib bormoqda.
Agarda 1995 yilda bir fermer xo’jaligiga 10,4 gektar yer to’g’ri kelgan bo’lsa 2004
yilda   bu   ko’rsatgich   28,2   gektarni   tashkil   etdi   yoki   2,7   marotaba   kattalashgan.
Fermer   va   dehqon   xo’jaliklarining   ko’payib   borishi   va   rivojlanishi   bozor
iqtisodiyotining uchta ustunidan biri hisoblangan xususiy mulkchilik ham  qishloq
Bir   so’z   bilan   aytganda,   qishloq   xo’jaligida   bugungi   kun   talabidan   kelib   chiqib
ishlab   chiqarishni   tashkil   etishning   yangi   shakllari   vujudga   kelmoqda   va   ular
takomillashib bormoqda 
Respublika   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarida   turli   mulk   shakllarining   va
tarmoqlarining ulushi, (% da)
3. Qishloq   xo’jaligi   yalpi
mahsulotida   shirkatlarning
salmog’i, % 28,6 27,9 28,1 22,2 19,9
4. Qishloq   xo’jaligi   yalpi
mahsulotida   fermer
xo’jaliklarining salmog’i, % 10,3 11,4 12,1 14,8 20,4
5. Qishloq   xo’jaligi   yalpi
mahsulotida   dehqon
xo’jaliklarining salmog’i, % 61,1 60,7 59,8 63,0 59,7
6. Qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsuloti,
% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
24 Shundan:
7. O’smlikchilik tarmohlari salmog’i,
% 52,6 51,6 50,6 51,6 53,7
8. Chorvachilik   mahsulotlari
salmog’i, % 47,4 48,4 49,4 48,4 46,3
Uchinchidan,   bozor   iqtisodiyotida   rivojlanishni   ta’minlovchi   to’rt   omildan
biri,   ishbilarmonlik,   o’z   o’rnini   topa   boshladi.   Qishloq   xo’jaligida   135   mingdan
ko’proq   fermer,   4481,7   ming   dehqon   xo’jaliklarining   va   564   ta   xususiy
chorvachilik   fermalari   hamda   minglab   qishloq   xo’jaligiga   xizmat   qiladigan   va
uning   mahsulotlarini   qayta   ishlaydigan   xususiy   kichik   korxonalarning   mavjudligi
hozircha ko’p bo’lmasada mulkdorlar, ishbilarmonlar guruhi vujudga kelganligini
ko’rsatadi. Bu omil bozor iqtisodiyotida hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Ishbilarmonlik
rivojlanib   u   bilan   shug’illanuvchilar   soni   va   sifati   oshib   borgan   sari   bozor
iqtisodiyoti kuchayadi va xalqning turmush sharoiti yaxshilana boradi. 
Qishloq   xo’jaligida   olib   borilgan   islohotlarning   natijasida   qishloqda   kichik
tadbirkorlik subyektlari soni ortib ularning iqtisoddagi ulushi ko’payib bormoqda.
Agarda   2000   yilda   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarishda   kichik
tadbirkorlikning   ulushi   71,4   foiz   bo’lgan   bo’lsa   2003   yilda   bu   ko’rsatkich   78,1
foizga 2004 yilda esa 80,9 foizga yetgan. 
To’rtinchidan,   bugungi   kun   hayot   talabidan   kelib   chiqgan   holda   xo’jalik
yuritishning   yangi   mexanizmi   ishlab   chiqildi   va   tadbiq   qilindi.   Mustaqillikning
dastlabki   davrlarida   xo’jalikning   mineral   o’g’itlarga,   yoqilg’i   moylash
materiallariga,   elektr   energiyasiga   hamda   ish   haqiga   bo’lgan   talabini   qondirish
uchun   olinadigan   qismi   uchun   hisob   –   kitoblar   maxsus   schet   orqali   amalga
oshiriladigan   qilindi.   Natijada   qishloq   xo’jaligi   korxonalarini   texnika,   yoqilg’i   –
moylash   materiallari,   elektr   energiyasi,   miniral   o’g’itlar   bilan   yil   davomida
25 uzluksiz   ta’minlab   turish   imkoniyati   yaratildi.   Sanoat   va   qishloq   xo’jaligi
mahsulotlari   baho   paritetining   o’zgarishi   o’zgacha   yo’l   tutish   imkonini
bermaydigan   bir   paytda   amaldagi   mexanizm   o’zining   ijobiy   rolini   o’ynadi.   Bu
mexanizm   bir   qancha   afzalliklarga   ega.   Birinchidan,   barcha   qishloq   xo’jalik
korxonalarini   ishlab   chiqarishni   tashkil   qilish   uchun   kerakli   bo’lgan   moddiy
resurslar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ikkinchidan, qishloq xo’jaligiga mineral
o’g’it,   yoqilg’i   –   moylash   matteriallari,   elektr   energiyasi   ishlab   chiqaradigan   va
yetkazib beradigan tarmoqlarni garantiyalangan holda o’z mahsulotlari uchun haq
olishini   ta’minldi.   Uchunchidan,   inflyatsiyani   kuchayishiga   yo’l   qo’ymaydigan
katta   makroiqtisodiy   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Chunki   bu   mexanizm   bo’yicha
moliyaviy   resurslarni   turli   yo’llar   bilan   naqd   pulga   aylantirish   imkoniyati   yo’qqa
chiqarildi.   Albatta   bu   mexanizm   ma’lum   kamchiliklarga   ham   ega.   Eng   asosiy
kamchiligi   xo’jaliklarning   moddiy   manfaatdorlik   va   javbgarligini   qisman
susaytirdi. Sog’lom raqobatni kuchini kamaytirdi, ayrim hollarda yo’qqa chiqaradi.
Bu mexanizm iqtisodiy kamquvvat yoki zarar bilan ishlaydigan korxonalar uchun
foydali,   yaxshi   ishlayotgan   va   katta   samara   olayotgan   xo’jaliklar   uchun   esa
aksincha. Umuman qishloq xo’jaligi  tarmog’ining manfaati uchun yaxshi  bo’lgan
bu   mexanizm   bo’yicha   iqtisodiy   baquvvat,   katta   foyda   oladigan   xo’jaliklarning
o’zi   ishlab   topgan   mablag’laridan   samarali   foydalanish   imkonini   susaytiradi.
Natijada   yaxshi   va   yomon   faoliyat   ko’rsatayotgan   qishloq   xo’jaligi   korxonalari
ma’lum darajada bir xil sharoitga (holatga) qo’yilmoqda. Bu o’z navbatida yaxshi
ishlayotgan   qishloq   xo’jalik   korxonalarida   samaradorlikni   yanada   oshirish   uchun
manfaatdorlikni   susaytiradi.   Resurslarni   tejashga   qaratilgan   mexanizmni   yaratish
bu   sxemada   o’z   ifodasini   topmayapdi.   Shu   sababli   respublika   hukumati   bu
kamchiliklarni   vaqtinchalik   yumshatish   imkoniyatini   qidirib   topdi.     Ma’danli
o’g’it,   yoqilg’i   –   moylash   materiallari,   elektr   energiyasi   yetkazib   beruvchi
sohalardan hamda ish haqidan qarzi bo’lmagan iqtisodiy baquvvat qishloq xo’jaligi
korxonalarini   mavjud sxemadan  chiqarib  ularning  mablag’larini   o’zlarining hisob
raqamlariga   tushirib   berish   maqsadga   muvofiq   deb   topildi.   2005   yilning   1
yanvaridan boshlab  qishloq  xo’jaligi  korxonalari   o’z joriy harajatlari  uchun  zarur
26 mablag’ni   banklardan   kredit   tariqasida   oladigan   bo’ldi.   Bu   samarali   ishlashga
qiziqishni   kuchayishiga,   ishlab   chiqarishni     foyda   bilan     yakunlashga   intiluvchi
korxonalarning ko’payishiga olib keladi.  
Beshinchidan, bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda qishloq xo’jaligida
chuqur   tarkibiy   o’zgarishlar   yuz   berdi.   Natijada   oziq   ovqat   mahsulotlari
yetishtirish   keskin   ko’paydi.   Tarixan   qisqa   davrda   g’alla   mustaqilchiligiga
erishildi.   Agarda   1990   yilda   1808,2   ming   tonna   don   ishlab   chiqarilgan   bo’lsa   bu
ko’rsatkich  2000 yilga  kelib 4,1 mln. tonnani  tashkil  etdi. 1990 yilda jami  donda
bo’g’doyning   salmog’i   32,7   foizni   yoki   592,2   ming   tonnani   tashkil   etgan   bo’lsa
2000   yilga   kelib   bu   ko’rsatkichlar   mos   holda   82,9   foizni   va   3,4   mln.   tonnani
tashkil   etdi.   2004   yilda   6017,1   ming   tonna   don,   shundan   5502,5   ming   tonna
bug’doy ishlab chiqarildi. Paxta ishlab chiqarish 2000 yildan keyin biinchi bor 3,5
mln. tonnadan oshib ketdi.
Aholiga   tomorqa   yerlarining   berilishi   ularning   turmush   sharoitini
yomonlashib   ketishiga   yo’l   qo’ymadi.   Mustaqillik   yillarida   aholiga   682,5   ming
gektardan ortiqroq yer  uy – joy qurish va  tomorqa uchun berildi. Bugungi  kunda
qishloq   xo’jaligi   mahsulot   turlarning   60-85   foiziga   yaqini   dehqon   xo’jaliklarida
ishlab chiqarilmoqda. 
Oltinchidan,   qishloq   aholisining   ichimlik   suv   va   gaz   bilan   ta’minlanish
darajasi keskin oshib bormoqda. 2000 yilda qishloq aholisining ichimlik suv bilan
ta’minlanish   darajasi   67,8   foizga,   gaz   bilan  ta’minlanishi   56,7  foizga   yetdi.  2004
yilga kelib aholining markazlashgan ichimlik suv bilan ta’minlanishi  76,2 foizga,
tabiiy gaz bilan ta’minlanish daajasi 86,5 foizga yetdi. Mustaqillik yillarida qishloq
joylarda   maktab   va   maktabgacha   bo’lgan   muassasalar,   sog’liqni   saqlash   tizimiga
tegishli   poliklinika,   shifoxonalar   va   ko’plab   sport   inshoatlari   qurildi.   Albatta   bu
sohada   hali   qilnadigan   ishlar   juda   ko’p.   Yechimini   kutayotgan   muammolar
mavjud.   Bu   to’xtovsiz   jarayon   bo’lib   to’xtovsiz   rivojlantirilib   borladi.   Ijtimoiy
sohaning rivojlanishi aholining turmush darajasini yaxshilashga loib kelmoqda.
27 Yettinchidan,   qishloq   xo’jaligi   ichki   va   tashqi   bozor   talablariga   tez
moslashadigan   bo’ldi.   Bir   yilning   o’zida   paxta   maydoni   ko’payib,   boshqa   ekin
maydonlari qisqarishi yuz bermoqda. Mustaqillikkacha bu jarayonlarni orzu qilish
mumkin emas edi. 
Sakkizinchidan,   bizning   fikrimizcha   mustaqillik   yillarida   erishilgan
yutuqlarning   eng   muhimi   aholining   dunyoqarashi   iqtisodiy   qonuniyatlar   talabida
o’zgarib   borayotganligidadir.   Aholining,   jumladan,   qishloq   aholisining   asosiy
qismi qiyinchilik bilan bo’lsada boqimandachilik kayfiyatidan xalos bo’lmoqda. 
Sakkizinchidan   qishloq   xo’jaligi   ichki   va   tashqi   bozor   talablariga   tez
moslashadigan bo’ldi. Bir yilning o’zida paxta maydoni ko’payib, boshqa ekin 
keladigan   yer   birligini   kamayishiga   olib   keladi.   Shu   sababli   ham   qishloq
xo’jaligini intensivlashtirish obyektiv zarurat bo’lib, bundan boshqa yo’l yo’q.
Xo’jalik   rahbarlari   xo’jalikda   mavjud   bo’lgan   mulkni   saqlash,   uni
ko’paytirish uchun javobgarlikni aniq xis qilishlari kerak. Hissadorlik, paychilikga
asoslangan   xo’jaliklarda   hissodorlar   rahbarlardan   o’zlariga   tegishli   mulkni
saqlashni va ko’paytirishni talab qilishlari kerak. Hissadorlarning shunday darajaga
ko’tarilishi iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqadi. 
Dehqon va fermer xo’jaliklarini yanada rivojlantirish talab qilinadi. Qishloq
xo’jaligining kelajagi aynan shu turdagi xo’jaliklar bilan bog’liq. Chunki yuqorida
qayd   etilgan   iqtisodiymanfaatdorlik   Dehqon   va   Fermer   xo’jaliklarda   boshqa
turdagi   ishlab   chiqarish   korxonalaridagidan   yuqori.   Joylardagi   rahbar
mumaxassislar buni qancha tez anglab yetsa shuncha rivojlanish yaxshi bo’ladi. 
Dehqonga   faqatgina   yer,   mulk   bergan   bilan   yetarli   natijaga   yerishib
bo’lmaydi.   Uzoq   muddatga   yerni   ijaraga   berish   bilan   bir   qatorda   yetishtirilgan
mahsulotni   tasarruf   qilish   imkonini   ham   bnrish   kerak.   Yetishtirilgan   mahsulot
faqat   ixtiyoriy   shartnomalar   asosida   sotilishi   kerak.   Albatta   davlat   manfaati,
buyurtmalar   asosida   amalga   oshirilib   boradi.   Chunki   yerga   egalik   (ijara
28 shartnomasi   asosida)   masalaning   yarim   yechimi.   Yetishtirilgan   mahsulotga   ega
bo’lish   huquqi   ikkinchi   yarim   yechimidir.   Qishloq   xo’jaligining   o’ziga   xos
xususiyatlaridan   biri   uning   moliyaviy   imkoniyatlarining   shakllanishi   o’zgachadir.
YA’ni   yil   davomida   asosan   faqat   xarajat   daromad   esa   yil   oxirida   shakllanadi.
Demak   qishloq   xo’jaligining   yaxshi   ishlashidan   manfaatdor   tarmoqlar   (qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar) yil davomida qishloq xo’jaligini
moddiy   qo’llab   turish   imkoniyatlari   ustida   ishlashlari   kerak.   Buning   yo’llaridan
biri   fyuchers   shartnomalari   asosida   ishlashdir.   Bu   qayta   ishlovchi   tarmoq   uchun
ham yaxshi. Chunki  qaysi  turdagi mahsulot  qancha va qanday sifatda kerakligiga
qarab shartnomalar tuzadi. Bozor sharoitida zarar bilan ishlaydigan har bir korxona
alohida tahlil qilinishi va bir to’xtamga kelinishi ma’qul. Bonkrot holatiga kelgan,
shu   shaklda   tiklanishi   mumkin   bo’lmagan   korxonalar   tugatilish   va   yeri   aholiga
ijara   shprnomasi   asosida   taqsimlanib   berilishi   maqsadga   muvofiqligini
Prezidentimiz juda to’g’ri belgilab berdi. 
Hozirda O’zbekiston qishloq xo’jaligi nisbatan rivojlangn tarmoq hisoblanadi
va   undan   iqtisodiy   islohotlar   olib   borilmoqda.   2002   yilda   O’zbekiston   qishloq
xo’jaligi  yetishtirilgan  yalpi  mahsulot   hajmi  3257,2  mlrd.  so’mlikni   tashkil  etadi.
Barcha   turdagi   xo’jaliklar   tomonidan   5792,5   ming   tonna   don,   3,16   mln.   tonna
paxta,   tirik   vaznda   864,7   ming   tonna   go’sht,   shungdek   1367,1   mln.   dona   tuxum
yetishtirildi, 3719,4ming tonna sut sog’ib olindi. 
O’zbekiston   qishloq   xo’jaligini   rivojlantirishga   alohida   e’tibor   berilmoqda.
Bu,   eng   avvalo,   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   bozor   talablari   asosida
rivojlantirishga   harakat   qilinayotganida   ifodasini,   zarur   huquqiy   bazaning
yaratilishda o’z yechimini topmoqda. Mustaqilik yillarida qabul qilingan qonunlar,
qarorlar,   va   boshqa   me’yoriy   xujjatlar   qishloq   xo’jaligi   bozor   talablari   asosida
rivojlanishi   uchun   zarur   huquqiy   sharoitlarni   yaratib   beradi.   Qishloq   xo’jaligida
tadbirkorlikni   rivojlantirish,   mulkiy   munosabatlarni   rivojlantirish   borasida   ham
katta ishlar qilinadi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti erkin xususiy mulksiz rivojlanishi
mumin   emasligiga   e’tibor   kuchaytiriladi.   Bu   borada   qilinayotgan   katta   ishlardan
29 biri   qishloq   joylarda   mulkdorlar   sinfini   shakllantirishdir.   Asta   –sekinlik   bilan
bo’lsada,   xususiy   mulkka   asoslangan   tadbirkorlar   sinfi   shakllantirilyapti.   Qishloq
joylarda   shakllanayotgan   tadbirkorlar   sinfi   qishloq   xo’jaligida   mehnatni   tashkil
etishining barcha shakllari bilan bevosita birgalikda rivojlomoqda. Bugungi kunda
tadbirkorlar sinfi shirkatlarda, asosan fermer va dehqon xo’jaligi shaklida vujudga
kelmoqda. Shu bilan birgalikda qishloq joylarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi
bilan   bog’liq   bo’lmagan   sohalarda   ham   tadbirkorlik   rivojlanmoqda.
Hunarmandchilik, kosblik, novvoylik va boshqalar  bunga misol  bo’ladi. Ularning
rivojlanishi   qishloq   xo’jaligining,   qolaversa,   mamlakat   iqtisodiyotining   o’sishiga
ijobiy   ta’sir   ko’rsatadi.   Qishloq   joylarda   mulkdorlik   sinfini   shakllantirishning
asosiy yo’nalishlarini 2-chizmada ko’rish mumkin.      
30 Qishloq joylarda mulkdorlar sinfi
Oziq-ovqat 
mahsulotlari 
yetishtiruvchi 
tadbirkorlar Texnika ekinlari 
yetishtiruvchi 
tadbirkorlar Boshqa soha bilan 
shug‘ullanuvchi xususiy 
tadbirkorlar
Yuridik shaxs 
maqomiga ega 
bo‘lgan dehqon 
xo‘jaliklari
Yuridik shaxs 
maqomiga ega 
bo‘lmagan dehqon 
xo‘jaliklar 
Fermer xo‘jaliklari
Ijarachilar Shirkat 
xo‘jaliklari
Fermer 
xo‘jaliklari Milliy xunarmandchilik, 
kosibchilik
Xizmat ko‘rsatuvchi xususiy 
korxonalar
Ijtimoiy sohada faoliya 
ko‘rsatuvchi xususiy 
tadbikorlar
Boshqalar 
  O’zbekiston Respublikasi qishloq joylarida mulkdorlar sinfini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari
31 II BOB. AGROSANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA
IJTIMOIY SOHANI RIVOJLANTIRISHNING TAHLILI
2.1. Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati,
iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati
Mamlakat   agrosanoat   majmuasi   murakkab   tarkibiy   tuzilmaga   ega   bo’lib,
uning   tarkibi       4   ta     sohadan     tashkil   tapadi.     Iqtisodchi   olimlar     agrosanoat
majmuasining   tarkibi     bo’yicha     bir     xil     fikrga     ega     emaslar.     Agrosanoat
majmuasining     tashkiliyiqtisodiy   masalalariga   bag’ishlangan   yuzlab   ilmiy
maqolalar,   monografiyalar   e’lon   qilingan   va   dissertatsiyalar     yozilgan.   Ayrim
olimlar agrosanoat majmuasining tarkibi 6 ta, ayrimlari esa 5 ta, bir guruhi 4 ta va
boshqa   birovlari   3   ta   sohadan   iborat   deyishgan.     Ularning     har     biri     agrosanoat
majmuasini     tarkibini     ilmiy     izlanishning     maqsadi     bo’yicha     izohlagan.
Agrosanoat     majmuasining     tarkibini     ilmiy     asarlarda   belgilangan   tasnifini
birortasini   inkor   qilmagan   holda   uning   tarkibini   4   ta   sohaga   bo’lib   o’rganish
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu sohalar quyidagilardir.
Birinchi   soha.   Agrosanoat   majmuasi   tarmoqlari   (tizimi)   uchun   ishlab
chiqarish   vositalari   ishlab   chiqaruvchi   soha.   Bu   sohaga   agrosanoat   majmuasi
uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar ishlab chiqaradigan
mashinasozlik,   ma’danli   o’g’it   va   ximikatlar   ishlab   chiqaruvchi   kimyo   sanoati,
chorvachilik uchun omixta yem  ishlab  chiqaruvchi  korxonalar,  qishloq  xo’jaligi
ekinlari  va  chorva mollari  uchun  dori-darmon  ishlab  chiqaruvchi ixtisoslashgan
korxonalar  kabilar kiradi.
Ikkinchi   soha.  Qishloq  xo’jaligining  o’zi.  Bu  soha  agrosanoat  majmuasining
asosini, yadrosini tashkil etadi va majmuaning bashqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar
asosan   shu   tarmoq   mahsulotlari   asosida   faoliyat   yurtadilar   yoki   xizmat
ko’rsatadilar.   Qishloq   xo’jaligi   o’z   navbatida   o’simlikchilik   va   chorvachilik
tarmoqlariga   bo’linadi.Bundan     tashqari     agrosanoat     majmuasining     ikkinchi
32 sohasiga,   pillachilik, asalarichilik,   qisman   o’rmonchilik   (tabiiy   oziq-ovqat   va
dorivor  o’simliklar yetishtirish) hamda baliqchilik kiradi. 
Uchinchi soha. Bu soha - qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta
ishlovchi  va  tayyor  mahsulotlarni  iste’molchilarga yetkazib  beruvchi  tarmoqlar
yig’indisidan   iborat.   Oziq-ovqat   sanoati,   paxta   zavodlari,   go’sht,   sut   zavodlari,
meva sharbatlari chiqaruvchi zavodlar, Yog’-moy zavodlari, junni, kanopni, pillani
qayta   ishlash   zavodlari,   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarini   yoki   ularni   qayta   ishlash
natijasida   olingan   mahsulotlarni   saqlaydigan   korxonalar,   ularni   sotish   bilan
shug’ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibini tashkil etadi. 
To’rtinchi  soha.  Bu  soha  -  agrosanoat  majmuasi  infratuzilmasidan  iborat.
Agrosanoat   majmuasi   infratuzilmasi   juda   murakkab   tarkibga   ega.   Su   bilan
birgalikda ularning ayrimlari o’z xizmat xususiyatiga ko’ra ishlab chiqarish hamda
ijtimoiy infratuzilma tarkibigi kirishi mumkin. Shunga qaramasdan iqtisodiy tahlil
qilishning, qarorlar qabul qilish uchun zurur sifatli ma’lumotlarni olish uchun uni
tasniflash maqsadga   muvofiq.   Infratuzilmaning   o’zi   ikkiga   bo’linadi.   Birinchi
qismi     ishlab   chiqarish   infratuzilmasi   bo’lsa,   ikkinchi   qismi     ijtimoiy
infratuzilmadir.     Mamlakat   agrosanoat   majmuasining   umumiy   ko’rinishini
quyidagicha ifodalash mumkin.  
Ana  shu  4 ta  sohaga  kiruvchi  tarmoqlar  birlashib,  mamlakatning  yagona
agrosanoat    majmuasini    tashkil    etadi.   Agrosanoat    majmuasining   tarkibi    juda
murakkab   bo’lib,   u   turli   omillar   ta’sirida     davrlar   o’tishi   bilan   o’zgarib,
takomillashib   boradi.   Mamlakat   iqtisodiyotining   rivojlanishi   natijasida   talab   va
taklif asosida   ayrim tarmoqlar,   sohalar   yo’q   bo’lib   boshqalari   shakllanadi   va
rivojlanadi.  Agrosanoat majmuasining tarkibini o’zgarishiga qishloq xo’jaligi faol
ta’sir   ko’rsatadi.   Mamlakat   qishloq     xo’jaligi     tarkibida     yuz     beradigan
o’zgarishlar   agrosanoat   majmuasi tarkibining o’zgarishiga olib keladi. Mamlakat
agrosanoat   majmuasi   tarkibiga   jahon   bozorida   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlariga
bo’lgan   kon’yukturaning   o’zgarishi   ham   ta’sir     ko’rsatadi.     An’anaviy     qishloq
xo’jaligi   mahsulotlari   yetishtirayotgan hududlarda turli sabablarga ko’ra tarkibiy
33 o’zgarishlar   yuz   berib   turadi.   Chunki   bozor   qonuniyatlariga   ko’ra   har   bir   davlat
ishlab   chiqarish   tarkibini   shakllantirayotganda   o’zining   absolyut   va   nisbiy
ustunligini   aniqlab   olishi     lozim.   Aks   holda   raqobatda     yengiladi   va   bu   ko’plab
iqtisodiy   va   ijtimoiy   muammolarni   yuzaga   chiqaradi.   Shu   sababli     qishloq
xo’jaligida  doimiy  ravishda  ixtisoslashish  jarayoni  takomillashib boradi. Bu esa
o’z   navbatida   mamlakat   yoki   hudud   agrosanoat   majmuasi   tarkibini
takomillashishiga   olib   keladi.   Agrosanoat   majmuasining   tarkibining   o’zgarishiga
olib keladigan   sabablardan   yana   biri   tabiiy-iqlim   sharoitlarida   yuz   beradigan
o’zgarishlardir. Tabiiy-iqlim sharoitlarning   o’zgarishi qishloq xo’jaligining ishlab
chiqarish  tarkibida  o’zgarishlar  yuz  berishini  talab  qiladi.  Chunki  mintaqadagi
tabiiy-iqlim   sharoiti   ayrim   qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari   yetishtirishni   umuman
yoki qisman  cheklab  qo’yadi.  Tabiiy-iqlim  sharoit  qishloq  xo’jaligining  ayrim
mahsulotlarini   yetishtirish   uchun   noqulay   bo’lsa   bu   muammoni   issiqxonalar
yordamida   hal   etish   mumkin.   Lekin   bu   mahsulotlarning   tannarxi   nisbatan   yuqori
bo’ladi     va     buning     iqtisodiy     natijalarga     ta’siri     odatda     salbiy     bo’ladi.
Agrosanoat   majmuasining     tarkibiga     fan,     texnika     va     texnologiyaning     ta’siri
ham     katta.     Fan,   texnika     va     texnologiyaning     rivojlanishi     odatda     mamlakat
agrosanoat   majmuasi tarkibiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyotning rivojlanish
qonuniyatlari   ta’sirida   agrosanoat   majmuasining   tarkibi   takomillashib   boradi.
O’zbekiston   Respublikasida   asosiy     e’tibor     agrosanoat     majmuasining     birinchi
sohasining     imkon     darajasida   rivojlantirishga     qaratish     maqsadga     muvofiq.
Chunki     O’zbekiston     Respublikasida   qishloq     xo’jaligi     texnikalari,     qishloq
xo’jaligi   mahsulotlarini   qayta   ishlaydigan,   saqlaydigan sohalarga texnikalariga
talab katta. Hozirgi kunda respublika agrosanoat majmuasi   ushbu   texnikalarning
salmoqli     bir     qismini     xorijdan     keltirishga     majbur   bo’lmoqda.     Ushbu
texnikalarga     bo’lgan     talabning     importga     qaramligi     mamlakat   agrosanoat
majmuasining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi.
Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi juda keng tarkibga ega. Bugungi
kunda   inson   hayotini   yengillashtirishga,   uning   vaqtini   tejashga   ijtimoiy
34 infratuzilmaning   ta’siri   katta.   Infratuzilma   aholini   ish   bilan   ta’minlashda   ham
nisbatan   juda   katta   imkoniyatlarga   ega.   Ijtimoiy   infratuzilma   halqining   turmush
darajasinikeskin oshiradigan sohalardan biridir. Ijtimoiy infratuzilmasiz agrosanoat
majmuasi   rivojlanishi   tasavvur   etish   qiyin.   Agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy
infratuzilmasiga quydagilar kiradi:  
 Aholiga maishiy xizmat ko’rsatish tizimi;
 yo’lovchi tashish tizimi;
 aloqa xizmati; 
 uy – joy xo’jaligi; 
 maktabgacha ta’lim tizimi; 
 ta’lim tizimi; 
 sog’liqni saqlash tizimi;
 aholini   tabiiy   gaz,   ichimlik   suvi   va   elektr   energiyasi   bilan   ta’minlash
tizimlari; 
 sport-sog’lomlashtirish tizimi;
 kommunal xizmatlar;
 madaniy –maishiy xizmatlar tizimi va boshqalar.
Agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy   infratuzilmasi   o’z   mohiyatiga   ko’ra,
insonlarning   turmishini   yengillashtiradigan   sohadir.   Ularning   asosiy   maqsadi   –
insonni jismoniy va ma’naviy qobiliyatlarini, kuchilarini qayta tiklash va ularning
yanada rivojlanishini ta’minlashga xizmat ko’rsatishdir.
Mamlakatmizda,   uning   regonlarida   agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy
infratuzilmasi   rivoji   turlicha.   Yirik   shaharlar   va   yirik   transport   uzellariga   yaqin
joylashish   zonalarda   agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy   infratuzilmasi   nisbatan   yaxshi
rivojlangan.   Bozor   iqtisodiyoti   talabidan   kelib   chiqib,   yangidan   –yangi   ijtimoiy
infratuzilma   xizmat   turllari   vujudga   kelmoqda.   Ayrim   turlar   esa   yo’qolib
bormoqda. Bu, umuman olganda, to’g’ri qonuniyatdir.
Mamlakat   agrosanoat  majmuasi   ijtimoiy  infratuzilmasi   katta  iqtisodiy  va  ijtimoiy
ahamiyatga ega. Chunki ijtimoiy infratuzilmasisiz agrosanoat majmuasida mo’tadil
35 faoliyat   yuritish   mumkin   emas.   Ijtimoiy   infratuzilmasi   agrosanoat   majmuasida
ishlab chiqarishning uzliksiz tashkil etilishga, uning barqaror ishlashi uchun sharoit
yaratadi. Agarda har bir korxona barcha ish va xizmatlarini o’zi bajarishga harakat
qilsa   ,   bu   juda   qimmatga   tushadi.   Ko’p   holatlarda   buni   amalga   oshirish   mumkin
ham   emas.   Bu   ish   va   xizmat   turlarini   bir   xo’jalik   bajarishi   uchun   qanchadan
qancha   mutaxassis,   transport,   texnikalar   va   boshqa   resurslar   kerak.   Bular   uchun
xo’jalikda   na   mutaxassislar,   na   moliyaviy   resurslar   yetarli.   Chunki   ayrim   xizmat
turlari   ta’minoti   bir   xo’jalik   uchun   emas,   balki   yuzlab,   minglab   tashkilotlarga
xizmat ko’rsatadi. Masalan,  elektr bilan ta’minlash va h.k. Ularni har bir  xo’jalik
o’zi aholida tashkil eta olmaydi. Shu sababli ham bu ish va xizmat turlari aholida
mustaqil tizimlarni tashkil etadi.
Agrosanot   majmuasi   ijtimoiy   infratuzilmasi   iqtisodiyotda   katta   o’rinni
egallaydi. Eng avvalo, bu ish va xizmatlar  ishlab chiqarishning rivojlanishga olib
keladi.   Iqtisodiyot   rivojlangan   sari   esa,   infratuzilma   xizmatlariga   talab   ortadi.
Natijada, ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mehnatga loyoqotli aholining
katta qismi infratuzilmaga ish joylashadi. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda jami
ishlayotganlarning   60-70   foizi   xizmat   ko’rsatish   tizimida   ishlaydi.   Bizda   esa   bu
ko’rsatkich   14   foizdan   kamroq.   Natijada   qishloq   xo’jaligi   korxonalari   o’ziga   xos
bo’lmagan   ko’pgina   xizmat   turlarini   o’zlari   bajaradilar.   Shu   bois   ishlab
chiqarishning samardorligi kutulgan darajada ijobiy emas. 
Infratuzilma   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishini   intensiv   rivojlantirishga
ijobiy   ta’sir   ko’rsatadi,   qishloq   xo’jaligi   tarmoqlarini   asta   -   sekin   ayrim   xizmat
ko’rsatish   funksiyalaridan   ozod   qiladi.   Bu   xizmatlar   ixtisoslashgan   infratuzilma
korxona   va   tashkilotlari   tomonidan   bajariladi.   Albatta,   bu   iqtisodiy
samardorlikning   oshishiga   olib   keladi.   Qishloq   xo’jaligi   ham   asosan   ishlab
chiqarish   jarayoni   bilan   shug’ullanadi.   Natijada   barcha   ishlarning   o’z   agrotexnik
muddatlarida   sifatli   bajarilishi   ta’minlanadi.   Lekin   hozirda   infratuzilma   bajarishi
kerak   bo’lgan   juda   ko’plab   ish   va   xizmatlar   qishloq   xo’jaligi   korxonalari
tomonidan   bajarilmoqda.   Bu,   o’z   navbatida,   ayrim   ishlarning   sifatsiz   va   katta
36 xarajatlar   evaziga   bajarilishiga   olib   kelmoqda.   Ikkinchi   tomondan,   mavjud
infratuzilma   ham   samarali   va   sifatli   faoliyat   ko’rsatadi.   Shulardan   biri
ko’rsatilayotgan xizmatlar bazorida raqobat muhitining pastligi, ko’pgina hollarda
umuman  yo’qligi,  xizmatlar   sifatining  juda  pastligidir.  Shu  sabali  bu  borada  ham
qilinadigan ishlar juda ko’p.
Respublikada   agrosanoat   majmuasining   ijtimoiy   infratuzilmasi   ma’lum
darajada rivojlangan.
2.2.Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishda ijtimoiy sohalarni
rivojlantirish yo’nalishlari tahlili
Agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy   infratuzilmasi   bozor   iqtisodiyoti   talablari
asosidaob’yektiv  ravishda  doimo  rivojlanib  boradi.  Qishloq  aholisini  ish  bilan
ta’minlashning     zarurati     qishloq     joylarda     yangidan-yangi     xizmat     turlarini
vujudga kelishini rag’batlantiradi va aksincha.
Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish     lozim.     Bu     borada     ko’plab     ishlar     amalga     oshirilmoqda.     Aholi
punktlarning   asosiy   qismi   gaz,   ichimlik   suvi   bilan   ta’minlanmoqda,   deyarli
barchasida   qishloq   ambulatoriyalari   tashkil   etildi.   Bu   esa,   yangi   ish   o’rinlarini
paydo etmoqda.  Qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarini  (  teri,  jun,  quruq  mevalar  va
h.k.)  tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruhi shakllanmoqda. 
Aholining     mahsulot     va     xizmatlarni     xarid     qilish     quvvatini     oshirish
ijtimoiy infratuzilma  rivojlanishini  ta’minlovchi  eng  asosiy  omillardan  biridir.
Bu  borada katta  ishlar  qilinishi  lozim.  Bu  muammo  ijobiy  hal  etilmaguncha
ijtimoiy   infratuzilma     ham     mo’tadil     rivojlanmaydi.     Albatta,     aholining     xarid
qobiliyatini   oshirish   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish,   mehnat   unumdorligini
oshirish,   yangidan   –yangi   ishlab   chiqarish   korxonalarini   qurish   kabi   iqtisodiy
ahamiyati katta faloliyatlar  asosida    olib   borlishi    kerakligini   unitmaslik   lozim.
Mamlakatda     iqtisodiyotning   yuksalishi   darajasini   hisobga   olgan   holda   aholining
37 xarid   qobiliyatini   o’stirish   talab   qilinadi.   Aks   holda   inflyatsiya   darajasi   keskin
oshishi va juda katta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Demak,     agrosanoat     majmuasi     ishlab     chiqarishining     samardorligini
oshirish,   umuman,     mamlakat     iqtisodiyotini     rivojlantirish     ijtimoiy
infratuzilmaning rivojlanishiga olib keladi. Infratuzilmaning rivoji ko’p jihatidan u
davlat   tomonidan   qo’llab     –     quvvatlanishiga     bog’liq.     Chunki     ijtimoiy
infratuzilmaning  shunday yo’nalishlari  mavjudki,  ularni  birorta  ishbilarmon  o’z
faoliyat     turiga     aynaltira   olmaydi.     Masalan,     qishloq     joylaridagi     asosiy
ko’chalarni   kechasi   yoritadigan chiroqlar, aholi dam oladigan park (bog’lar), o’t
o’chiruvchilar   tashkilotini   yuritish   xarajatlari     kabilar     ishbilarmon     faoliyati
bo’yicha  hech  qachon  o’zini  oqlamaydi. Shunday  ekan,  bu  xarajatlarni  davlat
tomonidan    qoplash   zaruriyati     bor.   Hamma  foydalanadigan  bu turdagi  ijtimoiy
xarajatlarga   davlat   tomonidan   qilinadigan   sarflar   miqdori   ham   ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirishning bir yo’nalishidir.
Agrosanoat     majmuasining     muhim     bir     sohasi     ishlab     chiqarish
infratuzilmasi   hisoblanadi.   Infratuzilma   –   ishlab   chiqarishning   normal   ishlashi
uchun   zarur   bo’lgan   barcha   xizmatlarni   ko’rsatuvchi   va   bevosita   ishlab   chiqarish
jarayoni   davomida   uzviy   ishtirok     etuvchi     tarmoq     va     xizmatlar     yig’indisidir.
Infratuzilmaning     asosiy     qismi   ijtimoiy     infratuzilmadan     tashkil     topadi.
Agrosanoat     majmuasining     ijtimoiy   infratuzilmasiga   taransport   (aholini   tashish
bilan   shug’ullanuvchi),   yo’llar,   sog’liqni   saqlash     va     aholining     sog’ligini
tiklashga   xizmat   qiluvchi   tizimlar,   bolalar   va mutaxassislarga  ta’lim beruvchi
sohalar, uy – joy, ichimlik suv, gaz bilan ta’minlash tizimi   va   boshqalar   kiradi.
Agrosanoat   majmuasining   ijtimoiy   infratuzilmasi agrosanoat   majmuasi   barcha
tarmoqlarining     normal     ishlashi     uchun     zarur     sharoit   tug’diradi,   ularda
ishlayotganlarga xizmat ko’rsatadi.  Ularning rivojlanganlik darajasi  juda   ko’plab
ijtimoiy   muammolarni   yechadi.   Natijada,   agrosanaot    majmuasida mehnatning
sifati   va   unumdorligi   oshadi.   Bu   esa   katta   samardorlikka   olib   keladi.O’zbekiston
38 Respublikasi    agrosanoat     majmuasining    ijtimoiy    infratuzilmasi  nisbatan  yaxshi
rivojlangan. Shu bilan birga muayyan kamchiliklar ham mavjud. 
Ulardan   eng   asosiylari   ijtimoiy   infratuzilmasining   bozor   munosabatlariga
to’liq   javob   beradigan     yangidan-yangi     ayrim     turlari     mavjud     emasligidir.
Qolaversa,   mavjud   ijtimoiy   infratuzilmaning   xizmat   sifati,   madaniyati   hali
unchalik   baland   emas.   Bu   muammolar   agrosanoat   majmuasining   natijaviy
ko’rsatichlariga   salbiy   ta’sir   etadi.O’zbekiston   Respublikasi     agrosanoat
majmuasining   ijtimoiy   infratuzilmasini   rivojlantirishning   asosiy   vazifalardan
hisoblanadi.
Agrosanoat   majmuasi   ijtimoiy   infratuzilmasi   bozor   iqtisodiyoti   talablari
asosida   obyektiv   ravishda   doimo   rivojlanib   boradi.   Qishloq   aholini   ish   bilan
ta’minlashning   zarurati   qishloq   joylarda   yangidan-yangi   xizmat   turlarini   vujudga
keltiradi.
Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish   lozim.   Bu   borada   ko’plab   ishlar   amalga   oshrilmoqda.   Aholi
punktlarning   asosiy   qismi   gaz,   ichimlik   suvi   bilan   ta’minlanmoqda,   deyarli
barchasida   qishloq   ambulatoriyalari   tashkil   etildi.   Bk   esa,   yangi   ish   o’rinlarini
paydo etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ( teri, jun, quruq mevalar va h.k.)
tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruxi shakllanmoqda. Aholining mahsulot va
xizmatlarni   xarid   qilish   quvvatini   oshirish   ijtimoiy   infratuzilma   rivojlanishini
ta’minlovchi   eng   asosiy   omilladan   biridir.   Bu   borada   katta   ishlar   qilinishi   lozim.
Bu   muammo     ijobiy   hal   etilmaguncha   ijtimoiy   infratuzilma   ham   rivojlanmaydi.
Albatta,   aholining   xarid   qobiliyatini   oshirish   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish,
mehnat   unumdorligini   oshirish,   yangidan   –   yangi   ishlab   chiqarish   korxonalarini
qurish   kabi   iqtisodiy   ahamiyati   katta   faloiyatlar   asosida   olib   borlishi   kerakligini
unitmaslik   lozim.   Malakatda   iqtisodiyotning   yuksalishi   darajasini   hisodga   olgan
holda   aholining   xarid   qobiliyatini   o’stirish   talab   qilinadi.   Aks   holda
inflyatsiyadarajasi   keskin   oshishi   va   juda   katta   salbiy   oqibatlarga   olib   kelishi
mumkin.
39 XULOSA VA TAKLIFLAR
Zamonaviy   axborot   texnologiylari-shaxsiy   kompyuterlar   va
telekommunikatsiya   vositalaridan   foydalangan   holda   foydalanuvchi   ishining
do'stona   interfeysi   axborot   texnologiyasidir.   Iqtisodiy   sohada   zamonaviy   aborot
texnologiyalridan   foydalanish   iqtisodiy   axborotning   sifati   uning   aniqligi,
obyektivligi, tezkorligi va buning natijasida sifatida esa boshqaruv qaroqolrini o'z
vaqtida   qabul   qilish   imkoniyati   oshishini   ta'minlaydi.   Boshqaruv   faoliyatini
avtomatlashtrish yangi axborot texnologiyalri asosida ma'lumotlarni qayta ishlash,
saqlash   va   qidiruvini   amalga   oshiradigan”electron   ofis”   konsepsiyasini   paydo
bo'lishiga   olib   keladi.   Marketingda   zamonaviy   axborot   texnologiyalrni   qo'llash
natijasida   korxonlar   marketing   faoliyati   samaradorligi   oshib,   ular   bozordagi
axborotlardan o'z vaqtida to'liq va aniq foydalanadilar. O'zaro bog'liq bo'lgan ko'p
sonli   korxonalarni   kompleksidan   tashkil   topgan   tijorat   strukturalari   faoliyatida
axborotlarni   uzatishi   mazkur   strukturani   normal   faoliyat   ko'rsatishini   birinchi
darajali   va   o'zgarmas   faktori   bo'lib   hisoblanadi.   Bunda   axborotlarni   tezkorligi   va
ishonchliligi   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Ko'pgina   korxonalar   uchun   axbortlarni
ichki   ichki   tizimi   tashkiliy-   texnologik   jarayonning   vazifalarini   yechadi   hamda
ishlab   chiqarish   xarakteriga   ega.   Bu   eng   avvalo,   ichki   korxona   kanallari   orqali
maxsuslashtirilgan   korxonalardan   tushadigan   korxonani   nusxalashtirilgan
mahsulotlar   bilan   ta'minlash   jarayoniga   tegishlidir.   Bu   yerda   axborot   boshqaruv
qarorlarini   qabul   qilish   uchun   ma'lumotlarni   taqdim   etishda   muhim   rol   o'ynaydi,
hamda   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   kamaytirish   va   uning   samaradorligini
oshirishini ta'minlovchi faktorlardan biri bo'lib hisoblanadi.
Tezkor   (operativ)   qarorlar   qabul   qilishini   talab   etuvchi   ishlab   chiqarish
jarayonida   rejaviy   ko'rsatgichlardan   chetlanish   yuzaga   kelishi   to'g'risidagi
axborotlar muhim rol o'ynaydi.
Qarorlar qabul qilishda mos ravishdagi rolni yangi ilmiy bilimlar,   kashfiyotlar
to'g'risidagi   ma'lumotlar,   o'z   korxonasi   hamda   raqobatchi   korxonalardagi   texnik
yangiliklarni   o'z   ichiga   oluvchi   ilmiy-texnikaviy   axborotlar   o'ynaydi.   Bu
40 korxonada   yuqori   darajali   raqobatbardoshlikni   ta'minlovchi   amaliy  va   o'z   vaqtida
foydalaniladigan potensial bilimlar, texnik vazifalar hamda uzluksiz to'ldiriladigan
umumiy fonddan iborat.
Axborotlar   ishlab   chiqish   va   mos   ravishda   qarorlar   qabul   qilish   uchun
ma'ruza, hisobotlar, takliflar tayyorlashda asos bo'lib xizmat qiladi. Har bir konkret
axborotning   mazmuni   boshqaruv   bo'g'inlarining   ehtiyojlari   va   ishlab   chiqiladigan
boshqaruv qarorlari bilan aniqlanadi.
Bugungi   kunda   mamlaktimizdagi   iqtisodiy   islohotlarni   bosh   maqsadi   -
rivojlangan davlatlar iqtisodiy tizimlari tajribasini tahlil qilgan holda o'zimizga xos
bo'lgan   milliy   iqtisodiy   tizimni   yartish   va   takomilashtirib   borish.   Hozirgi   kunda
mamlaktimiz   jahon   bozorlariga   raqobatbardosh   mahulotlarni   eksport   qilib   o'z
ulushiga   ega   bo'lib   bormoqda.   Shunday   ekan   korxonalarimiz   mahsulotlarni
bozordagi   sotish   jarayonlari,   reklama   va   boshqa   bozor   munosabatlarini   o'rganish
uchun   marketing   faoliyatini   takomillashtirish   kerak.   Marketing   faoliyatini
takomillashtirish   uchun   zamonaviy   axborot   komunikatsiyon   texnolgiyalardan
samarali foydalanish kerak. Zamonviy axborot kommunikatsion texnologiyalardan
samarali   foydalanish   natijasida   iqtisodiyot   faoliyatida   ishonchli   axborotlarga   ega
bo'lib   kelgusi   hatti   harkatlarini   aniq   belgilab   olish   mumkin.Yuqoridgi   tadqiqiot
natijalari asosida quyidagi takliflarni beramiz:
- korxonalarda   axborot   kommunikatsion   texnologiyalar   bilan   ta'minlash
dasturini   tuzish;
- korxonalarda axborot bo'limlari faoliyatini takomillashtirish;
- korxonalar   faoliyatida   iqtisodiyot   bo'limlarni   zamonaviy   axborot
kommunikatsion texnologiylar bilan ta'minlash;
- zarur bo'lgan axborotlarni tahlil qiluvchi xodimlar malakasini oshirish;
- zamonaviy iqtisodiyot amliyotida mavjud bo'lgan tajribalarni o'zlashtirish;
- zamonviy axborot texnologiylar bilan ishlovchi sifatli kadrlarni tanlash;
- iqtisodiyot faoliyatiga doir turli xil halqaro konferensiylar o'tkazish ;
41 - iqtisodiyot   faoliyatini   takomillashtirishga   oid   me'yoriy   huquqiy   bazani
takomillashtirish;
- iqtisodiyot   strategiyasini   tanlashda   bozorlar   o'zgaruvchanligini   aniq
baholash.
Rivojalangan   davlatlar   tajribasidan   ma'lumki   marketing   faoliyati   korxonlar
foliyatini  asosiy bo'laglaridan biri  hisoblanadi.Chunki  bugungi  kunda mahsulotlar
yoki xizmatlarni ishlab chiqarish emas balki sotish muammo hisoblanadi.
Jahon bozorlarida mahsulotlarimiz o'z o'rniga ega bo'lishi uchun mahsulotlar
haqida   ma'lumotlarni   batafsil   yorqin   ranglarda   foydalnuvchilarga   yetkzish,
mahsulotlar   sifati   jahon   talablariga   moslashuvchnanligi   ta'minlash,   bugungi   kun
iste'molchilari   istak   va   imkoniyatlarini   tahlil   qilish   va   boshqalar.   Yuqoridagilarni
amalga   oshirish   uchun   korxonalar   iqtisodiyot   faoliyati   zamonaviy   axborot
kommunikatsiyon   texnologiyalar   va   malakali   mutaxassislar   bilan   ta'minlanishi
kerak.  Jamiyatdagi mavjud vaziyat maktabning maqsad va vazifalari yuzasidan fikr
almashish bilan tavsiflanadi. To'liq ta'lim olish istalgan turmush darajasiga erishish
uchun   zarur   shart   va   iqtisodiyot   va   umuman   jamiyatning   rivojlanishidagi   eng
muhim   omillardan   biri   sanaladi.   Ta'lim   inson   shaxsiyatining,   bilim   va
ko'nikmalarining doimiy rivojlanishi jarayoniga, shuningdek, qaror qabul qilish va
turli   harakatlarga   o'tishga   qodir   bo'lishi   kerak.   Haqiqiy   -   insonning   o'zi   uchun
tanlangan   qadriyatlardan   tanlagan   qadriyatlarga   mos   ravishda   o'z   imijini   qurish
vositasi sifatida ta'limning nuqtai nazari.
Ko'plab   o'qituvchilar   eski   ta'lim   tizimidagi   ishlarning   holatidan   mamnun
bo'lmaganlar.   Avvalo,   ta'lim   jarayonining   tuzilishi   bo'yicha   bu   o'zgarish.   Ilgari,
o'qituvchi   talabaning   qancha   ma'lumotni   bilishi   kerak   edi.   Lekin   o'qituvchilar
ko'pincha talabaning o'z nuqtai nazariga umuman e'tibor bermaydilar. Shu sababli
talaba   o'ylab,   gapirishni   o'rganmagan.   Ustoz-shogird   munosabatlari   asosan
avtoritar edi. 
42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari:
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: “O’zbekiston”, 2008.
2. O’zbekiston   Respublikasining   “Investitsiya   faoliyati   to’g’risida”gi   Qonuni.
T.: 24.12.1998.
3. O’zbekiston   Respublikasining   “Chet   el   investitsiyalari   to’g’risida”gi
Qonuni. T.: 30.04.1998.
4. O’zbekiston   Respublikasining   “Chet   el   investorlarning   huquqlarini   himoya
qilish chora-tadbirlari va uning kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. T.: 30.04.1998.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari:
5. “O’zbekiston Respublikasining 2013-yilga mo’jallangan investitsiya
dasturi   to’g’risida”   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2012-yil   21-
noyabrdagi 1855-sonli Qarori.
6. “O’zbekiston Respublikasining 2012-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi
to’g’risida”   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2011-yil   27-   dekabrdagi
1668-sonli Qarori.
7. “O’zbekiston Respublikasining 2011-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi
to’g’risida”   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2010-yil   29-
dekabrdagi1455-sonli Qarori.
8. “2011-2015-yillarda   O’zbekiston   Respublikasi   sanoatini   rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-
yil 15-dekabrdagi 1442-sonli Qarori.
9. “2009-2014-yillarda ishlab chiqarishni  modernizatsiya  qilish, texnikaviy va
texnologik   qayta   jihozlash   bo’yicha   eng   muhim   loyihalarni   amalga   oshirish
chora-tadbirlari   dasturi   to’g’risidagi”   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
2009-yil 12-martdagi 1072-sonli Qarori.
43 III.  ASOSIY ADABIYOTLAR
10 .        Qayumov F. Q. Effektivnost APK v usloviyax perexoda k  rinku: Obshiye i
regionalniye problemi. – M.: IPO «Poligran», 2012 .  
11.       Serova   YE.   V.   Agrarnaya   ekonomika:   Uchebnik   dlya   studentov
ekonomicheskix vuzov, fakultetov i spetsialnostey. – M.: GU VSHE,2015.  
12.              Uzbekistan:  desyat  let  po puti  formirovaniya rinochnoy ekonomiki Koll.
Avt.:   R.   A.   Alimov,   A.   K.   Bedrinsev,   A.   F.   Rasulov   i   dr.\\   Pod   red.   A.X.
Xikmatova. – T.: O’zbekiston, 2011.- 352 b.
13.                   Xakimov   R.,   Otaqulov   M.,   Yusupov   E.,   Yusupov   M.S.   Agrosanoat
majmuasi iqtisodiyoti. – (O’quv qo’llanma) T., TDIU, 2014.-160 b.
14.                Salimov  B.T.,  Hamdamov   Q.S.,   Berkinov  B.B.,   Xakimov  R.,   Yusupov
M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. - Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv
qo’llanma) –T.: TDIU, 2015. – 176 b.
16            Salimov  B.T.,  Hamdamov   Q.S.,  Tursunxo’jayev  T.L.,  To’raxo’jayev   T.I.,
Hakimov   R.X.,   O’roqov   N.I,   Aripov   I.M.   -Jahon   qishloq   xo’jaligi.   –   (O’quv
qo’llanma) – T.: TDIU, 2014. – 128 b.
17.                 Abdug’aniyev A., Abdug’aniyev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti –
(darslik). – T.: TDIU, 2014. – 304 b.
III Internet saytlari
18.     http:\\www.stat.uz     (O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi)
19.             http:\\www.mf.uz     (O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
20. http:\\www.mfer.uz      (O’zbekiston   Respublikasi   Tashqi   iqtisodiy   aloqalar,
investitsiya va savdo vazirligi)
21. http:\\www.lex.uz      (O’zbekiston   Respublikasi   Adliya   Vazirligining   qonun   va
normativ-huquqiy hujjatlar to’plami)
44
Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский