Ahmad al-Farg'oniy ilmiy faoliyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	90.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	03 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Ahmad al-Farg'oniy ilmiy faoliyati

Sotib olish

Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………2-4
I BOB. Ahmad al – Farg’oniyning hayoti va ijodi.
1.1 Ahmad al – Farg’oniy hayoti va ijodiy faoliyati…………………………5-11
1.2 Ahmad al – Farg’oniyning “Bayt ul-hikma” da olib borgan faoliyati…..12-17
II BOB. Mustaqillik yillarida Ahmad al- Farg’oniyning ilmiy me’rosini
o’rganilishi.
2.1 Ahmad al – Farg’oniyning ilmiy me’rosi………………………………..18-21
2.2 Mustaqillik yillarida Ahmad al-Farg’oniy nomining ulug’lanishi……….22-31
Xulosa ………………………………………………………………………..32-34
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Prezident Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 15-iyun
kuni O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrifʻ
buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi. Bugungi kunda bino
ʻ
konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom etmoqda. Davlatimiz
ʻ
rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk ajdodlarimizning islom
rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida e tibor qaratmoqda.
ʻ ʻ ʼ
Shunday tashabbuslardan biri - “Ma rifat va diniy bag rikenglik” nomli
ʼ ʻ
rezolyutsiya qabul qilish taklifi BMT Bosh Assambleyasining 12 dekabrdagi yalpi
sessiyasida barcha davlatlar tomonidan qo llab-quvvatlandi. Islom sivilizatsiyasi
ʻ
markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir hissa qo shgan buyuk
ʻ
ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl insonparvarlik
ʻ
mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga yetkazish, jamiyatda
“jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda muhim ahamiyat kasb
ʼ
etadi. Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi. Prezidentimiz qurilish
ʻ
jarayoni bilan tanishdi. Ko rgazmalar zalida O zbekiston tarixi davrlar bo yicha,
ʻ ʻ ʻ
har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va ashyolar asosida namoyish etilishi
zarurligini ta kidladi. Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning
ʼ ʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev
ʼ 1
.
O‘rta Osiyoning
musulmon uyg‘onish davri tarixi bo`yicha bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Ushbu tadqiqotlarning asosiy qismida e`tibor Movarounnahrda uyg‘onish
1
https://xs.uz/uz/post/shavkat-mirziyoev-mamlakatimizdagidek-boj-tarikh-bobolarimizdek-buyuk-allomalar-hech-
qaerda-joq
2

davrining vujudga kelishi jarayonini jahon tarixining umumiy bir qismi sifatida
qaralib, unda O‘rta Osiyo me’morchiligining vujudga kelishi, an'analari, o‘ziga xos
xususiyatlari arxeologik materiallar asosida talqin etiladi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi
O‘rta Osiyoning IX-XII asrlar davri Sharq uyg’onish davri tarixiga bag`ishlangan
asar va adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1) Sovet davrida chop etilgan tarixiy
tadqiqotlar. 2) Mustaqillik davri tarixiy tadqiqotlari.
Birinchi guruhga ya`ni, sovet davri adabiyotlari tahlili shuni ko`rsatadiki, Sharq
mutaffakkirlarining ilmiy merosini o’rganish shunday tadqiqotlar jumlasiga, A.
Nosirov, X. Hikmatullayev 2
, va boshqalarning asarlarini kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhga mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar kiradi. O`zbekiston mustaqillika erishganidan keyin, O`zbekiston
tarixini ilk bora chuqur va keng o`rganish, unga obyektiv – xolisona baho berish
imkoniyati paydo bo`ldi. Xususan Milliy ug’onish davri olimlaridan Ahmad al-
Farg’oniy ilmiy merosini o’rgangan olimlardan A. Qayumov 3
, T. Usmonov, A.
Ahmedov, A. Qayumov, O. Bo’riyev, mustaqillik yillarida vatanimiz tarixchilari
tomonidan o`zbek davlatchiligi tarixida muhim o`rin tutgan davlatlar, xususan,
qoraxoniylar hukmronlgi davri to`g`risida ko`pgina tadqiqotlar olib borildi,
maqolalar e`lon qilindi, risolalar yaratildi va nashr etildi.
Mavzuning maqsadi va vazifasi Al-
Farg’oniy ilmiy merosini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi. Vazifalari esa
quyidagilar; - Ahmad al – Farg’oniy hayoti va
ijodiy faoliyatini o’rganish; - Ahmad al – Farg’oniyning
“Bayt ul-hikma” da olib borgan faoliyatini yoritib berish;
- Mustaqillik yillarida
Ahmad al- Farg’oniyning ilmiy me’rosini o’rganilishi; - Mustaqillik yillarida
2
Nosirov A. Hikmatullayev X. Ahmad Farg oniy, T.: 1966ʻ
3
Qayumov A. Ahmad al- Farg’oniy. – Toshkent. 1998. Usmonov. T. Al- Farg’oniy va uning ilmiy merosi. –
Toshkent. 1998. Axmedov A. Ahmad al-Farg oniy, -Toshkent. 1998. Qayumov A. “Ahmad al-Farg’oniy” –
ʻ
Toshkent. Ma’naviyat. 1998. Bo’riyev O. “Ahmad al-Farg’oniy” – Toshkent. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.
Davlat ilmiy nashriyoti., 1998
3

Ahmad al-Farg’oniy nomining ulug’lanishidir. Mavzuning
obyekti va predmeti Ahmad al- Farg’oniy ilmiy merosi va uning mustaqillik
yillarida nomini abadiylashtirish borasida amalga oshirilgan ishlar mavzuning
obekti etib bergilandi. Mavzuning predmeti esa Ahmad al – Farg’oniy ilmiy
merosini tashhkil etilishi etib bergilandi.
Mavzuning xronologik chegaralanishi Markaziy Osiyo olimlarining sharq
renessansiga qo’shgan xissasi, shuning dek Ahmad al-Farg’oniy ilmiy merosi va
uning nomini mustaqillik yillarida ulug’lanishi. Ushbu o’rganilgan davrlar VIII –
IX asrlarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

4

I BOB. Ahmad al – Farg’oniyning hayoti va ijodi.
1.1 Ahmad al – Farg’oniy hayoti va ijodiy faoliyati
Bilamizki biz hozirgi kungacha ikkita svilizatsiyani boshdan o’tkazdik.
Birinchisi IX-XII asrlarda, ya’ni islom dini O’rta Osiyoga kirib kelgan davrda ro’y
bergan. Bu davrda Al-Xorazmiy, Al Farg’oniy, Abu Ali Ibn Sino, Beruniy, Al-
Buxoriy, At-Termiziy kabi buyuk bobolarimiz yashab ijod qilishgan. Hozirgi
kunda yurtimiz olimlari uzoq o’tmish mutafakkirlari qoldirgan ilmiy merosni
o’rganib, o’zlarining yangi kashfiyotlari bilan fanni boyitgan holda o’zlarining
munosib hissalarini qo’shmoqda. Xususan, Ahmad al Farg’oniyning tarixini
o’rganishda ham ilmiy merosga boyligini bilib olishmoqda. Ushbu maqola «Al-
Farg’oniyning ilmiy me’rosi” haqida yozildi. Ahmad al-Farg’oniy uning to’liq ismi
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kassir al-Farg’oniy 798-yilda
Farg’onaning Quva shahrida tug’ilgan, shu yerda ilmiy ta’lim olgan va voyaga
yetgan. Keyinchalik Marv, Bog’dod va Hirot madaniy markaz bolgan shaharlarida
o’z ilmini mustahkamlagan va ilmiy ishlar olib borgan 4
.
Bog’doddagi «Bayt ul-Hikma” nomli akademiyada ilmiy
ishlar bilan shug’ullangan. U matematika, astronomiya, geografiya va boshqa ilmiy
yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan qomusiy olimdir. Sharqda Al Farg’oniy, G’arb
mamlakatlarida esa Alfraganus taxalluslari bilan mashhur bolgan. Uning hayoti va
ijodiy faoliyati to’g’risida juda oz ma’lumotlar bizgacha yetib kelgan. Tarixchi
olimlarning aytishicha 11 ta asar yozib qoldirgan va shulardan 8 tasi bizgcha yetib
kelgan. Bular «Astranomiya ilmining boshlanishi kitobi”, «Astranomiya fanining
qisqacha mazmuni”, «O’ttiz element”, «Sfera bo’yicha nazariy hisoblar” va
«Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” asarlaridir. Ushbu asarlardan
«Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” asari juda mashhurdir.
Ushbu asar astranomiya faniga bag’ishlangan bo’lib, Xll asrdayoq lotin va
ibroniy tillariga tarjima qilingan. Al-Farg’oniy nafaqat astranomiya balki
geografiya sohasida qilgan ilmiy ishlari hozirgacha o’rganib kelinmoqda. 832-833
yillarda Shom (Suriya) davlati shimolidagi Sinjor dashtidagi Tadmur va ar-Raqqa
4
Usmonov. T. Al- Farg’oniy va uning ilmiy merosi. – T.: 1998. – B.26.
5

oralig’idagi yer merdinalining bir darajasini o’lachashda qatnashgan. Bobomiz
861-yilda xalifa Abul-Fayz buyrug’i bilan Misr davlatiga maslahatchi sifatida
yuboriladi. U yerda Nil daryosidagi suv sathini o’lchaydigan inshoot barpo
etishadi. Misrning Qohira shahri yaqinidagi Fustat shahriga keladi bu
yerda Miqyos an-Nil nomli suv sathini o’lchovchi asbob yaratishadi. Ushbu
inshoot hozirga qadar Nil daryosining Sayolat ul-Rad shahrida yaroqli holda
saqlanib qolgan. Qomusiy olimimiz taxminan 865-yilda vafot etgan. Yevropa
Uyg onish davrining mashhur olimi Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiyaʻ
universitetlarida astronomiyaga doir ma ruzalarini Al-Farg oniy asarlari asosida
ʼ ʻ
o qigan. Al-Farg oniy nomi Dante (XlV asr) va Shiller (XVlll asr) tomonidan tilga
ʻ ʻ
olinadi. Yevropa olimlaridan D alamber, Brokelman, X. Zuter, I. Yu.
ʼ
Krachkovskiy, A. P. Yushkevich, A. Rozenfeldlar Al-Farg oniyning ijodiga va
ʻ
qoldirgan ilmiy merosiga yuqori baho berganlar. Bizning davrimizgacha Al-
Farg oniyning 8 asari saqlanib qolgan (lekin bular hozirgi zamon tillariga tarjima
ʻ
qilinmagan). Asarlarning qo lyozmalari
ʻ
jahonning turli shaharlari - Berlin, Dushanbe, London, Parij, Tehron, Toshkent,
Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda
Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so’ng allomalaramiz tarixini qayta tiklash va
ularning xotirasini abadiylashtirishga katta e’tibor berildi. Xususan, birinchi
prezidentimiz I.A.Karimov qaroriga ko’ra 1998-yilda Ahmad al-Farg’oniyning
1200 yilligi nishonlandi. Ushbu kun nafaqat yurtimizda balki YUNESCO
miqyosida ham keng nishonlandi. Uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida
tug’ilib o’sgan Quva va Farg’ona shaharlarida uning haykallari o’rnatildi. Farg’ona
shahrida uning nomi bilan ataluvchi istirohat bog’i yaratildi. 2007- yilda esa
Misrning Qohira shahri yaqinidagi Assuvon suv ombori hovlisida bobomiz haykali
o’rnatildi. Qohirada
vatandoshimizga qo’yilgan haykal shubhasiz, Misr xalqining unga bo’lgan cheksiz
muhabbatini ifodalaydi. XX asrda esa oydagi kraterlardan biriga bobomiz nomi
qo’yildi. Buyuk astronom, matematik va geograf al-Farg‘oniy o‘zining ilmiy
kashfiyotlari bilan umumbashar taraqqiyotga salmoqli hissa qo‘shgan. Agar al-
6

Farg‘oniy va al-Xorazmiy hayotini solishtirsak, quyidagilarni tushunishimiz
mumkin. Ma’lumki, al-Xorazmiy nomi yozma manbalarda oxirgi marta al-
Vosikning vafoti munosabati bilan 847 yilda tilga olingan.
Shuning uchun al-Xorazmiy vafot etgan sana 850 yil deb hisoblanadi. Va al-
Farg'oniy nomi oxirgi marta 861 yilda Nil daryosida nilometr yordamida
o'tkazilgan o'lchovlar munosabati bilan tilga olingan.819-yilda 20-25 yoshlarida al
Ma’mun bilan birga Marvdan Bag‘dodga ketganini hisobga olsak, u holda 797
yoki 798-yillarda tug‘ilgan deyishimiz mumkin. Va u 67 68 yilgacha yashadi.
Ahmad al-Farg oniyning “Astronomiya ilmining boshlanishi kitobi”, “Osmonʻ
sferalarining sabablar bog liqligi to g risida kitob”, “Astronomik harakatlar
ʻ ʻ ʻ
to g risida kitob”, “Astronomiya fanining qisqacha mazmuni” kabi asarlari
ʻ ʻ
“yulduzlar”, “O‘ttiz element”, “Sfera bo‘yicha nazariy hisoblar” astronomiyaga oid
ilk asarlar qatoriga kiradi. Olim ulardagi astronomiyaga qisqacha tavsif berib,
asosan iskandariyalik olim Klavdiy Ptolemeyning (milodiy 2 asr)
“Astronomiyaning buyuk matematik tizimi” asarlariga to xtalib o tgan. Al-
ʻ ʻ
Farg oniy kitobida ma lum geografik nuqtalar jadvalini koordinatalarini ko rsatgan
ʻ ʼ ʻ
holda Sharqdan G arbgacha yetti iqlimga moslab joylashtirgan.
ʻ
Al-Farg oniy “Geografiyaga kirish”,
ʻ
“Yer yuzida ma lum bo lgan mamlakatlar va shaharlarning nomlari, shuningdek,
ʼ ʻ
ularning iqlim sharoiti” asarlari muallifidir. Farg‘oniyning “Osmon harakati kitobi
va yulduzlar ilmlari to‘plami” risolasi 30 bobdan iborat bo‘lib, o‘z davrining
astronomik bilimlarining ixcham ensiklopediyasidir. Risola 12-asrdagi tarjimalar
tufayli Yevropada keng tarqaldi. arab tilidan lotin tiliga o tgan va 13 asrda boshqa
ʻ
Yevropa tillarida. Birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan. Farg‘oniyning
astronomiya sohasidagi asarlari Yevropada 700 yil davomida qomus va o‘quv
qo‘llanma sifatida foydalanilgan 5
. Al-Farg‘oniy amaliyotchi bo‘lib,
samoviy jismlarni kuzatgan holda ko‘plab kashfiyotlar qilgan. Shunday qilib, u
Yerning sharsimonligini ilmiy jihatdan isbotladi, yilning eng uzun kunini - 22
iyunni va eng qisqa kunini - 23 dekabrni belgiladi. Farg‘oniy ham quyosh dog‘lari
5
Qayumov A. “Ahmad al-Farg’oniy” – T.: Ma’naviyat. 1998. – B.56.
7

mavjudligini aniqlagan va 832 yilda sodir bo‘lgan quyosh tutilishini bashorat
qilgan. Al-Farg‘oniyning hayoti haqidagi ma’lumotlar juda kam bo‘lganligiga
qaramay, o‘rta asrlarda Sharqda uning nomi mashhur bo‘lgan. Akademik
M.Xayrullayevning ta’kilashicha Ibn an-Nadim (X asr), Ibn al-Qiftiy (XII-XIII
asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (XIII asr), Hoji Xalifa (XVII asr) kabi Sharq olimlari
uni o‘z asarlarida eslatadilar. Ahmad al-Farg‘oniyning hayoti
haqidagi eng so‘nggi va eng aniq xabar 861-yil bilan bog‘lanadi. Mavjud
ma’lumotlarga ko‘ra, u shu yili Qohira yaqinidagi Roud orolida nilometrni, ya’ni
Nil daryosi suvi sathini belgilovchi uskunani yasagan. Biroq al-Farg‘oniy qanday
qilib va qanday sharoitda Misrga borib qolgani haqida ham aniq ma’lumot yo‘q.
Al-Farg‘oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi
nujum kitobi” (“Kitob al-harakat as-samoviya va javomi’ ilm an-nujum”) XII asrda
lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga ham tarjima
qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus” shaklida g‘arbda bir
necha asr davomida keng tarqaladi. Uning bu kitobi shu asrlar davomida Yevropa
universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik vazifasini o‘tadi. “al-Farg‘oniy
asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493 yilda nashr etilgan bo‘lib, u eng
qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi. 1669-yili
mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg‘oniy asarining
arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng, al-Farg‘oniy
va uning asarining Yevropadagi shuxrati yanada ortdi. Al-Farg‘oniy nomini Dante
(XV asr) va Shiller (XVIII asr) ham eslagan”, deb yozadi M.Hayrullayev. Hozirgi
kunda al-Farg‘oniyning sakkizta asari ma’lum bo‘lib, ularning hammasi
astronomiyaga aloqador va ular dunyoning Berlin, London, Parij, Tehron, Qohira
kabi shaharlaridagi muzeylarda, ilmiy markazlarda saqlanmoqda. Ma’lumki,
Ahmad al-Farg‘oniy avvalo koinot ilmining buyuk olimi. Lekin u Fustotga kelib
yashay boshlagach aholiga nisbatan qo‘llanilayotgan soliq adolatsizligidan iztirob
chekar, uni isloh qilish choralarini izlar edi. To‘rt ming kilometr
uzunlikdagi Buyuk Nil Misr xalqi uchun hayot – mamot daryosi edi. Mamlakat
hududining atigi olti foizidagina dehqonchilik qilish, biron yegulik yetishtirish
8

mumkin bo‘lgan. Bu ham Nil tufayli. Qolgan qismi qumlik bo‘lib, daryo suvi yetib
bormas edi. Ana shu olti foiz suvli yer xalqni boqib kelgan. Hozir ham shunday.
Ammo o‘shanda Nil suv sathi tizginsiz bo‘lgan. Ya’ni, bir yil
suv sathi ko‘tarilsa qirg‘oqdagi dehqon yerlarini suv bosib hosili nobud bo‘lardi.
Va aksincha,suv sathi pasayib ketsa qirg‘oqdan uzoqroqdagi yerlar qurg‘oqchilikka
uchrardi. Shunga qaramay davlat soliqchilari har ikki holatda ham yer egalaridan
birdek soliq talab qilgan. Ahmad al-Farg‘oniy yulduzlar harakatini uzluksiz
kuzatish barobarida Nil daryosi sathidagi o‘zgarishni daryodan uzoq-yaqinligiga
qarab yerlar hosildorligi jadvalini tuzadi va shu tartibda soliq tizimini yaratadi.
Olimning Nil daryosi orollaridan biri-Roud “burni”ga qurgan “Miqyosi Nil”
uskunasi Misrda yangicha soliq miqdoriga asos soldi. -Ahmad al-Farg‘oniy Misrda
ming yildan ziyod davrda adolat tarozusini ushlab turdi va biz misrliklarning
o‘nlab avlod-ajdodlari bu buyuk inson siymosi qarshisida hamisha ta’zimdamiz, -
dedi Qohira Davlat Universiteti professori Fotih Ahmad bilan suhbatda. Mana
o‘sha, bobomiz bundan XII asr muqaddam bunyod etgan “Miqyosi Nil” qurilmasi.
35-40 metrlar keladigan ko‘prikdan o‘tsangiz temir yog‘och (Hindistondan
keltirilgan buk daraxtidan) qoplangan sakkiz burchakli, usti doirasimon qubbali
oddiy bir binoga duch kelasiz.
Nilning bir cheti shu orolga urilib ikkiga bo‘linadi. Chapda
kanalsimon oqim, o‘ngda salkam bir chaqirimcha yastanib oqayotgan hayot
daryosi. Har qanday holatda ham suv “Miqyosi Nil” qurilmasiga ochilgan
tuynukdan kirib chiqib turadi. Ichkariga kirsangiz o‘zingizni go‘yo bugun
O‘zbekiston deb atalmish mamalakatga kelib qolgandek his qilasiz. O‘rtada
marmar ustun. Unga suv sathi o‘lchov chiziqlari tortilgan. Atrof esa yog‘och
o‘ymakorligi hamda sharqona minatyura bezaklari bilan qoplangan.Bobomiz esa
suv sathi ko‘rsatkichiga nisbatan dehqonning yeri daryodan necha chaqirim
naridaligiga qarab qancha soliq to‘lashi lozimligini matematik formulalar asosida
aniq hisob-kitob qilib belgilab berganlar. Shunday qilib, suv
sathi ko‘tarilsa yeri daryoga yaqin dehqonlar kamroq, yeri daryodan olisroqdagi
dehqonlar ko‘proq va aksincha, suv sathi odatdagidan pastlab ketsa daryoga yeri
9

yaqin dehqon ko‘proq, yeri uzoqroqdagi dehqon kamroq soliq to‘lagan. Aslida
oddiy qoidaga o‘xshaydi. Ammo unda hozirgi o‘lcham birligidagi bir metr
o‘zgarsa ham soliq miqdori o‘zgaradigan jadvalni yaratish darhaqiqat arablarning
o‘zlari aytganidek, buyuk kashfiyot, yoki haqiqiy adolat tarozusi bo‘lgan. Shuning
uchun ham oradan ming yildan ziyod vaqt o‘tibdiki, arablar hamon alloma nomini
cheksiz hurmat bilan tilga oladilar. Shuning
uchun ham Ahmad al-Farg‘oniy yaratgan “Miqyosi Nil” hamon ishchi holatda
saqlab kelingan. Misr Piramidalari va Sfinksni, dunyodagi eksponatlari ko‘p va
eng boy Qohira muzeyini ko‘rgani kelgan besh iqlim sayyohlari bu yerga ham
qadam ranjida qilib, bobomiz ruhi oldida bosh egadilar. Bugungi Qohira bir necha
asrlik tarixga ega bo‘lgan yangi shahar. Firavnlardan qolgan poytaxt esa - qadim
Fustot shahridir. U Qohiraning g‘arbida, 6-8 chaqirim narida joylashgan. Hozirga
kelib Fustotdan ko‘hna qal’a devorlarining izlari, urushlar chog‘i vayronaga
aylangan turar joy qoldiqlari va balki dunyoning eng qadimiy qabristoni saqlanib
qolgan. Tarixchilarning yozishicha, Fustot o‘z davrining hududi eng katta va
aholisi eng ko‘p bo‘lgan shaharlaridan biri edi. Shaharga 641-yilda asos solingan.
Fustot nomi tarixiy manbalarda qayd etilishining yana bir sababi, bu yerda
qit’adagi dastlabki masjid barpo etilgan. Lekin shahar ko‘chalari, imoratlar g‘oyat
tartibsiz qurilgan. Qayerdaki masjid, amaldor saroyi bo‘lsa, uning atrofini uylar
qurshab olavergan. Natijada Fustotda yong‘inlar juda ko‘p ro‘y bergan 6
.
Shuning uchun ham Abbosiylardan so‘ng saltanatga kelgan Fotimiylar 969-
yilda mamlakat poytaxtini Fustotdan hozirgi Qohira hududiga ko‘chirganlar.
Manbalarda aytilishicha, 1169-yilgi yong‘in shaharni to‘liq qoplab olgan va bu
yerda yashash imkonini qoldirmagan. Fustot xarobalari oralab qabristonga keldik.
Misr mutaxasislarining ta’kidlashicha, bu yerga dafn etish taxminan 8-9 asr avval
to‘xtatilgan. Shundan buyon bugungi o‘lchamlarda 7-8 gektar keladigan
qabristonga hech kim tegmagan. Qabr toshlari quyosh nurida kuyib qoraygan.
Yozuvlar o‘qib bo‘lmas darajaga kelgan. Hatto qabr usti tepaliklari ham deyarli
tekis holda. Qachonlardir Fustot qabristoni Misrning eng oliy tabaqali zodagonlari-
6
Axmedov A. Ahmad al-Farg oniy, -T.: 1998. – B.31.ʻ
10

yu, ulamolari dafn etiladigan kiborlar abadiy manzili bo‘lgan. Bizningcha, Ahmad
al-Farg‘oniy ham shu yerga dafn etilgan bo‘lishi ehtimoli katta. Chunki u Fustotda
yashab ijod qilgan zamonasining buyuk olimi bo‘lish bilan birga, “Miqyosi Nil”
tufayli cheksiz shuxrat qozongan. Bunday zot, jasadi ushbu qabristonga
keltirishiga barcha asoslar bo‘lgan, - dedi professor Fotih Ahmad. Olim umrining
so‘nggi yillarini Qohirada o‘tkazdi. U erda u yulduzlarning joylashishini aniqlash
va ular orasidagi masofani o'lchash uchun asbob - astrolabani qurish bilan
shug'ullangan. Olim matematik tavsif berdi va ushbu qurilmani takomillashtirish
chora tadbirlarini taklif qildi. Uning Qohiradagi faoliyati samarasi Nilomere yoki
Nilometer deb ataladigan qurilish edi. U 861 yilda al-Farg oniy boshchiligida Nilʻ
daryosidagi suv darajasini o lchash uchun qurilgan. Bu o'lchovlar Misr hayoti
ʻ
uchun juda muhim edi. Nildagi suvning haddan tashqari ko'tarilishi botqoqlanishga
va kuchli suv toshqini yillarida hosilning etishmasligiga olib kelishi mumkin.
Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning
ta'riflariga ko'ra, ba'zan Nil suv bosganda, u nafaqat butun deltani, balki uning
atrofidagi hududlarni ham suv bosgan, shuning uchun bir qirg'oqdan ikkinchisiga
o'tish uchun ikki kun kerak bo'lgan. Nil daryosining Roda orolida joylashgan
Farg'oniy nilometri toshqinni bashorat qilishda muhim ahamiyatga ega edi. Ushbu
bino hanuzgacha poytaxtning diqqatga sazovor joylaridan biri hisoblanadi. Ahmad
al-Farg‘oniy jahon ilm-fani rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk o‘zbek
olimlaridan biridir. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, uning bebaho merosi olimlar,
zamondoshlari uchun amalda qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan. Bu fikrni XII asrda
olimning “Astronomiya asoslari kitobi” asari lotin va ibroniy tillariga tarjima
qilingani ham tasdiqlaydi.Farg‘ona shahrida esa olim nomi bilan ataluvchi bog‘
to‘rida al-Farg‘oniyning salobatli haykali qad rostlab turadi.Orziqib kutilgan kun
keldi. Quvaning markaziy maydonalirining birida, baland tepalikda Ahmad al-
Farg‘oniyning viqorli haykali yubileyga kelgan yuzlab mehmonlar ishtirokida
tantanali ravishda ochildi.
11

1.2 Ahmad al – Farg’oniyning “Bayt ul-hikma” da olib borgan faoliyati
O`rta asirning buyuk qomusiy olimi sharqda Farg`oniy Yevropada
Alfraganus taxallusi bilan mashxur bo`lgan olim Ahmad Farg`oniy haqida gapirar
ekanmiz albatta birinchi bo`lib ko`z oldimizga u yaratgan kitoblar qilgan
kashfiyotlari keladi. 714-715 yillar Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi islom arab
qushinlari Farg`onani ishg`ol etadi va Farg`onaga ham arab tili va islom dinini olib
kiradi.Shundan so`ng Farg`ona ham arab halifaligi tarkibiga kiradi. Ahmad
Farg`oniy yashagan davrga kelib rasadxonalarda arab tilida darslar o`tilishi
boshlanadi. Farg`oniyning yoshligi arab halifasi Horun ar-
Rashid hukumronlik qilgan yillarga tug`ri keladi bu yillar Farg`oniyning 12
yoshigacha bo`lgan yillar deb topilgan. 809-yili Horun ar-Rashid vafot etgan so`ng
uning kichik o`g`li taxt tepasiga Muhammad al Amin keladi va uning akasi
Abdulloh bilan taxt uchun qilingan jangda 813-yili Abdulloh g`alaba qozonadi va
Muhammad ar-Amin qatil etiriladi. Abdulloh al-Ma`mun 806-yili Xuroson va
Movonovnaxrning noibi etib tayinlangan edi. Taxt uchun jang bo`layotgan yillar
811-yili Axmad Farg`oniy Farg`onadan Marvga keladi o`sha davrda Marv shaxri
O`rta Osiyoning yirik madaniy va ilmiy- marifiy shaxri hisoblangan u yerdan
yetishib chiqqan olimlar Ajamning madaniy hayotida muhum ahamiyat kasb etgan.
Abdulloh al-Ma`mun taxtga o`tirgach Halifalikning poytaxti Bog`dodga bormay
819-yilgacha Marvga yashaydi va o`zning atrofiga olim u fozillarni yig`a
boshlaydi. O`sha yili al-Ma`mun barcha saroy a`yonlari va olimlar bilan poytaxtga
yani Bog`dodga ko`chadi ular orasida Farg`oniy ham boredi. Shundan so`ng
Farg`oniy keyingi ilmiy ishlarini Horun ar-Rashid asos solgan “Baytul hikma”ga
yani “donishmandlar uyi”ga davom ettiradi 7
.
“Baytul hikma”ga olimlar ko`plab ilmiy qo`l
yozmalarni fors tilidan arab tiliga tarjima qilar edilar. Yana bu yerda xind tili ham
chuqur o`rganilgan Bog`dodda amalga oshirgan ilmiy asarlarni lotin tiliga tarjima
7
Buyuk siymolar, allomalar (O rta Osiyolik mashhur mutafakkir va donishmandlar), 1-kitob, T.: 1995. – B.78.ʻ
12

qilingan. “Baytul hikma”ga Farg`oniy bilan uning ustozi Muso Xorazimiy ham
bo`lgan olimlarning ko`pchiligi O`rta Osiyolik allomalardan tashkil topkan.
Ahmad Farg`oniy keyinchalik halifa Abdulloh al- Ma`munning topshirig`I bilan
Bog`doddan Damashqqa osmon jisimlarini o`rnini aniqlash yani “Zij” ishlariga
raxbarlikka yuboriladi. Farg`oniyning keyingi yangi kashfiyoti yani Qoxirada
Ravzo orolidagi yangi “Nil” o`lchagichini bunyod etishi bilan boshlanadi.
Ahmad Al-Farg’oniy buyuk olim, astronom va mohir
muhandis bo’lib, uning «Astronomiya ilmi» kitobi o’rta asr Ovropa
universitetlarida bir necha asr mobaynida darslik sifatida o’qitildi. Al-Farg’oniy
astronomik muammolarni yechishda qo’llagan geometrik usullari, elliptik
koordinatalar tizimlarini kiritishi va bunda ilgari surgan matematik g’oyalari o’z
ahamiyati jixatidan keyinchalik matematikaning kompleks o’zgaruvchi miqdorlar
tekisligi, Lobachevskiy tekisligi, Bel Rtrami–Kleyn proektsiyasi kabi sohalari va
umuman noevklid geometriyalari, geodeziya va kosmografiya yaratilishiga zamin
bo’ldi. «Bayt ul-hikma» olimlarining ilmiy o’lchovlarida erishgan aniqligini
Ahmad Farg’oniy rahbarligida Yer meridianining gradus uzunligini o’lchash
natijalarida ko’rishimiz mumkin. Halifa al–Ma’mun farmoishi bilan 824-yili «Bayt
ul-hikma» a’zolaridan ikki guruh (ekspeditsiya) tuzildi va ularga yer o’lchamlari
to’g’risidagi ma’lumotlarda bo’lgan tafovutni bartaraf qilish uchun aniqlik bilan
Yer meridianining uzunligini o’lchash topshirildi. O’lchash ishlariga rahbarlik al
Farg’oniy va al-Xorazimiylarga topshirildi. Ular o’lchash rejasini tuzib chiqdilar.
O’lchash ishlari Mosul viloyatidagi Sanjar
sahrosida o’tkazildi. Tanlab olingan nuqta koordinatalari aniqlangandan so’ng
Xolid al-Marvarrudiy rahbarligidagi guruh meridian bo’yicha shimol tomoniga,
Ali al-Asturlobiy rahbarligidagi ikkinchi guruh janub tomonga qarab o’lchash
o’tkazdilar. Bu guruhlar Yer meridianining bir gradus yoyiga to’g’ri keladigan
masofani, to’g’ri va teskari yo’nalishlarda arqon tortib o’lchab chiqdilar. O’lchash
chizig’i yo’nalishlarni meridian bo’yicha to’g’ri tortish uchun bir arqonni meridian
to’g’ri tortib, ikkinchi arqonni birinchi arqon oxiridan boshlamay, birinchi arqon
o’rtasidan boshlab tortish yo’li bilan o’lchashni davom ettirdilar. Unda bir gradus
13

yoy uzunligi 57.67 arab miliga teng(bir arab mili 1972 m) ekanligi aniqlandi yoki
hozirgi o’lchov birligida 111.8 kilometrga tengdir. O’lchash natijalari hisob
qilingandan keyin meridian uzunligi 40253.28 kilometr ekanligi chiqarildi.
Arabistonda chiqarilgan va bajarilgan bu meridian o’lchash ishlarga nisbatan
metodik va ilmiy jihatdan eng to’g’ri deb hisoblanadi, chunki bu o’lchash maxsus
usul bilan qayta o’lchab topilgan. Fanning keyingi asrlardagi taraqqiyotida
yoki al Farg’oniylar o’lchovidan 1000 yil keyin F.N.Krasovskiy tomonidan
zamonaviy asboblar bilan o’lchashlar natijasida IX asrdayoq bobolarimiz qoldirgan
astronomik o’lchovlar yuksak aniqlikda bajarilganligini ko’rsatib turibdi. Sharqiy
yarim sharqdagi hududlarni yetti iqlimga bo’lib o’rganilishi va mingdan ortiq
manzillar koordinatalarining o’lchab chiqilishi ular tomonidan aniq geografik
xaritalar chizish imkonini beradi. Yig’ilgan ma’lumotlar asosida Ahmad Farg’oniy
stereografik proektsiyalar nazariyasini rivojlantirdi va uning bu sohada olgan
natijalarini, ilmiy qarashlarini undan ming yil keyin yashagan buyuk matematik
L.Eyler XVIII asrda geografiyaga oid xaritalar tuzish nazariyasiga tadbiq qildi va
«Katta geografik xarita»ni tuzishda foydalandi. Farg’oniynig Ovropada
kartografiyaning rivojlanishida asos bo’lgan stereografik proektsiyalar nazariyasi
uning «Asturlab yasash haqida» («Kitob fi soncha al-asturlib») degan asarida
berilgan. Ushbu proektsiyaning asosiy xossalari matematik jixatdan isbotlangan 8
.
Shuni ko’rsatib o’tish
kerakki, Farg’oniygacha bo’lgan ba’zi olimlarning asarlarida, masalan,
Ptolomeyda stereografiya proektsiya xossalari uchraydi, lekin xossalar isbotsiz
berilgan Farg’oniyning stereografik proektsiyalar nazariyasinig asosini tashkil
etgan xossalar sferaning biron nuqtasidan unga diametral qarama-qarshi bo’lgan
rinma tekislikka proektsiyalangan quyidagicha bo’ladi. Sferada yotgan aylanmalar
tekislikda aylanalar ko’rinishda yoki aylanalar proektsiyalar markazidan o’tsa,
to’g’ri chiziqlar ko’rinishida proektsiyalanadi. Stereografik proektsiyasida sferada
yotgan egri chiziqlar orasidagi burchaklarga teng bo’ladi. Sfera
proektsiyalanayotgan tekislikka perpendikulyar diametr atrofida burilganda tekislik
8
Nosirov A. Hikmatullayev X. Ahmad Farg oniy, - T.: 1966. -B.61.ʻ
14

ham xuddi ana shu burchakka buriladi. Ko’rinib
turibdiki, hozirgi zamon geografik xaritalarini chizish uchun yuqoridagi xossalar
to’la yetarlidir. Farg’oniy amalda ham stereografik xaritalar chizishni boshlab
bergan olimdir. Farg’oniyning Nil daryosi suvini o’lchaydigan tutash idishlaridagi
suyuqlik xossalarga asoslangan asbobni yaratishda buyuk muhandislik salohiyatiga
ega ekanligi namoyon bo’ladi. Bu asboblarning yaratilishida g’oyadan to
qurilmagacha bo’lgan ishlar to’la-to’kis bajarilganligini ko’ramiz. Farg’oniy suvni
o’lchash muammosini yechish uchun shunday bir me’moriy loyiha yaratdiki, bu
yer ilmiy kuzatishlar olib borishlarga mo’ljallangan laboratoriya tusini oldi.
Loyihani Fustot (Qoxira) yaqinidagi Raud nomli orolga joylashtirib, yopiq kanallar
bilan ikki tarafdan daryoga ulangani o’lchash natijalarini aniqligini oshirgan
bo’lsa, hududning tuzilishi va o’lchagich tosh taxtasining joylashishi va
o’lchamlari uni ishlatish davomida tozalab, hamda tamirlab turish imkoniyatini
bergan. Shuningdek, u granit toshlardan yasalganligi ham uzoq asrlarga yetib
borishini taminlagan. Hozirgi
kunda ham bu inshootning tosh ustunlari qoldiqlari yodgorlik sifatida turibdi.
Allommaning ilmiy tatqiqot ishlari natijasida yasalgan asboblar, ulardan olingan
natijalardan foydalanish, hisoblash uslubiyotlari mukammaligi ham uning buyuk
muhandis bo’lganligidan dalolat berib turibdi. Al-Farg‘oniy ilmiy ijodiga doir
fikrlarga kelsak, bu haqda chet ellarda ham, o‘zimizda ham ko‘p yozilganligi
mutaxassislarga ma’lum. Biz quyida ulardan ba’zilarining ulug‘ bobokalonimizga
munosabatini misol sifatida keltiramiz: L.Torndayk: Agar biz Alfraganus va
Sakroboskoning mavjud qo‘lyozmalari sonini yoxud «Astronomiya elementlari»
va «Sakrobosko sferalari»ga tegishli lotincha sharhlarining sonlarini o‘zaro
solishtirsak, unda biz bu ma’lumotlardan qaysi biri ko‘p o‘qilgani va
o‘rganilganiga aniq baho bera olamiz. Shubhasiz, Alfraganus asarlari seviliyalik
Jon va kremonlik Jerar tarjimalaridan so‘ng XII asrda keng o‘rganilgan.
Rizoulloh Ansoriy (Hindiston): al-Farg‘oniy - o‘z davrining
dahosidir. Rashid Rushdiy (Frantsiya): al-Farg‘oniyning stereografik proektsiya
nazariyasi bu sohani astronomiyadan ajratib, geometriyaning bir sohasiga
15

aylantirib yuboradi. Fransua Sharett (Germaniya): al-Farg‘oniy o‘zining usturlobga
oid asarida faqat stereografik proektsiyaning fundamental teoremalarini ilk bor
matematik ko‘rinishda ta’riflab beribgina qolmay, balki u usturlob quruvchilarni
trigonometrik jadvallar bilan ta’minladi... Al-Farg‘oniy bunday jadvallar bilan
islom dunyosida asboblar qurish sohasida juda muhim va mustahkam an’ana
yaratdi. J.Saliba (AQSh): Ahmad al-Farg‘oniy astronomiyada o‘zining metodiga
ega tashabbuskor olimdir. Li Qibin va Li Bing (Xitoy): al
Farg‘oniyning «Astronomiya asoslari» asari Xitoyda IX-X asrlarda keng tarqalgan.
Bag’dodda ma’rifatparvar xalifa Horun ar-Rashid hukmronligi davrida (786—809)
“Bayt ul-dikma” – “Donishmandlar uyi” o’z zamonasining fanlar akademiyasi
tashkil etilgan edi. Uning o’g’li al-Ma’mun xalifaligi davrida 813—833-yillarda bu
yerda al-Xorazmiy boshchiligida zamonasining eng yirik allomalari Ahmad ibn
Muhammad al-Farg’oniy, Ahmad ibn Marvaziy, uning o’g’li Abu Ja’far, Abbos
ibn Said Javdariy kabi turli millat va dinlarga mansub yi rik allomalar yeg’ilgan
edilar. Bu ilmiy markazga to’plangan olimlar turli millat vakillari bo’lib, ilmga
bo’lgan fidonyliklari sabab, do’st-birodar bo’lib yashadilar, bir-birlariga ustoz va
shogird bo’lib ijod qildilar. Bu akademiya manbalarda turlicha nomlar bilan
yuritiladi. Ko’pchilik adabiyotlarda xalifa al-Ma’munning nomi bilan “Ma’mun
akademiyasi” deb nomlanadi. Huddi shunga o’xshash, X asrning oxiri va XI
asrning boshlarida Xorazmda tashkil topgan va Abu Rayhon Beruniy, ibn Sino,
Masihi kabi allomalar ijod dilgan akademiya ham Xorazmshoh Ma’munning no mi
bilan “Ma’mun akademiyasi” deb yuritiladi. Shuning uchun keyingi
sahifalarda birinchisini “Bag’dod akademiyasi” nomi bilan ataymiz. Bag’dod
akademiyasining faoliyatiga qadimgi Misr, Yunon, Bobil, Hind, Xitoy, Yaqin va
O’rta Sharq xalqlarining fan sohasidagi yutuqlari kuchli ta’sir ko’rsatdi. Bag’dod
akademiyasi faoliyatida ana shu xalqlarning allomalari yaratgan ilmiy kashfiyotlar
ijobiy ahamiyat kasb etdi. Bag’dod akademiyasi o’z yo’rig’i bilan ana shu
ishlarning davomchisi bo’ldi. Bu davrda ba’zi arab mamlakatlarida, ayniqsa
Markaziy Osiyoda islom dinining endigina shakllana boshlanayotganligini
e’tiborga olganimnzda bularning hammasi Xorazmiy va Farg’oniy kabi buyuk
16

allomalarimizning dunyo qarashlariga ham albatta o’z tamoyilini o’tkazmay
qolmadi. Endi Markazny Osiyolik allomalarning o’rta asrlardagi faoliyatlariga
sadar jahonning turli markazlarida ilm-fannnng holatiga qisqacha nazar tashlaylik
va allomalarimnzning jahon ilm fan va madaniyatiga qo’shgan xissalarini qisqacha
tahlil etaylik. Eramizdan avvalgi IV—II ming yilliklarda ham qadimgi Bobil—
Vavilonda matematika fani an cha rivojlangan edi. Butun sonlar va kasr sonlarning
60 lik pozitsion sanoq sistemasi, kvadrat ildizlarni aniqlashning ayrim usullari
kabilar ma’lum edi. Eramizning ikkinchi asrlariga qadar Yunonistonda ham
matematika ancha yaxshi rivojlangan edi. Jumla dan, mantiliy mulohaza yuritish,
isbotlashga oid masalalar, sonlar nazariyasining dastlabki usullari, shuningdek
algebra va geometriyaga oid bo’lgan bir qancha qoidalar kashf etilgan edi.
Yunon olimlaridan Demokrit, Aristotel, Yevklid, Arximed, Apolloniy,
Meneley, Geron, Ptolemey, Diofant kabi olimlarning ishlari, bu davrda ular
asarlarnning arab tiliga tar jima qilinishi Bag’dod akademiyasining ishlariga ko'p
ta’sir ko’rsatdi. Masalan, ayniyatning geometrik ifodasi Yevklidda ham uchraydi.
Biroq Xorazmiy uning isbotini o’ziga xos yangi usullarda bayon qiladi. Agar
Yevklidning “prinsiplari” uning geometriyasining asosnni tashkil etgan bo’lsa,
Xorazmiyning “Al-kitob al-muxtasar fi hisob aljabr val-muqobala” kitobi hozirgi
algebra fanining asosini tashkil etadi. Diofant ba’zi tenglamalarni konus kesimlari
nazariyasi yordamida yechgan, chunki tenglamalarni yechishning algebraik usulini
Diofantda bo’lgan emas edi. Grek olimlaridan Ptolomeyning ham asarlari O’rta va
Yaqin sharq olimlariga ma’lum edi. Xorazmiy Ptolomey sistemasida “Kitob suvrat
al-ard”—"Yer suvrati ostida kitob”ni yozgan. Bu qo’lyozma chex geografi Mjik
tomonidan 1929 - yilda nashr etilgan. Xo razmiy Ptolomeyga qarama-qarshi o’laroq
iqlimlarni geografik kengliklar bo’yicha tasnif qildi. Ahmad Farg’oniyning “Arab
akademiyalarida” ishlab, ijod qilgan vaqtlaridagi algebra fanining umumiy darajasi
tahlili taxminan shunday edi.
17

II BOB. Mustaqillik yillarida Ahmad al- Farg’oniyning ilmiy me’rosini
o’rganilishi.
2.1 Ahmad al – Farg’oniyning ilmiy me’rosi
Saxovatli keng tuprog’imiz, O’zbekiston nomini faxr va g’urur his-tuyg’usi
bilan uzoq-uzoq avlodlarga ko’z-ko’z qilishga arzigulik ulug’siymo va
allomalardan biri Ahmad Al Farg’oniydir. Al Farg’oniy Farg’onada tavullud
topgan va IX asrda yashab ijod qilgan.Olimning ismi fan tarixida mashxur
bo’lishiga qaramasdan, uning hayoti va ilmiy faoliyati haqida ma’lumot beruvchi
tarjima hujjatlar deyarli yo’q. Filolog olim Aziz Qayumovning ma’lumotlariga
qaraganda Ahmad Al Farg’oniyning ijodiy faoliyati Bag’dod bilan ulug’
mutafakkir olim Muhammad Ibn Muso al -Xorazmiy rahbarligida faoliyat
ko’rsatgan “Baytul Hikma” bilan bog’liqdir 9
.
Ahmad Farg’oniy arab atamashinosligining
paydo bo’lishi va ilmiy taraqqiyotiga hissa qo’shgan. Bag’dod va Damashqdagi
rasadxonlar qurilishiga shaxsan o’zi qatnashgan. Bag’dodning Raqoq nomi bilan
ataluvchi mavzesida qurilgan rasadxona qoshida tashkil etilgan falakiyotshunoslik
maktabiga rahbarlik qildi. Ahmad Farg’oniy zamondosh, kasbdosh olimlar va
shogirdlari bilan hamkorlikda Ptolemey “Yulduzlar jadvali”dagi ma’lumotlarni
tekshirish ishlarini olib bordi. Uning falakiyotshinoslikka oid ilmiy-tadqiqot ishlari
ijodiy samara berdi. Ahmad Fargoniyning oltita kitobi dunyoga ma’lum va
mashhur. “Kitob Fi Usul ilm an-Nujum” (“Falakiyot ilmining usullari haqida
kitob”). Bu risolaning asl qo’lyozmalari matni bir xil bo’lsa-da, besh nom ostida
saqlanadi. Ya’ni Al-Majistiyga bag’ishlangan “Falakiyot risolasi”,
“Falak sferalari sabiyati”, “Al Majistiy” (Ptolemeyning “Almagest” asari), “Ilm al-
haya” (“Falakiyot ilmi”) deb ataladi. Bu nodir qo’lyozmalar Angliya, Fransiya,
AQSH, Marokash, Misr va Sank Peturburgda saqlanmoqda. Olimning “Al-
Farg’oniy jadvallari”, “Usturlob bilan amal qilish haqidagi kitob” Hindistonda,
9
Nosirov A. Hikmatullayev X. Ahmad Farg oniy, -T.: 1966. – B.51.ʻ
18

“Oy Yerning ustida va ostidabo’lganida vaqtni aniqlash”risolasining qo’lyozmasi
Qohirada, “Yetti iqlim hidi” asarining qo’lyozmasi to’rtta nusxasi Berlin va
Parijdadir. Ahmad Farg’oniy bu asardagi ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani va
madaniyati taraqqiyotidagi ulkan va munosib hissa qo’shdi. Uning 812-yilda
Quyosh tututilishini oldindan bashorat qilishi,yerning dumoloq shar shaklida
ekanligini ochganligi olimga shuhrat keltirdi. Misrda yashagan vaqtida Nil
daryosi suvini o’chaydigan asbob yasagan. Bu asbob tutash idishlar qoidasiga
asoslangan va hozirgacha bu asbob saqlanib kelinmoqda. Farg’oniyning
falakiyotga oid ilmiy asarlaridan biri “Samoviy harakatlar va yulduzlar fanining
majmuasi“ haqida kitobdir. Bu asar “Astronomiya negizlari “deb ham ba’zi
manbalarda keltirilgan. Ushbu asar qo’lyozmalari dunyo kutubxonalarining deyarli
barchasida bor. Bu asar astronimiyada arab tilida yozilgan birinchi asardir. XII
asrda lotin tiliga, XIII asrda esa ko’gina Yevropa tillariga tarjima qilingan. Bu
asarda Farg’oniy o’zi yashagan davrdagi falakiyoga oid bilimlarni tartibga soladi.
O’zining yangi xulosa va natijalari bilan boyitdi. Falakiyot ilmiga oid
asboblar,quyosh soatlari haqida yozdi. Osha davr an’anasiga muvofiq
mamlakatlarni yeti iqlimga bo’lib o’rgandi va joylarning geografiyaga oid v
koordinatalarini sharqdan g’arbga yo’nalishda berdi.
Falakiyotga oid bilimlar manbai hisoblanmush bu asar Yevropada
Kopernikkacha bo’lgan falakiyot ilmidan asosiy qo’llanma bo’lib xizmat qildi va
o’zidan keying olimlarga katta yordam berdi. “Astronomiya aoslarihaqidagi kitob”
asaridan bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani
bo’yicha asosiy darslik ba qo’llanma sifatida foydalanilmoqda. Chunki bu kitob
zamonasidagi astronomiya haqidagi eng muhim va zarur bo’lgan ilmlarni o’z
ichiga olgan bo’lishi bilan birga astronomiyadan eng soda darslik hamdir. Unda
murakkab geometric shakllar va matematik formulalar, hisoblashlar keltirilgan. Bu
esa astromiyadan boshlang’ich bilimlarni o’zlashtirishni ancha osonlashtiradi.
Balki buyuk Regiomontan asarning shu xususiyatini anlab, o’zining
universitetlaridagi ma’ruzalari uchunqo’llanma Farg’oniyning ana shu asarini
tanlagandur. sifatida Farg’oniyning stereografik proyeksiyalar nazaryasini undan
19

ming yil keyin buyuk matematik Eyler XVIII asrda geografiyaga oid xaritalar
tuzish nazaryasiga tatbiq qildi va “Katta geografik xarita’ni tuzishda ishlatdi.
Undan kompleks o’zgaruvchan miqdorlar tekisligi, noekvklid geometriyalar,
Lobachevskiy tekisligining Beltrami-Kleyn proyeksiyasi kosmografiyalarning
zaminida ham Farg’oniyning shu nazaryasi yotadi. Farg’oniy asarlari loyin, olmon,
ingliz, fransuz, rus va boshqa tillarga tarjima qilingan.
Mustaqillik sharofati bilan bilan allomaning 1998-yili 1200
yillik yubileyi nishonlandi. Farg’oniyga atab Quvada bog’ barpo etildi, allomaning
haykali o’rnatildi. Uning ijodiy merosini o’rganildi.O’zbekiston birinchi Prezidenti
Islom Karimovning sa’y harakati bilan Misr poytaxti Qohirada Ahmad
Farg’oniyga atab haykal o’rnatildi. Xullosa shuki Ahmad Farg’oniy bajargan ilmiy
tadqiqot natijalari qaysi fan sohasida bo’lishidan qat’iy nazar g’oyatda puxta va
nihoyatda mukammal bo’lgan.Shu boisdan uning asarlari fan olamida shuhrat
qozongan.XII asrdanoq alloma asarlarining lotin tiliga tarjima qilinishi va
Yevropaga tarqalishi shu fikrlarning isbotidir.Yevropaliklar Ahmad Farg’oniyni
“Alfraganus” ataganlar. Hatto bu nomni dante ham ehtirom ila tilga olgan.
Umuman olganda Ahmad al-Farg’oniy insoniyatga o’zidan keyin cheksiz ilm-
ma’rifat qoldirdi. Al-Farg oniy avval Bag doddagi rasadxonada ish olib bordi,ʻ ʻ
so ngra al-Ma mun topshirig iga binoan Damashqdagi rasadxonada osmon
ʻ ʼ ʻ
jismlariharakati va o rnini aniqlash, yangicha “Zij” yaratish ishlariga rahbarlik
ʻ
qildi 10
. Al-Farg oniy yunon
ʻ
astronomlari, jumladan, Ptolemeyning “Yulduzlar jadvali” asarida berilgan
ma lumotlarni ko rib chiqish hamda o sha davrdagi barcha asosiy joylarning
ʼ ʻ ʻ
jug rofiy koordinatalarini yangitdan aniqlash yuzasidan olib borilgan muhim
ʻ
tadqiqotlarda faol ishtirok etdi. Shu munosabat bilan arab tilidagi ilmiy
atamashunoslikka doir ishlarni, xususan, falakiyot, riyoziyot va geografiyaga oid
atamalarni belgilab chiqishdek maxsus ilmiy ishlarni amalga oshirishda ham Al-
Farg oniyning xizmati katta. Bulardan tashqari, u ayrim astronomik asboblarai
ʻ
10
Al-Farg’oniy ilmiy me’rosi, ilm-fan taraqqiyotidagi hissasi, bugungi kundagi o’rni. respublika miqyosdagi
iqtidorli talabalar ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami 2023 yil 12 aprel. – B.49.
20

ixtiro etish, falakiyotshunoslikka doir arab tilidagi boshlang ich bilimlarniʻ
belgilash va tartibga solish ishlariga ham muhim hissa qo shdi. 832-833 yillarda
ʻ
Al-Farg oniy Shom (Suriya) shimolidagi Sinjor dashtida Tadmur va ar-Raqqa
ʻ
oraligida yer meridiani bir darajasining uzunligini o lchashda qatnashdi. Al-
ʻ
Farg oniyning hayoti va ilmiy hamda amaliy faoliyati to g risidagi eng so nggi
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumot 861 yilga mansubdir. O sha yili Abbosiy xalifa Abul Fazl Ja far al-
ʼ ʻ ʼ
Mutavakkil (hukmronlik yillari 847-861) buyrug iga binoan Nil daryosidagi suv
ʻ
sathini o lchaydigan inshoot barpo etish uchun Misrning Qohira yaqinidagi Fustat
ʻ
shahriga keladi. Ilmiy-texnik va me moriy jihatdan g oyat ulug vor bu qurilma Nil
ʼ ʻ ʻ
daryosining Sayyolat ul-Rod mavzesida hozirga qadar saqlanib qolgan. Garchi Al-
Farg oniy haqida ma lumotlar juda oz bo lsada, ammo o rta asrlarda sharq ilmiy
ʻ ʼ ʻ ʻ
dunyosida uning nomi mashhur bo lgan. Ibn annadim (X asr), Ibn al-Kiftiy ( XII –
ʻ
XIII asrlar), Abul Faraj Bar Ebrey (XIII asr) va Xoji Xalifa (XVII asr) kabi Sharq
fihrastchilari uning nomini o z asarlarida qayd etganlar.
ʻ
21

2.2 Mustaqillik yillarida Ahmad al-Farg’oniy nomining ulug’lanishi
Farg’ona vodiysi Markaziy Osiyoning eng qadimgi o’lkalaridan biri. U
o’zining go’zal tabiati va betakror tarixiga ham ega. Ancha rivojlangan
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik madaniyati, iqtisodiy ijtimoiy
taraqqiyotga zamin yaratdi. Hozirgi fanga ma’lum bo’lgan ashyoviy dalilar qadim
Farg’onada dehqonchilik 30 asrlik tarixiga ega ekanligini ko’rsatadi. Ma’lum
bo’lishicha, qadimda bobokalonlarimiz boshoqli, dukkakli ekinlar va turli meva,
sabzavot yetishtirganlar. Iqtisodiy taraqqiyotga erishgan vodiyda turli qabila va
elatlarga mansub odamlar hamjixat yashagani ham diqqatga sazovor. Milodan
avvalgi III-asrda O’rta Osiyoga Iskandar Zulqarnayn bostirib keldi. U bu o’lkada
past darajada turgan xalqlarni emas, balki har tomonlama rivojlangan, o’ziga xos
madaniyat va kuchli davlatchilik tizimiga ega xalqlarga duch keldi. Ayni paytda
Iskandar Yunon madaniyati va ilm – ma’rifatini Markaziy Osiyo xalqlariga
yoyishga harakat qilgan. Iskandar Farg’onani istilo qila olmagan.
Iskandar So’g’diyona va Baqtriyada yettita shahar qurdirgan. Bu
shaharlarda ilk Makedon koloniyalari vujudga kelgan va Yunon ma’rifati, sanoati,
madaniyati shu koloniyalar orqali Markaziy Osiyo xalqlari hayotiga kirib kela
boshladi. Farg’onaning uzoq tarixiy davr davomida mustaqilligini saqlab
qolganligi uning iqtisodi, madaniyati, fanining muntazam rivojlanishini
ta’minlagan. Qo’shni davlatlar bilan savdo–sotiq va madaniy aloqalar tufayli
Farg’onaga turli madaniyat va ilm-fan yutuqlari kirib kelib, o’ziga xos mahalliy
madaniyat bilan birlashadi va rivojlanishini ta’minladi. Markaziy Osiyo tarixida
bundan ikki ming yil avval elati, tili madaniyati turlicha bo’lgan ko’plab
xalqlarning yagona qudratli davlatga-Kushon imperiyasiga birlashuvi yuz berdi.
Bu esa o’z navbatida, g’arb va sharq sivilizatsiyalarining bir-biriga tutashuviga
22

olib keldi. Markaziy Osiyo tarixida islom tarqalishi bilan yangi davr boshlandi 11
.
Arab istilochilari Markaziy Osiyoga,
xususan Farg’onaga kirganlarida yuksak fan va madaniyat bilan to’qnashdilar. Bu
madaniyat Sosoniylar davlati, Misrdan qolishmas, ayrim jixatlarida kuchliroq edi.
Buni payqagan arablar Turkistonni zabt etish bilan cheklanmay islomlashtirishga
qattiq e’tibor berdilar. Lekin fan va madaniyat shunday kuchli zarbaga uchraganiga
qaramay, oradan bir asr o’tar–o’tmas yangi qiyofadagi, ya’ni «arablashgan»
shaklda halifalik poytaxtida «uyg’ondi». Bu qayta tiklanish Markaziy Osiyo
sivilizatsiyasining vorislari bo’lgan Turon xalqlari orasidan yetishib chiqqan
olimlar tomonidan boshlab berildi va davom ettirildi.
Bugungi fan tarixchilari bu jarayonni «Sharq
uyg’onish» davri deb atamoqdalar. Bu davrni boshlab bergan vatandoshlarimiz
orasida Ahmad Farg’oniy jahon faniga buyuk xissa qo’shgan buyuk alloma sifatida
tilga kirdi. Ahmad Farg’oniy 797-861 yillarda yashab ijod etgan. Ahmad
Farg’oniyning yoshlik davri o’z yurtida o’tadi. U Farg’onadan Xo’jand orqali
Samarqandga so’ng, Buxoro orqali Marvga al-Ma’mun ibn Horun ar-Rashid
xuzuriga boradi. Horun ar-Rashid va uning o’g’li al-Ma’mun davrida Bag’dodda
ilm-fan yuqori cho’qqilarga ko’tarildi, arab tili davlat va ilm-fan tiliga aylandi.
Tarix, adabiyot, tilshunoslik, islom qonunshunosligi, tafsir, hadisshunoslik va
boshqa ilmiy ishlar keng ko’lamda taraqqiy etdi. Kitobot va hattotlik rivojlanib,
minglab qo’lyozmalar ko’chirildi, kutubxonalar ko’paydi. Horun ar-Rashid asos
solgan «Ma’mun akademiyasi» «Bayt ul-hikma» da to’plangan buyuk olimlar aniq
fanlar sohasida olamshumul ilmiy ishlar olib bordilar. Halifa al Ma’mun «Hikmat
uyi» faoliyati uchun zarur imkoniyatlarni yaratib berdi va uni moddiy jihatdan
to’la ta’minlab berdi. «Ma’mun akademiyasi» qoshida katta kutubxona bo’lib,
unda xind, yunon, arab va fors tillarida yozilgan 400 ming jilddan iborat
qo’lyozma kitoblar saqlangan.
Vatandoshimiz Muhammad ibn Muso Xorazmiy kutubxonaga boshchilik
11
Al-Farg’oniy ilmiy me’rosi, ilm-fan taraqqiyotidagi hissasi, bugungi kundagi o’rni. respublika miqyosdagi
iqtidorli talabalar ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to‘plami 2023 yil 12 aprel. – B.57.
23

qilgan. Al-Ma’mun davrida ikki rasadxona bino qilindi. Ularning biri Bog’dodning
Shamsiya degan joyida, ikkinchisi Damashqdagi Nasikan tepaligida edi.
Rasadxonalar qurilishida Ahmad Farg’oniy boshchiligidagi Abbos ibn Said al
Javxariy, Said ibn Xomid, Yahyo ibn Abu Mansur kabi olimlar ishtirok etgan. Al-
Ma’mun iltimosiga ko’ra al-Farg’oniy rahbarligidagi astronomlardan uch aka-uka
Muhammad, Ahmad va Hasan, Muhammad ibn Muso ibn Shokir Xorazmiylar va
bir nechta olimdan iborat maxsus xay’at tuzildi. Ular o’lchash ishlarini o’z davriga
nisbatan muvaffaqiyatli hal etdilar.
Ahmad Farg’oniy yerning dumaloqligini, bir xil osmon yoritkichlarining har
xil vaqtida ko’tarilishini, tutulishni, har xil joyda ko’rinishini shunday dalillar bilan
isbotladiki, ular hozirgacha o’z qiymatini yo’qotgani yo’q. Bog’dodda 829 yili va
Damashqdagi Sanjar sahrosida 832-yili olib borilgan astronomik kuzatishlar shular
natijasidir. Ularning majmuasi «az-Zinjal-Ma’mun al-mumtaxona nomi bilan
mashxur «Az-Zij al-Ma’mun al-Mumtaxona» haqidagi asosiy ma’lumotlar al
Farg’honiy «Kitob al-Harakat as-samoviya va javomeh ilm an nujum» asarida o’z
ifodasini topgan. Bu kitob astronomiyaga oid ilk arabcha asarlardan bo’lib, o’rta
asr Ovropasiga keng tarqalgan va mashxur bo’lgan. Bu asar turli xil tillarga tarjima
qilindi. Natijada al Farg’oniy butun Ovropaga tanildi. Al-Farg’oniydan bir asr
keyin yashagan, jahon astronomiya faniga katta hissa qo’shgan bag’dodlik Abu
Abdulloh Muhammad al-Battoniy «As-zij as-Sobih» nomli astronomik jadvallari
bizgacha yetib kelgan. O’rta asr olimlari yer kurrasini sharqdan boshlab yetti
iqlimga va har bir joyni alohida alohida o’rganishga odatlanishgan.
Al-Farg’oniy ham xuddi shu usuldan foydalangan. U tuzgan
jadvallarda viloyatlar sharqdan g’arbga qarab birin-ketin bayon qilinadi. Ahmad
Farg’oniy arab tilida astronomiya, jug’rofiya va matematikaga oid bir necha asarlar
yozgan. Ular ilmiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo’lgan, biroq turli sabablar bilan
aksariyati bugungi davrgacha saqlanib qolinmagan. Olim ilmiy merosidan
qo’lyozma shaklida kelganlari quydagilar:
1. «Kitob fi javomih ilm an-nujum va usuli harakat is-
samoviya» («Yulduzlar ilmining jami va samoviy harakatlar usuli haqida kitob»).
24

Bu asar turli tillarda chop etilgan.
2. «Kitob al-Komil Fi-usturlab». Uning uchta
qo’lyozma nusxasi Berlin qirollik kutubxonasida saqlanmoqda. Al-Farg’oniy bu
asarini halifa Al-Ma’mun davrida yozgan. Unga qadar hech kim tomonidan
«usturlob» asbobi va bu asbob bilan bog’liq masalalarga oid asar bitmagan.
3. «Kitob um sanoati ul-usturlab»
4. «Risolat al-Fusul madji fi masjitiy va quva salosuna
fasl» 5. «Risolat fi ma’rifat il-avkat al-lati yakunu – Namar fiho favq
yer-arziav taxixa»
6. «Qisob al-anomim as-saboat»
7. «Kitob fi sanoat il–usturlab va il–burxon alayxi»
8. «Kitob amal il-ruhamat» Al-Farg‘oniyning qo‘lyozmalari Angliya,
Frantsiya, AQSh, Marokash, Misr, Hindiston, Germaniya, Eron (Tehron), Rossiya
(Peterburg) va boshqa bir qancha mamlakatlarning yirik ilmiy kutubxonalarida
asrlar bo‘yi saqlanib kelmoqda. Al-Farg‘oniy kitoblari 1145 yildan shu vaqtgacha,
ya’ni XII asrdan XXI asrgacha lotin, italyan, frantsuz, nemis, ingliz, ibroniy, ispan,
arab, fors tillarida Angliya, Belgiya, Germaniya, Gollandiya, Ahmad al-
Farg’oniyning fanniy olami Misr, Italiya, Marokash, Suriya, AQSh, Tunis,
Frantsiyada bir necha bor nashr etilgan. «Astronomiya ilmi asoslari» B.Rozenfeld,
I.Dobrovolskiy va N.Sergeeva tarjimasida rus tilida birinchi marta 1998 yili
Toshkentda nashr qilindi. Ahmad al-Farg’oniy ilmiy g’oyani fikriy eksperiment
uslubi bilan isbotlash mumkinligini xalqqa tadbiq etgan. Olimlarning masalaga
qarashlari har xil bo‘lishi mumkin, lekin haqiqat bitta. Mana shunday haqiqiy
g‘oyalardan biri Yer va osmonning sfera shaklidaligidir 12
.
Al-Farg‘oniy aytadi: «Osmonning sfera shaklida ekanligi haqida olimlar
orasida kelishmovchiliklar mavjud emas. Haqiqatan, osmon o‘zidagi barcha
yoritgichlar bilan birga, biri - shimolning boshida, ikkinchisi janubning oxirida
bo‘lgan ikki harakatlanmaydigan qutb atrofida aylanma harakat qiladi». Bu fikr
osmon haqida. U davom etadi: «Shunday qilib, barcha olimlar Yerning quruqlik va
12
Usmonov. T. Al- Farg’oniy va uning ilmiy merosi. – T.: 1998. – B.63.
25

dengizga tegishli hamma qismlari bilan birgalikda sfera shaklida ekanini tan
olganlar». Bu esa haqiqatga nazariy jihatdan yondashish edi. Amaliyotda qanday?
Bu savolga javob berish uchun al-Farg‘oniy, avvalo, qisman ko‘rinadigan narsani
umumlashtirish usulidan foydalandi. Al-Farg‘oniy O‘rta Osiyoda (O‘zbekistonda),
Iroqda, Misrda o‘z ko‘rganlarini butun Yer kurrasi miqyosi qadar umumlashtiradi.
Ko‘rish vositasining umumlashtirilishi: «Uning dalili shuki, Quyosh, Oy va
hamma harakatlanuvchi yoritgichlar Yerning turli taraflarida bir vaqtda chiqmaydi
ham, botmaydi ham. Yerdan qaraganda, ulardan sharqiy vaziyatda bo‘lganlari
g‘arbiy vaziyatda bo‘lganlaridan oldinroq chiqishini ko‘ramiz».
Bu fikrning asosida ko‘rish sezgisi yotadi. Lekin bu sezgi fikran
eksperiment tufayli aytilgan sezgi. Keyinchalik bu fikran sezgi sof sezgiga aylandi:
Kolumb (XV asr) va Magellan (XVI asr) al-Farg‘oniy tusmol bilan aytganlarini
amalda o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar. Fikran umumlashtirish: «Shimol va janubdagi
bir-biridan uzoqlikda joylashgan vaziyatlar orasida ham xuddi yuqoridagi kabi
hodisa mavjud. Agar Yerda janubdan shimolga qarab yurilsa, kishiga unga shimol
tomonda botuvchi bo‘lgan ba’zi yoritgichlar chiquvchi bo‘lib ko‘rinadi va
botmaydigan bo‘lib qoladi. Xuddi shu singari janub tomonda unga ko‘rinadigan
ba’zi yoritgichlar ko‘rinmaydigan bo‘lib qoladi va doim bir xil tartibda botadi. Biz
bayon etganlarning hammasi Yerning shar shaklida va yer sirtining dumaloq
ekanini isbotlaydi». Al-Farg‘oniy astronomiya tarixida birinchi
pedagog bo‘lgan deyilsa, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bunday xulosaning ikki jihati bor:
a) al-Farg‘oniydan avval o‘tgan astronomlar yozgan
kitoblarning maqsadi, asosan, geotsentrizm ta’limotini tushuntirish bo‘lgan. Axir
astronomiyada bu ta’limotdan boshqa narsalar ham bor-ku. Masalan, tushunchalar,
traektoriyalar, tezliklar, tezlanishlar, proektsiyalar... Shu nuqtai nazardan qaralsa,
al-Farg‘oniyning «Astronomiya ilmi asoslari» nomli kitobida astronomiya bir
butun fan sifatida, uning ob’ekti, predmeti, mazmuni va mohiyati nimalardan
iboratligi qat’iy bir sistemada bayon etilgan;
b) al-Farg‘oniyning bu kitobi XII asrdan boshlab
Ovrupoda asosiy darslik sifatida xizmat qilgan, ya’ni kelgusi buyuk astronomlar
26

astronomiya qanday fan ekanini shu kitobni o‘qib bilib olganlar va uni rivojlantira
boshlaganlar. Al-Farg‘oniy usturlobga bag‘ishlangan kitobida har xil jadvallar
tuzgan. Jadvalning mohiyati qonuniyatdir. Fanning asosiy vazifalaridan biri voqea
va hodisalarning sababiyati va kelajakda qanday bo‘lishini ifodalovchi qonun-
qoidalarni kashf etish, yaratishdir. Samoviy jismlar harakatini Kepler geometrik-
kinematik yo‘sinda, Nyuton va Laplas massa harakatining dinamikasi shaklida
bayon etishgan bo‘lsa, al-Farg‘oniy jadvallar shaklida izohlagan. Azimutlar,
admuntaratlar, parallellar radiuslari, ekliptika, sferik falakiyot va sferik
trigonometriya jadvallari shular jumlasidandir. O‘sha vaqtlarda olam manzarasi
kelgusida qanday bo‘lishini, Oy va Quyosh tutilishlarini oldindan aytib berishning
yagona usuli mana shu jadvallar edi. Jadvalning fazilati - uning jonli mulohazaga
undovchi tabiatidir. Bunga misol - nilomer.
Al-Farg‘oniy Misrning Nil daryosida suv
oqimining hajmi va tezligini o‘lchaydigan asbobni yuksak bilimdonlik bilan
ta’mirlaydi. Uning nomi nilomer deb ataladi, u miqyos an-Nil yoki Miqyosi jadid
ham deyiladi. A.Muhammadjonov: «Yozma manbalarning guvohlik berishicha,
agar Nil daryosida sug‘orish mavsumida suv sathi faqat 12 tirsakkacha ko‘tarilsa,
dehqonchilikda hosil mutlaqo bo‘lmay, mamlakatda ocharchilik boshlangan; 13
tirsakda bug‘doy hosil bermagan; 14da o‘rtacha hosil yetishtirilgan; 15 tirsakda
ekinlar yaxshi hosilga kirgan; 16 tirsakda esa hosil nihoyatda ko‘p bo‘lib,
mamlakatda ma’murchilik boshlangan. Xullas, Nil daryosi oqimidagi mavsumiy
o‘zgarishlar va ularning darajotlari muttasil kuzatilib, oqim sathini belgilash,
shubhasiz, Misr dehqonchiligi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan». Endi al-
Farg‘oniy ilmiy ijodiga doir fikrlarga kelsak, bu haqda chet ellarda ham, o‘zimizda
ham ko‘p yozilganligi mutaxassislarga ma’lum. Biz quyida ulardan ba’zilarining
ulug‘ bobokalonimizga munosabatini misol sifatida keltiramiz: L.Torndayk: Agar
biz Alfraganus va Sakroboskoning mavjud qo‘lyozmalari sonini yoxud
«Astronomiya elementlari» va «Sakrobosko sferalari»ga tegishli lotincha
sharhlarining sonlarini o‘zaro solishtirsak, unda biz bu ma’lumotlardan qaysi biri
27

ko‘p o‘qilgani va o‘rganilganiga aniq baho bera olamiz 13
. Shubhasiz,
Alfraganus asarlari seviliyalik Jon va kremonlik Jerar tarjimalaridan so‘ng XII
asrda keng o‘rganilgan. Rizoulloh Ansoriy (Hindiston): al-Farg‘oniy - o‘z
davrining dahosidir. Rashid Rushdiy (Frantsiya): al-Farg‘oniyning stereografik
proektsiya nazariyasi bu sohani astronomiyadan ajratib, geometriyaning bir
sohasiga aylantirib yuboradi. Fransua Sharett (Germaniya): al-Farg‘oniy o‘zining
usturlobga oid asarida faqat stereografik proektsiyaning fundamental teoremalarini
ilk bor matematik ko‘rinishda ta’riflab beribgina qolmay, balki u usturlob
quruvchilarni trigonometrik jadvallar bilan ta’minladi, Al-Farg‘oniy bunday
jadvallar bilan islom dunyosida asboblar qurish sohasida juda muhim va
mustahkam an’ana yaratdi.
J.Saliba (AQSh): Ahmad al-Farg‘oniy astronomiyada o‘zining
metodiga ega tashabbuskor olimdir. Li Qibin va Li Bing (Xitoy): al-Farg‘oniyning
«Astronomiya asoslari» asari Xitoyda IX-X asrlarda keng tarqalgan. Musulmon
mamlakatlari bo ylab safarga chiqqan Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagiʻ
ekspeditsiya a zolari 1997-yil 5-dekabrda MARda bo lishib, Al-Farg oniy hayotini
ʼ ʻ ʻ
o rganishlari natijasida u Misrning Fustat shahrida vafot etganligi, Munattam
ʻ
tog ining sharqiy qismidan sal narida joylashgan Imom ash-Shofe qabristoniga
ʻ
dafn etilganligini aniqlashdi. Vaqt o tishi bilan uning qabri yo qolib ketgan. U
ʻ ʻ
yerdan olib kelingan tuproq Farg ona vodiysining Quva shahrida 1998-yil barpo
ʻ
etilgan ramziy qabrga qo yildi. Uning hayot muddati 67-68 yoshni tashkil qilgan.
ʻ
1998-yili uning tuģilganiga 1200 yil tòlda va katta tantana qilindi.
Ilmiy me’rosi: Yozma manbalarda qayd etilishicha, Al-
Farg oniy ilk o rta asr falakiyot, riyoziyot va geografiya ilmlari yo nalishida bir
ʻ ʻ ʻ
qancha ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirgan. Asarlarning qo lyozmalari
ʻ
jahonning turli shaharlari - Berlin, Dushanba, London, Parij, Tehron, Toshkent,
Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik kutubxonalarda saqlanmoqda.
Masalan: Asturlob yasash haqida kitob» - qo‘lyozmalari Berlin, London, Mashhad,
13
Bo’riyev O. “Ahmad al-Farg’oniy” – Toshkent. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti.,
1998. -B.69.
28

Parij va Tehron kutubxonalarida, «Asturlob bilan amal qilish haqida kitob» -
birgana qo‘lyozmasi Rampurda (Hindiston), «Al-Farg‘oniy jadvallari» -
qo‘lyozmasi Patnada (Hindiston), «Oyning Yer ostida va ustida bo‘lish vaqtlarini
aniqlash haqida risola» - qo‘lyozmalari Gota va Qohirada, «Quyosh soatini yasash
haqida kitob» - qo‘lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. «Al-Xorazmiy
«Zij»ining nazariy qarashlarini asoslash» asari Beruniy tomonidan eslatiladi, lekin
qo‘lyozmasi topilmagan. Yana bir kitobi - “Asturlob yasash haqida kitob” (“Kitob
al-komil fiy san a al-asturlob”). Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisiʼ
1145 yildan boshlab lotin tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning
barchasida al-Farg‘oniy ismi lotinchada «Alfraganus» shaklida yozilib, shu
shaklda fanga abadiy kirib qoldi.
Bu asar yana bir bor 1493-yilda tosh bosma usulida nashr etildi.
1669-yil mashhur golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius Al Farg oniy
ʻ
asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etgandan sòng, al-
Farg‘oniy va uning asarining Ovro‘podagi shuhrati yanada ortdi. Ovro‘po
Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lgan mashhur olim
Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan
ma’ruzalarni al-Farg‘oniy kitoblaridan o‘qigan. Al-Farg‘oniyning bu asari
astronomiyadan eng sodda darslik bo‘lib, unda murakkab geometrik shakllar va
matematik formulalar, hisoblashlar keltirilmagan. Bu esa astronomiyadan
boshlang‘ich ma’lumotlarni o‘zlashtirishni ancha osonlashtirgan. Balki buyuk
Regiomontan asarning shu xususiyatini anglab, o‘zining universitetlardagi
ma’ruzalari uchun qo‘llanma sifatida al-Farg‘oniyning ana shu asarini tanlagandir.
hunday qilib, buyuk ajdodimizning bu asari Ovro‘po Uyg‘onish davridagi va
undan ancha keyingi davrdagi madaniyat rivojida sezilarli rol o‘ynadi. Asarning
iqlimlar nazariyasiga ko‘ra bayon qilingan geografik bo‘limi diqqatga sazovordir.
Ma’lumot sifatida shuni ham aytish kerakki, òrta asrlarda arab tilida yozilgan
geografik asarlarning eng birinchisi al-Xorazmiyning “Kitob suratul-arz” asari edi.
Al-
Farg’oniy hindlarning an’anasiga asoslanib iqlimlarni tavsiflagan. Rub’i
29

mamurning tavsifini eng sharqiy chekkasidan boshlaydi. Uning iqlimlar tavsifida
3,4,5,6 va 7-iqlimlarning tavsifi diqqatga sazovordir. Chunki, bularda Markaziy
Osiyoning va unga tutash bòlgan shahar va viloyatlari tasvirlangan. Shuning uchun
quyida òsha tavsiflarni òz ichiga olgan parcha havola etamiz. «Uchinchi iqlim
Sharqdan boshlanib, Xitoy mamlakatining shimolidan, so‘ng Hind mamlakatidan
va so‘ngra Qobul va Kermon viloyatlaridan o‘tadi. To‘rtinchi iqlim Sharqdan
boshlanadi va Tibetdan, so‘ngra Xurosondan o‘tadiki, bunda Xo‘jand, Usrushona,
Farg‘ona, Samarqand, Balx, Buxoro, Hirot, Amuya, Marvarrud, Marv, Saraxs,
Tuye, Nishopur shaharlari bor. Undan so‘ng Jurjon, qumis, Tabariston, Demovand,
Qazvin, Dailam, Ray, Isfahondan o‘tadi. Beshinchi iqlim Sharqda Yajuj
mamlakatidan boshlanadi, so‘ng Xurosonning shimolidan o‘tadi, unda Toroz
shahri – savdogarlar shahri bor, Navokat (Navkat), Xorazm, Isfijob (Sayram),
Turar-band (O‘tror-hozirgi Aris) va Ozarbayjon, Arminiya (Armaniston) viloyati,
Barda’a (Barda), Nashava (Naxchivon) shaharlari bor.
Oltinchi iqlim Sharqdan boshlanadi va Yajuj mamlakatidan o‘tadi,
so‘ng Hazar mamlakatidan (Shimoliy Kavkaz va quyi Volga bo‘yi), Jurjon
(Kaspiy) dengizining o‘rtasidan kesib o‘tadi va Rum (Vizantiya) mamlakatigacha
boradi. Yettinchi iqlim Sharqda Yajuj mamlakatining shimolidan boshlanadi, so‘ng
turkiy mamlakatlardan (Markaziy Osiyo), so‘ng Jurjon dengizining shimolidan,
so‘ng Rum dengizini (qora dengiz) kesib, saqlablar (slavyanlar) mamlakatidan
o‘tadi va G‘arb dengizida (Atlantika) tugaydi». Keltirilgan parchadan ko‘rinadiki,
al-Farg‘oniy katta kenglikdagi o‘lkalarni tavsiflagan bo‘lsa ham, o‘zining asl
vatani Movarounnahrni mufassalroq tavsiflagan. Undan tashqari shuni ham
ta’kidlash kerakki, al-Farg‘oniyning rub’i ma’mur haqidagi tasavvuri ancha aniq
bo‘lib, har xil afsonaviylikdan xolidir. Chunonchi, u Yajuj mamlakati deb
Sharqdagi afsonaviy yerni emas, balki hozirgi Mo‘g‘ulistonning sharqi va
Xitoyning shimoli-sharqiga mos keladigan aniq geografik hududni aytgan.
Daryolar, ko‘llar, suv omborlari va kanallarda suv sathini o‘lchab, yozib boradigan
eng zamonaviy “Valdey” yoki okean va dengizlar suv sathini o‘lchaydigan
“Rordansa” tipidagi qurilmalar al Farg‘oniy kashf etgan “Miqyos an-Nil”
30

qurilmasidan andoza olib tayyorlangan. Ahmad al-Farģoniyning boy ilmiy
me’rosini chuqur òrganish Òzbekistonda mustaqillikdan sòng boshlandi.
Al-Farg’oniy xotirasiga
atab yangi kitoblar nashr etildi, spektakllar òtkazildi. Masalan: Hayitmat Rasulning
“Piri koinot”, Yòldosh Sulaymonning “Farģons farzandi”, Nurulloxon hoji
Abdulloh òģli “Bashar allomasi” kabi kino va teatrlar sahnalashtirildi, filmlar
suratga olindi. Oydagi 20 kmli yirik kraterlardan biriga Ahmad al-Farg oniy nomiʻ
berilgan. Bulardan tashqari buyuk vatandoshimiz al-Farģoniy taklif etgan suv
sathini santimetr aniqlishda òlchash usuli hozirgi kunda ham gidrologiyada
qòllaniladi. Shu bilan birga Farg ona shahridagi maydon, ko cha, maktab,
ʻ ʻ
universitetlardan biriga Al-Farg oniy nomi berilgan. YUNESKOning 1998-yildagi
ʻ
tadbirlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “Ahmad Al-
Farg’oniy tavalludining 1200-yilligini nishonlash to’g’risida”gi qarori (1997-yil
27-noyabr)ga ko’ra alloma hayoti va ijodiga bag’ishlangan ilmiy anjumanlar,
badiiy ko’rgazmalar o’tkazildi, yangi kitoblar nashr etildi, spektakllar
sahnalashtirildi, filmlar suratga olindi. Oydagi 20 kmli yirik kraterlardan biriga
Ahmad al-farg’oniy nomi berilgan. Farg’ona shahridagi maydon, ko’cha,
maktablarning biriga Al-Farg’oniy nomi berilgan.
31

Xulosa
Ahmad al-Farg oniy (to liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibnʻ ʻ
Kasir al-Farg oniy) (taxminan- astronomiya, matematika, geografiya va boshqa
ʻ
ilmiy yo nalishlarda faoliyat ko rsatgan o zbek qomusiy olimi. Sharqda Al-
ʻ ʻ ʻ
Farg oniy, Yevropada Alfraganus taxalluslari bilan mashhur. Uning hayoti va
ʻ
ilmiy faoliyati to g risida juda oz, u ham bo lsa, uzuq-yuluq ma lumotlar yetib
ʻ ʻ ʻ ʼ
kelgan. Ahmad al-Farg oniy hayoti, ilmiy izlanishlari va kamoloti Abbosiylar
ʻ
sulolasi hukm surgan, Arab xalifaligi jahonning eng yirik saltanatlaridan biriga
aylanib, uning ijtimoiy siyosiy va madaniy hayotida Movarounnahr, Xorazm va
Xurosondan kelgan ko plab mutafakkirlar muhim o ringa ega bo la boshlagan
ʻ ʻ ʻ
tarixiy davrda kechdi. Al-Farg oniy Xalifa Xorun ar-Rashid (786-809) vorislari al
ʻ
Ma mun (813-833), Mu tasim (833-842) va Mutavakkil (846-861) hukmronlik
ʼ ʼ
qilgan davrda yashadi hamda avval Marv, so ngra Bag dod, Damashq va Qohira
ʻ ʻ
shaharlarida ilmi hay at falakiyotshunoslik (astronomiya), riyoziyot (matematika)
ʼ
va jug rofiya (geografiya) fanlari bilan shug ullandi hamda qator ilmiy va amaliy
ʻ ʻ
asarlar yozib qoldirdi.
Ahmad al-Farg oniy dastavval (taxminan 811-yil) Farg onadan
ʻ ʻ
Marvga kelgan. Ilk o rta asrlardayoq Marv O rta Osiyoning yirik madaniy va
ʻ ʻ
ilmiy-ma rifiy markazlaridan biri bo lgan, bu maskanda o sha davrlardayoq
ʼ ʻ ʻ
Movarounnahr, Xorazm va Xurosondan ko plab olimlar-u fozillar va mutafakkirlar
ʻ
to planib, Ajamnij madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etganlar. Hatto 651
ʻ
yilda so nggi Sosoniylar shahanshohi Yazdigard III ibn Shahriyor (632-651)
ʻ
32

arablar ta qibidan qochib, poytaxt kutubxonasidagi kitoblarni o zi bilan Marvgaʼ ʻ
olib kelgan. Xalifalik qo l ostiga o tgach ham Marv o zining qadimiy mavqeini
ʻ ʻ ʻ
yo qotmay, nafaqat ilmiy va madaniy markazga, balki fath etilgan sharqiy
ʻ
viloyatlarning siyosiy markaziga aylangan. Horun ar-Rashid vafoti (809-yil) dan
so ng xalifalik taxtiga Muhammad al-Amin (809-813) chiqadi. Uning akasi
ʻ
Abdulloh bilan taxt uchun (809-813 yillarda) olib borgan kurashi (Xorun ar-Rashid
o g li Abdullohni 806 yilda Movarounnahr va Xurosonning noibi etib Marvga
ʻ ʻ
yuborgan edi) Abdullohning g alabasi bilan tugaydi. Muhammad al-Amin qatl
ʻ
etiladi. O sha yili (813-yil) Abdulloh al Ma mun nomi bilan taxtga o tiradi. Biroq
ʻ ʼ ʻ
u xalifalik poytaxti Bag dodga bormay, to 819 yilga qadar Marvda yashaydi. U o z
ʻ ʻ
atrofiga olimlaru fozillarni to playdi. 819-yil al-Ma mun barcha saroy a yonlari va
ʻ ʼ ʼ
olimlari bilan birga Maradan Bag dodga ko chadi. Ular orasida al-Farg oniy ham
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Bu davrda xalifalikda Horun ar-Rashid farmoni bilan bino qilingan ikkita
ʻ
rasadxona va boy kutubxona bor edi.
Abu Rayxon Beruniy ma lumotiga qaraganda, rasadxonalardan biri
ʼ
Bag dodning ash-Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinida
ʻ
Kasiyun nomli tog da joylashgan edi. Rasadxonalarda Horun ar Rashid asos solgan
ʻ
ilmiy markaz “Bayt ul-hikmat” (“Donishmandlar uyi”) olimlari ilmiy tadqiqotlar
olib borardi. Ular orasida al-Farg oniy ham bor edi. Al-Farg oniy avval
ʻ ʻ
Bag doddagi rasadxonada ish olib bordi, so ngra al-Ma mun topshirig iga binoan
ʻ ʻ ʼ ʻ
Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o rnini aniqlash, yangicha
ʻ
“Zij” yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Al-Farg oniy yunon astronomlari,
ʻ
jumladan, Ptolemeyning “Yulduzlar jadvali” asarida berilgan ma lumotlarni ko rib
ʼ ʻ
chiqish hamda o sha davrdagi barcha asosiy joylarning jug rofiy koordinatalarini
ʻ ʻ
yangitdan aniqlash yuzasidan olib borilgan muhim tadqiqotlarda faol ishtirok etdi.
Shu munosabat bilan arab tilidagi ilmiy atamashunoslikka doir ishlarni, xususan,
falakiyot, riyoziyot va geografiyaga oid atamalarni belgilab chiqishdek maxsus
ilmiy ishlarni amalga oshirishda ham Al-Farg oniyning xizmati katta. Bulardan
ʻ
tashqari, u ayrim astronomik asboblarni ixtiro etish, falakiyotshunoslikka doir arab
tilidagi boshlang ich bilimlarni belgilash va tartibga solish ishlariga ham muhim
ʻ
33

hissa qo shdi. ʻ
Al-Farg oniyning “Astronomiya asoslari haqidagi kitob” asari o rta
ʻ ʻ
asr musulmon Sharqi mamlakatlaridagi, so ng Ispaniya orqali Yevropa
ʻ
mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi. Qadimiy yunon
ilmi, jumladan, astronomik ilmlar ham birinchi bor arabchadan tarjima qilingan
risolalar orqali ma lum bo ldi. Al-Farg oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi
ʼ ʻ ʻ
marta 1493-yilda tosh bosma usulida nashr etildi. 1669-yil mashhur golland
matematigi va arabshunosi Yakob Golius Al-Farg oniy asarining arabcha matnini
ʻ
yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so ng Al-Farg oniyning shuhrati
ʻ ʻ
yanada ortdi. Bizning davrimizgacha Al-Farg oniyning 7 asari saqlanib
ʻ
qolgan (lekin bular hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan). Asarlarning
qo lyozmalari jahonning turli shaharlari - Berlin, Dushanba, London, Parij,
ʻ
Tehron, Toshkent, Mashhad, Patna, Rampur, Xalab va Qohiradagi yirik
kutubxonalarda saqlanmoqda. Ahmad al-Farg oniyning boy ilmiy merosini chuqur
ʻ
o rganish O zbekistonda mustaqillikdan keyin boshlandi. 1998-yil Al
ʻ ʻ
Farg oniyning 1200-yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Farg ona shahrida
ʻ ʻ
Al-Farg oniy nomi bilan ataladigan istirohat bog i va qadimiy Quva shahrida Al-
ʻ ʻ
Farg oniy haykali o rnatildi. YUNESKO ning 1998-yildagi tadbirlari, O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ahmad al-Farg oniy tavalludining 1200-
ʻ
yilligini nishonlash to g risida”gi qarori (1997-yil 27-noyabr)ga ko ra alloma
ʻ ʻ ʻ
hayoti va ijodiga bag ishlangan ilmiy anjumanlar, badiiy ko rgazmalar o tkazildi,
ʻ ʻ ʻ
yangi kitoblar nashr etildi, spektakllar (dramaturg Hayitmat Rasulning “Piri
koinot”, Yo ldosh Sulaymonning “Farg ona farzandi”, Nurulloxon hoji Abdulloh
ʻ ʻ
o g li “Bashar allomasi”) sahnalashtirildi, filmlar suratga olindi. Oydagi 20 kmli
ʻ ʻ
yirik kraterlardan biriga Ahmad al-Farg oniy nomi berilgan. Farg ona shahridagi
ʻ ʻ
maydon, ko cha, maktablarning biriga Al-Farg oniy nomi berilgan.
ʻ ʻ
34

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: O‘zbekiston. 2016.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
3. Axmedov A. Ahmad al-Farg oniy, -Toshkent. 1998. ʻ
4. Qayumov A. Ahmad al- Farg’oniy. – Toshkent. 1998.
5. Usmonov. T. Al- Farg’oniy va uning ilmiy merosi. – Toshkent. 1998.
6. Qayumov A. “Ahmad al-Farg’oniy” – Toshkent. Ma’naviyat. 1998.
7. Bo’riyev O. “Ahmad al-Farg’oniy” – Toshkent. O’zbekiston milliy
ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti., 1998
8. Nosirov A. Hikmatullayev X. Ahmad Farg oniy, T.: 1966
ʻ
9. Al-Farg’oniy ilmiy me’rosi, ilm-fan taraqqiyotidagi hissasi, bugungi
kundagi o’rni. respublika miqyosdagi iqtidorli talabalar ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari to‘plami 2023 yil 12 aprel.
35

Sotib olish