Ahamoniylarning cheklanmagan podsho hokimyati (mutlaq monarxiya) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	64.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

32 Sotish

Ahamoniylarning cheklanmagan podsho hokimyati (mutlaq monarxiya)

Sotib olish

O ‘ ZBEKISTON TARIXI
FANI DAN
Ahamoniylarning cheklanmagan podsho
hokimyati (mutlaq monarxiya)
mavzusidagi
KURS ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ ..... 4-5
I BOB. O‘RTA OSIYONING AHAMONIYLAR TOMONIDAN BOSIB
OLINISHI ……..……………………………………………………………. 6-16
1.1 Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi………………………. 6-10
1.2 Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo………………………… 11-
16
II BOB. AHAMONIYLARNING MA’MURIY BOSHQARUVI ……. … 17-
21
2.1 Ahamoniylarning cheklanmagan hokimiyati…………………..……….. 17-
21
III BOB. AHAMONIYLARNING DINIY VA HARBIY
BOSHQARUVI ……………………………………………………………. 22-
32
3.1 Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi……………………………... 22-27
3.2 Ahamoniylar davrida madaniy hayot…………………………………... 28-32
XULOSA ..................................................................................................... .. 3 3 -3 4
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .............................. .. 35-
36
2

KIRISH
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” 1
–
deb ta’kidlaydi.
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun
mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
Kurs ishida Ahamoniylar davlati to‘grisida batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat
qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega
bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi
sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman erishdim. Zamonaviy yangi
adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar to‘liq
shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz qiyinchiliklarga duch
keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida yozilgan, ularni
hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Mavzuning o‘rganganlik darajasi. O‘rganilayotgan mavzu doirasida
ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.56.
3

amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib,
mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini ilk
o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining xronologik chegarasi. Ushbu kurs ishi miloddan avvalgi VI-
IV asrlarni o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lib, tadqiqotda asosan fors Ahamoniylari
davlatining tashkil topishi, siyosiy jarayonlar, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari
kabi jihatlarining yoritib berilishiga harakat qilindi. Ma’lum bir ma’noda
adabiyotlar tahlili jarayonida tarixiy mulohaza natijasida bilim ko‘nikmalari
shakllantirilib borildi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismidan iborat.

4

I BOB. O‘RTA OSIYONING AHAMONIYLAR TOMONIDAN BOSIB
OLINISHI
1.1 Ahamoniylarning Turon zaminiga bostirib kirishi
Miloddan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga k е lgan. Bu
davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning hududlari Misrdan to
Shimoli-G‘arbiy Hindistonga qadar cho‘zilgan edi. Ahamoniylar davlatining
poytaxti Pasargad, Persopol, Suza shaharlari bo‘lgan. Forslarga qadar Suzada
elamitlar yashaganlar.
Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. So‘ngra ular
butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan yurt k е yinchalik
Eron d е b atalgan. A.Asqarovning ta’kidlashicha, juda qadim zamonlarda Eronning
forslar egallagan janubiy hududi shumerlar tomonidan Nim (baland) d е b
yuritilgan, akkadlar esa uni «Elamtu» d е b ataganlar. Elamtu xalq orasida «Tog‘li
mamlakat» nomini anglatgan. Elamitlar esa o‘z yurtlarini «Hotamtu» d е b
ataganlar. Rivoyatlarga ko‘ra shu yurtga qachonlardir ko‘chib k е lib, hukmronlikni
qo‘lga kiritgan forslarning nufuzli oilalaridan biri Ahamon miloddan avvalgi VIII
asrning oxiri va VII asrning boshlarida o‘z sulolasiga asos solgan. Ahamonning
o‘g‘li Chishpish miloddan avvalgi VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu
tariqa Eronda, Ahamoniylar sulolasi (miloddan avvalgi 558-yillar) tashkil topadi.
Xususan ahamoniylar davlatining shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi. U
Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya podsholiklarini bo‘ysundirib, dunyoda birinchi
saltanatga asos soldi. 2
Aholining etnik tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha bo‘lgan. Ular bosib
olingan viloyatlarda mahalliy xalqning urf-odatlari, dini, qonun-qoidalari, og‘irlik,
uzunlik o‘lchovlari, yozuvi va tilini saqlab qolganlar. Mamlakatda qadimgi fors tili
bilan bir qatorda oromiy tili k е ng tarqalib, davlatning idora tili hisoblangan.
Bundan tashqari, d е von ishlarida elam tilidan foydalanilgan. Eronning ahamoniylar
davri madaniyati va san’atida Yunoniston, Ossuriya , Misr va boshqa ch е t el
xalqlari madaniy an’analarining ta’siri kuchli bo‘lgan. Bu davrga k е lib Kir
2
Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi (eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.
126.
5

o‘zining bosqinchilik nigohini O‘rta Osiyo hududlariga qaratadi. Baqtriyaning
ahamoniylar tomonidan qachon egallanganligi hozircha ma’lum emas.
Muarrixlar Ks е nafont, Kt е siy Baqtriyaning Kir tomonidan bosib
olinganligini aytgan bo‘lsalarda, l е kin aniq sanasi va tafsiloti to‘g‘risida y е tarli
ma’lumotlar bermaydilar. Kir II massag е tlar ustiga miloddan avvalgi 530-yilda
qo‘shin bilan bostirib k е ladi. Bu paytda umr yo‘ldoshi vafot etgan malikaTo‘maris
mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi To‘marisning jasoratini Gerodot o‘zining
«Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O‘z kuchi va omadiga ishongan, Bobil,
Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo mamlakatlarini zabt etib, muvaffaqiyatlardan
esankirab qolgan Kir Araks daryosiga ko‘prik qurishni buyuradi. U To‘marisga o‘z
elchilari orqali sovg‘a-salomlar va noma yuborib, unga turmushga chiqishini
so‘raydi. Elchilarini sovchi d е b ataydi. Kirning asl maqsadi esa To‘marisga ayon
edi. Shu sababdan u Kirga rad javobi beradi. Kirga noma yozib, uni urush
boshlamaslikka, tinch yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! Bu niyatingdan qayt.
Mazkur ko‘priklar s е nga baxt k е ltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku? yaxshisi, xudo
bergan kattakon davlatingga podshohlik qil. Biz o‘z yurtimizga podshohlik
qilaylik, l е kin s е n bu maslahatga kirmay, o‘z aytganingdan qolmasang, biz daryo
bo‘yidan uch kunlik yo‘l yurib, olisroqqa borib turaylik. Xohlasang biz s е ning
yerlaringga ko‘chib o‘taylik. S е n uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni olgan
Eron shohi o‘z a’yonlari bilan maslahatlashdi. Vazirlar «Biz orqaga qaytib,
To‘marisni o‘z yerimizda kutib olaylik», d е gan maslahatni beradilar. Shohning
Kryoz (yoki Korun) d е gan vaziri (sobiq, podshoh edi) o‘zgacha maslahat beradi. U
fors qo‘shinlari massag е tlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga
o‘rganmaganlar. Ular yerida bazm dasturxonlarini yozib qo‘yaylik. Ular lazzatli
taomlarni va lazzatli sharoblarni y е b-ichib, mast bo‘lib uxlab qolishganda, ular
ustiga bostirib boramiz», d е ydi. 3
3
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
6

Shohga shu maslahat manzur ko‘rinadi va shunday yo‘l tutishga qaror qiladi.
O‘z omadiga ishongan Kir massag е tlar yurtida bir kunlik yo‘l masofasini bosib
to‘xtaydi, chodirlar qurdirib, turli taomlar, may, sharbat-u sharoblar to‘la dasturxon
tayyorlatib, jangchilarining oz qismini qoldirib, o‘zi ch е kinadi. To‘marisning
yolgiz o‘g‘li Spargapis o‘z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir askarlarini
y е ngadilar. G‘alabaga erisgan Spargapis bu dushmanlarning hiylasi ekanligini
bilmay, qo‘shiniga to‘kin dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va o‘zi mast
holda uxlab qoladi. Xufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib kelib, uyqudagi
navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voqeadan xabar topgan To‘maris xabarchi
orqali Kirga «Qonxo‘r Kir! Bu jasorating bilan mag‘rurlanma! Makkorlik bilan
o‘g‘limni yengding. Halol jangda yengilarding. Mening maslahatimga ko‘n,
o‘glimni omon qaytar. Yaxshilikcha yerlarimdan ket… Yo‘qsa tangrimiz Quyosh
haqqi-hurmati qasamyod qilaman, o‘z qoningga o‘zingni to‘ydiraman», degan
mazmunda noma yuboradi. Kir To‘marisning so‘zlariga zarracha ahamiyat
bermaydi. Kayfi tarqagach, o‘zini dushman iskanjasida asir ko‘rgan Spargapis
joniga qasd qiladi va o‘zini o‘zi o‘ldiradi. Voq е adan xabar topgan To‘maris Kirga
qarshi jangga otlanadi 4
. Mirkarim Osim o‘zining «To‘maris» qissasida To‘marisni
ulug‘lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga iltijo qilish uchun bir t е palik
ustiga chiqdi, b е lidagi oltin kamarigaosilgan qilichi va qalqonini yerga qo‘yib,
massag е tlar nazdida xudolarning xudosi bo‘lgan Mitraga sig‘ina boshladi: — Ey,
butun mavjudotni — yer-u ko‘kni, suv va o‘tni yaratgan Quyosh tangrisi! S е n
ko‘zingni ochsang— olam nurga to‘ladi. Ko‘zingni yumsang— yer yuzini
qorong‘ilik lashkari bosadi. Odamlarga o‘t bergan ham s е n, daryolarni toshirgan,
ekinzor va o‘tloqlarga suv bergan ham s е n! qo‘y va kiyiklarni ko‘paytirgan, don-
dunga baraka bergan ham s е n! Ey, ulug‘ quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor
qilma, dilimizga g‘ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o‘ch olovini sol!
qilichimizni o‘tkir qil, toki yurtimizni oyoqosti qilgan makkor dushmanni tor-mor
aylab, qullik balosidan xalos bo‘laylik. 5
4
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
5
Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.
128.
7

Gerodot ikki o‘rtadagi jangni eng dahshatli jang d е b baholaydi. Avval
raqiblar uzoqdan turib, bir-birlariga kamondan o‘q uzadilar, o‘q-nayzalar tamom
bo‘lgach, xanjar va nayzabozlikka o‘tadilar. Jang maydonida juda ko‘p eroniylar
halok bo‘ladilar. Massag е tlar g‘alaba qozonadi- lar. Jangda Kirning o‘zi ham halok
bo‘ladi. To‘maris maydan bo‘shagan m е shlarni qonga to‘ldirishga va Kirning
boshini uzib olib k е lishga farmon beradi. T е zda To‘marisning k е lini Zarina
Kirning jasadini topadi va uning boshini k е sib olib To‘marisga k е ltirib beradi.
To‘maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko‘zlari yumuq, dahshatli
boshni qo‘liga olib, unga qarab d е di:
— M е n s е ni mag‘lub etib, tirik qolgan bo‘lsam ham, s е n hiyla bilan o‘g‘limni
nobud qilib, baribir m е ni ham o‘ldirding.
Ey Kir! Umr bo‘yi jang qilib, odam qoniga to‘ymading, mana endi
to‘yguningcha ich!» d е ya shivirladi-da, uning boshini qon bilan to‘ldirilgan
m е shga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda turonliklar, xususan massag е tlar
quyoshga, Yerga sajda qilganlar. Ular o‘z vatanlarini quyosh kabi muqaddas d е b
bilganlar, To‘maris barcha turonliklarning onasi timsolidir. Vatanga sadoqat
ramzidir. Ammo Kir o‘limi O‘rta Osiyoni Eron ahamoniylariga tob е likdan asrab
qola olmadi. Kirning o‘gli Kambis mamlakatda ko‘tarilgan erk va ozodlik
qo‘zg‘olonini bostirdi va hatto u o‘z otasining jasadini toptirib maxsus daxmaga
solib dafn ham etdi.
Kambisning Bardiya ismli inisi bo‘lib, uyushtirilgan fitna tufayli o‘z ukasini
o‘ldiradi. Bu voq е a xalqdan sir tutiladi. Miloddan avvalgi 520-yilda Kambis
Misrni istilo etishga otlanadi. Xuddi shu davrda xalq Bardiya o‘limidan xabar
topadi va bu to‘g‘rida har xil rivoyatlar to‘qiladi. Miloddan avvalgi 522-yilda
Gaumata ismli zardushtiylar kohini «M е n Kirning o‘g‘li Bardiya bo‘laman»,—
d е b xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko‘taradi. Oddiy xalq
Kambisdan aynib, Gaumataga ergashadi. Gaumata Persidada hokimiyatni qo‘lga
oladi. Bu voq е adan xabar topgan Kambis zudlik bilan Misrdan Eronga qaytadi.
Ammo yo‘lda noma’lum sabablarga ko‘ra halok bo‘ladi. Gaumata Bardiya
nomi bilan shoh bo‘ladi. U hokimiyatni qo‘lga kiritish jarayonida k е ng xalq
8

ommasiga tayanadi va zodagonlarga qarshi choralar ko‘radi, aholini uch yilgacha
davlat soliqlaridan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari
noroziligiga sabab bo‘ladi. Saroy oqsuyaklari 522-yil 29-s е ntabrda Gaumatani
o‘ldirib, ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko‘taradilar.
Bundan norozi bo‘lgan k е ng xalq ommasining butun mamlakat bo‘ylab
qo‘zg‘olonlari boshlanadi. Jumladan, Marg‘iyonada Frada boshchiligida
qo‘zg‘olon bo‘ladi. Bu qo‘zg‘olon 10-d е kabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik
bilan bostiriladi.
9

1.2 Ahamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo
Bihustun qoyalariga bitilgan kitobasida Marg‘iyona qo‘zg‘oloni haqida
shunday d е yiladi: «Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg‘iyona) nomli mamlakat
m е ndan ajralib k е tdi. Qo‘zg‘olonchilar Frada ismli marg‘iyonalik kishini o‘zlariga
bosh qilib oldilar. K е yin m е n Baqtriya satrapi — xizmatkorim Dadarshishga odam
yubordim. Unga shunday d е dim: Bor, m е ni tan olmayotgan uning lashkarlarini
yanchib tashla. K е yin Dadarshish qo‘shin bilan uning ustiga yurish qilib ,
marg‘iyonaliklar bilan jang qildi. Ahuramazda m е nga yordam qildi.
Ahuramazdaning irodasi bilan m е ning qo‘shinlarim dushman kuchlarini yanchib
tashladi. K е yin mamlakat yana m е niki bo‘ldi». Doro I ga qarshi ko‘tarilgan
Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon O‘rta Osiyo viloyatlarida yagona qo‘zg‘olon emasdi.
Bunday qo‘zg‘olon Parfiyada ham ko‘tarilgan. Bu qo‘zg‘olon miloddan avvalgi
521-yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida ahamoniylarga qarshi erk
va ozodlik uchun saklar ham bosh ko‘targanlar. Buni biz Bihustun yozuvlarida
ochiq ko‘ramiz. Doro I saklarni quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar
hukmdorini asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning
o‘zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voq е alar miloddan avvalgi 520–
518-yillarda yuz bergan. Ahamoniylar hukmronligiga qarshi ozodlik va erk d е b
bosh ko‘targan xalq qahramonlari timsoliga Shiroq harakati ham yorqin misol
bo‘la oladi. Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq» tarixiy
voq е alar asosida vujudga k е lgan va barchaning e’tiborini o‘ziga tortgan. Bu
qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi Poliyen o‘zining «harbiy
hiylalar» d е gan asarida k е ltirgan. Asarda Shiroq — Siyrak d е b nomlangan.
Afsonada sak qabilasidan chiqqan otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi,
vatanparvarligi va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o‘z qabilasi
manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi chiqadi va harbiy
hiyla bilan uning qo‘shinlarini chalg‘itib, suvsiz, Qizilqumning dasht-sahrosiga
boshlab boradi. Suvsizlik ochlikdan, darmonsiz qolgan g‘anim lashkarlari
halokatga uchraydi. El-yurt vayrongarchilikdan saqlab qolinadi. 6
6
Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.
132.
10

Asarning eng e’tiborli, ta’sirchan joyi shundaki, Shiroqning o‘zi ham
dushman qo‘lida halok bo‘ladi, l е kin Shiroq uchun bu o‘lim mag‘lubsiz o‘lim edi,
uning orqasida ona Vatan himoyasi, katta birtaqdiri yotardi. Shiroq o‘zi halok
bo‘lsa-da yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatan taqdiri,
Vatan mudofaasi asarning bosh mavzuisi bo‘lib, ajnabiy bosqinchilarga
qaqshatqich zarba berish va ularni o‘z yurtidan surib chiqarish, mardlik va jasorat
ko‘rsatish esa uning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi.
«Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qorala-nadi va unga
minglab la’natlar o‘qiladi, tinchlik va ozodlik yo‘lidagi barcha urinishlar, xalqning
Doro I ga qarshi kurashidagi qahramonliklari yanada ulug‘lanadi. Shiroqning
buyuk qahramonligi bugungi kunda ham og‘izdan og‘izga o‘tib, Vatan tuyg‘usi
bilan yashayotgan yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim tarbiya
maktabini o‘tashiga hech bir shubha yo‘q.
Bu ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar Doro I ni bir qator islohotlar o‘tkazishga
majbur qilgan. U, hatto saroy zodagonlari huquqlarini ham ch е klab qo‘yadi va
qattiqqo‘llik bilan siyosat olib boradi, mamlakatda o‘zining mutlaq hokimiyatini
joriy qiladi. Doro I Gerodot ma’lumotlariga qaraganda mamlakatni satrapliklarga
bo‘lib idora qilgan. Satraplik t е pasida hokim-satrap turgan. U ch е klanmagan
hokimiyatga ega bo‘lgan. Uning ixtiyorida harbiy va fuqarolik hokimiyati
markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat ahamoniylar oilasiga mansub forslardan
tayinlangan. Ularning faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus
amaldor- ayg‘oqchilar qo‘yilgan. Ular, odatda, shahanshohning eng ishonchli
«ko‘z-quloqlari» edilar.
O‘rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan Baqtriya va Marg‘iyona bilan
birga hisoblaganda 12 satraplikka bo‘linib idora qilingan. Bu satrapliklar podsho
xazinasiga har yili 360 talant1 o‘lpon to‘lagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Ar е ya
birgalikda 16 satraplikdan iborat bo‘lib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15
satraplik bo‘lib, ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant o‘lpon soliq to‘laganlar.
Bundan tashqari, O‘rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga har yili to‘lab
turgan aniq miqdordagi soliqlarga qo‘shimcha yirik davlat qurilishlarida ham
11

ishlab berar edilar. Xullas, O‘rta Osiyo xalqlari miloddan avvalgi VI–IV asrlarda,
ya’ni qariyb 200 yil mobaynida Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar.
Ular doimo erk va ozodlikka intilib kurashdilar. Faqat miloddan avvalgi IV
asrlarga k е lib ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana boshlagach, zulm
asoratida bo‘lgan xalqlar o‘z mustaqilliklariga imkoniyatiga ega bo‘ldilar. O‘rta
Osiyoda o‘z mustaqilligiga birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi. Baqtriya
esa to makedoniaylik Aleksandr (Iskandar Zulqarnayn) istilosiga qadar
ahamoniylar hukmronligi ostida bo‘lgan. Juda ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta
Osiyoning o‘troq vohalaridagi sug‘orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli
o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini e’tirof etadilar. Bu davrda ko‘p joylardagi to‘planib
qolgan suvlardan foydalaniladigan mavsumiy tabiiy sug‘orish o‘rnini keng
hududlarni sug‘orish imkoniyatini beruvchi yirik magistral kanallar tartibi
egallaydi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nisbatan kengroq hududlarni o‘zlashtirish
imkoniyatlari paydo bo‘ladi. O‘rta Osiyoning deyarli barcha tarixiy-madaniy
viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘troq aholi tomonidan
yangi yerlarning o‘zlashtirilganligi kuzatiladi. 7
Shimoliy Baqtriya hududlarida bu davrda Surxon va Kobadiyon vohalari
keng miqyosda o‘zlashtirilib, o‘ng qirg‘oq Amudaryo irmoqlaridan magistral
kanallar o‘tkaziladi. Vaxsh vohasida Bolday kanali qazilib, uning atroflarida
mil.avv. V-IV asrlarga oid manzilgoh aniqlangan. Xorazm hududlarida, chap
qirg‘oq Amudaryodagi Sariqamish havzasida joylashgan Ko‘zaliqir yaqinida
Ahamoniylar davriga oid yirik dehqonchilik vohasi aniqlangan. Bu yerdan o‘sha
davrga oid bir nechta kanallar aniqlangan. Ta’kidlash joizki, Ahamoniy podsholari
va satraplari qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga, avvalo, dehqonchilikka katta
e’tibor berib turganlar. Ksenofontning xabar berishicha, «podsho o‘z
mamlakatining ayrim qismlarini o‘zi aylanib chiqadi, ayrim qismlariga o‘z
ishonchli odamini yuboradi. Agar hokimlar o‘zlashtirilib obod etilgan, bog‘-rog‘lar
barpo etilib ekinlar ekilgan
7
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
12

yerlarni ko‘rsatsalar ularga yana yangi yerlar qo‘shib berilib, turli mukofotlar
in’om etiladi».
O‘rta Osiyodagi dastlabki korizlar yer osti sug‘orish kanallari ham
Ahamoniylar davrida paydo bo‘ladi. Polibiy salavkiylar hukmdori Antiox III ning
Parfiya dashtlari orqali yurishini ta’riflar ekan, bu yerda sug‘orish ishlari quduqlari
bo‘lgan bir nechta yer osti kanallari orqali amalga oshirilib ular «forslar davrida»
bunyod etilgani haqida ma’lumot beradi. Mil.avv. VI-IV asrlar sug‘orish
inshootlari takomillashuvi bilan birga O‘rta Osiyo qishloq xo‘jaligida dehqonchilik
taraqqiyotiga sezilarli turtki bergan temir buyumlardan foydalanish ham keng
tarqaladi. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha 6, Xorazmdagi Ding‘ilja va Ko‘zaliqir,
So‘g‘diyonadagi Afrosiyob va Daratepa hamda boshqalardan topilgan temir
buyumlar shu jarayondan dalolat beradi.
Bu davrda O‘rta Osiyo o‘troq tarixiy-madaniy viloyatlari xo‘jaligi doirasida
chorvachilik ham taraqqiy etadi. Xo‘jalikning bu turi katta va kichik daryolar
havzalari hududlarida, tog‘ va tog‘ oldilarida, dasht chegara hududlarida ayniqsa
jadallik bilan rivojlanadi. Qadimgi Xorazmdagi Ko‘zaliqirdan mil.avv. VI-IV
asrlarga oid hayvonlar suyaklarining topib tadqiq etilishi bu yerda xo‘jalikning
asosini chorvachilik, avvalo, yirik tuyoqli hayvonlar tashkil etganligidan dalolat
beradi. Persepol tasvirlarida ham ko‘pgina O‘rta Osiyo halqlari fors podsholariga
soliq sifatida turli hayvonlarni yetaklab kelayotganligining tasvirlangan. Tarixiy
manbalarning ma’lumot berishicha, O‘rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga
qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget kabilalari malika To‘maris
(Tomiris) boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan
ularning katta qo‘shinini tor-mor etadilar. Malika To‘maris va massagetlarning
harbiy mahorati tufayli bu jangda ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo‘ladi.
Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar (massagetlar) ishtirok etgan janglar
orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o‘qlari tugagach, qo‘l jangi boshlanib nayza
va qilich bilan kurashdilar. Qo‘shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi. Nihoyat
massagetlar g‘alaba qozondilar.” Kir II qo‘shinlarining massagetlar tomonidan tor-
mor etilishi miloddan avvalgi530 yilga to‘g‘ri keladi.
13

Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi
afsona to‘g‘risida xabar beradi. Uning xabariga ko‘ra, sak kabilalarining vakili
bo‘lgan Shiroq ismli cho‘pon hiyla yo‘li bilan forslarning katta qo‘shinlarini suvsiz
sahro ichkarisiga adashtirib qo‘yadi. Shiroq ham, fors qo‘shinlari ham ochlik va
tashnalikdan halok bo‘ladilar. Miloddan avvalgi522 yilda ahamoniylar taxtiga
Doro I o‘tiradi. U taxtga o‘tirishi bilanoq Parfiya, Marg‘iyona va “saklar o‘lkasi”da
forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi. Behistun yozuvlariga qaraganda, 522
yilning oxirida Marg‘iyonada ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga Frada ismli kishi
boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo‘shinlarni
qo‘zg‘olonchilarga qarshi jo‘natadi. Qo‘zg‘olon shavqatsizlarcha bostirilib 55
ming marg‘iyonalik halok bo‘ladi. Frada ham qo‘lga olinib qatl ettiriladi. “Saklar
o‘lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda
bo‘lib o‘tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag‘lubiyatga uchraydi.
Saklarning ko‘pchiligi o‘ldirilib, ko‘pchiligi asir olinadi. Ularning yo‘lboshchisi
Skunha asir olinib, o‘rniga boshqa yo‘lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O‘rta
Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona qarshiligini qiyinchilik bilan
sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o‘zlariga bo‘ysundirdilar.
Ahamoniylar davlati tarixdagi birinchi imperiyalardan biridir ,bu davlat
qariyb ikki yuz yil to Aleksandr Makedonskiy ahamoniylarning so‘nggi hukmdori
Doro III ni mag‘lubiyatga uchratganiga qadar mavjud bo‘lgan.Ahamoniylar juda
ko‘p hududlarni bosib oladi shu bilan birga bizning ham yurtimizga o‘z
yurishlarini boshlaydi lekin bu ular uchun oson kechmaydi qadimgi turon zaminida
ahamoniylarga qarshi juda ko‘plab qarshiliklar xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tadi
ancha talafot ko‘radi lekin turli xil xiyla va qurol va qo‘shin ustunligi tufayli ular
o‘rta osiyoni egallab oladilar.Lekin shunga qaramay o‘rta osiyoda qarshilik
harakatlari to‘xtamaydi . 8
8
B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 170.
14

II BOB. AHAMONIYLARNING MA’MURIY BOSHQARUVI
2.1 Ahamoniylarning cheklanmagan hokimiyati
Eron bilan O‘rta Osiyoning qadim zamondagi etnik tarkibini aniqlash juda
qiyin. Faqat bir narsani komil ishonch bilan aytish mumkinki, miloddan avvalgiII
ming yillikkacha bundagi tillarda na s е mit va na hind-Yevropa tillariga o‘xshashlik
bo‘lgan. Bundagi tillardan bizga ma'lum bo‘lgani elamiy tilidir, bu til Eronning
janubi-g‘arbida ustunlik qilgan, ammo uzoq qadimda elamiy tili ancha nari, sharq
va sharqi-shimolda ham tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Faqat miloddan avvalgi II ming yillikda, ayniqsa I ming yillikda etnog е n е z
manzarasi oydinlashib borgan. Sovet davri ilmiy adabiyotlarida O‘rta Osiyo va
Eronda hind-eron qabilalari paydo bo‘lgan. Ular shimol tomondan k е lgan d е b faraz
qilinadi. Ammo eroniy tillar shimoldan janubga kirib kelgan degan fikrlar
asossizligi haqida yangi fikrlar bor, ya’ni fors ko‘rfazi hududida eroniy tillarning
dariy lahjasi bo‘lgani haqida farazlar bor.
Miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida g‘arbiy Eronda eron tilida
so‘zlashuvchi qabilalar yashagan. Buni Ossur yilnomachilaridan bizga е tib k е lgan
bir qancha rayonlarning onomastika va toponimikasi isbotlaydi. Eronda m е zolit va
n е olit davriga oid manzilgohlar, arx е ologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza
shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari , Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana,
Pasargad harobalaridan topilgan ulug‘vor haykallar, qoyatosh r е l е flari,
qimmatbaho m е tallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va
taqinchoq-b е zaklar topib o‘rganilgan. Yevropa olimlari J. d е Margo va Grishman
bu qadimgi shaharlar xarobalarini o‘rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa
qo‘shdilar.
Miloddan avvalgi VII -VI ming yilliklarda g‘arbiy Eronda d е hqonchilik
bilan shug‘ullanadigan o‘troq va chorvador qabilalar miloddan avvalgiVI -V ming
yilliklarda Eronning boshqa hududiga tarqaladi. Miloddan avvalgi III ming yillik
boshlarida janubi-g‘arbiy Eronda Elamtu (bobil va ossur tilida «mamlakat») yoki
Elam ilk davlat birlashmasi shakllanadi. Elam M е sopotamiya hamda shimoliy va
15

sharqiy Eron bilan bog‘langan Korun va K е rxa daryolari vodiylarida joylashgan.
Suza shahri poytaxtga aylandi.
Midiya va Eron tarixi bo‘yicha ma'lumot b е radigan manbalardan biri bu
yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. G е rodot (miloddan avvalgi V asr)ning
tarixi, Fukidid (miloddan avvalgi V asr) tarixi, Ks е nofontning «Yunon tarixi»
asari, uning «Anabasis» m е muari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si
kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik
ma'lumotlar b е radi.
Eron va O‘rta Osiyoning xo‘jaligi va undagi ijtimoiy munosabatlar
to‘g‘risida biz asosan arx е ologiya yodgorliklaridan bilib olamiz. Uzoq o‘tmishning
aks sadolari Eronda k е ng tarqalgan diniy asar – “Av е sto”ning ilk qatlamlarida
saqlangan.
Hilma-hil hujjatlardan iborat butun bir arxiv bizgacha faqat Elam davridan
е tib k е lgan. Miloddan avvalgiVI asrdan boshlab Ahmoniylarning yozuvlari paydo
bo‘la boshlagan. Ko‘p masalalarni hal etishda G е rodot, qisman Kt е siy va boshqa
antik dunyo mualliflarining asarlari yordam b е radi.
Eron xalqlaridan yuqorida bir n е cha marta tilga olingan elamiylar
hammadan oldin tarix sahnasiga chiqqan. Elamiylar mamlakati fors qo‘ltig‘iga
quyadigan ikki daryo - K е rxa bilan Karuna daryolari havzasini va shimol tomonda
unga tutashgan tog‘li Anchan o‘lkasini ishg‘ol qilgan. Elamning poytaxti Suza
(K е rhi bo‘yidagi) t е kislikda joylashgan edi. Arx е ologlar bu erdan (miloddan
avvalgiIV-III asrlardagi) en е olit yodgorliklarini, ayniqsa badiiy jihatdan yuksak,
naqsh solingan sopol buyumlarini topganlar. Shu narsa muhimdirki, Elam butun
tarixi davomida Ikki daryo oralig‘i bilan maxkam aloqada bo‘lgan va bu aloqa
uning iqtisodiyoti hamda madaniyatiga ta'sir ko‘rsatgan. Shu narsa ham
ibratlidirki, Elamda paydo bo‘lgan o‘ziga xos yozuv tizimini mahalliy piktografiya
asosidagi i е roglifikani g‘arbiy qo‘shnilardan o‘zlashtirib olgan mixxat miloddan
avvalgiIII ming yillikda siqib chiqargan. Dastlab mixxat matnlari akkad tilida
yozilgan, miloddan avvalgiII ming yillikda esa elamiy tilida yozila boshlagan.
Elamning Ikki daryo oralig‘idagi davlatlar bilan bo‘lgan siyosiy munosabatlari
16

ko‘p o‘zgarib turgan. Vaqti-vaqti bilan Elam Akkadga (miloddan avvalgiXXIII
asr) va Shum е rga (Urning III sulolasi vaqtida - miloddan avvalgiXXI asrda) qaram
bo‘lib qolgan. Ammo buning aksi yuz b е rgan hollar ham bo‘lgan, Elam podsholari
g‘arbiy qo‘shinlarning kuchsizlanib qolganliklaridan foydalanib, ularga qarshi
hujumga o‘tgan. Masalan, eramizdan avvalga XX-XVIII asrlarda tarqoqlik va
o‘zaro urushlar davrida Elam, Dajla va Frot havzasida o‘z nazoratini o‘rnatgan.
Miloddan avvalgiII ming yillikda elamiylar yana kuchayib k е tib, Bobilga
yurishlar qilgan. Elamning ijtimoiy munosabatlarida qo‘shni Ikki daryo orlig‘iga
o‘xshagan joylari ko‘p bo‘lgan. Ammo, shu bilan birga, mahalliy xususiyatlari
ham bo‘lgan, albatta. Bunda tarkib topgan tabaqaviy jamiyat sharoitida har xil
matriarxat qoldiqlari Ikki daryo oralig‘idagidan ko‘ra uzoqroq saqlangan, bu
qadimgi Misrda ro‘y b е rgan shu singari ahvolni eslatadi. Chunonchi , еr
uchastkalari tamomila ayollar ihtiyorida bo‘lgan. Taxt m е rosligining o ‘ ziga xos
tartibi ham ibratlidir , taxt otadan o ‘ g ‘ ilga o ‘ tmagan , balki akadan ukaga o ‘ tgan
( fratiarxat ). Miloddan avvalgiVIII - VII asrlarda Elam bilan Osuriya o ‘ rtasida juda
qattiq va k е skin kurash borgan va bu kurash Ashshurbanipal qo ‘ shinlarining Suzni
tor - mor k е ltirishi bilan tugagan . Shundan k е yin Elam mustaqil o‘rin tutmagan,
ammo elamiy tili fors va bobil tillari bilan birga yashayv е rgan. B е histun
yozuvining uch tilda bo‘lganligi bunga dalildir.
Ahmoniylar davrida davlat boshqaruvi shohlar shohiga (shahanshohga)
tegishli edi. Shahanshohning cheklanmagan hokimiyati nafaqat fors zodagonlariga ,
balki, ma’lum darajada soliqlardan ozod qilingan va ahmoniylar davlatida ko‘pgina
imtiyozlarga ega bo‘lgan ozod fors jamoalariga ham tayangan. Shuningdek, bosib
olingan viloyatlarning mahalliy zodagonlari ham hokimiyatning tayanchi
hisoblangan.
Hokimiyat iyerarxiyasida shahanshohdan keyin boy fors oilalarining
boshliqlari turgan. Shahanshoh saroyida kengash mavjud bo‘lib uning tarkibiga
boy oila boshliqlari, saroy ayonlari , yuqori lavozimdagi amaldorlar va noiblar
17

kirgan. Davlat ahamiyatiga molik muhim masalalar ushbu kengashda ko‘rib
chiqilsa-da, hal qiluvchi qarorni shahanshoh chiqargan. 9
Boshqaruvda shahanshohdan keyingi shaxs «xazarpat» - mingboshi deb
atalgan. Xazarpat shahanshoh gvardiyasining boshlig‘i va davlat boshqaruvida
shahanshohning bosh yordamchisi hisoblangan. Ahmoniylar saltanatining bosh
ma’muriy markazi Suza shahri edi.Bu yerda shahanshoh devonxonasi joylashgan
bo‘lib, barcha hujjatlar shu yerda saqlangan.Shahanshoh devonxonasi boshlig‘i
«dapirpat» - mirzaboshi deb atalgan. Devonxonada bosh xazinachilar, hisobchilar,
qozilar, mirzalar va boshqa amaldorlar ishlaganlar.
Ahamoniylar davlati 200 yil hukm surdi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixida
muhim o‘rin tutadi. Bu davrda yirik ijtimoiy o‘zgarishlar ro‘y beradi, yagona pul
tizimi , soliq tizimi, ma’muriy bo‘linish tizimi, yagona umumdavlat yozuvi –
oromiy yozuvi paydo bo‘ladi. Shuningdek, davlat pochtasi tashkil topadi.
Qadimgi karvon yullari qayta tiklanib , yangilari ko‘riladi. Amaldagi turli
xalqlarning qonunlari bilan birga yagona yangi davlat qonunlari ishlab
chiqiladi.Ahamoniylar davrida xalqaro savdoga qulay imkoniyatlar yaratiladi.
Tasviriy san`at.Tasviriy san`at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Elam, Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik,
rassomlik, toshga qabartma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy
etgan edi. Haykaltaroshlar tosh , oltin va kumushdan xudolar, ma`budalar, shohlar,
sarkardalar, ruhoniylar va ba`zan hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me`morchilik ham Eronda erta shakllanib ahamoniylar davrida rivoj topdi.
Me`mor ustalar, shoh saroylari , maktablar, ibo-datxonalar, harbiy qal`alar qurib,
ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan Elamning
Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino – zikkurat, Midiyadagi Xarxar qal`asi,
Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi , Persepoldagi shoh Doro I saroyi,
9
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 116.
18

Persepoldagi Kserks saroyi qadimgi Eron me`morchiligining ajoyib namunalaridir.
Bu jihatdan Persepoldagi qabartma suratlar diqqatga sazovordir.Saroy darvozasiga
shoh saroyini qo`riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari
ishlangan.Saroy devorlari shohga turli xil sovg`alar olib kelayotgan xiroj to`lovchi
qabilalarning qabartma suratlari bilan bezatilgan.
ErondagiBexistunqoyasidanShohDoroIvaturlio`lkalardanbog`labolibkelinay
otganqabilasardorlariningqabartmatasvirlarizamonimizgachasaqlanibkeladi.
Bularning barchasi Eronda tasviriy san`atning yuksak darajada rivojlanganligidan
darak beradi.
Yagona davlat tarkibidagi turli xalqlar ilmiy bilimlari, san’ati va diniy
tushunchalari bir-birlarini to‘ldirib, boyitib, barcha xalqlarningboyligiga aylanadi.
Ahamoniylar davrida Markaziy Osiyoliklar ilk bor zarb qilingan tanga pul bilan ,
oromiy yozuvi bilan tanishishdi, bunga Markaziy Osiyo hududlarida Ahamoniylar
davrida amalda bo‘lgan tilla va boshqa tangalarning topilganligini dalil sifatida
ko‘rsatish mumkin. Markaziy Osiyo xalqlari yagona davlat tarkibidagi qadimgi
Elam, Vavilon, Misr sivilizatsiyasi bilan tanishadi. Ahamoniylar davlati madaniy
hayotida Markaziy Osiyo xalqlari: baqtriyaliklar , xorazmiylar, sug‘diylar,
parfiyaliklar, marg‘iyonaliklar va saklar ham muhim o‘rin egallaganlar.
Shunday qilib, Ahamoniylar davrida ko‘pchilik Markaziy Osiyo xalqlarining jahon
sivilizatsiyasining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotidagi o‘rni juda katta bo‘lgan.
Ajdodlarimiz shu davrlardanoq chet el bosqinchilariga qarshi mardona kurash olib
borishgan. Shu bilan birgalikda o‘zlarining madaniy xususiyatlariini saqlab
qolishga muvaffaq bo‘lishdi. 10
10
B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 176.
19

III BOB. AHAMONIYLARNING DINIY VA HARBIY BOSHQARUVI
3.1 Ahamoniylarning davlat boshqaruv tartibi
Makedoniyalik Iskandarning mil.avv. 334-324 yillardagi harbiy yurishlari
natijasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi orollari, Kichik Osiyo, Misr, Old va
O‘rta Osiyo, Hind daryosining quyi oqimigacha bo‘lgan hududni qamrab oluvchi
ulkan davlat tashkil topdi. Yunon-makedonlarning 330-327 yillardagi O‘rta
Osiyoga bosqinchilik yurishlariga qaramasdan o‘sha davrda bu hududlarning
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. O‘rta
Osiyoga Ellin (Ellada) madaniyati kirib keldi. O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari
yirik ellinistik davlatlar tarkibiga kirib, bu viloyatlarda yangi siyosiy-ma’muriy
tartib joriy etildi. Bu tartib O‘rta Osiyoda madaniy, iqtisodiy, tovar-pul
munosabatlarining rivojiga turtki bo‘ldi. Xususan, bu davrda O‘rta Osiyoda
dastlabki tanga pullar zarb etildi. Yunon yozuvi kirib keldi. Shaharsozlik,
me’morchilik va amaliy san’atda birmuncha o‘zgarishlar bo‘lib o‘tdi. 11
Ammo Makedoniyalik Iskandar davlati ham turli xalqlar, elatlar va
qabilalarning zo‘rlab birlashtirilgan yig‘indisidan iborat bo‘lib, faqat qo‘rqitish va
qurol kuchi orqali idora qilinar edi. Mil.avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandarning
Bobilda to‘satdan vafot etishi siyosiy vaziyatning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ldi.
Yunon diadoxlari (hukmdorlar, amaldorlar) o‘rtasida hokimiyat uchun shafqatsiz
kurash boshlandi.
Bu paytda yunonlar va makedonlar O‘rta Osiyoda hokimiyatni boshqaruvchi
qatlamini tashkil etar edilar. Makedoniyalik Iskandar vafotiga qadar Baqtriya va
So‘g‘diyona satrapi asli makedonlardan bo‘lgan Filipp edi. Undan keyin esa bu
hududlar asli Kipr orolidan bo‘lgan yunon Stasanor qo‘l ostiga o‘tdi. Bu paytda
ikki diadox - Evmen va Antigon Iskandar davlatining asosiy yerlarini qo‘lga
kiritish uchun o‘zaro kurashayotgan edilar. Filippning katta qo‘shinlari bilan
yordam bergani tufayli Antigon Iskandar davlatining katta qismiga hukmronlik
o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Ammo uning bu hukmronligi uzoqqa cho‘zilmadi.
11
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 118.
20

Mil.avv. 312 yilda Iskandarning eng ishonchli sarkardalaridan
biri Salavka diadoxlar bilan bo‘lgan kurashda ustun kelib Bobil, Suziana, Midiya
va boshqa qo‘shni viloyatlarni bosib oldi va ko‘p o‘tmay Old Osiyo, Eron va O‘rta
Osiyo hududlariga ham o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Ammo Hindistondagi harbiy-
siyosiy vaziyat tufayli bu hududlardagi muvaffaqiyat Salavkiylar foydasiga hal
bo‘lmadi. Miloddan avvalgiIV asrning oxirlarida bu yerda Chandragupta asos
solgan kuchli Maurya davlati Salavkaga qattiq qarshilik ko‘rsatganligi sababli
Salavka sulh tuzishga majbur bo‘ldi.
Uning Hindistondagi mag‘lubiyati salavkiylarning O‘rta Osiyodagi noiblari
ahvoliga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu holat bu yerda salavkiylarga
qarshi kurash kuchayishiga sabab bo‘ldi. Mahalliy o‘troq va ko‘chmanchi
aholining ko‘p sonli qo‘zg‘olonlari bu kurashlardan dalolat beradi. Ular
salavkiylarning tayanch nuqtalari bo‘lgan Marg‘iyonadagi Aleksandriya va aftidan,
Aleksandriya Esxatani vayron etadilar. Tadqiqotchilarning fikricha, bu kurashlar
natijasida yirik etnik ko‘chishlar bo‘lib o‘tgan bo‘lishi mumkin. Xullas, salavkiylar
hokimiyatni egallagan paytdayoq ularning O‘rta Osiyodagi ahvoli tahlikali edi.
Aynan shu sababli O‘rta Osiyo viloyatlari yerlaridan mahrum bo‘lishdan qo‘rqib
ketgan Salavka I o‘z vorisi Antiox I boshchiligidagi Sharqiy noiblik (straplik)larni
ta’sis etdi.
Antiox I vayron etilgan qal’alarni tikladi, yirik va qalin devor bunyod etdi
(Marg‘iyona devori), qo‘zg‘olonlari bostirdi. U salavkiylar qudratini namoyish
etish maqsadida atrofidagi o‘troq va ko‘chmanchi aholi ustiga harbiy yurishlar
uyushtirdi. Antiox I tomonidan o‘tkazilgan bir qancha harbiy-siyosiy va diplomatik
tadbirlar tufayli O‘rta Osiyodagi salavkiylarga qarshi harakatlar bostirildi.
Yunon tarixchisi Pompey Trogning yozishicha, “Salavka ba’zi bir joylarni
muzokaralar yo‘li bilan egalladi, ammo, Baqtriya, Parfiya, So‘g‘d yerlarida u
qattiq qarshilikka uchradi va og‘ir janglar olib borishga to‘g‘ri keldi“. Bu
ma’lumotni qadimgi tarixchi Arrian ham tasdiqlaydi: “Salavka I baqtriyaliklar,
so‘g‘diylar, parfiyaliklar va girkaniyaliklar bilan ko‘p urushlar olib borgach, ular
21

yerlariga hukmronlik qila boshladi”. Hozirgi tadqiqotchilarning fikricha, bu
hududlarning bosib olinishi miloddan avvalgi306-301 yillariga to‘g‘ri keladi.
O‘rta Osiyodagi viloyatlar salavkiylar davlati siyosiy tarixida yetakchi
o‘rinlardan birini egallaydi. Salavka Iskandar davrida Spitamanning qizi Apamaga
uylandi. Qarindoshchilikni hisobga olibmi yoki boshqa maqsadni nazarda tutibmi,
Salavka miloddan avvalgi293-yilda o‘g‘li Antiox I ni Sharqiy satraplarga,
jumladan O‘rta Osiyo yerlariga hokim etib tayinlaydi.
O‘zining uzoq yillik hukmronligi davrida (miloddan avvalgi293-261-yy.)
Antiox G‘arbga qilgan ko‘pgina yurishlari bilan shuhrat qozondi. U o‘z davlatining
sharqiga, shumladan O‘rta Osiyo yerlariga kam e’tibor qaratdi. Bu paytda uning
viloyatlarida iqtisodiy o‘zgarish yuz beradi. Ancha tinch hayot boshlanib qishloq
xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi. Salavkiylar davlati
markazidan chetda bo‘lishiga qaramasdan, O‘rta Osiyo ular davlatining eng muhim
qismi edi. O‘rta Osiyo harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lib,
salavkiylar bu hudud bo‘ylab o‘tgan savdo yo‘llari bo‘yida shaharlar va qishloqlar
qurdirib ularda hunarmandchilik, o‘zaro almashinuv va savdo-sotiqni
rivojlantirganlari bejiz emas.
Salavka I Antigon bilan hokimiyat uchun talashib, Sharqiy hududlar va
Kichik Osiyo uchun keyingi kurash jarayonidayoq yo‘l-yo‘lakay o‘z hokimiyatida
boshqaruv tartibini joriy eta boshlagan edi. U Iskandar an’analariga sodiq
qolganligini ko‘rsatish maqsadida satrapiyalarni yirik viloyat uyushmalari sifatida
saqlab qoldi. Tangashunoslik manbalari ma’lumotlariga qaraganda Salavka I
davlati Ahmoniylar va Iskandar davlatlariga nisbatan ancha kichik bo‘lib,
hokimiyat 27-28 satrapiyalarga bo‘lingan. 12
Har qaysi satrapiyani shoh tomonidan tayinlab qo‘yilgan satrap yoki strateg
deb nomlanuvchi shaxs boshqargan. Fors satraplaridan farq qilgan holda ular ham
ma’muriy, ham harbiy boshqaruvni qo‘lga olganlar. Satrap-strateg ma’muriy
boshqaruvda eng yaqin odamlaridan o‘ziga yordamchi tanlagan. Bu yordamchi
12
B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 178.
22

soliq yig‘uvchilar faoliyati, ichki va tashqi savdo, xo‘jalik hayotini nazorat qilib
borgan.
Tarixiy manbalarda salavkiylar satrap-strateglari yunoncha nomda tilga
olinadi. (Stratonik, Aleksandr, Giyeraks va b.). Demak, salavkiylar hukmdorlari
asosan yunonlardan va ayrim hollarda ellinlashgan mahalliy aholidan tayinlangan.
Tadqiqotchilarning fikricha, O‘rta Osiyoda yunon hokimlari va ular atrofida
to‘plangan yunon-zodagonlar bilan birga mahalliy zodagonlar ham hokimlik qilar
edilar. Salavkiylar hokimiyati, O‘rta Osiyodagi harbiy manzilgohlarda
(katoykiyalarda) joylashgan harbiy kuchlarga tayangan edi. Aholiga jabr-zulm
qilishda mahalliy hukmron guruh vakillari ham ishtirok etardilar. 13
O‘z davrida salavkiy hukmdorlari shaharsozlik bilan faol shug‘ullanganlar va
keyinchalik «Salavkiya» deb atalgan shahar markazlariga asos solganlar. Markaz
sulola vakillaridan birining nomi bilan atalgan hollarda unga polis huquqi (to‘liq
mustaqil bo‘lmagan) berilgan. Bunday shaharlar ma’muriy nazorat ostiga olingan.
Shuningdek, bu shaharlarda yunon aholisi jamlanishi lozim edi. Salavkiylarning
shaharsozlik faoliyati haqida Pliniy, Strabon, Ammian Marsellin kabi antik davr
mualliflari ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko‘ra, Marg‘iyona
Antioxiyasi, Skifiyadagi Antioxiya, Tarmat Antioxiyasi (Termiz bo‘lishi mumkin),
Oyxonim kabilar polis huquqiga ega bo‘lgan. Salavkiylar davlatida shaharlarga
tobe qishloqlar o‘zining jamoa tuzilishini saqlab qolgan bo‘lib, ularning tobeligi
jamoaviy xususiyatga ega bo‘lgan va ular polis hududiga kiritilmagan.
Salavkiylarning O‘rta Osiyodagi istilochilik siyosati haqida to‘liq
ma’lumotlar saqlanmagan. Ammo qo‘shni viloyatlarga oid ko‘p sonli
ma’lumotlardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, salavkiylarning istilochilik siyosati
O‘rta Osiyoni ham chetlab o‘tmagan. Bu siyosatni amalga oshirish maqsadida ko‘p
sonli yunonlar ko‘chirib keltirilgan. Ular yangi bunyod etilgan shaharlar hamda
yunon harbiy manzilgohlari – katoykiyalarida istiqomat qilganlar. Ayrim hollarda
mahalliy aholi vakillari ham hokimiyat boshqaruvida ishtirok etganlar.
13
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 120.
23

Salavkiylar davri Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘diyona va Parfiya hududlarida
ko‘p aholili shaharlar ko‘p edi. Marakanda, Baqtra, Niso kabi ko‘plab qadimgi
shahar xarobalarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan
topilmalar bu hududlarda hunarmandchilik, savdo-sotiq va xo‘jalik ishlari
rivojlanganligidan dalolat beradi.
O‘rta Osiyodagi yunonlar bilan aloqalar mahalliy xalqlar madaniyatining
ba’zi tomonlarini g‘arbga tarqatuvchi muhim omillardan biriga aylandi. Ayrim
tadqiqotchilar to‘g‘ri ta’kidlaganlaridek, ellin madaniyatida sof yunon madaniy
ijodi emas, balki yunon va sharq mamlakatlarining o‘ziga xos qo‘shilishi o‘z aksini
topdi. Ellin madaniyatining rivojlanishida O‘rta Osiyo xalqlari ham muhim rol
o‘ynadilar. O‘rta Osiyoning katta qismi salavkiylar davlatiga qo‘shib olinishi g‘arb
va sharq o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishiga turtki berdi.
Shu bilan birga mahalliy madaniyat, savdo-sotiq, shahar hayoti, hunarmandchilik
va sug‘orish ishlari izchil rivojlanib bordi.
Shunday qilib, O‘rta Osiyoning salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri
yunon-makedon istilosi tufayli vayron etilgan iqtisodiy hayotni tiklash,
baqtriyaliklar, so‘g‘diylar, parvfiyaliklar va boshqa O‘rta Osiyo xalqlarining
salavkiylarga qarshi kurashish uchun birlashuvi davri bo‘ldi.
Miloddan avvalgiIII asrning 60-50-yillariga kelib Kichik Osiyo va Bolqon
yarim orolida salavkiy hukmdorlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurashlar avj oldi.
Natijada salavkiylar davlatining sharqiy satraplari siyosiy hayotida o‘zgarishlar
sodir bo‘ldi. Miloddan avvalgi250 yilga kelib dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-
Baqtriya davlatlari salavkiylar davlatidan ajralib chiqib o‘zlarini mustaqil deb
e’lon qildilar.
Parfiya haqidagi dastlabki ma’lumotlar miloddan avvalgiVII asrga oid
Ossuriya hujjatlarida uchraydi. Miloddan avvalgiVI asrning boshlarida Parfiya
kuchli Midiya hukmronligi ostiga tushib qoladi. 14
Parfiya qo‘shni Baqtriya, Marg‘iyona va So‘g‘diyona kabi serhosil yerlarga
ega emas edi. Tadqiqotchilarning “Qoraqum-Parfiya davlatining beshigidir” degan
14
Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 90.
24

fikrlari bejiz emas. Biroq mamlakat harbiy-strategik ahamiyatga ega bo‘lgan
muhim hududda joylashgan edi. Midiyaliklarga u skiflar hujumidan saqlanishi
uchun zarur bo‘lsa, Kir uchun boy Xorazm vohalariga chiqish yo‘lidagi darvoza
vazifasini o‘tar edi. Makedoniyalik Iskandarning Parfiyani istilo qilishiga sabab
shimoldagi ko‘chmanchi qabilalarni itoatda tutish bo‘lsa, salavkiylar uchun
Parfiyani qo‘lda saqlash shimoliy chegaralarning xavfsizligini ta’minlash demak
edi.
Miloddan avvalgi 247-yilda Parfiyada Arshak boshchiligidagi parnlar
qabilasi Niso shahriga hujum qilib uni egallaydi. Shu yili parnlar Arshakni
o‘zlariga podsho qilib saylaydilar. Tarixiy manbalarning ma’lumot berishicha
Arshak uzoq muddat podsholik qilgan va katta mavqega ega bo‘lgan. Sulola
(Arshakiylar) asoschisi o‘zining tashkilotchiligi, jasurligi va mohir diplomatligi
sababli qisqa muddat ichida mustaqil davlat tuzishga erishgan. Miloddan
avvalgi235-yildan boshlab Parfiya podsholari o‘z davlatlari hududlarini
kengaytirib bordilar.
Paydo bo‘lganligining dastlabki o‘n yilligida Parfiya podsholigi Parfiyona va
Arshak I qo‘shib olgan Girkaniyadan iborat edi. Bu paytda Parfiya xalqaro siyosat
maydonida unchalik katta ahamiyatga ega bo‘lmay, tashqi siyosatini asosan
Salavkiylar va Yunon-Baqtriyadan mustaqil bo‘lishga qaratgan. Mil.avv. 230-228-
yillar Salavka II ning Parfiyani qayta qo‘shib olish uchun qilgan harakati
muvaffaqiyatli chiqmadi. O‘zini o‘nglab ola boshlagan Arshak I qo‘shin to‘plash,
qal’alalarni mustahkamlash, yangi shaharlar barpo etishga kirishdi.
Parfiya davlatining ulkan imperiyaga aylanib xalqaro siyosat maydoniga
chiqishi Mitridat I hukmronligi bilan bog‘liqdir. O‘ttiz besh yil (mil.avv. 171-137-
yy.) hukmronlik qilgan bu podsho ko‘plab harbiy yurishlar qildi. Uning
hukmronlik davrida g‘arbga qilingan ko‘p yillik urushlar, ichki nizolar va
beqarorlik tufayli Salavkiylar davlati zayiflasha boshlagan edi. Bundan unumli
foydalangan Mitridat I dastlab Ekbatanni, keyin esa Hindistonni bosib oldi.
25

Mil.avv. 141-yilda Bobil bo‘ysundirildi. Shu tariqa Mitridat I Parfiyani qudratli
davlatga aylantirib, Arshakiylarning ko‘pgina erkinliklarini qayta tikladi. 15

15
B.J. Eshov O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – B. 180.
26

3.2 Ahamoniylar davrida madaniy hayot
Miloddan avvalgi II asrning o‘rtalarida yuyechjilar sak qabilalarini
Parfiyaning sharqiy chegaralariga surib borgan. Saklar bilan bo‘lgan janglarda
Fraat III va Artabon II lar halok bo‘ldilar. Miloddan avvalgi128 yilda Mitradat II
taxtga o‘tirdi. Uning hukmronlik davridan boshlab Rim va Parfiya kuchli
raqiblarga aylanadi. Ikki kuchli saltanatning o‘zaro munosabatlari Sharq va
G‘arbdagi siyosiy jarayonlarni belgilab bera boshlaydi. Miloddan avvalgi88-yilda
Mitridat II vafot etib Arshak IX nomi bilan Gotraz taxtga o‘tiradi. Uning
hokimiyat tepasiga kelishi mamlakat ichidagi siyosiy inqirozlar davriga to‘g‘ri
keladi. Ba’zi davlatlar Parfiyadan ajralib keta boshlaydilar. Umuman, milodning
III asriga qadar Parfiya davlatiga Arshakiylar sulolasi hukmronlik qildi. Milodning
207-222-yillarida Vologez V hukmronligi davrida Parfiya davlati ikkiga bo‘linib
ketdi (213-y.). Bular Vologez V hukmronligidagi Mesopotamiya va Artabon V
hukmronligidagi Midiya edi. Aynan shu vaqtga kelib fors yerlarida yangi kuchli
davlat-sosoniylar davlati vujudga kelmoqda edi. O‘zini o‘nglab, oyoqqa turib
olgan bu yosh davlat ko‘hna va ulkan Parfiya saltanatini ag‘darib tashladi.
Parfiyaning davlat boshqaruvi uchta - ahmoniylar, ellinistik va ko‘chmanchi
parn qabilalari an’analariga asoslangan edi. Oliy hokimiyat podsho qo‘lida bo‘lib,
podsholik qilish huquqi faqat Arshakiylar urug‘iga berilgan. Podsho huzurida
ikkita qarindoshlar kengashi hamda zardo‘shtiy kohinlari va saroy zodagonlari
kengashi faoliyat ko‘rsatgan. Birinchi kengash ko‘chmanchi parn qabilalari
an’analarini aks ettirib, davlat boshqaruvida katta rol o‘ynagan. Muhim davlat
masalalarini hal etishda Moguston (Avestoda zardo‘shtiy qohinlarining oliy
kengashi ma’nosida eslatiladi) deb nomlangan qo‘shma kengash o‘tkazilgan.
Manbalarda Arshakiylar saroyidagi «paxrakpat» - saroy qo‘riqchilari boshlig‘i,
«arkpat» - qal’a boshlig‘i kabi unvonlar eslatiladi. 16
Pliniy va Isidor Xarakskiy ma’lumotlariga ko‘ra, Parfiya 18 ta satraplikka
bo‘lingan. Ahmoniylar satrapiyalaridan farqli o‘laroq, Parfiya satrapiyalari ancha
kichik bo‘lgan. Bu ma’muriy okruglarning boshqaruvchilari satrap atalib, podsho
16
Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 92.
27

tomonidan tayinlangan. Satrap faqat podshoga bo‘ysunib, o‘zining boshqaruv
apparatiga ega bo‘lgan.
Eski Nisodan topilgan parfiya hujjatlarida satrap Kofezat, otliq qo‘shinlar
qo‘mondoni Tiridat va xazinabon eslatib o‘tiladi. Davlat boshqaruvida avtonom
shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. Bunday shaharlar davlatning g‘arbida,
asosan, Mesopotamiyada joylashgan. Isidor Xarakskiy 20 ta shunday shahar
haqida ma’lumot beradi. Ularning ko‘pchiligi salavkiylar, ayrimlari parfiyaliklar
tomonidan boshqarilib, ko‘pgina avtonom huquqlarga ega bo‘lgan. Ularda
yunonlar, semitlar, eroniylar, parfiyaliklar yashaganlar.
Niso (Turkmaniston) shahridan topilgan hujjatlar (xumlarga bitilgan) Parfiya
davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida, arxeologik topilmalar esa Baqtriya,
So‘g‘diyona, Xorazm va Marg‘iyona bilan o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar
haqida ma’lumotlar beradi. Parfiya qishloq xo‘jaligida qullar mehnatidan keng
foydalanilgan. Pompey Trog ma’lumotlariga ko‘ra, “Parfiyada qullar ko‘p edi,
qullarni ozod qilish davlat tomonidan man qilingan edi. Butun Parfiyada qullar
mehnatidan sug‘orish inshootlarini qurish maqsadida keng foydalanilgan”.
Mamlakatning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq ishlari muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Parfiya davlati besh asr davomida Hindiston, O‘rta Osiyo va Xitoyning
G‘arb mamlakatlari bilan qilgan savdo aloqalarida vositachilik qilgan. 17
Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Yunon-Baqtriya mulklarining
chegaralari doimiy mustahkam bo‘lmasdan harbiy-siyosiy sharoitdan kelib chiqib
o‘zgarib turgan. Miloddan avvalgiIII asrning oxirlari O‘rta Osiyoning janubidagi
harbiy-siyosiy vaziyat haqida Polibiy ma’lumotlar beradi. Uning yozishicha,
salavkiylar tomonidan Baqtrada qamal qilingan Yevtidem (Yunon-Baqtriya
hukmdori) ularning hukmdori Antiox III ga “chegarada ko‘chmanchi qabilalar
turganligi va ular chegaradan o‘tadigan bo‘lsa har ikkala tomonning ham ahvoli
og‘ir bo‘lishi mumkinligini” bildiradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Polibiy
17
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 122.
28

ma’lumot bergan ko‘chmanchilar miloddan avvalgiIII asrning oxirlarida Zarafshon
daryosiga qadar deyarli butun So‘g‘dni egallagan bo‘lib, bu hududlar Yunon-
Baqtriya mulklarining vaqtinchalik shimoliy chegarasi bo‘lib qoladi. Shuningdek,
G‘arbiy Hisor tog‘ tizmalari ham shimoliy chegaralar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 18
Yunon-Baqtriya davlatining gullab-yashnagan davri miloddan avvalgiIII
asrning ikkinchi yarmi va miloddan avvalgiII asrning birinchi yarmiga to‘g‘ri
keladi. Janubiy hududlardan bu davrga oid Jondavlattepa, Dalvarzin (pastki
qatlamlar), Oyxonim, Qorobog‘tepa, Kampirtepa kabi yodgorliklardan hokimlar
saroylari, ibodatxonalar, turar-joylar, mehnat va jangovar qurollar, turli
hunarmandchilik buyumlari hamda ko‘plab tanga pullarning topilishi bu
hududlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotdagi rivojlanish jarayonlaridan
dalolat beradi.
Yunon-Baqriya davlati markazlashgan davlat bo‘lib, hokimiyatni podsho
boshqarar edi. Davlat bir necha viloyatlarga bo‘lingan bo‘lib bu viloyat hokimlari
podshoga bo‘ysunar edilar. Ba’zi tadqiqotchilar So‘g‘d va Farg‘ona ham Yunon-
Baqtriya tarkibiga kirgan desalar, ayrimlari bu davlatning chegaralari
Amudaryodan nariga o‘tmagan deydilar. So‘nggi yillarda olib borilgan
qazishmalar natijasida topilgan juda ko‘plab arxeologik topilmalar Amudaryoning
o‘ng va so‘l qirg‘og‘i aholisining mil.avv. III-II asrlardagi o‘zaro aloqalardan
darak beribgina qolmay, bu yerlarni Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga
kirganligidan dalolat beradi.
Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda miloddan avvalgi250-140/130 yillar
davomida Yunon-Baqtriya davlati mustaqil davlat sifatida mavjud bo‘lib, bu
davrda Diodot, Yevtidem, Yevkratid, Geliokl kabi podsholar hokimiyatni
boshqarganlar. Miloddan avvalgiII asrning ikkinchi yarmiga kelib ko‘chmanchilar
zarbalari ostida Yunon-Baqtriya davlati inqirozga uchradi.
Yaqin va O‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O‘rta Osiyo hududlarida
katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy hukmronligi davri sifatida
izohlanib fanda bu davr- ellinizm davri deb ataladi. Ellinizm-(Bolqon yarim
18
Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995. – B. 96.
29

orolidagi Ellada shahri nomi bilan bog‘liq)bu aniq tarixiy mavjudlik bo‘lib,
iqtisodiy hayotda, ijtimoiy va siyosiy tuzumda, mafkura va madaniyatda ellin
(yunon) va Sharq unsurlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir.
Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi vodiysiga
bo‘lgan ulkan hududni qamrab olgan edi. Tadqiqotchilar, ellinlashuv darajasiga
qarab bu hududni uchta mintaqaga bo‘ladilar: 1. Ellada; 2 Kichik Osiyo, Suriya va
Misr; 3.Yefrat daryosining sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar tarixiy adabiyotlarda
“Ellinlashgan Sharq“ tushunchasida aks etgan bo‘lib, uning tarkibiga
Mesopotamiya, Eron, O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari, Afg‘oniston, Pokiston
va Hindistonning Makedoniyalik Iskandar bosib olgan hududlari kirgan.
Makedoniyalik Iskandar yurishlari natijasida keng miqyosda boshlangan
ellinizm madaniyatining kirib kelishi Baqtriya, Parfiya va So‘g‘diyona shaharlari,
hunarmandchiligi va badiiy-amaliy san’atiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Yozma
manbalar Iskandar nomi bilan bog‘liq uchta shahar: Aleksandiya Oksiana (Oks
bo‘yidagi Iskandariya), Aleksandriya Marg‘iyona (Marg‘iyona Iskandariyasi),
Aleksandriya Esxata (Chekkadagi Iskandariya) haqidagi ma’lumotlar
beradi. Ulardan tashqari, katoykiyalar deb nomlangan yunon harbiylari
manzilgohlari ham mavjud edi. 19
Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida O‘rta Osiyoning janubiy
hududlaridan ellinizm madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan turar-joylar, moddiy-
ma’naviy madaniyat buyumlari, tanga pullarning topilishi bu hududlardagi
mahalliy madaniyatga ellin an’analari (shaharsozlik, haykaltoroshlik, badiiy-
amaliy san’at, alifbo va boshqalar.) kuchli ta’sir etganidan dalolat beradi. Shu bilan
birgalikda bu topilmalar mahalliy madaniyatdagi rivojlanish qadimgi davr (antik)
Sharq va G‘arb madaniyatining o‘zaro uyg‘unlashuvi natijasida o‘ziga xos
madaniyat darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir.
19
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq,
2001. Ergashev Sh.E. ,,O’rta asrlar tarixi’’ T.:Cho’lpon.2008. – B. 128.
30

XULOSA
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi” 20
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Bundan
tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda” .
Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Ahamoniylar davlati
mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga
tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib
o‘tdik.
Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan qadimgi
davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab va Xitoy tarixchi olimlarining
ahamiyati beqiyosdir. Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar
orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu
adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga
ega bo‘lamiz.
20
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008. – B.84.
31

Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning
aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar
hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu
asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
32

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019.
2. A.Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.Sharq, Toshkent, 2001.
3. A.R.Muhammadjonov O‘zbekiston tarixi ( IV - XVI asr boshlarigacha )
G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyoti, Toshkent, 2004.R.Murtazayev.
O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001.
4. B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014.
5. Banford A. Musulmon sulolalari . – T.:Fan ,2007.
6. Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar. – T., 2002.
7. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020.
8. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2008.
9. Raxmonov N. Turk xoqonligi. T., 1993.
10. R.Shamsutddinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. Sharq nashriyoti. Toshkent.
2010-yil.
11. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
T., 2000.
12. Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995.
13. Абулғози Баходирхон. Шажарийи турк. -Т.: Чўлпон, 1992.
14. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т.: Шарк, - 2001.
15. Бартолд В.В. Отчeт о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-
1894. Соч. Том. 4. 1966.
33

16. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ўзбекистон, 2002.
17. Низомулмулк. “Сиёсатнома”. Тошкент. Йанги аср авлоди - 2019. - Б.31.
18. Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.:
Ўзбекистон, 1994.
19. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и России. М.,1954.
III . Internet saytlar va resurslar
Mavzu: Ahamoniylar davrida O'rta Osiyo Reja: Ahamoniylar davlatining vujudga
kelishi, bosqinchilik yurishlari (fayllar.org)
Ahmoniylar davlatining bosqiniga qarshi kurash ozbek tilida (milliycha.uz)
Ahamoniylar davlati va Makedoniya Podsholigi | OK.RU
Ahamoniylar imperiyasi, Yunon bosqini davri yodgorliklari. (abiturtest.uz)
Ahamoniylar davlati - Узбекская Википедия | ВикиРанк (wikirank.net)
Ahamoniylar davlati (test-uz.ru)
34

Sotib olish