Agrosanoat majmuasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	96.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

44 Sotish

Agrosanoat majmuasi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................3
I BOB. MAMLAKATIMIZ AGROSANOAT MAJMUI TARMOQLARIDA
MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI
TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY V A NAZARIY ASOSLARI
1.1. Agrosanoat majmui to‘g‘risida tushuncha, uning tarkibi va ishlab
chiqarishni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari ....... .............................. ... ....6
1.2 Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati.................... ... . 10
II BOB. AGROSANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA
IJTIMOIY SOHANI RIVOJLANTIRISHNING HOZIRGI HOLATI VA
TAHLILI
2.1. Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati,
iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati....................................................................32
2. 2 .Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishda ijtimoiy sohalarni rivojlantirish
yo’nalishlari tahlili ..................... ................................................................ .... ....... .. 37
XULOSA VA TAKLIFLAR................................................................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.........................................44
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Ma‘lumki, agrar sohadagi ishlab chiqarish
ko’pincha yer bilan bog’liq bo’ladi. Yerga egalik qilish, tasarruf etish va undan
foydalanish hamda o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar agrar
munosabatlar deyiladi.Qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishining o’ziga xos
xususiyatlari shundan iboratki, bu yerda iqtisodiy qonunlar bilan tabiiy qonunlar
bevosita bog’lanib ketadi, chunki agrar sohadagi ishlab chiqarish tirik mavjudotlar
– yer, o’simlik, chorva mollari bilan bevosita bog’liqdir. Bu yerda yer - mehnat
ashyosi (predmeti) va asosiy ishlab chiqarish vositasi, xo’jalik yuritish ob‘ekti
bo’lib, u eskirmaydi, yeyilmaydi, unga munosabat yaxshi bo’lsa, uning
unumdorligi yaxshi bo’ladi.
Agrosanoat majmuasining asosini, yadrosini qishloq xo’jaligi tashkil etadi.
Agrosanoat majmuasiga kiruvchi barcha tarmoqlar aynan qishloq xo’jaligi bilan
bog’langan. Ularning ayrimlari qishloq xo’jaligi uchun ishlab chiqarish vositalari
ishlab chiqarib, yetkazib bersa, boshqalri qishloq xo’jaligida yetishtirilgan
mahsulotlarni tayyorlaydi, ularni qayta ishlaydi va tayyor mahsulotlarni
iste’molchilarga yetkazib beradi. Ko’plab sohalar esa shu tarmoqlarning bir
me’yorda ishlashi uchun xizmatlar ko’rsatadilar.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i qishloq
xo’jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondirishga
xizmat qiladi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi juda katta
yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo’jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining
deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq
xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va
to’qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog’i o’zimizda
ishlab chiqarilgan paxta tolasidir.
Kurs ishining maqsadi . Agrosanoat majmuasini rivojlantirish mamlakatning
iqtisodiy quvvatini,aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. SHu
3

sababli mamlakat agrosanoat majmuasining rivojlanishiga O’zbekiston
Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda.
Bu e’tiborning natijasi o’laroq, mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyoti sharoitida
agrosanoat majmuasi tarmoq hamda korxonalari faoliyatini yuritish uchun zarur
huquqiy baza yaratildi va ular muttasil takomillashtirilib borilmoqda. Olib
borilayotgan iqtisodiy siyosat natijasida mamlakat iqtisodiyotida katta sifat
o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, mulkiy munosabatlar takomillashdi va bu holat
agrar sohada nodavlat sektorning tez rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 99,0 foizidan ortiqrog’i nodavlat sektorda
ishlab chiqarilmoqda. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish asosan fermer, dehqon
va shirkat xo’jaliklari shaklida tashkil etildi, bozor talablari va davlat
ehtiyojlaridan kelib chiqib, ishlab chiqirishning tarkibi o’zgartirildi. O’zbekiston
Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida agrosanoat majmuasiga
kiruvchi tarmoqlarni imkon darajasida bir-biriga mutanosib rivojlantirish, ularning
iqtisodiy manfaatlarini uyg’unlashtirish masalalari yanada kuchaymoqda.
Qishloq xo’jaligida foydalanadigan barcha ishlab chiqarish vositalari
xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida bo’lish mumkin. Hozirgi paytda qishloq
ho’jaligida xo’jalik yuritishning asosiy ko’rinishlari fermer va dehqon shakllarida
bo’lib, ulardan ishlab chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlaridan
foydalanish asosida olib boriladi.
Kurs ishining vazifalari . Qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha ishlab
chiqarish vositalar (traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar,
ko’p yillik daraxtlar, mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari) kapital tarkibi ni
tashkil qiladi. Aylanma kapitalga quyidagilar kiradi: yosh va boquvdagi hayvonlar,
yem-xashak, urug’lik fondlari, kimyoviy o’g’itlar, hizmat muddati bir yildan kam
bo’lgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – invertarlar, yoqilg’i va moylash
materiallaridan iborat bo’ladi. Kapital doiraviy aylanib turadi, ya‘ni pul shaklidan
ishlab chiqarish shakliga, undan tovar shakliga o’tib, yana pul shakliga qaytib
keladi.
4

Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vaqti uzoq davom etadi va ish vaqti
kunlar bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish jarayoni
mavsumliyligi bilan xususiyatlidir. Masalan, kombaynlar, turli ekish asboblaridan
qisqa vaqtda foydalaniladi. Aholini nisbatan zichligi, qishloq xo’jaligiga yaroqli
yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinadi,
unga davlat mulki saqlanib qoldi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi,Kirish,ikki bob xulosa va
5

I BOB. MAMLAKATIMIZ AGROSANOAT MAJMUI TARMOQLARIDA
MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA IJTIMOIY SOHANI
TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Agrosanoat majmui to‘g‘risida tushuncha, uning tarkibi va
ishlab chiqarishni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari
Agrosanoat integratsiyasi – sanoat va qishloq xo’jaligining bir-biriga singib
ketishi, bir butun tizimga aylanishidir. Agrosanoat integratsiyasi ijtimoiy mehnat
taqsimoti va kooperatsiyasini rivojlanishining natijasidir. Tarmoqlarning bir-
biridan ajralib ketishi ularning ishlab chiqargan mahsulotlarini ayriboshlashni
kuchayishini talab qildi. Bir tarmoqda ishlab chiqariladigan mahsulotga talab
asosan boshqa tarmoqda vujudga keladi. Natijada bir tarmoq ikkinchisiz mo’tadil
rivojlana olmaydi. Bu ularni integratsiyalashuvi zaruratini keltirib chiqaradi.
Sanoat va qishloq xo’jaligining rivoji ular o’rtasida aloqalarning
murakkablashuviga olib keldi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari qayta ishlanish uchun
qayta ishlash sanoatiga tushadi. Buning natijasida qishloq xo’jaligi sanoat uchun
xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqqa aylana boradi. Qishloq xo’jaligining oxirgi
iste’molchi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi kamayib boradi. O’z navbatida
iste’molchilarga tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchilar (qayta ishlash sanoati)
yaqinlashib boradi. Bu esa o’z navbatida tarmoqlararo integratsiyani kuchaytiradi.
Keyingi yillarda ishlab chiqarish shu darajada yuksalib bormoqdaki,
iqtisodiyotning turli tarmoqlari bir-biri bilan juda chambarchas bog’lanib
qolmoqda.
Ularning bog’lanishi, ayniqsa, texnologik jihatidan bir – birini to’ldiruvchi
tarmoqlarda kuchli. Agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarda bu jarayon juda
yorqin namoyon bo’lmoqda. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqaruvchi, uni tayyorlovchi, qayta ishlovchi, saqlovchi, qayta ishlangan tayyor
mahsulotni iste’molchilarga yetkazib beruvchi sohalar iqtisodiyotini bir – biridan
ajri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu tarmoqlar yagona bir tizimni tashkil etadi va
ularning birgalikda mutanosib ishlashi provard natijaning samarali bo’lishini
6

ta’minlaydi. Hozirda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan sanoatning bir butun
ko’rinishidir.
Agrosanoat integaratsiyasining yanada chuqurlashib borishi ob’yektiv
jarayondir. Bu, albatta, qishloq xo’jaligining va umuman, agrosanoat
majmuasining, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keluvchi jarayondir. Agrosanoat
integratsiyasining va kooperatsiyasining mahsuli sifatida o’tgan asrning 60-
yillaridan boshlab mamlakatimizda agrosanoat majmuasi yagona tizim sifatida
shaklana boshladi. Agrosanoat majmuasi – qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni
iste’molchilarga yetkazib beruvchi, yagona maqsadlarga bo’ysundirilgan,
texnologik jihatdan ustun darajada bir biri bilan bog’langan tarmoq va xizmatlar
yig’indisidir. Iqtisodiy fan mamlakat, hudud va mahsulot turlari bo’yicha
“agrosanoat majmuasi” tushunchalarini farqlaydi. Shunga ko’ra agrosanoat
majmuasi:
• Mamlakat agrosanoat majmuasi;
• Hudud agrosanoat majmuasi;
• Ixtisoslashgan (go’sht, sut, don, sabzavot va poliz kabi mahsulot turlarini
yetishtirish bilan shug’illanuvchi) agrosanoat majmualaridan iborat.
Ixtisoslashgan agrosanoat majmualari ikkiga bo’linadi. Birinchisi, oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Ikkinchisi nooziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi agrosanoat majmuasi. Bu agrosanoat
majmualarining har ikkalasi ham alohida olingan tovarlar (mahsulotlar) bo’yicha
agrosanoat majmualarini tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i qishloq
xo’jaligidir. U, eng avvalo, aholining oziq-ovqatga bo’lgan talabini qondirishga
xizmat qiladi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi juda katta
yutuqlarga erishdi. Respublika qishloq xo’jaligi oziq –ovqat mahsulotlarining
7

deyarli asosiy qismini aholimiz uchun yetarli muqdorda yetishtiradi. Qishloq
xo’jaligi sanoatni xomashyo bilan ta’minlaydi. Bugungi kunda mamlakat yengil va
to’qimachilik sanoatda ishlatilayotgan tolaning 60 foizidan ortiqrog’i o’zimizda
ishlab chiqarilgan paxta tolasidir. Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy
tolalarga to’g’ri keladi. Meva, sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi
sanoat to’liq mahalliy xomashyo mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go’shtni
qayta ishlash sanoati ham mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat
ko’rsatadi. Yog’ – moy sanoatining xomashyolari asosan o’zimizda yetishtiriladi.
Faqatgina o’simlik moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo
hisobiga ishlab chiqariladi. Masalan, mamlakat aholisi iste’mol qilayotgan yog’ –
moylarning sifati, assortimenti boy bo’lishi uchun chetdan soya keltirmoqda.
Albatta, bu jami yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi.
Qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligining mamlakat
iqtisodiyotdagi o’rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki
mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to’g’ri keladi. 2004 yilda
mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi.
Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta
tushumining yarimidan ko’prog’i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan
olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning
turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta’minlanishi
qishloq xo’jaligi bilan bog’liq. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo’lgan mehnat
resurslarining 28 foizdan ko’prog’i qishloq va o’rmon xo’jaligida faoliyat olib
boriladi.
Agrosanoat majmuasining asosini tashkil etadigan qishloq xo’jaligi o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar boshqa tarmoqlardan qishloq xo’jaligini
farqlab turadi va ishlab chiqarishni tashkil etishda o’z talablarini qo’yadi. Bu
xususiyatlar quyidagilardan iborat:
8

1. Qishloq xo’jaligi tabiiy omillarning ta’siri katta. Ular ishlab chiqarishning
mavsumiyligidan kelib chiqaradi. Bu esa, ishlab chiqarishni tashkil etishda mavjud
resurslardan yil davomida samarali foydalanishni hisobga olishni talab etadi. Qish
oylarida aholining vaqtinchalik bekor qolishi ayrim ijtimoiy muammolarni keltirib
chiqaradi. Bu masalalar olimlar, mutaxassis va ishbilarmonlar oldiga qator
vazifalarni qo’yadi.
2. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish vositalari sifatida tirik organizmlar
qatnashadi. Bu, o’z navbatida, mutaxassislardan faqatgina iqtisodiy
qonuniyatlarnigina emas, balki bioligik qonunlarni ham bilishni va ishlab
chiqarishni tashkil etishda ularni hisobga olishni talab qiladi. Qishloq xo’jaligida
sarflanayotgan mehnatning samarasi ko’p jixatdan o’simlik va chorva mollarining
biologik imkoniyatlariga bog’liq.
3. Yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanib, undan foydalanishning
o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ularni inkor etish yoki yetarlicha hisobga
olmaslik katta salbiy oqibatlarga olib keladi.
4. Qishloq xo’jaligida sarflanayotgan moddiy xarajatlar davri bilan faoliyat
natjasida olinayotgan daromadlarning olinish davri o’rtasida farq katta. Boshqacha
qilib aytganda, yil davomida faqat xarajatlar qilinadi. Chunki yerni ekishga
tayyorlash, urug’lik, o’g’itlar, yoqilg’i-moylash materiallari xarid qilish va
sarflash, mehnatga haq to’lab borish kabi xarajatlar har oyda qilinadi. Ekin turlari
hosili esa ma’lum davrlada pishadi. Yetishtirilgan hosil sotiladi va undan keyin pul
darmodlari kelib tushadi. Albatta, amaliyatda shartnomalar asosida qishloq xo’jalik
korxonalariga avanslar berish, kreditlardan foydalanish yoki ayrim xizmatlarni
tashkil etish natijasida ma’lum miqdoridagi pul tushumlari bo’lishi mumkin.
Lekin, umuman olganda, yil davomida xarajat sarflanishi, daromadlarning esa
ayrim davrlardagina tushishi o’ziga xos obyektiv talablarni keltirib chiqaradi.
Agrar siyosat bu xususiyatni hisobga olgan holda yuritilish zarur.
9

5. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish juda katta maydonlarda olib boriladi.
Bu, o’z navbatida, ishlab chiqarishni, aholi punktlarini joylashtirishda ma’lum
talablarni keltirib chiqaradi, qishloq xo’jaligining moddiy – texnika bazasini
shakllantirishda hisobga olishni talab qiladi.
6. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarilgan mahsulotlarining bir qismni o’zi
urug’lik, yem – xashak, oziq – ovqat sifatida imte’mol qiladi.
7. Qishloq xo’jaligi maxulotlarining ko’p turlarini uzoq saqlash mumkin
emas. Bu muammo qishloq xo’jaligi mahsulotlarning deyarli bir davrda pishib
yetilishi oqibatida yanada chuqurlashadi. Bu, o’z navbatida, yetishtirilgan
mahsulotni tayrlovchi, qayta ishlovchi tashkilotlarning bir me’yorda tinmasdan
ishlashini, bk esa ayrim davrlarda juda katta quvvatlarning bo’lishini talab qiladi.
Yilning qolgan darvlarida esa bu quvvatlarning nisbatan bo’sh qolishi kuzatiladi.
Bu xolat qayta ishlash tarmoqlarining katta omborxonalari bo’lishini talab etadi.
Bunday holat, o’z navbatida, mahsulotning tannarxiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Bu kabi o’zga xosliklarni, albatta, chuqur o’rganish va doimo hisobga olgan
holda ishlab chiqarishni tashkil etish qishloq xo’jaligining samarali ishlashini
ta’minlaydi. Shubhasiz, fan, texnika taraqqiyoti o’sgan borgan sari qishloq
xo’jaligining bu xususiyatlari ta’siri nisbatan kamayib boradi, lekin butunlay yo’q
bo’lib ketmaydi.
1.2.Qishloq xo’jaligining iqtisodiyotda tutgan o’rni va ahamiyati
Qolgan qismi jun, kanop, pilla va kimyoviy tolalarga to’g’ri keladi. Meva,
sabzavot va poliz mahsulotlprini qayta ishlovchi sanoat to’liq mahalliy xomashyo
mahsulotlari evaziga ishlaydi. Sut va go’shtni qayta ishlash sanoati ham
mamlakatda yetishtirilgan mahsulotlar hisobiga faoliyat ko’rsatadi. Yog’ – moy
sanoatining xomashyolari asosan o’zimizda yetishtiriladi. Faqatgina o’simlik
moyining ayrim turlarini xorijdan keltirilgan xomashyo hisobiga ishlab chiqariladi.
Masalan, mamlakat aholisi iste’mol qilayotgan yog’ – moylarning sifati,
10

assortimenti boy bo’lishi uchun chetdan soya keltirmoqda. Albatta, bu jami
yetishtirilayotgan yog’-moyning juda kam qismini tashkil etadi.
Qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yirik
tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligining mamlakat
iqtisodiyotdagi o’rni judda katta. Mamlakatda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki
mahsulotning 26-30 foizi shu tarmoqning ulishiga to’g’ri keladi. 20 1 4 yilda
mamlakat jami yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi shu tarmoqda yaratildi.
Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan erkin harakatdagi qattiq valyuta
tushumining yarimidan ko’prog’i shu tarmoq mahsulotlarini eksport qilishdan
olinadi. Aholining 60 foizidan ortiqrog’i qishloq joylarda yashaydi. Halqimizning
turmush darajasi, inson resurslarining katta bir qismining ish bilan ta’minlanishi
qishloq xo’jaligi bilan bog’liq.
1-jadval.Respublika qishloq xo’jaligining malakat iqtisodiyotidagi o’rni
№ Ko’rsatkichlar 20 10 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4
1. Qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotining mamlakat yalpi
ichki mahsulotdagi salmog’i,% 30,4 30 30,6 28,6 26,8
2. Qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotining o’sish sur’ati, % 103,2 104,5 106,1 107,3 110,1
3. Paxta tolasi va oziq-ovqat
mahsulotlarining yalpi
eksportdagi salmog’i, % 32,9 25,9 25,9 22,5 21,9
4. Qishloq xo’jaligi mehnat
resurslarining salmog’i, % 29,7 29,6 29,1 28,3 28,4

11

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki qishloq xo’jaligi O’zbekiston
Respublikasi iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i hisoblanib, yildan yilga uning
ulushi kamayib bormoqda. Bu borada shuni ta’kidlash lozimki 2000-2004 yillarda
qishloq xo’jaligida barqaror qsish yuz berdi. Mamlakat iqtisodiyotida sanoatning,
xizmat ko’rsatish tizimining nisbatan tez rivojlanib borishi tufayligina qishloq
xo’jaligining ulushi kamaygan. Bu juda ijobiy jarayon hisoblanadi. Mamlakat
iqtisodiyoti jadal o’sib borgan sari unda qishloq xo’jaligining ulushi kamayib
boradi. Natijada rivojlangan sanoatlashgan, xizmat ko’rsatish sohalari taraqqiy
topgan mamlakatga aylanishimiz ta’minlanadi.
Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy islohotlarning muvaffaqiyati
ko’p jihatdan qishloq ho’jaligining rivojlanish darajasiga bog’liq. Chunki qishloq
ho’jaligi mamlakatimiz uchun ham siyosiy, ham iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyat
kasb etgan soha bo’lib, u quyidagi funksiyalarni bajaradi:
 mamlakatmizni oziq ovqat fondini shakllantiradi;
 yurtimizning oziq-ovqat sohadagi mustaqilligini ta’minlaydi;
 qishloq ho’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan sanoat uchun hom ashyo
yetkazib beradi;
 aholini ish joylari bilan ta’minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi qishloq ho’jaligi o’simlikchilik va chorvachilik
tarmoqlaridan iborat. O’simlikchilik tarmog’ida paxta, donli ekinlar (asosan
bug’doy), kartoshka, sabzavot, poliz, tamaki, yem-xashak ekinlari, o’simlik yog’i
beradigan ekinlar (masxar, kungaboqar), bog’dorchiik va uzumchilikdan iborat.
Chorvachilikda qoramolchilik, qo’y va echkichilik, parrandachilik, otchilik
(yilqichilik), kuyonchilik, tuyachilik, cho’chqachilik tarmoqlari shakllangan va
rivojlangan. Bundan tashqari respublika qishloq xo’jaligida pillachilik,
asalarichilik va baliqchilik sohalari ham yaxshi rivojlanib kelmoqda. Respublikada
hozirda 6,2 mln. bosh qoramol, 11,1 mln. bosh qo’y va echkilar bor.
12

2-jadval. O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining
tarkibi, (% da) Ўсимликч илик тармоғи махсулотлари улуши Чорвочилик тармоғи махсулотлари улуши
52,6
47,4
51,6
48,4
50,6 49,4
51,6
48,4
53,7
46,3
42
44
46
48
50
52
54
56
2000 2001 2002 2003 2004
O’rganilayotgan davrda qishloq xo’jaligi mahsulotlari tarkibida katta
o’zgarishlar yuz bermagan. 2010 yilda o’simlikchilik tarmog’ining ulushi 52,6 foiz
bo’lgan bo’lsa 2014 yilga kelib 53,7 foizni tashkil etgan yoki 1,1 punktga oshgan.
Shu yillarda chorvachilik mahsulotlarining qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotdagi
ulushi 47,4 foizdan 46,3 foizga tushib qolgan. Buning asosiy sababi 2004 yil
qishloq xo’jaligi uchun juda qulay kelishi sababli o’simlikchilik tarmog’i yalpi
mahsulotining chorvachilik yalpi mahsulotining o’sishidan tez sur’atlarda
bo’lganligidadir.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi yer-suv, asosiy aktivlar (asosiy
fondlar), mehnat resurslari va boshha ishlab chiqarishni tashkil etish va olib borish
uchun zarur resurslarga ega.
3-jadval. O’zbekiston Respublikasining yer fondi va uning
foydalanuvchilar bo’yicha taqsimlanishi
№ Erdan
foydalanuvchilar 200 6 yil 20 10 yil 20 1 4 yil
ming ga % ming ga % ming
ga %
Jami er fondi
Shundan 44405,0 100,0 44405,0 100,0 44410,
3 100,0
13

1. Qishloq xo’jaligi
korxonalari
foydalanayotgan erlar 25317,8 57,0 25112,6 56,6 24819,
4 55,8
2. O’rmon xo’jalik
korxonalari erlari 8695,5 19,7 8446,3 19,1 8402,6 18,9
3. Sanoat, transport,
mudofaa, aloqa va
boshqa tashkilotlar
erlari 1868,9 4,2 1926,3 4,4 2264,3 5,2
4. Aholi yashash joylari 226,4 0,5 231,2 0,5 238,7 0,5
5. Zahiradagi erla 7492,1 16,8 7472,5 16,8 7432,8 16,7
6. Gidrotexnika va
boshqa suv xo’jaligi
tashkilotlari erlari 793,8 1,7 804,6 1,8 822,4 1,8
7. Tabiat muhofazasi,
sog’lomlashtirish va
madaniy ahamiyatga
ega erlar 10,5 0,02 70,8 0,1 74,3 0,1
8. Boshqa erlar - - 340,7 0,7 430,1 0,9
Jadvaldan ko’rinib turibdiki 2014 yil ma’lumotlariga qaraganda Respublika yer
fondining asosiy qismi, 55,8 foizi qishloq xo’jaligi tarmog’iga berilgan. Agarda
o’rmon xo’jaligi, qisman gidrotexnika va boshqa suv xo’jaligi tashkilotlari (oz
miqdorda bo’lsada qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaradi) va mudofaa
vazirligiga qarashli ayrim xo’jaliklarda ham qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab
14

chiqarilishini hisobga olsak yuqoridagi raqam yanada kattaroq ulushni egallashini
anglash mumkin.
2014 yilning yanvariga bo’lgan ma’lumotga ko’ra 3691, ming gektardan ko’proq
sug’orilib haydaladigan yer, 230 ming gadan ortiqroq bog’ va uzumzorlar bor.
Respublika qishloq xo’jaligining ishlab chiqarish tarkibida mustaqillik yillarida
keskin o’zgarishlar yuz berdi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga jalb etilgan yer
resurslari bugungi kun talabidan kelib chiqib asosan paxta va g’alla ekinlari uchun
ajratilmoqda.
5-jadval. O’zbekiston Respublikasida ekin maydonlari tarkibining o’zgarishi
(barcha turdagi xo’jaliklar bo’yicha ming gektar )
20 1 3 yil 20 1 4 yil
Barcha
Turdagi
xo’jalikla
rda Shirkatl
rda Fermerxo’j
alik
larida Dehq
on
xo’jal
ik
larida Barc
ha
turda
gi
xo’jal
ik
larda Shirk
at
larda Ferm
er
xo’jal
ik
larida Dehq
on
xo’jal
ik
larida
Jami
ekin
maydoni 3790,1 1967,0 1401,9 421,2 3691,
5 1497
,1 1761,
6 432,8
Donli
ekinlar
Shundan 1790,9 912,1 680,3 198,5 1666,
5 661,
4 805,2 199,9
15

:
Bug’doy 1507,56 766,6 581,3 159,7 1469,
7 593,
5 715,1 161,1
Sholi
(guruch) 121,0 67,3 47,8 5,9 65,9 22,7 40,0 3,2
Makka
don
uchun 34,7 7,3 7,8 19,6 34,5 5,4 8,5 20,6
Texnika
ekinlari
Shundan
: 1445 847,2 590,0 7,8 1516,
8 690,
8 815,6 10,4
Paxta 1393 820 573 - 1455,
7 662,
9 792,8 -
Kartosh
ka,
sabzavot
va poliz 237,7 47,4 36,7 153,5 226,9 31,2 37,5 158,2
Kartosh
ka 49,2 3,4 2,2 43,6 52,4 3,8 3,3 45,3
Sabzavo
t 145,6 34,1 17,5 94 137,6 21,3 19,1 97,2
Poliz 41,3 8,5 17 15,8 35 5,3 14,6 15,1
Mevali
bog’lar 201,5 108,7 27,3 65,6 198,9 97,1 37,8 64
16

Uzumzo
rlar 118,2 76,5 10,6 31,1 116,1 67,7 16,3 32,1
Em-
xashak
ekinlari 316,5 160,2 94,9 61,4 281,3 113,
7 103,3 64,3
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki Respublika ekin maydonlari
yildan yilga qisqarib bormoqda va bu kamayish 2014 yilda 2013 yilga nisbatan
98,6 ming gektarga yoki 2,7 foizga kamaygan. Ushbu kamayish asosan yem-
xashak ekinlari, sabzavot, poliz, mevali bog’lar va uzumzorlar hamda g’alla
ekinlari hisobiga yuz bergan. Shu bilan birgalikda aholining, mamlakat
iqtisodiyotining manfaatlaridan (xalqaro bozorda paxta xomashyosi
konyukturasining o’zgarishini hisobga olib) kelib chiqib paxta ekin maydoni 2014
yilda 2013 yildagidan 62,7 ming gektarga yoki 4,5 foizga oshgan.
Respublika qishloq xo’jaligining chorvachilik tarmog’i ham jadal rivojlanish
uchun katta resurslarga ega.
6-jadval. O’zbekiston Respublikasida chorva mollari va parrandalar bosh soni
(barcha mu l k shakllari bo’yicha, ming bosh)
Chorva molari va
parrandalar 20 1 0 20 1 1 20 1 2 20 1 3 20 1 4 O’sish(Q)
kamayish
(-)
Qoramollar 5353,4 5416,1 5477,6 5878,8 6232,6 879,2
Shundan: sigirlar 2343,4 2361,8 2393,2 2549,9 2708,8 365,4
Sigirlarning
salmog’i,% 43,7 43,6 43,7 43,3 43,4 x
Qo’y va echkilar 8932,5 9022,6 9233,9 9928,6 11181,9 2249,4
17

Cho’chqalar 85,8 81,6 75,4 89,9 83,8 -2,0
Parrandalar 14510 14828,7 15354,9 17675,
7 18822,6 4216,9
Otlar 146,3 144,7 143,4 147,3 149,4 3,1
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki Respublikada deyarli barcha
turdagi chorva mollari (cho’chqalardan tashqari) va parandalar bosh soni ko’payib
bormoqda. 20 1 4 yilda 20 1 3 yilga qaraganda qoramollar bosh soni 879,2 ming,
sigirlar 365,4 ming, qo’y va echkilar 2249,4 ming, parrandalar bosh soni 4216,9
ming boshga oshdi. O’rganilgan davrda faqatgina cho’chqalar bosh soni 2 minga
kamayib ketgan.
Qoramolchilikning tarkibi ham ijobiy tomonga o’zgargan. Agarda
mustaqillikkacha (1990 yilda) jami qoramollar tarkibida sigirlarning salmog’i 32,6
foizni tashkil etgan bo’lsa 2000 yildan boshlab bu ko’rsatkich 43 foizdan oshib
ketda va shu holat saqlanib qolmoqda. Bu Respublika Prezidenti I.Karimovning va
hukumatining olib borgan oqilona siyosatining natijasida yuz berdi. “Respublika
chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo’yicha chora tadbirlar
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 15
martida qabul qilingan 137 sonli qarori bilan Respublikamizdagi 1499 ta jamoa
chorvachilik fermalari yopiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirilib, 489,1
ming bosh qoramollar, shu jumladan 96,3 ming bosh sigirlar chorvadorlarga
xususiylashtirilib berildi. Keyinchalik ushbu qarorda belgilangan vazifalarni
bajarish maqsadida aholiga 600 ming bosh zotli buzoqlar sotildi. Natijada
chorvachilikning asosiy qismi aholi qo’liga o’tdi. Qoramollarning katta qismining
aholi qo’liga o’tishi uning tarkibini yaxshilanishiga (jami qoramollar sonida
sigirlarning ulushining ortishiga), ijobiy tabiiy tanlanishning yuzaga kelishiga,
18

yem-xashak ekin maydonlari yildan yilga qisqarib boriga qaramasdan yem-xashak
muammosini qisman xal etilishiga olib keldi.
Mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar natijasida O’zbekiston
Resublikasi dinamik holda rivojlanib borayotgan murakkab iqtisodiy tizimga ega
bo’ldi. Qishloq xo’jaligi Respulika iqtsodiyotining yirik va muhim tarmog’i
sifatida saqlanib qoldi.
Qishloq xo’jaligi O’zbekiston xalqlarining eng qadimdan shug’illangan
asosiy sohalardan biri bo’lib, bir necha ming yilliklardan asta-sekin rivoj topib
kelmoqda. Respublika hududida avvalo chorvachilik keyinchalik dehqonchilik
madaniyati tarkib topdi. Chorvachilikning asosan qo’ychilik, qoramolchilik,
otchilik (yilqichilik), asalarichilik, tuyachilik va ipakchilik, dehqonchilikning
donchilik, sabzavotchilik, polizchilik, bog’dorchilik va paxtachilik tormoqlari
yaxshi rivojlandi. Qishloq xo’jaligi Respublikamiz hududida yashaydigan
xalqlarning asosiy turmush tarziga aylangan. Uning rivoji yurtimiz hududida
qishloq xo’jaligi bilan bog’liq mehnat qurollari ishlab chiqarishning o’sishiga
sabab bo’ldi. Natijada asta sekin bo’lsada madaniyat, ilm-fan, kosibchilik rivoj
topdi.
XX asrda dunyo mamlakatlari taraqiyotining tez rivojlanishi yurtimizning
iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga o’z ijobiy ta’sirini ko’rsatdi. Respublikaning qishloq
xo’jalik yalpi mahsuloti 1913 yildan 1990 yilga (mustaqillikkacha) qadar bo’lgan
davrda 188 marta o’sdi. 1913 yildan 1940 yilgacha qishloq xo’jaligi yalpi
mahsuloti 1,8 marta, 1960 yilda 51 marta, 1970 yilda 100 marta va 1980 yilda 170
martani tashkil etdi. Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki o’sish sur’atlari 1960-1980
yillar ichida tez bo’lgan. Shu davrda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining
o’sishining asosiy sabablari narxdagi o’zgarishlar, yangi yerlarni o’zlashtirish
hisobiga, nisbatan ekstensiv yo’l bilan amalga oshirilgan. Ushbu davrda qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini natural holda ishlab chiqarishning o’sishi bunga isbot
bo’ladi. 1913 yilda 89 ming tonna go’sht (so’yilgan vaznda) ishlab chiqarilgan
bo’lsa 1990 yilda 419,9 ming tonna ishlab chiqarilgan yoki 4,7 martaga oshgan.
19

Sut ishlab chiqarish shu davrda 11,4 marta, tuxum yetishtirish 30,1 marta, sabzavot
21,1 marta, don ishlab chiqarish 1,9 marta, paxta yetishtirish esa 11,1 marta,
o’simlik yog’i yetishtirish 8,4 martaga o’sdi. Raqamlarga e’tibor berilsa ushbu
davrda qishloq xo’jaligining yalpi mahsulotining o’sishi mahsulotlarning natural
miqdordagi o’sishidan solishtirib bo’lmaydigan darajada yuqori sur’atlarda
o’sganligini ko’rish mumkin. O’sish mahsulotlar narxining o’sishi hisobiga yuz
berganini aslida esa salkam 1 asrda o’sish 15-20 martadan yuqori bo’lmagini
ko’ramiz.
Sobiq sho’rolar davrida O’zbekistonda bir tomonlama bo’lsada qishloq
xo’jaligida katta o’zgarishlar yuz berdi. SHo’rolar davlatining asosiy siyosati
O’zbekistonning boy tabiiy iqlim sharoitidan umumdavlat manfaatlari uchun
foydalanishga qaratildi. Natijada Respublika va uning xalqining manfaatlari
umumdavlat manfaatlariga bo’ysindirildi. Bunday siyosat respublika iqtisodiyotida
juda katta muammolarni keltirib chiqardi. Olib borilgan siyosatning natijasida
qishloq xo’jaligi ishlari bilan band bo’lgan respublika aholsiining katta qismi past
malakali mehnat resurslariga aylandi. Umummamlakat manfaatlaridan kelib chiqib
O’zbekiston asosan paxta ishlab chiqarishga ixtisoslashtirildi. Uning natijasida
xalqimiz asrlar mobaynida shug’illanib kelgan qishloq xo’jaligining ko’plab
sohalariga e’tibor kamaydi, ularning ayrimlari mutloq yo’qolib ketdi. Jumladan,
XX asrning 80 - yillariga kelib respublikada yetishtirish uchun tarvuz urug’lari
Rossiyaning Astraxan o’lkasidan keltirildi. Paxta ishlab chiqarishni ko’paytirish
respublikada oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirishni keskin kamayishiga olib keldi.
Birinchidan, xalq farovonligi, mamlakat xavfsizligini ta’minlash maqsadida
qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni miqdor jihatdan ko’paytirish. Bu
borada ayniqsa oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirish zarur edi va
bu vazifa xozir va kelajakda ham dolzarb bo’lib qoladi. Xozirda aholi iste’moli
uchun zarur bo’lgan don ishlab chiqarishga yerishildi. Ammo chorvachilik
mahsulotlari ishlab chiqarish borasida katta muammolar mavjud. 2000-2004
yilarda aholi jon boshiga o’rtacha go’sht ishlab chiqarish 34 kg, sut ishlab
20

chiqarish 164 kgni tashkil etdi. U tibbiy me’yordagidan ikki martaga yaqin kam.
Shu sababli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini miqdor jihatdan ishlab chiqarish
hajmini ko’paytirish asosiy maqsadli vazifalardan biri hisoblanadi va bu muammo
Respublika Prezidenti va hukumatining diqqat e’tiborida turibdi.
Ikkinchidan qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar sifati va
assortimentini yaxshilab borish zarur. Ma’lumki O’zbekiston Respublikasi paxta
ishlab chiqarishda dunyoda beshinchi o’rinda, paxta tolasini sotish bo’yicha esa
ikkinchi o’rinda turadi. Paxta tolasini sotish mamlakat eksportning 18-19 foizini
tashkil etmoqda. Mamlakatda yetishtirilayotgan paxta tolasining sifatini keskin
yaxshilash iqtisodiyotga juda katta iqtisodiy samara keltiradi. Dunyo davlatlari va
Respublikamiz to’qimachilik sanoati talab qiladigan tipdagi tolalar yetishtirishni
ko’paytirish zarur. Sifatni va qishloq xo’jaligi mahsulotlari assortimentini
yaxshilash zarurati respublika qishloq xo’jaligini rivojlantirishning eng asosiy
yo’nalishi sifatida belgilangan.
Uchinchidan, qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish doimiy
zarurat hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish mamlakat qishloq xo’jaligini
raqobatbordoshligini kuchaytiradi, aholining turmush sharoitini yaxshilaydi,
mahsulot ishlab chiqarishni ko’payishiga va uning sifatining talab darajasiga
yetishini ta’minlaydi.
To’rtinchidan, qishloq xo’jaligi mahslotlari yetishtirishni nisbatan
orzonlashishiga yerishish lozim. Albatta bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq
xo’jaligi o’ziga kerakli texnika, yoqilg’i,mineral o’g’it, boshqa tovar va
xizmatlarni bozor bahosida sotib oladi. O’z mahsulotini esa o’zi uchun foydali
narxlarda xamisha ham sota olmaydi. Lekin aholining daromadlarining o’sishi
oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining o’sishidan kattaroq bo’lishini ta’minlash
kerak. Xozirda respublika aholisi o’z daromadlarinig 51-52 foizini oziq-ovqat
uchun sarflayotgan bo’lsa kelajakda bu ko’rsatkich kamayib borishi (aholining
oziq-ovqat bilan ta’minlanishi yaxshilanib borishi asosida) kerak.
21

Beshinchidan, qishloq joylarni, hududlarni imkon darajasida bir me’yorda
rivojlanishini ta’minlashga e’tiborni kuchaytirish vazifasi ham juda dolzarb
hisoblanadi. Qishloq hududlarini ijtioiy taraqqiyot darajasini yanada yuksaltirish,
ish joylarin tashkil etish ko’plab salbiy holatlarning oldini oladi. Prezidentimizning
qishloq aholini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlash to’g’risidagi farmon va
qarorlarining qabul qilinishi, maxsus dasturlar ishlab chiqarilishi qishloqni ijtimoiy
va iqtisodiy rivojlanishiga e’tiborning kuchli ekanligini ko’rsatadi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda olib borilgan siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy siyosat natijasida qishloq xo’jaligida chuqur tarkibiy, ijtimoiy va mulkiy
munosobatlar o’zgarishi yuz berdi. Mustaqillik yillarida iqtisodiyotni jumladan,
qishloq xo’jaligini tubdan isloh qilishning nazariy asoslari Prezident I.Karimov
tomonidan ishlab chiqildi. Prezidentimiz asarlarida iqtisodiy rivojlanishning turli
xil konsepsiyalari tahlil etildi.
Birinchi konsepsiya – Asosiy ehtiyojlar konsepsiyasiya – aholi eng kam
tirikchilik ehtiyojini kafolotli tarzda ta’minlash va ish bilan band qilish
muammosini hal etishga qaratilgan;
Ikkinchi konsepsiya – Maqbul yoki tegishli texnologiya konsepsiyasi –
aholining mehnatga layoqatli qismining bandligini ta’minlaydigan va mahalliy
xomashyoni, avvalo qishloq xo’jaligi xomashyosini birlamchi va chuqur qayta
ishlashga qaratilgan. Bu konsepsiya eng ilg’or texnologiyalarni rivojlantirish
zarurligiga asoslanadi;
Uchinchi konsepsiya – O’z kuchiga jamoa bo’lib ishonish konsepsiyasi –
mavjud zahiralardan to’liqroq foydalanishga va mamlakat iqtisodiyotini boshqa
davlatlarga qaramligiga barham berishga qaratilgan;
To’rtinchi konsepsiya – Yangi xalqaro iqtisodiy tartib konsepsiyasi –
rivojlanayotgan yurtimizning iqtisodiy qoloqligini tugatish va boshqa davlvtlar
bilan teng huquqli sheriklar sifatida faoliyat yuritishiga qaratilgan.
22

Olib borilgan rejali ishlar natijasida tarmoqda ma’lum ijobiy yutuqlarga
erishildi.
Birinchidan, mamlakat iqtisodiyoti, jumladan qishloq xo’jaligi bozor
iqtisodiyoti talablari sharoitida faoliyat ko’rsatishlari uchun kerakli huquqiy asos
yaratildi. Tarixan qisqa davrda umuman iqtisodiyotga tegishli 100 dan ortiq
qonunlar ishlab chiqildi va hayotga joriy etildi. Ular qatoriga O’zbekiston
Respublikasining Yer kodeksi, Fermer xo’jaligi to’g’risida, Qishloq xo’jaligi
kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida, Dehqon xo’jaligi to’g’risida, Qishloq
xo’jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to’g’risida kabi qishloq xo’jaligi tarmog’iga
oid qator qonunlarni kiritish mumkin. Mustaqillik yillarida bevosita qishloq
xo’jaligiga oid 140 dan ortiq Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining
qarorlari qabul qilindi hamda turli me’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bu qonun va
me’yoriy hujjatlar qishloq xo’jaligi korxonalarining xatti – xarakatlarini belgilab
beradi. Natijada qonun doirasida iqtisodiy munosabatlarni tarkib toptirish imkoni
yaratildi. Qishloq xo’jaligida boshqaruvning ma’muriy buyruqbozlik, iqtisodiy va
sotsial pisixologik usullaridan foydalanilganda qonunga asoslanish imkoniyati
yaratildi.
Ikkinchidan, qishloq xo’jaligida ham amalda ko’p ukladli iqtisod tarkib
topdi. Bozor iqtisodiyoti qonuniyatlari talabiga ko’ra olib borilgan iqtisodiy siyosat
natijasida, turli mulkchilikga asoslangan xo’jalik yurituvchi subyektlar vujudga
keldi. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalarining asosiy qismi nodavlat mulkga
asoslangan bo’lib, bu davlat mulkiga asoslangan korxonalarning kamayishiga
sabab bo’ldi. 1991 yilda qishloq xo’jaligi korxonalarining deyarli asosiy qismi
(kolxoz kooperativ mulkga asoslangan bo’lganligi bilan amalda davlat mulkiga
asoslangan sovxozlardan deyarli farqi yo’q bo’lib qolgan edi) davlat mulkiga
asoslangan xo’jaliklar edi.
Bugungi kunga kelib qishloq xo’jaligida 406 ta shirkatlar, 55 ta davlat, 135
mingdan ko’proq fermer xo’jaliklari, 564 ta xususiy chorvachilik fermalari va
4481,7 mingta dehqon xo’jaliklari faoliyat ko’rsatib turibdi. 2000 yilda qishloq
23

xo’jaligida yetishtirilgan maxsulotning 98,4% foizi nodavlat mulk shakliga
asoslangan xo’jaliklar hissasiga to’g’ri keldi. 2004 yil ma’lumotlariga ko’ra
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 59,7 foizi aholining dehqon, 20,4 foizi fermer
va 19,9 foizi yirik shirkat hamda davlat xo’jaliklarida yaratildi. Xususiy
mulkchilikka asoslangan fermer xo’jaliklari mustahkamlanib, kuchayib bormoqda.
Agarda 1995 yilda bir fermer xo’jaligiga 10,4 gektar yer to’g’ri kelgan bo’lsa 2004
yilda bu ko’rsatgich 28,2 gektarni tashkil etdi yoki 2,7 marotaba kattalashgan.
Fermer va dehqon xo’jaliklarining ko’payib borishi va rivojlanishi bozor
iqtisodiyotining uchta ustunidan biri hisoblangan xususiy mulkchilik ham qishloq
Bir so’z bilan aytganda, qishloq xo’jaligida bugungi kun talabidan kelib chiqib
ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi shakllari vujudga kelmoqda va ular
takomillashib bormoqda
Respublika qishloq xo’jaligi mahsulotlarida turli mulk shakllarining va
tarmoqlarining ulushi, (% da)
3. Qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotida shirkatlarning
salmog’i, % 28,6 27,9 28,1 22,2 19,9
4. Qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotida fermer
xo’jaliklarining salmog’i, % 10,3 11,4 12,1 14,8 20,4
5. Qishloq xo’jaligi yalpi
mahsulotida dehqon
xo’jaliklarining salmog’i, % 61,1 60,7 59,8 63,0 59,7
6. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti,
% 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
24

Shundan:
7. O’smlikchilik tarmohlari salmog’i,
% 52,6 51,6 50,6 51,6 53,7
8. Chorvachilik mahsulotlari
salmog’i, % 47,4 48,4 49,4 48,4 46,3
Uchinchidan, bozor iqtisodiyotida rivojlanishni ta’minlovchi to’rt omildan
biri, ishbilarmonlik, o’z o’rnini topa boshladi. Qishloq xo’jaligida 135 mingdan
ko’proq fermer, 4481,7 ming dehqon xo’jaliklarining va 564 ta xususiy
chorvachilik fermalari hamda minglab qishloq xo’jaligiga xizmat qiladigan va
uning mahsulotlarini qayta ishlaydigan xususiy kichik korxonalarning mavjudligi
hozircha ko’p bo’lmasada mulkdorlar, ishbilarmonlar guruhi vujudga kelganligini
ko’rsatadi. Bu omil bozor iqtisodiyotida hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Ishbilarmonlik
rivojlanib u bilan shug’illanuvchilar soni va sifati oshib borgan sari bozor
iqtisodiyoti kuchayadi va xalqning turmush sharoiti yaxshilana boradi.
Qishloq xo’jaligida olib borilgan islohotlarning natijasida qishloqda kichik
tadbirkorlik subyektlari soni ortib ularning iqtisoddagi ulushi ko’payib bormoqda.
Agarda 2000 yilda qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda kichik
tadbirkorlikning ulushi 71,4 foiz bo’lgan bo’lsa 2003 yilda bu ko’rsatkich 78,1
foizga 2004 yilda esa 80,9 foizga yetgan.
To’rtinchidan, bugungi kun hayot talabidan kelib chiqgan holda xo’jalik
yuritishning yangi mexanizmi ishlab chiqildi va tadbiq qilindi. Mustaqillikning
dastlabki davrlarida xo’jalikning mineral o’g’itlarga, yoqilg’i moylash
materiallariga, elektr energiyasiga hamda ish haqiga bo’lgan talabini qondirish
uchun olinadigan qismi uchun hisob – kitoblar maxsus schet orqali amalga
oshiriladigan qilindi. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalarini texnika, yoqilg’i –
moylash materiallari, elektr energiyasi, miniral o’g’itlar bilan yil davomida
25

uzluksiz ta’minlab turish imkoniyati yaratildi. Sanoat va qishloq xo’jaligi
mahsulotlari baho paritetining o’zgarishi o’zgacha yo’l tutish imkonini
bermaydigan bir paytda amaldagi mexanizm o’zining ijobiy rolini o’ynadi. Bu
mexanizm bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, barcha qishloq xo’jalik
korxonalarini ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun kerakli bo’lgan moddiy
resurslar bilan ta’minlash imkonini berdi. Ikkinchidan, qishloq xo’jaligiga mineral
o’g’it, yoqilg’i – moylash matteriallari, elektr energiyasi ishlab chiqaradigan va
yetkazib beradigan tarmoqlarni garantiyalangan holda o’z mahsulotlari uchun haq
olishini ta’minldi. Uchunchidan, inflyatsiyani kuchayishiga yo’l qo’ymaydigan
katta makroiqtisodiy ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu mexanizm bo’yicha
moliyaviy resurslarni turli yo’llar bilan naqd pulga aylantirish imkoniyati yo’qqa
chiqarildi. Albatta bu mexanizm ma’lum kamchiliklarga ham ega. Eng asosiy
kamchiligi xo’jaliklarning moddiy manfaatdorlik va javbgarligini qisman
susaytirdi. Sog’lom raqobatni kuchini kamaytirdi, ayrim hollarda yo’qqa chiqaradi.
Bu mexanizm iqtisodiy kamquvvat yoki zarar bilan ishlaydigan korxonalar uchun
foydali, yaxshi ishlayotgan va katta samara olayotgan xo’jaliklar uchun esa
aksincha. Umuman qishloq xo’jaligi tarmog’ining manfaati uchun yaxshi bo’lgan
bu mexanizm bo’yicha iqtisodiy baquvvat, katta foyda oladigan xo’jaliklarning
o’zi ishlab topgan mablag’laridan samarali foydalanish imkonini susaytiradi.
Natijada yaxshi va yomon faoliyat ko’rsatayotgan qishloq xo’jaligi korxonalari
ma’lum darajada bir xil sharoitga (holatga) qo’yilmoqda. Bu o’z navbatida yaxshi
ishlayotgan qishloq xo’jalik korxonalarida samaradorlikni yanada oshirish uchun
manfaatdorlikni susaytiradi. Resurslarni tejashga qaratilgan mexanizmni yaratish
bu sxemada o’z ifodasini topmayapdi. Shu sababli respublika hukumati bu
kamchiliklarni vaqtinchalik yumshatish imkoniyatini qidirib topdi. Ma’danli
o’g’it, yoqilg’i – moylash materiallari, elektr energiyasi yetkazib beruvchi
sohalardan hamda ish haqidan qarzi bo’lmagan iqtisodiy baquvvat qishloq xo’jaligi
korxonalarini mavjud sxemadan chiqarib ularning mablag’larini o’zlarining hisob
raqamlariga tushirib berish maqsadga muvofiq deb topildi. 2005 yilning 1
yanvaridan boshlab qishloq xo’jaligi korxonalari o’z joriy harajatlari uchun zarur
26

mablag’ni banklardan kredit tariqasida oladigan bo’ldi. Bu samarali ishlashga
qiziqishni kuchayishiga, ishlab chiqarishni foyda bilan yakunlashga intiluvchi
korxonalarning ko’payishiga olib keladi.
Beshinchidan, bugungi kun talabidan kelib chiqqan holda qishloq xo’jaligida
chuqur tarkibiy o’zgarishlar yuz berdi. Natijada oziq ovqat mahsulotlari
yetishtirish keskin ko’paydi. Tarixan qisqa davrda g’alla mustaqilchiligiga
erishildi. Agarda 1990 yilda 1808,2 ming tonna don ishlab chiqarilgan bo’lsa bu
ko’rsatkich 2000 yilga kelib 4,1 mln. tonnani tashkil etdi. 1990 yilda jami donda
bo’g’doyning salmog’i 32,7 foizni yoki 592,2 ming tonnani tashkil etgan bo’lsa
2000 yilga kelib bu ko’rsatkichlar mos holda 82,9 foizni va 3,4 mln. tonnani
tashkil etdi. 2004 yilda 6017,1 ming tonna don, shundan 5502,5 ming tonna
bug’doy ishlab chiqarildi. Paxta ishlab chiqarish 2000 yildan keyin biinchi bor 3,5
mln. tonnadan oshib ketdi.
Aholiga tomorqa yerlarining berilishi ularning turmush sharoitini
yomonlashib ketishiga yo’l qo’ymadi. Mustaqillik yillarida aholiga 682,5 ming
gektardan ortiqroq yer uy – joy qurish va tomorqa uchun berildi. Bugungi kunda
qishloq xo’jaligi mahsulot turlarning 60-85 foiziga yaqini dehqon xo’jaliklarida
ishlab chiqarilmoqda.
Oltinchidan, qishloq aholisining ichimlik suv va gaz bilan ta’minlanish
darajasi keskin oshib bormoqda. 2000 yilda qishloq aholisining ichimlik suv bilan
ta’minlanish darajasi 67,8 foizga, gaz bilan ta’minlanishi 56,7 foizga yetdi. 2004
yilga kelib aholining markazlashgan ichimlik suv bilan ta’minlanishi 76,2 foizga,
tabiiy gaz bilan ta’minlanish daajasi 86,5 foizga yetdi. Mustaqillik yillarida qishloq
joylarda maktab va maktabgacha bo’lgan muassasalar, sog’liqni saqlash tizimiga
tegishli poliklinika, shifoxonalar va ko’plab sport inshoatlari qurildi. Albatta bu
sohada hali qilnadigan ishlar juda ko’p. Yechimini kutayotgan muammolar
mavjud. Bu to’xtovsiz jarayon bo’lib to’xtovsiz rivojlantirilib borladi. Ijtimoiy
sohaning rivojlanishi aholining turmush darajasini yaxshilashga loib kelmoqda.
27

Yettinchidan, qishloq xo’jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez
moslashadigan bo’ldi. Bir yilning o’zida paxta maydoni ko’payib, boshqa ekin
maydonlari qisqarishi yuz bermoqda. Mustaqillikkacha bu jarayonlarni orzu qilish
mumkin emas edi.
Sakkizinchidan, bizning fikrimizcha mustaqillik yillarida erishilgan
yutuqlarning eng muhimi aholining dunyoqarashi iqtisodiy qonuniyatlar talabida
o’zgarib borayotganligidadir. Aholining, jumladan, qishloq aholisining asosiy
qismi qiyinchilik bilan bo’lsada boqimandachilik kayfiyatidan xalos bo’lmoqda.
Sakkizinchidan qishloq xo’jaligi ichki va tashqi bozor talablariga tez
moslashadigan bo’ldi. Bir yilning o’zida paxta maydoni ko’payib, boshqa ekin
keladigan yer birligini kamayishiga olib keladi. Shu sababli ham qishloq
xo’jaligini intensivlashtirish obyektiv zarurat bo’lib, bundan boshqa yo’l yo’q.
Xo’jalik rahbarlari xo’jalikda mavjud bo’lgan mulkni saqlash, uni
ko’paytirish uchun javobgarlikni aniq xis qilishlari kerak. Hissadorlik, paychilikga
asoslangan xo’jaliklarda hissodorlar rahbarlardan o’zlariga tegishli mulkni
saqlashni va ko’paytirishni talab qilishlari kerak. Hissadorlarning shunday darajaga
ko’tarilishi iqtisodiyotni yangi bosqichga olib chiqadi.
Dehqon va fermer xo’jaliklarini yanada rivojlantirish talab qilinadi. Qishloq
xo’jaligining kelajagi aynan shu turdagi xo’jaliklar bilan bog’liq. Chunki yuqorida
qayd etilgan iqtisodiymanfaatdorlik Dehqon va Fermer xo’jaliklarda boshqa
turdagi ishlab chiqarish korxonalaridagidan yuqori. Joylardagi rahbar
mumaxassislar buni qancha tez anglab yetsa shuncha rivojlanish yaxshi bo’ladi.
Dehqonga faqatgina yer, mulk bergan bilan yetarli natijaga yerishib
bo’lmaydi. Uzoq muddatga yerni ijaraga berish bilan bir qatorda yetishtirilgan
mahsulotni tasarruf qilish imkonini ham bnrish kerak. Yetishtirilgan mahsulot
faqat ixtiyoriy shartnomalar asosida sotilishi kerak. Albatta davlat manfaati,
buyurtmalar asosida amalga oshirilib boradi. Chunki yerga egalik (ijara
28

shartnomasi asosida) masalaning yarim yechimi. Yetishtirilgan mahsulotga ega
bo’lish huquqi ikkinchi yarim yechimidir. Qishloq xo’jaligining o’ziga xos
xususiyatlaridan biri uning moliyaviy imkoniyatlarining shakllanishi o’zgachadir.
YA’ni yil davomida asosan faqat xarajat daromad esa yil oxirida shakllanadi.
Demak qishloq xo’jaligining yaxshi ishlashidan manfaatdor tarmoqlar (qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar) yil davomida qishloq xo’jaligini
moddiy qo’llab turish imkoniyatlari ustida ishlashlari kerak. Buning yo’llaridan
biri fyuchers shartnomalari asosida ishlashdir. Bu qayta ishlovchi tarmoq uchun
ham yaxshi. Chunki qaysi turdagi mahsulot qancha va qanday sifatda kerakligiga
qarab shartnomalar tuzadi. Bozor sharoitida zarar bilan ishlaydigan har bir korxona
alohida tahlil qilinishi va bir to’xtamga kelinishi ma’qul. Bonkrot holatiga kelgan,
shu shaklda tiklanishi mumkin bo’lmagan korxonalar tugatilish va yeri aholiga
ijara shprnomasi asosida taqsimlanib berilishi maqsadga muvofiqligini
Prezidentimiz juda to’g’ri belgilab berdi.
Hozirda O’zbekiston qishloq xo’jaligi nisbatan rivojlangn tarmoq hisoblanadi
va undan iqtisodiy islohotlar olib borilmoqda. 2002 yilda O’zbekiston qishloq
xo’jaligi yetishtirilgan yalpi mahsulot hajmi 3257,2 mlrd. so’mlikni tashkil etadi.
Barcha turdagi xo’jaliklar tomonidan 5792,5 ming tonna don, 3,16 mln. tonna
paxta, tirik vaznda 864,7 ming tonna go’sht, shungdek 1367,1 mln. dona tuxum
yetishtirildi, 3719,4ming tonna sut sog’ib olindi.
O’zbekiston qishloq xo’jaligini rivojlantirishga alohida e’tibor berilmoqda.
Bu, eng avvalo, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini bozor talablari asosida
rivojlantirishga harakat qilinayotganida ifodasini, zarur huquqiy bazaning
yaratilishda o’z yechimini topmoqda. Mustaqilik yillarida qabul qilingan qonunlar,
qarorlar, va boshqa me’yoriy xujjatlar qishloq xo’jaligi bozor talablari asosida
rivojlanishi uchun zarur huquqiy sharoitlarni yaratib beradi. Qishloq xo’jaligida
tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish borasida ham
katta ishlar qilinadi. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti erkin xususiy mulksiz rivojlanishi
mumin emasligiga e’tibor kuchaytiriladi. Bu borada qilinayotgan katta ishlardan
29

biri qishloq joylarda mulkdorlar sinfini shakllantirishdir. Asta –sekinlik bilan
bo’lsada, xususiy mulkka asoslangan tadbirkorlar sinfi shakllantirilyapti. Qishloq
joylarda shakllanayotgan tadbirkorlar sinfi qishloq xo’jaligida mehnatni tashkil
etishining barcha shakllari bilan bevosita birgalikda rivojlomoqda. Bugungi kunda
tadbirkorlar sinfi shirkatlarda, asosan fermer va dehqon xo’jaligi shaklida vujudga
kelmoqda. Shu bilan birgalikda qishloq joylarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi
bilan bog’liq bo’lmagan sohalarda ham tadbirkorlik rivojlanmoqda.
Hunarmandchilik, kosblik, novvoylik va boshqalar bunga misol bo’ladi. Ularning
rivojlanishi qishloq xo’jaligining, qolaversa, mamlakat iqtisodiyotining o’sishiga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq joylarda mulkdorlik sinfini shakllantirishning
asosiy yo’nalishlarini 2-chizmada ko’rish mumkin.
30

Qishloq joylarda mulkdorlar sinfi
Oziq-ovqat
mahsulotlari
yetishtiruvchi
tadbirkorlar Texnika ekinlari
yetishtiruvchi
tadbirkorlar Boshqa soha bilan
shug‘ullanuvchi xususiy
tadbirkorlar
Yuridik shaxs
maqomiga ega
bo‘lgan dehqon
xo‘jaliklari
Yuridik shaxs
maqomiga ega
bo‘lmagan dehqon
xo‘jaliklar
Fermer xo‘jaliklari
Ijarachilar Shirkat
xo‘jaliklari
Fermer
xo‘jaliklari Milliy xunarmandchilik,
kosibchilik
Xizmat ko‘rsatuvchi xususiy
korxonalar
Ijtimoiy sohada faoliya
ko‘rsatuvchi xususiy
tadbikorlar
Boshqalar
O’zbekiston Respublikasi qishloq joylarida mulkdorlar sinfini
shakllantirishning asosiy yo’nalishlari
31

II BOB. AGROSANOAT MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISHDA
IJTIMOIY SOHANI RIVOJLANTIRISHNING TAHLILI
2.1. Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarish infratuzilmasining ahamiyati,
iqtisodiyotdagi o’rni va hozirgi holati
Mamlakat agrosanoat majmuasi murakkab tarkibiy tuzilmaga ega bo’lib,
uning tarkibi 4 ta sohadan tashkil tapadi. Iqtisodchi olimlar agrosanoat
majmuasining tarkibi bo’yicha bir xil fikrga ega emaslar. Agrosanoat
majmuasining tashkiliyiqtisodiy masalalariga bag’ishlangan yuzlab ilmiy
maqolalar, monografiyalar e’lon qilingan va dissertatsiyalar yozilgan. Ayrim
olimlar agrosanoat majmuasining tarkibi 6 ta, ayrimlari esa 5 ta, bir guruhi 4 ta va
boshqa birovlari 3 ta sohadan iborat deyishgan. Ularning har biri agrosanoat
majmuasini tarkibini ilmiy izlanishning maqsadi bo’yicha izohlagan.
Agrosanoat majmuasining tarkibini ilmiy asarlarda belgilangan tasnifini
birortasini inkor qilmagan holda uning tarkibini 4 ta sohaga bo’lib o’rganish
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu sohalar quyidagilardir.
Birinchi soha. Agrosanoat majmuasi tarmoqlari (tizimi) uchun ishlab
chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi soha. Bu sohaga agrosanoat majmuasi
uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi mashinalar ishlab chiqaradigan
mashinasozlik, ma’danli o’g’it va ximikatlar ishlab chiqaruvchi kimyo sanoati,
chorvachilik uchun omixta yem ishlab chiqaruvchi korxonalar, qishloq xo’jaligi
ekinlari va chorva mollari uchun dori-darmon ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan
korxonalar kabilar kiradi.
Ikkinchi soha. Qishloq xo’jaligining o’zi. Bu soha agrosanoat majmuasining
asosini, yadrosini tashkil etadi va majmuaning bashqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar
asosan shu tarmoq mahsulotlari asosida faoliyat yurtadilar yoki xizmat
ko’rsatadilar. Qishloq xo’jaligi o’z navbatida o’simlikchilik va chorvachilik
tarmoqlariga bo’linadi.Bundan tashqari agrosanoat majmuasining ikkinchi
32

sohasiga, pillachilik, asalarichilik, qisman o’rmonchilik (tabiiy oziq-ovqat va
dorivor o’simliklar yetishtirish) hamda baliqchilik kiradi.
Uchinchi soha. Bu soha - qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta
ishlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar
yig’indisidan iborat. Oziq-ovqat sanoati, paxta zavodlari, go’sht, sut zavodlari,
meva sharbatlari chiqaruvchi zavodlar, Yog’-moy zavodlari, junni, kanopni, pillani
qayta ishlash zavodlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yoki ularni qayta ishlash
natijasida olingan mahsulotlarni saqlaydigan korxonalar, ularni sotish bilan
shug’ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibini tashkil etadi.
To’rtinchi soha. Bu soha - agrosanoat majmuasi infratuzilmasidan iborat.
Agrosanoat majmuasi infratuzilmasi juda murakkab tarkibga ega. Su bilan
birgalikda ularning ayrimlari o’z xizmat xususiyatiga ko’ra ishlab chiqarish hamda
ijtimoiy infratuzilma tarkibigi kirishi mumkin. Shunga qaramasdan iqtisodiy tahlil
qilishning, qarorlar qabul qilish uchun zurur sifatli ma’lumotlarni olish uchun uni
tasniflash maqsadga muvofiq. Infratuzilmaning o’zi ikkiga bo’linadi. Birinchi
qismi ishlab chiqarish infratuzilmasi bo’lsa, ikkinchi qismi ijtimoiy
infratuzilmadir. Mamlakat agrosanoat majmuasining umumiy ko’rinishini
quyidagicha ifodalash mumkin.
Ana shu 4 ta sohaga kiruvchi tarmoqlar birlashib, mamlakatning yagona
agrosanoat majmuasini tashkil etadi. Agrosanoat majmuasining tarkibi juda
murakkab bo’lib, u turli omillar ta’sirida davrlar o’tishi bilan o’zgarib,
takomillashib boradi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi natijasida talab va
taklif asosida ayrim tarmoqlar, sohalar yo’q bo’lib boshqalari shakllanadi va
rivojlanadi. Agrosanoat majmuasining tarkibini o’zgarishiga qishloq xo’jaligi faol
ta’sir ko’rsatadi. Mamlakat qishloq xo’jaligi tarkibida yuz beradigan
o’zgarishlar agrosanoat majmuasi tarkibining o’zgarishiga olib keladi. Mamlakat
agrosanoat majmuasi tarkibiga jahon bozorida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga
bo’lgan kon’yukturaning o’zgarishi ham ta’sir ko’rsatadi. An’anaviy qishloq
xo’jaligi mahsulotlari yetishtirayotgan hududlarda turli sabablarga ko’ra tarkibiy
33

o’zgarishlar yuz berib turadi. Chunki bozor qonuniyatlariga ko’ra har bir davlat
ishlab chiqarish tarkibini shakllantirayotganda o’zining absolyut va nisbiy
ustunligini aniqlab olishi lozim. Aks holda raqobatda yengiladi va bu ko’plab
iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yuzaga chiqaradi. Shu sababli qishloq
xo’jaligida doimiy ravishda ixtisoslashish jarayoni takomillashib boradi. Bu esa
o’z navbatida mamlakat yoki hudud agrosanoat majmuasi tarkibini
takomillashishiga olib keladi. Agrosanoat majmuasining tarkibining o’zgarishiga
olib keladigan sabablardan yana biri tabiiy-iqlim sharoitlarida yuz beradigan
o’zgarishlardir. Tabiiy-iqlim sharoitlarning o’zgarishi qishloq xo’jaligining ishlab
chiqarish tarkibida o’zgarishlar yuz berishini talab qiladi. Chunki mintaqadagi
tabiiy-iqlim sharoiti ayrim qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni umuman
yoki qisman cheklab qo’yadi. Tabiiy-iqlim sharoit qishloq xo’jaligining ayrim
mahsulotlarini yetishtirish uchun noqulay bo’lsa bu muammoni issiqxonalar
yordamida hal etish mumkin. Lekin bu mahsulotlarning tannarxi nisbatan yuqori
bo’ladi va buning iqtisodiy natijalarga ta’siri odatda salbiy bo’ladi.
Agrosanoat majmuasining tarkibiga fan, texnika va texnologiyaning ta’siri
ham katta. Fan, texnika va texnologiyaning rivojlanishi odatda mamlakat
agrosanoat majmuasi tarkibiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyotning rivojlanish
qonuniyatlari ta’sirida agrosanoat majmuasining tarkibi takomillashib boradi.
O’zbekiston Respublikasida asosiy e’tibor agrosanoat majmuasining birinchi
sohasining imkon darajasida rivojlantirishga qaratish maqsadga muvofiq.
Chunki O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi texnikalari, qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan, saqlaydigan sohalarga texnikalariga
talab katta. Hozirgi kunda respublika agrosanoat majmuasi ushbu texnikalarning
salmoqli bir qismini xorijdan keltirishga majbur bo’lmoqda. Ushbu
texnikalarga bo’lgan talabning importga qaramligi mamlakat agrosanoat
majmuasining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi.
Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi juda keng tarkibga ega. Bugungi
kunda inson hayotini yengillashtirishga, uning vaqtini tejashga ijtimoiy
34

infratuzilmaning ta’siri katta. Infratuzilma aholini ish bilan ta’minlashda ham
nisbatan juda katta imkoniyatlarga ega. Ijtimoiy infratuzilma halqining turmush
darajasinikeskin oshiradigan sohalardan biridir. Ijtimoiy infratuzilmasiz agrosanoat
majmuasi rivojlanishi tasavvur etish qiyin. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy
infratuzilmasiga quydagilar kiradi:
 Aholiga maishiy xizmat ko’rsatish tizimi;
 yo’lovchi tashish tizimi;
 aloqa xizmati;
 uy – joy xo’jaligi;
 maktabgacha ta’lim tizimi;
 ta’lim tizimi;
 sog’liqni saqlash tizimi;
 aholini tabiiy gaz, ichimlik suvi va elektr energiyasi bilan ta’minlash
tizimlari;
 sport-sog’lomlashtirish tizimi;
 kommunal xizmatlar;
 madaniy –maishiy xizmatlar tizimi va boshqalar.
Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi o’z mohiyatiga ko’ra,
insonlarning turmishini yengillashtiradigan sohadir. Ularning asosiy maqsadi –
insonni jismoniy va ma’naviy qobiliyatlarini, kuchilarini qayta tiklash va ularning
yanada rivojlanishini ta’minlashga xizmat ko’rsatishdir.
Mamlakatmizda, uning regonlarida agrosanoat majmuasi ijtimoiy
infratuzilmasi rivoji turlicha. Yirik shaharlar va yirik transport uzellariga yaqin
joylashish zonalarda agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi nisbatan yaxshi
rivojlangan. Bozor iqtisodiyoti talabidan kelib chiqib, yangidan –yangi ijtimoiy
infratuzilma xizmat turllari vujudga kelmoqda. Ayrim turlar esa yo’qolib
bormoqda. Bu, umuman olganda, to’g’ri qonuniyatdir.
Mamlakat agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi katta iqtisodiy va ijtimoiy
ahamiyatga ega. Chunki ijtimoiy infratuzilmasisiz agrosanoat majmuasida mo’tadil
35

faoliyat yuritish mumkin emas. Ijtimoiy infratuzilmasi agrosanoat majmuasida
ishlab chiqarishning uzliksiz tashkil etilishga, uning barqaror ishlashi uchun sharoit
yaratadi. Agarda har bir korxona barcha ish va xizmatlarini o’zi bajarishga harakat
qilsa , bu juda qimmatga tushadi. Ko’p holatlarda buni amalga oshirish mumkin
ham emas. Bu ish va xizmat turlarini bir xo’jalik bajarishi uchun qanchadan
qancha mutaxassis, transport, texnikalar va boshqa resurslar kerak. Bular uchun
xo’jalikda na mutaxassislar, na moliyaviy resurslar yetarli. Chunki ayrim xizmat
turlari ta’minoti bir xo’jalik uchun emas, balki yuzlab, minglab tashkilotlarga
xizmat ko’rsatadi. Masalan, elektr bilan ta’minlash va h.k. Ularni har bir xo’jalik
o’zi aholida tashkil eta olmaydi. Shu sababli ham bu ish va xizmat turlari aholida
mustaqil tizimlarni tashkil etadi.
Agrosanot majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi iqtisodiyotda katta o’rinni
egallaydi. Eng avvalo, bu ish va xizmatlar ishlab chiqarishning rivojlanishga olib
keladi. Iqtisodiyot rivojlangan sari esa, infratuzilma xizmatlariga talab ortadi.
Natijada, ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mehnatga loyoqotli aholining
katta qismi infratuzilmaga ish joylashadi. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda jami
ishlayotganlarning 60-70 foizi xizmat ko’rsatish tizimida ishlaydi. Bizda esa bu
ko’rsatkich 14 foizdan kamroq. Natijada qishloq xo’jaligi korxonalari o’ziga xos
bo’lmagan ko’pgina xizmat turlarini o’zlari bajaradilar. Shu bois ishlab
chiqarishning samardorligi kutulgan darajada ijobiy emas.
Infratuzilma qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intensiv rivojlantirishga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi, qishloq xo’jaligi tarmoqlarini asta - sekin ayrim xizmat
ko’rsatish funksiyalaridan ozod qiladi. Bu xizmatlar ixtisoslashgan infratuzilma
korxona va tashkilotlari tomonidan bajariladi. Albatta, bu iqtisodiy
samardorlikning oshishiga olib keladi. Qishloq xo’jaligi ham asosan ishlab
chiqarish jarayoni bilan shug’ullanadi. Natijada barcha ishlarning o’z agrotexnik
muddatlarida sifatli bajarilishi ta’minlanadi. Lekin hozirda infratuzilma bajarishi
kerak bo’lgan juda ko’plab ish va xizmatlar qishloq xo’jaligi korxonalari
tomonidan bajarilmoqda. Bu, o’z navbatida, ayrim ishlarning sifatsiz va katta
36

xarajatlar evaziga bajarilishiga olib kelmoqda. Ikkinchi tomondan, mavjud
infratuzilma ham samarali va sifatli faoliyat ko’rsatadi. Shulardan biri
ko’rsatilayotgan xizmatlar bazorida raqobat muhitining pastligi, ko’pgina hollarda
umuman yo’qligi, xizmatlar sifatining juda pastligidir. Shu sabali bu borada ham
qilinadigan ishlar juda ko’p.
Respublikada agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi ma’lum
darajada rivojlangan.
2.2.Agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishda ijtimoiy sohalarni
rivojlantirish yo’nalishlari tahlili
Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti talablari
asosidaob’yektiv ravishda doimo rivojlanib boradi. Qishloq aholisini ish bilan
ta’minlashning zarurati qishloq joylarda yangidan-yangi xizmat turlarini
vujudga kelishini rag’batlantiradi va aksincha.
Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish lozim. Bu borada ko’plab ishlar amalga oshirilmoqda. Aholi
punktlarning asosiy qismi gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlanmoqda, deyarli
barchasida qishloq ambulatoriyalari tashkil etildi. Bu esa, yangi ish o’rinlarini
paydo etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ( teri, jun, quruq mevalar va
h.k.) tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruhi shakllanmoqda.
Aholining mahsulot va xizmatlarni xarid qilish quvvatini oshirish
ijtimoiy infratuzilma rivojlanishini ta’minlovchi eng asosiy omillardan biridir.
Bu borada katta ishlar qilinishi lozim. Bu muammo ijobiy hal etilmaguncha
ijtimoiy infratuzilma ham mo’tadil rivojlanmaydi. Albatta, aholining xarid
qobiliyatini oshirish ishlab chiqarishni rivojlantirish, mehnat unumdorligini
oshirish, yangidan –yangi ishlab chiqarish korxonalarini qurish kabi iqtisodiy
ahamiyati katta faloliyatlar asosida olib borlishi kerakligini unitmaslik lozim.
Mamlakatda iqtisodiyotning yuksalishi darajasini hisobga olgan holda aholining
37

xarid qobiliyatini o’stirish talab qilinadi. Aks holda inflyatsiya darajasi keskin
oshishi va juda katta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Demak, agrosanoat majmuasi ishlab chiqarishining samardorligini
oshirish, umuman, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish ijtimoiy
infratuzilmaning rivojlanishiga olib keladi. Infratuzilmaning rivoji ko’p jihatidan u
davlat tomonidan qo’llab – quvvatlanishiga bog’liq. Chunki ijtimoiy
infratuzilmaning shunday yo’nalishlari mavjudki, ularni birorta ishbilarmon o’z
faoliyat turiga aynaltira olmaydi. Masalan, qishloq joylaridagi asosiy
ko’chalarni kechasi yoritadigan chiroqlar, aholi dam oladigan park (bog’lar), o’t
o’chiruvchilar tashkilotini yuritish xarajatlari kabilar ishbilarmon faoliyati
bo’yicha hech qachon o’zini oqlamaydi. Shunday ekan, bu xarajatlarni davlat
tomonidan qoplash zaruriyati bor. Hamma foydalanadigan bu turdagi ijtimoiy
xarajatlarga davlat tomonidan qilinadigan sarflar miqdori ham ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirishning bir yo’nalishidir.
Agrosanoat majmuasining muhim bir sohasi ishlab chiqarish
infratuzilmasi hisoblanadi. Infratuzilma – ishlab chiqarishning normal ishlashi
uchun zarur bo’lgan barcha xizmatlarni ko’rsatuvchi va bevosita ishlab chiqarish
jarayoni davomida uzviy ishtirok etuvchi tarmoq va xizmatlar yig’indisidir.
Infratuzilmaning asosiy qismi ijtimoiy infratuzilmadan tashkil topadi.
Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasiga taransport (aholini tashish
bilan shug’ullanuvchi), yo’llar, sog’liqni saqlash va aholining sog’ligini
tiklashga xizmat qiluvchi tizimlar, bolalar va mutaxassislarga ta’lim beruvchi
sohalar, uy – joy, ichimlik suv, gaz bilan ta’minlash tizimi va boshqalar kiradi.
Agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi agrosanoat majmuasi barcha
tarmoqlarining normal ishlashi uchun zarur sharoit tug’diradi, ularda
ishlayotganlarga xizmat ko’rsatadi. Ularning rivojlanganlik darajasi juda ko’plab
ijtimoiy muammolarni yechadi. Natijada, agrosanaot majmuasida mehnatning
sifati va unumdorligi oshadi. Bu esa katta samardorlikka olib keladi.O’zbekiston
38

Respublikasi agrosanoat majmuasining ijtimoiy infratuzilmasi nisbatan yaxshi
rivojlangan. Shu bilan birga muayyan kamchiliklar ham mavjud.
Ulardan eng asosiylari ijtimoiy infratuzilmasining bozor munosabatlariga
to’liq javob beradigan yangidan-yangi ayrim turlari mavjud emasligidir.
Qolaversa, mavjud ijtimoiy infratuzilmaning xizmat sifati, madaniyati hali
unchalik baland emas. Bu muammolar agrosanoat majmuasining natijaviy
ko’rsatichlariga salbiy ta’sir etadi.O’zbekiston Respublikasi agrosanoat
majmuasining ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirishning asosiy vazifalardan
hisoblanadi.
Agrosanoat majmuasi ijtimoiy infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti talablari
asosida obyektiv ravishda doimo rivojlanib boradi. Qishloq aholini ish bilan
ta’minlashning zarurati qishloq joylarda yangidan-yangi xizmat turlarini vujudga
keltiradi.
Aholining ish bilan ta’minlanish darajasini maqsadida ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish lozim. Bu borada ko’plab ishlar amalga oshrilmoqda. Aholi
punktlarning asosiy qismi gaz, ichimlik suvi bilan ta’minlanmoqda, deyarli
barchasida qishloq ambulatoriyalari tashkil etildi. Bk esa, yangi ish o’rinlarini
paydo etmoqda. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ( teri, jun, quruq mevalar va h.k.)
tayyorlaydigan xususiy tadbirkorlar guruxi shakllanmoqda. Aholining mahsulot va
xizmatlarni xarid qilish quvvatini oshirish ijtimoiy infratuzilma rivojlanishini
ta’minlovchi eng asosiy omilladan biridir. Bu borada katta ishlar qilinishi lozim.
Bu muammo ijobiy hal etilmaguncha ijtimoiy infratuzilma ham rivojlanmaydi.
Albatta, aholining xarid qobiliyatini oshirish ishlab chiqarishni rivojlantirish,
mehnat unumdorligini oshirish, yangidan – yangi ishlab chiqarish korxonalarini
qurish kabi iqtisodiy ahamiyati katta faloiyatlar asosida olib borlishi kerakligini
unitmaslik lozim. Malakatda iqtisodiyotning yuksalishi darajasini hisodga olgan
holda aholining xarid qobiliyatini o’stirish talab qilinadi. Aks holda
inflyatsiyadarajasi keskin oshishi va juda katta salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin.
39

XULOSA VA TAKLIFLAR
Zamonaviy axborot texnologiylari-shaxsiy kompyuterlar va
telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining
do'stona interfeysi axborot texnologiyasidir. Iqtisodiy sohada zamonaviy aborot
texnologiyalridan foydalanish iqtisodiy axborotning sifati uning aniqligi,
obyektivligi, tezkorligi va buning natijasida sifatida esa boshqaruv qaroqolrini o'z
vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini ta'minlaydi. Boshqaruv faoliyatini
avtomatlashtrish yangi axborot texnologiyalri asosida ma'lumotlarni qayta ishlash,
saqlash va qidiruvini amalga oshiradigan”electron ofis” konsepsiyasini paydo
bo'lishiga olib keladi. Marketingda zamonaviy axborot texnologiyalrni qo'llash
natijasida korxonlar marketing faoliyati samaradorligi oshib, ular bozordagi
axborotlardan o'z vaqtida to'liq va aniq foydalanadilar. O'zaro bog'liq bo'lgan ko'p
sonli korxonalarni kompleksidan tashkil topgan tijorat strukturalari faoliyatida
axborotlarni uzatishi mazkur strukturani normal faoliyat ko'rsatishini birinchi
darajali va o'zgarmas faktori bo'lib hisoblanadi. Bunda axborotlarni tezkorligi va
ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ko'pgina korxonalar uchun axbortlarni
ichki ichki tizimi tashkiliy- texnologik jarayonning vazifalarini yechadi hamda
ishlab chiqarish xarakteriga ega. Bu eng avvalo, ichki korxona kanallari orqali
maxsuslashtirilgan korxonalardan tushadigan korxonani nusxalashtirilgan
mahsulotlar bilan ta'minlash jarayoniga tegishlidir. Bu yerda axborot boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uchun ma'lumotlarni taqdim etishda muhim rol o'ynaydi,
hamda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va uning samaradorligini
oshirishini ta'minlovchi faktorlardan biri bo'lib hisoblanadi.
Tezkor (operativ) qarorlar qabul qilishini talab etuvchi ishlab chiqarish
jarayonida rejaviy ko'rsatgichlardan chetlanish yuzaga kelishi to'g'risidagi
axborotlar muhim rol o'ynaydi.
Qarorlar qabul qilishda mos ravishdagi rolni yangi ilmiy bilimlar, kashfiyotlar
to'g'risidagi ma'lumotlar, o'z korxonasi hamda raqobatchi korxonalardagi texnik
yangiliklarni o'z ichiga oluvchi ilmiy-texnikaviy axborotlar o'ynaydi. Bu
40

korxonada yuqori darajali raqobatbardoshlikni ta'minlovchi amaliy va o'z vaqtida
foydalaniladigan potensial bilimlar, texnik vazifalar hamda uzluksiz to'ldiriladigan
umumiy fonddan iborat.
Axborotlar ishlab chiqish va mos ravishda qarorlar qabul qilish uchun
ma'ruza, hisobotlar, takliflar tayyorlashda asos bo'lib xizmat qiladi. Har bir konkret
axborotning mazmuni boshqaruv bo'g'inlarining ehtiyojlari va ishlab chiqiladigan
boshqaruv qarorlari bilan aniqlanadi.
Bugungi kunda mamlaktimizdagi iqtisodiy islohotlarni bosh maqsadi -
rivojlangan davlatlar iqtisodiy tizimlari tajribasini tahlil qilgan holda o'zimizga xos
bo'lgan milliy iqtisodiy tizimni yartish va takomilashtirib borish. Hozirgi kunda
mamlaktimiz jahon bozorlariga raqobatbardosh mahulotlarni eksport qilib o'z
ulushiga ega bo'lib bormoqda. Shunday ekan korxonalarimiz mahsulotlarni
bozordagi sotish jarayonlari, reklama va boshqa bozor munosabatlarini o'rganish
uchun marketing faoliyatini takomillashtirish kerak. Marketing faoliyatini
takomillashtirish uchun zamonaviy axborot komunikatsiyon texnolgiyalardan
samarali foydalanish kerak. Zamonviy axborot kommunikatsion texnologiyalardan
samarali foydalanish natijasida iqtisodiyot faoliyatida ishonchli axborotlarga ega
bo'lib kelgusi hatti harkatlarini aniq belgilab olish mumkin.Yuqoridgi tadqiqiot
natijalari asosida quyidagi takliflarni beramiz:
- korxonalarda axborot kommunikatsion texnologiyalar bilan ta'minlash
dasturini tuzish;
- korxonalarda axborot bo'limlari faoliyatini takomillashtirish;
- korxonalar faoliyatida iqtisodiyot bo'limlarni zamonaviy axborot
kommunikatsion texnologiylar bilan ta'minlash;
- zarur bo'lgan axborotlarni tahlil qiluvchi xodimlar malakasini oshirish;
- zamonaviy iqtisodiyot amliyotida mavjud bo'lgan tajribalarni o'zlashtirish;
- zamonviy axborot texnologiylar bilan ishlovchi sifatli kadrlarni tanlash;
- iqtisodiyot faoliyatiga doir turli xil halqaro konferensiylar o'tkazish ;
41

- iqtisodiyot faoliyatini takomillashtirishga oid me'yoriy huquqiy bazani
takomillashtirish;
- iqtisodiyot strategiyasini tanlashda bozorlar o'zgaruvchanligini aniq
baholash.
Rivojalangan davlatlar tajribasidan ma'lumki marketing faoliyati korxonlar
foliyatini asosiy bo'laglaridan biri hisoblanadi.Chunki bugungi kunda mahsulotlar
yoki xizmatlarni ishlab chiqarish emas balki sotish muammo hisoblanadi.
Jahon bozorlarida mahsulotlarimiz o'z o'rniga ega bo'lishi uchun mahsulotlar
haqida ma'lumotlarni batafsil yorqin ranglarda foydalnuvchilarga yetkzish,
mahsulotlar sifati jahon talablariga moslashuvchnanligi ta'minlash, bugungi kun
iste'molchilari istak va imkoniyatlarini tahlil qilish va boshqalar. Yuqoridagilarni
amalga oshirish uchun korxonalar iqtisodiyot faoliyati zamonaviy axborot
kommunikatsiyon texnologiyalar va malakali mutaxassislar bilan ta'minlanishi
kerak. Jamiyatdagi mavjud vaziyat maktabning maqsad va vazifalari yuzasidan fikr
almashish bilan tavsiflanadi. To'liq ta'lim olish istalgan turmush darajasiga erishish
uchun zarur shart va iqtisodiyot va umuman jamiyatning rivojlanishidagi eng
muhim omillardan biri sanaladi. Ta'lim inson shaxsiyatining, bilim va
ko'nikmalarining doimiy rivojlanishi jarayoniga, shuningdek, qaror qabul qilish va
turli harakatlarga o'tishga qodir bo'lishi kerak. Haqiqiy - insonning o'zi uchun
tanlangan qadriyatlardan tanlagan qadriyatlarga mos ravishda o'z imijini qurish
vositasi sifatida ta'limning nuqtai nazari.
Ko'plab o'qituvchilar eski ta'lim tizimidagi ishlarning holatidan mamnun
bo'lmaganlar. Avvalo, ta'lim jarayonining tuzilishi bo'yicha bu o'zgarish. Ilgari,
o'qituvchi talabaning qancha ma'lumotni bilishi kerak edi. Lekin o'qituvchilar
ko'pincha talabaning o'z nuqtai nazariga umuman e'tibor bermaydilar. Shu sababli
talaba o'ylab, gapirishni o'rganmagan. Ustoz-shogird munosabatlari asosan
avtoritar edi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari:
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: “O’zbekiston”, 2008.
2. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni.
T.: 24.12.1998.
3. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi
Qonuni. T.: 30.04.1998.
4. O’zbekiston Respublikasining “Chet el investorlarning huquqlarini himoya
qilish chora-tadbirlari va uning kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni. T.: 30.04.1998.
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari:
5. “O’zbekiston Respublikasining 2013-yilga mo’jallangan investitsiya
dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 21-
noyabrdagi 1855-sonli Qarori.
6. “O’zbekiston Respublikasining 2012-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 27- dekabrdagi
1668-sonli Qarori.
7. “O’zbekiston Respublikasining 2011-yilga mo’jallangan investitsiya dasturi
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 29-
dekabrdagi1455-sonli Qarori.
8. “2011-2015-yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-
yil 15-dekabrdagi 1442-sonli Qarori.
9. “2009-2014-yillarda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnikaviy va
texnologik qayta jihozlash bo’yicha eng muhim loyihalarni amalga oshirish
chora-tadbirlari dasturi to’g’risidagi” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2009-yil 12-martdagi 1072-sonli Qarori.
43

$III. ASOSIY ADABIYOTLAR 10 . Qayumov F. Q. Effektivnost APK v usloviyax perexoda k rinku: Obshiye i regionalniye problemi. – M.: IPO «Poligran», 2012 . 11. Serova YE. V. Agrarnaya ekonomika: Uchebnik dlya studentov ekonomicheskix vuzov, fakultetov i spetsialnostey. – M.: GU VSHE,2015. 12. Uzbekistan: desyat let po puti formirovaniya rinochnoy ekonomiki Koll. Avt.: R. A. Alimov, A. K. Bedrinsev, A. F. Rasulov i dr.\\ Pod red. A.X. Xikmatova. – T.: O’zbekiston, 2011.- 352 b. 13. Xakimov R., Otaqulov M., Yusupov E., Yusupov M.S. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti. – (O’quv qo’llanma) T., TDIU, 2014.-160 b. 14. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., Yusupov M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. - Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv qo’llanma) –T.: TDIU, 2015. – 176 b. 16 Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jayev T.L., To’raxo’jayev T.I., Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv qo’llanma) – T.: TDIU, 2014. – 128 b. 17. Abdug’aniyev A., Abdug’aniyev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). – T.: TDIU, 2014. – 304 b. III Internet saytlari 18. http:\\www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi) 19. http:\\www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi 20. http:\\www.mfer.uz (O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi) 21. http:\\www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligining qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to’plami) 44$

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Agrosanoat majmuasi

O'xshash dokumentlar