Ahmad Donishning ‘‘ Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif ’’asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	64.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Ahmad Donishning ‘‘ Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif ’’asari

Sotib olish

Ahmad Donishning ‘‘ Tarjimayi holi amironi
Buxoroyi sharif ’’asari mavzusidagi
KURS ISHI
MUNDARIJA:

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ahmad Donishning “Tarjimayi holi amironi
Buxoroyi sharif” asari o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy muhitini, ayniqsa, Buxoro
amirligi boshqaruv tizimini o‘rganish uchun muhim manbalardan biri hisoblanadi.
Ushbu asar orqali XIX asr Buxoro amirligidagi siyosiy jarayonlar, davlat
boshqaruvi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayoti hamda ilm-fan va madaniyat rivoji
haqida qimmatli ma’lumotlar olish mumkin 1
. Ahmad Donish o‘z asarida Buxoro
hukmdorlarining hayoti va ularning siyosiy faoliyatini yoritib, o‘z davrining
illatlarini ochib tashlaydi hamda jamiyat islohoti borasida muhim takliflarni ilgari
suradi.
Dunyo tajribasiga nazar tashlasak, davlat boshqaruvi va siyosiy islohotlar
masalasida turli mamlakatlar turli model va yondashuvlarni qo‘llaydi. Masalan,
Yevropa davlatlari, AQSh va Yaponiya boshqaruv tizimida demokratik tamoyillar
muhim o‘rin tutadi. Ahmad Donish ilgari surgan islohot g‘oyalari ham aynan
shunday taraqqiyot modeliga yaqin bo‘lib, uning fikrlari jahon tajribasi bilan
uyg‘unlashib boradi.
O‘zbekistonda esa so‘nggi yillarda davlat boshqaruv tizimini liberallashtirish,
qonun ustuvorligini ta’minlash va demokratik jamiyat qurish borasida qator
islohotlar amalga oshirilmoqda. Ahmad Donishning asarlari va ilgari surgan
g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, tarixiy tajribani o‘rganish orqali
zamonaviy boshqaruv tizimiga o‘z hissasini qo‘shishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi . Kurs ishining asosiy maqsadi Ahmad Donishning
“Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif” asarini tahlil qilish orqali XIX asr
Buxoro amirligi siyosiy boshqaruv tizimi, jamiyat hayoti va davlat islohotlariga
bo‘lgan yondashuvini o‘rganish hamda mazkur asarning bugungi kun dolzarbligini
yoritishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Ahmad Donish hayoti va ijodini o‘rganish;
1 “Ahmad Donish: Hayoti va ijodi” – O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Toshkent, 2021.
2

2. “Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif” asarining mazmun-mohiyatini
tahlil qilish;
3. XIX asr Buxoro amirligi siyosiy-huquqiy tizimini tadqiq qilish;
4. Ahmad Donish ilgari surgan islohot g‘oyalari va ularning ahamiyatini tahlil
qilish;
5. Asarning bugungi O‘zbekiston davlat boshqaruvi islohotlari bilan bog‘liq
jihatlarini o‘rganish;
6. Dunyo tajribasida davlat boshqaruvi tizimi va uning rivojlanish jarayonini
tahlil qilish;
7. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar
va ularning samaradorligini baholash.
Kurs ishining obyekti. Ahmad Donishning “Tarjimayi holi amironi Buxoroyi
sharif” asari va XIX asr Buxoro amirligi davlat boshqaruv tizimi bo lib, predmetiʻ
XIX asr Buxoro amirligining siyosiy-huquqiy tizimi, davlat boshqaruvi tamoyillari
va Ahmad Donish ilgari surgan islohot g‘oyalaridan iborat.
Kurs ishining metodik asosi. Mazkur tadqiqot tarixiy, huquqiy, siyosiy va
sotsiologik tahlil usullaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Asosiy metodlar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Tarixiy-tahliliy metod – XIX asr Buxoro amirligi davlat boshqaruv tizimini
o‘rganish;
Taqqoslash usuli – Ahmad Donish ilgari surgan g‘oyalarni zamonaviy davlat
boshqaruvi tamoyillari bilan solishtirish;
Siyosiy tahlil metodi – dunyo tajribasi va O‘zbekiston davlat boshqaruvi
islohotlarini tadqiq qilish;
Manbashunoslik usuli – Ahmad Donish asarlari va boshqa tarixiy manbalar
asosida tahlil yuritish.
Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, 2 ta bob, 4 ta qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iboratdir.
3

I BOB. AHMAD DONISHNING HAYOTI VA IJODI
1.1. Ahmad Donishning bolalik va yoshlik yillari
Xalqimiz bosib o‘tgan har bir davr bevosita boy tarixiy o‘zgarish, taraqqiyot
xususiyatlari va o’zaro madaniy ta’sirlar bilan sodir bo‘lgan. Bugungi kunga kelib
millatimiz tarixining jabhalari va bosqichlarini manbalar asosida o’rganish
muhimdir 2
.
Qo’lyozma asarlar, tarixiy obidalar, turli etnografik va lingvistik yodgorliklar
asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Buni Yurtboshimiz I.A.Karimov “Albatta har
qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi o‘ziga xos urf – odat va
an’anlari hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada
tabiiyki ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng
muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi” deb ta’kidlaganlar.
Bugungi kunda O‘rta Osiyo va xususan, Buxoro amirligining Chor hukumati
tomonidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini o`zida aks ettirgan mahalliy
muarrixlar tomonidan yozilgan bir qator asarlar mavjud. Jumladan, Mirza
Abdulazim Somiyning “Mang’it hukmdorlari tarixi”, Mirza Salimbekning “Tarixi
Salimiy”, S.M.Olimiyning “Buxoro - Turkiston beshigi”, Ahmad Donishning
“Navodir ul-vaqoe” (Nodir voqealar) va “Buxoro mang‘it amirlarining muxtasar
tarixi” va boshqa bir qator asarlar mavjud.
Mazkur manbalar ichida eng yirigi Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoi”
(Nodir voqealar) asaridir. Ushbu asarda muallif o`zidan oldin o`tgan
faylasuflarning, birinchi navbatda Bedilning ba’zi falsafiy qarashlarini tahlil
qilgan. O`z zamonasining qo`ygan masalalarini hal qilishga intilga. Ushbu asar
ahamiyati jihatidan XI asrda yozilib saljuqiylar sulolasi tarixiga bag‘ishlangan
Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asariga qiyoslash mumkin.
Asarning asosiy mazmunini – xalqni ma’rifatli bo‘lishga chaqirish,
insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etish kabi g’oyalar tashkil etadi. “Navodir ul
vaqoe” ni o`z davrining ensiklopediyasi deb atasak mubolag’a bo`lmaydi.
2 “Buxoro amirligi tarixi: Ahmad Donish asarlari tahlili” – Sharq Nashriyoti, Toshkent, 2022
4

Asar Ahmad Donish Peterbugga qilgan ikkinchi safaridan keyin 1868-1873
yillar oralig’ida yozilgan. Ammo Buxoroda bosmaxona mavjud bo‘lmagani uchun
chop etilmagan. Kitob yozilishi davomida tartibga solinmay uning ayrim
sahifalarini yaqinlariga o`qishga bergan.
Ushbu asarning yozilish sanasi va boblari to‘g‘risida turli fikrlar mavjud.
“Navodir ul-vaqoe” ning kirish – Ahmad Donish va uning “Navodir ul-vaqoe”
asari haqida qismida aytilishicha, asar 13 bobdan iborat deyiladi. Andijon Davlat
Universiteti tadqiqotchilari Arofat Abdullaeva, Xurshid Xolmirzaevlarning
“Navodir ul-vaqoe” o`zbek tilida nomli Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi
munosabati bilan o`tkazilgan anjumandagi ma`ruzalarida asar 22 bobdan iborat
bo`lib, 1875-1882 yillarda yozilgan deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl (qism)
va xotimadan iborat.
1-faslda amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat
arboblarining xalq bilan qanday muomala qilishlari haqida so‘z yuritiladi.
2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari, hukumat
xizmatkorlari qanday yo`l-yo`riq tutishlari haqida so‘z yuritiladi.
3-faslda esa podshohlarning elni idora qilishlari, xalqparvar bo‘lishlari, o‘z
qo‘l ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib tutishlari
haqida so‘z boradi.
Xulosa qismida esa Buxoro amirligidagi mavjud tuzum haqida fikr yuritilgan.
Mazkur asar boblari alohida-alohida masalalarni o‘z ichiga olgan. Jumladan,
VII bobi Ahmad Donishning 1869 yilgi Rossiya safariga bag‘ishlangan va 1957
yilda chop etilgan. VIII bob podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning 1874 yilda
bo‘lgan nikoh to‘yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida. Qolgan
boblari xilma-xil mavzularga bag’ishlangan.
Masalan, ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob), tarix
(3bob), olim va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari (8-
bob), ilm-fan manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-
bob), nikoh (11-bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer
tuzilishi va ma’danlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-bob),
5

ayrim hadislar talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi. Tamaddun
haqidagi risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar) ham
asardan joy olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir.
Ahmad Donish Buxoro amirligi va unda hukmdor bo‘lgan amirlarning tarixi
masalalariga alohida e’tibor qaratgan. Ahmad Donishning “Buxoro mang’it
amirlarining muxtasar tarixi” va boshqa bir qator asar mavjud. Asar shubhasiz
Buxorodagi mang‘itlar hukmronligi tarixini o‘rganishda muhim manba
hisoblanadi. Asarda asosan so`nggi mang’it hukmdorlari tarixi yoritiladi. Muallif
bu sulolaning taxtdan ketishini mas`uliyatsizlik deb izohlaydi. Asarda asosiy
e’tibor amir Muzaffar va Amir Abdulahad hukmronligi davrining boshlanishiga
qaratilgan. Muallif bevosita o‘zi guvoh bo‘lgan voqealarini bayon etadi. Chor
Rossiyasi tomonidan O`rta Osiyo va asosan Jizzax va Samarqandning egallanishi
kabi masalalarni asarda alohida yoritishga e’tibor qaratiladi.
Mazkur manbani shartli ravishda ikki qismga bo‘lish mumkin:
Birinchi qismda muallif faqat yozma manbalarda mavjud bo‘lgan va o`zi
eshitgan voqealarni bayon etgan. Unda Amir Doniyol hukmronligining so‘nggi
yillari va uch amir Shohmurod, Haydar, Nasrulloxon haqida bayon etiladi. Ammo
Donish ma`lumotlarni berishda aniq bir manbaga tayanib qolmagan. U o`z
asarining ushbu qismida faqat ikkita manbani ko`rsatib o`tgan. Bular “Tuzuki
Temuriy” va “Ravzat assafo” lardir.
Birinchi manba uni komil hukmdor namunasi mavjud bo`lgan asar sifatida
qiziqtirgan. U risolaning kirish qismida (asarning) ushbu manba haqida quyidagi
fikrni bildiradi. Amir Temur Ko`ragoniy 800 yillikni yangilagan hukmdordir.
Kimki buni aniqlashtirishni xoxlasa, “Amir tuzuklari”ga murojaat qilishi mumkin.
”Ravzat as-safo” esa asarning faqat bir o`rnida aytib o`tildi.
Asarning ikkinchi qismida esa, Ahmad Donish o‘zi ko‘rgan tarixiy voqealarni
asosan Amir Muzaffar va Amir Abdulahad davri voqealarini aks ettirgan. Ahmad
Donish ushbu asarni yozishda “Tuhfat ul-foniy”, “Gulshan ul-mulk”, “Mirzo
Shams Buxoriy yozishmalari” kabi bir qator mahalliy tarixnavislarning asarlaridan
6

foydalangan bo`lishi mumkin. Mazkur manbalardagi ma`lumotlar Ahmad Donish
asaridagi voqealarga mutanosib hisoblanadi.
Asarning ikkinchi qismi birinchi qismiga nisbatan ma’lumotlarning kengligi
va yorqinligi bilan farqlanadi. Masalan, u Amir Muzaffarning taxtga kelishi haqida
quyidagi fikrlarni bildirgan: “Amir Muzaffar taxtga o`rnashib olgandan keyin unga
qarshilik ko`rsatishi mumkin bo‘lgan har qanday shaxsga nisbatan shafqatsiz
siyosat olib bordi. Hattoki, Nasrulloxonning nabirasi ham Buxorodan qochib
yashirinishga majbur bo`ldi. Qo`shin va xalq amirning ushbu ishlaridan norozi
edi”. Ahmad Donishning ushbu fikrlaridan ma’lumki, u o‘z asarini yaratishda o‘z
davrining boshqa tarixnavislaridan farqli o‘laroq xolisona, tanqidiy yondashgan.
Ahmad Donish turli tanqid va tazyiqlardan qo`rqmay ushbu ma’lumotlarni
keltirishi uning mazkur davrdagi tarixni o‘z holicha bayon qilganligi bilan
xarakterlanadi. Mustaqillik sharofati tufayli bu kabi yurtdoshlarimizning o‘lmas
tarixiy merosi xalqimizga qaytarildi va tariximizning noma’lum sahifalari ochildi.
Bizning vazifamiz esa bu kabi asarlarni tadqiq etib mamlakatimiz tarixini
ochilmagan sahifalarni o‘rganishdan iboratdir.

7

1.2. Ustozlari va ilk ijodiy izlanishlari
Bu tabarruk zamindan ne-ne buyuk zotlar yetishib chiqmagan deysiz.
Ularning umumbashariy g‘oyalari, ilmiy merosi, oradan necha asrlar o‘tsa
hamki, ahamiyatini yo‘qotmay kelmoqda. O‘zidan munosib iz qoldirgan ana
shunday ulug‘ siymolardan biri ulug‘ olim va davlat arbobi Ahmad Donishdir.
Mang‘itlar sulolasi hukmronligi davrida (1756–1920 yillar) tumanda hayot
avvalgidek bir maromda davom etdi. Bu davrdagi tarixiy hodisalar mahalliy
tarixchi olimlar Ahmad Donish, Mirzo Abdulazim Somiy Bo‘stoniy, Mirza
Salimbek, Sadr Ziyo, Sadriddin Ayniy, Fitrat va boshqalarning asarlarida
muayyan darajada tasvirlangan.
Ko‘pchiligimiz uning nomini eshitganmiz albatta. Biroq “Ahmad Kalla”,
“Ahmad maxdum”, “Muhandis” nomlari bilan zamonasida shuhrat qozongan va
ilmiy-adabiy tafakkurning yangilanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan allomaning
amirlik tuzumini isloh qilish, Rossiya va Yevropa mamlakatlaridan andoza olib,
huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish, turli tabaqa
vakillaridan iborat parlament (mashvarat) tuzish, barcha qonun, nizomlarni shu
kengashda ishlab chiqib, hayotga tatbiq etish, maktab va madrasa fanlari, o’qitish
usullarini tubdan yangilash xususidagi ilg’or qarashlaridan bexabar chiqamiz. U
ana shunday hur fikrlari, qomusiy ilmi tufayli Rossiya imperatori Aleksandr II
ning ham nazariga tushgan edi.
Ahmad Donish 1827 yili Buxoroda shofirkonlik mudarris oilasida tug‘ilgan.
Dastlab maktabda, so‘ngra otasining madrasasida o‘qigan. Ahmad Donish
adabiyot, tarix, falsafa, tabobat, astronomiya ilmlarini puxta o‘zlashtirgan.
Shuningdek, u nomi chiqqan hattot va rassom ham edi.
Ahmad Donish (1827–Buxoro–1897) Buxorodagi ma’rifatparvarlik
harakatining yirik namoyandasi, mashhur tarixchi olim, davlat arbobi, munajjim
va musavvir hisoblanadi. U Buxoro shahrida tug‘ilgan. Uning otasi Nosir Maxdum
Shofirkon tumanining Sug‘ut (Sug‘d) qishlog‘idan bo‘lib, Buxoro madrasalarida
mudarrislik qilgan.

8

Ahmadning onasi kambag‘al qishloq qizi bo‘lib, o‘qishni, yozishni bilgan
va hatto she’rlar yozishni mashq qilgan. U o‘z uyida, qishloq; qizlariga otinoyilik
qilib, ularga saboq bergan. Bu haqda Ahmad Donish: “Maktabga borishimdan
oldin, oilamizdagi boshqa bolalar qatori onamdan alifbeni o‘rgandim, o‘qish va
yozishni, o’rgandim. Loyshuvoq devorga qalam bilan geometriya shakllarini
solganimni aniq eslayman” — degan mazmundagi fikrlarni keltiradi.
Donishning otasi o‘z o‘g‘lini Qur’oni Karimning bilimdoni va hofizi
bo‘lishini istab, u 9 yoshga to‘lganda musulmon maktabiga o‘qishga beradi.
Ahmad bolaligidan tili tutilib gapirganligi uchun Qur’oni Karimni yodlashga
qiynalgan, shunday bo’lsada, uch yil ichida bu muqaddas kitobni yod olgan 3
.
Ahmad Donish eski maktabni uch yilda tugatib, o‘z muallimini fotihasini
olgach, oliy maktab, madrasaga o‘qishga kiradi. O‘sha davrda madrasalarda
qancha vaqt o‘qish ilm tolibning iqtidoriga bog‘liq edi. Zehni o‘tkir bo‘lmagan
ayrim talabalar 16-20 yillab Madrasa talabasi bo‘lib qolavergan. Ahmad
Donishning madrasadagi tolibi ilmlik davri ancha sermahsul bo‘ladi. Ilmga
chanqoq talaba madrasadagi diniy islomiy fanlar bilan bir qatorda matematika,
geometriya, astronomiya, musiqa, falsafa va tarix ilmlarini mustaqil o’rgandi.
Madrasa mudarrislarining unga berayotgan ta’limi uni qoniqtirmas, u Buxoro
shahrida yashasa ham ota-onasi bilan o‘z hovlisida turmas, otasi ijaraga olib
bergan hujrada tun-u kun kitoblar ustida ishlar edi. XIX asr Buxorosi Sharqning
ma’rifatli va muqaddas shahri hisoblanganligi uchun, unda kitob va
kitobxonalarga nisbatan ilm ahli va buxoroliklarning rag‘bati baland ekanligiga
izohning hojati yo‘q deb hisoblaymiz. Qomusiy bilimlar sohibi bo’lishga ishtiyoq
kuchli bo‘lgan Donish, o‘tmish va o‘z davrining shoirlari, faylasuflari va umuman
Sharq mutafakkirlarining asarlarini chuqur o‘rgandi. Uni malakali husnixat sohibi
bo‘lgani uchun, mang‘it amirlari saroyiga xizmatga oladilar. Donish tez orada
amir saroyining bosh mirzaga aylanadi. Uning mang‘it amirlari saroyida katta
lavozimda ishlashi, Buxoro amiri bilan, vazir va boshqa oliy martabali amaldorlari
3 T.E.Rahmonov , M.Z.Orziyevning “Ikki tarixiy siymo”. Buxoro 2015-yil 8-9-b.

9

bilan tanishish, hukumdor toifasining mavqesi, o‘rni, turmush tarzini bilish
imkonini beradi. Bu haqda uning o’zi: “Harbiy toifa bilan mening tanishish va
muloqotda bo’lishim, husnixat egasi bo‘lishim zaminida bo‘ldim” tarzidagi fikrlari
orqali ifodalangan edi.
Ahmad Donishni alloma deb atasak bo‘ladi, uning nomini ulug‘lashimiz
mumkin. Chunki, Ahmad Donish o‘zining ilmiy salohiyati, donoligi, ko‘p fanlarni
bilishi, xususan, uning falakiyotshunoslikdagi mashhurligi, eng avvalo, uning
ajoyib insoniy hislatlar egasi ekanligi, XIX asr Buxoro ilm ahlining , uni o‘zlariga
ustoz deb tan olishlariga olib kelgan 4
.
Ahmad Donish Buxoroda madrasa tahsilini olgach, mang‘it amirlaridan
Nasrullohxon (1806 – 1860), Muzaffarxon (1819 – 1885), Abdulahadxon (1859 –
1910) davrlarida saroyda turli lavozimlarda ishlagan. Rossiyaga yuborilgan
elchilar tarkibida 3 marta (1857 – 1858, 1869, 1873 – 1874 yillarda) Sankt-
Peterburg va Moskvada bo‘lgan. Rossiya safari Ahmad Donishning ilmiy
faoliyatida muhim o‘rin tutib, uning davlat va jamiyat haqidagi qarashlarini
tubdan o‘zgartirib yuborgan. 1874 yil fevral-mart oylarida Rossiyada chiqadigan
“Golos”, “Novoye vremya” gazetalarida uning bilim-saviyasi va siyosatdonligi
ta’riflangan fikrlar bosilgan 5
. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki,
yurtdoshimiz rus podshosi xizmatidagi yozuvchi va olimlarning e’tiborini tortgan,
hurmatiga sazovor bo‘lgan.
Ma’naviyatimizning zabardast vakillaridan bo‘lgan Ahmad Donishdan
bizga ulkan meros qolgan bo‘lib, uning qamrovi nihoyatda keng. Sadriddin Ayniy,
Evgeniy Bertels, Ibrohim Mo‘minov, Sadri Ziyo, Sotim Ulug‘zoda, Ibrohim
Haqqul kabi atoqli olim va adiblar mutafakkir hayoti va ijodini tadqiq etishgan.
U Donish taxallusidan tashqari Muhandis, Mir Ahmad, Mirzo Ahmad O‘roq
taxalluslari bilan ham ijod qilgan. Xalq o‘rtasida Ahmad Kalla nomi bilan ko‘proq
mashhur bo‘lgan. Filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqulning “Ahmad Kalla”
nomli essesida shunday satrlar bor: “O‘n to‘qqizinchi asrdagi Buxoro sharoitida
4 A.Abdullaeva, X.Xolmirzaev. Navodir ul-vaqoe o`zbek tilida. /Qomusiy mutafakkir. Buxoro, 2007. –
220b. 5
F.Hasanov “Manaviyat yulduzlari” T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” - 2011-yil. 337- b.
10

Ahmad Donishdek olim, adib, mutafakkir va davlat arbobining kamol topishi
hayratlanarli hol. Ilm-fanning sayozlashuvi, ma’rifat bo‘stonlarining qovjirashi,
hurriyat nurlarining so’nishi Buxoroning tinka-madorini quritgan edi. Davlat va
hokimiyat Buxoroi-sharif ahli xohish-irodasiga zid bo‘lgan aqida va
orzuhavaslarga tobe edi.
A.Razzoqovning “Iqtisodiy tafakkurlar sharchashmasi” nomli asarida ham
Ahmad Donishning iqtisodiy qarashlarini keltirib o‘tadi. Asarning Ahmad Donish
yashagan davrda mamlakatning iqtisodiy ahvoli deb boshlanuvchi bobida ketirib
o‘tgan. Unda quyidagilarni aytib o’tgan: “Ma’lumki, XIX asrning oxirlari jahonda
yirik o‘zgarishlar davri edi, monopoliyalar yuzaga kela boshladi ko‘plab yangi
industrial davlatlar paydo bo’ldi, yangi sinflar - burjuaziya va ishchilar sinfi
tashkil topdi, nisbatan erkin mehnat asosiy o‘ringa chiqa boshladi.
Ammo Turkiston o‘lkasida va ayniqsa Buxoroda hunarmandchilik hatto
manufaktura darajasiga ko‘tarilmagan edi, iqtisodiyotda mayda mahsulot ishlab
chiqarish yetakchi edi. Qishloq xo‘jaligida natural xo‘jalik ustun bo‘lgan.
Yevropa- da esa, XIV—XV asrlarda manufaktura, XVIII asrda fabrika paydo
bo‘lgan. Sug‘orma dehqonchilik yangi yerlar ochish va suv bilan ta’minlashni
talab qilgan. Yer yetishmasligi chokarlikka olib kelgan. Buni ko‘plab tarix
asarlarda ham o‘z ifodasini topganligini bilamiz. G‘arbda esa, fermerchilik
munosabatlari rivoj topdi. Shu bilan birga, boshqa mamlakatlar ta’siri ostida
davlatni boshqarish, xo‘jalik yuritishda yangi usullar joriy etishni vaziyat talab
qila boshladi.
Mutafakkirlar mamlakatni og‘ir ahvolidan olib chiqish, xalq turmushini
yaxshilash iqtisodiy munosabatlarda ma’lum qonun-qoidalarnng ustuvorligini
taminlash yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab topish yo‘llarini ilgari surdilar.
Ayniqsa bozorlardagi ahvol og‘ir edi, bu yerda tarozidan urib qolish, turli
yig‘imlar va boshqa salbiy holatlar rivoj topdi. Bu xalq orasida noroziliklarni
keltirib chiqardi. Rossiya vassali sifatida Buxoroda ham ayrim ijobiy o‘zgarishlar
uchun sharoit vujudga keldi. Ko‘pgina mutafakkirlar mamlakatdagi barcha
11

sohalarni isloh qilish bo‘yicha ko‘pgina takliflar berishdi, ammo ular e’tiborsiz
qoldirildi.
Rost so‘z, to‘g‘ri fikrning bir chaqalik qiymati bo‘lmagan ana shunday
qaltis sharoit va badbo‘y muhitda Ahmad Donish saroy xizmatida yurgan. Ahmad
Donishning hayoti va ijtimoiy faoliyati XIX asrga kelib qoloqlashib qolgan, o‘rta
asrchilik munosabatlari hanuz davom etayotgan Buxoro amirligining poytaxti
bo‘lmish Buxoro shahrida kechadi. Alloma ijtimoiy - siyosiy qarashlarining
shaklanishida o‘z davri mulkiy munosabatlarining ta’siri sezilarli darajada
ko’rinadi. Ahmad Donish yashagan davr iqtisodiy hayotida mulkiy munosabatlar,
xususan yer egaligi, uning o‘ziga xos xususiyatlariga shariat qonunlari va
huquqshunosligi moslashtirilgan edi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Ahmad
Donishning ijtimoiy-siyosiy qarashlarida ishlab chiqarishning ana shu
munosabatlari bilan bog‘liklik alomatlari seziladi. Ijtimoiy - siyosiy hayotni
o‘zgartirishning ma’rifatparvarlik va islohotlar o‘tkazish yo‘li bilan o‘nglanib,
rivojlanib ketishiga ishonch uchqunlari porlab turar edi. Buning sabablarini
tushunish uchun, ijtimoiy - iqtisodiy hayot va davlat siyosatini tahlil qilish lozim.
Amir Muzaffar davlat tepasida mustahkamlanib olgandan keyin vasiyat
tarafdori bo‘lganlarni ildizi bilan quritdi. Merosxo‘r deb atalgan shaxs zudlik bilan
Buxoroni tark etdi. Qochishga ulgurmagan avlodi, yaqinlari, zurriyotlarni amir
qatl qildirdi. Otasi davrida mansab egasi bo'lgan barcha a‘yonlar, amirlar,
vazirlarni haydadi, ularning mol-mulklarini musodara qildi va davlat tepasiga o'z
yaqinlari va tarafdorlarini o'tkazdi. Qo‘shin va raiyatga zulm qilindi. Ular o‘zlari
kutmagan holda nogohdan yuqori mansab va amallarga qo‘yilgandan keyin aholi
qonini icha boshladilar, qo‘pol muomala qilar, uncha-munchani nazar-pisand
qilmas edilar. Shu jihatdan Karmana kishilari Buxoro odamlari nazdida shu.
ko‘rinar edi. Xalq bu o‘rinda davlatni tinch farovon bo‘lishini xohlar edi.
Tazyiqlarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlar qilib tinchlikka erishishga harakat qilishgan.
Ahmad Donish fikrlari Muzaffarxon hukmronligining dastlabki bir
ikkiyilida otasidan qolgan davlatga tayangan holda Hisor va Ho'qand tomon
lashkar tortib, ba‘zi mavzelarni kuch va shafqatsizlik bilan egalladi va aholisiga
12

omonlik bermay, qatlga yetkazdi, ya‘ni ahvol ilgaridek xusumat va fasodga qaytdi.
Jangu jadalda ikki-uch g‘alabadan keyin amirga fir’avn dimog‘dorligi yo‘l topib,
dunyoda o‘zidan boshqani tan olmaydigan, shariat ko‘rsatmalarini o‘z xohishiga
qarab o‘zgartirar edi. Shu tariqa, otasi davridagi amaldorlarning aksariyatini qatl
qildi, mulklarini musodara etib, yer bilan yakson qildi, qabih kishilar va qullarni
xalq boshiga ko‘tardi.
Movarounnahrni Rossiya tomonidan istilo qilish boshlanguncha shunday
davom etdi. Qo‘shinga har taraflama jabr qilishar, sarkardalar himmatsiz,
g‘ayratsiz, nodon edi. Askarlar qullarga xizmat qilishni or bilib, orqasini o‘girib
qochishga yuz tutdi, shunday qilib, hamma viloyatlar Rossiya tasarrufiga o‘tdi.
Sababi shundaki, bir askarga beriladigan maosh to'rt kishiga beriladigan bo‘ldi, bir
sarkardaga beriladigan tanho ikkitasiga beriladigan bo‘ldi.
Buxoro vazirligi Muhammadshoh qo‘shbegi qo‘lida edi. Bu odam
kaltafahm, savodsiz, beaql edi, doim kasal bo‘lib, to‘g‘ri so‘zni ham podshoga
yetkaza olmasdi, hech kim davlat foydasiga biron narsa deyishga jur’at qila olmas,
shu sababdan millat va davlatning ishlari to‘liq inqirozga yuz tutdi, qo‘shin va
xalq o‘rtasida osoyishtalik yo‘qoldi. Aslida mamlakat ravnaqi vazirning ziyrakligi,
qat’iyatligi, to‘g‘ri mulohaza yuritishiga bog‘liq. Agar vazir bemulohaza bo‘lsa,
bunday davlatning holiga voy” hisoblanadi.
13

II BOB. “TARJIMAYI HOLI AMIRONI BUXOROYI SHARIF”
ASARINING MAZMUNI VA AHAMIYATI
2.1. Asarning yaratilish tarixi va mazmuni
Ahmad Donishning Buxoro hukmdori va uning bosh vaziri haqidagi
mulohazalari ustida ko‘p mushohada qilaman. Buyuk allomaning yozganlarini
qayta-qayta o‘qib, bu yerda faqat o‘zbek xalqining XIX asrdagi og‘ir tarixini
emas, balki uning kelgusi qismatini ham bashorat qilganligini bilib oldim.
Darhaqiqat, yurtda podshoh mabodo adolatli bo‘lib, vazir zolim bo‘lsa ham baraka
bo‘lmaydi. Johilliklar avjiga chiqadi podshoh boshqa yo‘nalishdan boradi vazir
boshqa yo‘nalishda o‘rtada xalq aziyat chekadi.
Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning
gaplarini ham misol keltiramiz “Davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyati
baho berishda qonuniylik ta’minlash, fuqarolarning huquq va erkinliklari qanday
himoya qilayotgani ,ularga davlat xizmatlari ko‘rsatishning sifati sifati va ochiqligi
biz uchun eng asosiy mezon bo’lishi shart” 5
.
Adibning asarlarida mamlakatni isloh qilish masalalari keng o‘rin egallaydi.
“Kimki aqlsiz bo‘lsa, u odil ham emas, aql va davlatni bir-biridan ajratib
bo‘lmaydi, aqlsiz odamlar mamlakatni idora qila olmaydi, deb yozadi. Bu
olimning ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar bo‘yicha takliflari amir tomonidan inkor
etiladi va u saroydan chetlashtirilishi haqida ma’lumotlar beriladi.
XIX asr o'rtalarida mustamlakachi ikki yirik imperiya, ya’ni Rossiya va
Buyuk Britaniyaning strategik manfaatlari Turkistonda to‘qnashdi. Rossiya
imperiyasi siyosatdonlari va harbiylari Buyuk Britaniyaning Turkiston o‘lkasi va
Kaspiy dengizining sharqiy tomonlarini egallab olishidan g‘oyat xavfsirayotgan
edi. Ana shunday vaziyatda O‘rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olinishi xavfi kuchaydi. Rossiya imperiyasi turli ekspeditsiya va
ilmiy guruhlarning qatnashchilari, sayyohlar va olimlar niqobi ostida ko‘plab
josuslar, ayg‘oqchilar, harbiy mutaxasislar va xufiyalarni Turkistonga jo‘natgan.
5 Sh.M.Mirziyoyev “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
boyicha harakatlar strategiyasi” T.: “Ma’naviyat ” 2017-yil 30-b.
14

Xullas, xonliklarni bosib olish uchun Rossiya imperiyasi katta miqyosda
harbiysiyosiy tayyorgarlik ko‘ra boshladi 6
.
Rossiya imperiyasi Turkiston mintaqasini bosib olishdan oldin mukammal
rejani ishlab chiqqan. Rejada asosiy zarbani mintaqada eng zaif va hududi jihatdan
kichik Qo‘qon xonligiga berish, ayni paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligini
Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro birlashib qo‘shin tuzishiga, o‘zbek xonliklarining
birgalikda harakat qilishiga imkon bermaslik maqsadida ular o‘rtasida turli nizolar
chiqarish va mavjud ixtiloflarni kuchaytirish yo‘llarini ishlab chiqishga qaratdi.
Rossiya harbiy ministrligida harbiy harakatlarga ketadigan xarajatlar, qo'shin
miqdori va turi, urush harakatlarida qatnashuvchi qismlar, quruqlikva suvda
harakat qiluvchi vositalar, qurol-yarog' miqdori va zaxiralari aniqlandi.
Ahmad Donishning quyidagi fikrlari bilan: “Amir Temur dunyoning
to‘rtdan bir qismida jasorati, mardligi bilan nom qozongan bo‘lsa, Buxoro amirlari
badxulqliklari, irodasizliklari, qo‘rqoqliklari bilan o‘z nomlarini badnom qildilar.
Buxoro va Samarqand adolat, insof, dinu diyonat, ilmu amali bilan dunyoga
dovrug‘i ketgan shaharlardandir. Bular ushbu shaharlarni shunchalik badnom
qildilarki, buning sharmandaligi qiyomatgacha qoladi, tarix varaqlaridan
o‘chmaydi. Mang‘itlar o‘tmishi ham bizning, o‘zbek xalqining tarixidir. Tarixdan
esa voz kechib bo'lmaydi. Faqat saboq chiqarish mumkin. U shuning uchun ham
muhimdir. 7

Zarafshon vodiysining Zirabuloqqacha bo’lgan qismi podshoh Rossiyasi
tomonidan bosib olinib suvning boshi uning qo‘l ostida bo‘lgan. Zarafshon daryosi
suvining taqsimoti Buxoro tasarrufidan chiqib Samarqand ma’muriyati ixtiyoriga
o‘tdi. Natijada Buxoroning suv ta’minoti ko‘p jihatdan samarqandliklarning
xohishiga bog‘lanib qoldi. Buning ustiga irrigastiya xo‘jaligidagi qoloqlik podsho
ma’murlarning bu sohada tajribasizligi oqibatida Buxoroning suv ta’minotini yil
sayin yomonlashtirdi. Buxoro Zarafshon daryosida suv kam bo‘lgan davrdarda
esa mutlaqo suvsiz qola boshladi. Buxoroning suv ta’minotida sodir bo‘lgan
6 D.Alimova, U .Rashidov. “XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Buxorodagi siyosiy harakatlar va kurashlar”. Buxoro
2009. - 119 b.
7 Sobir O‘nar “A.Donish davrida ijtimoiy hayot”. "Yoshlik" //, 2014 yil, 5-son
15

bunday og‘ir ahvol shubhasiz mamlakat obodonchiligi va xalqning to‘qligi
dehqonchilikka bog‘liq ekanligini yaxshi tushungan o‘sha davrning ilg‘or
mutafakkirlarni Buxoroni suv bilan taminlash masalasi ustida bosh ko‘tirishga
majbur etgan edi. Ahmad Donishning asarlarida Buxoroning suv taminoti
to‘g‘risida bildrilgan fikrmulohazalariga e’tibor berilsa Buxoro aholisining suv
tanqisligi tashvishidan ozod etish to‘g‘risida ko‘proq qayg‘urgan mutafakkirlardan
biri shu asar muallifining o‘zi ekanligi ma’lum bo‘ladi 8
.
Ahmad Donish Buxoro madrasalaridagi ta’limni isloh qilish g‘oyasining
XIX asr ikkinchi yarmidagi eng ashaddiy targ‘ibotchisi, amaliyotchisi, qo‘rqmas
va jasur tarafdori bo‘lib maydonga chiqadi. U yashagan shaharda mutaassiblik
kuchli bo‘lgan chog‘da shijoatli qadam qo‘yish uchun o‘sha davr ijtimoiy - siyosiy
hayotida katta mavqe va ta’sirga ega bo’lish kerak edi. Ahmad Donish ana
shunday salohiyatga ega edi. U Madrasa mullalarining unga qarshi birlashib isyon
ko‘tarishlarini bilardi. Mullalar, eshonlarning zodagonlar va amaldorlar bilan
umumiy manfaatlari yagonaligini yaxshi anglar edilar. U o‘z zamonasining ana
shunday mutaassiblik botqog‘iga botgan kuchlariga qarshi bosh ko‘tardi 8
.
Buxoro amirligida yerga nisbatan mulkiy munosabatning uch shakli mavjud edi:
amlok — davlat erlari (amirlik xududidagi dehqonchilikka yaroqli yerlarning 50
foizini amir ixtiyoridagi yerlarni tashkil etar edi); Vaqf (maschit, Madrasa,
xonaqoh, mozorlarga qarashli yerlar. Ular umumiy yerlarning qariyb 25 foizini
tashkil etar edi), mulk yerlari (xususiy yerlar bo‘lib, ularga amir tomonidan katta
xizmatlari uchun in’om qilingan yerlar ham kirgan. Bu yerlar salmog‘i 15 foizdan
ko‘proqni tashkil etar edi) dan iborat edi. Amirlikda er mehnatkash dehqonlar
kuchidan foydalanishning asosiy vositasi edi. Mehnatkash xalq; amirlikdagi
barcha yerlarni eng oddiy va deyarli ibtidoiy bo‘lgan mehnat qurollari bilan
qabohatli shartlarda ishlab berishga mahkum qilinar edi. Shuni alohida aytib o‘tish
kerakki, XIX asr Buxorosinig iqtisodiy hayotida qishloq xo‘jaligi ustuvor
ahamiyatga ega edi. Qishloq xo‘jaligida esa sug‘orish tarmoqlari hal qiluvchi omil
8 A.Razzoqov.“Iqtisodiy tafaffurlar sharchashmasi” Toshkent “O’zbekiston” 2011-yil 227 –
b. 9
T.E.Rahmonov, M.Z.Orziyev.“Ikki tarixiy siymo” Buxoro 2015. 32-b.
16

bo‘lib, suv tarmoqlari va manbalari ham amir va yirik yer egalarining mulki
hisoblanar edi. Dehqon uchun, suvdan foydalanish ham yer singari uni qaramlikka
tushirish vositalaridan biri bo‘lib qolgan edi.
Aholidan olinadigan soliqlarning ko‘payib borishi Rossiyaga qaramlik
jarayoni boshlangandan so‘ng avj nuqtasiga chiqdi. Sadriddin Ayniy o‘z
“Esdaliklari” da bu xususda: 1868 yillargacha Buxoro amiri bilan rus podshohi
orasida tuzilgan sulnomagacha, Buxoro muzofotining boshqa tumanlari kabi
G‘ijduvon tumanidagi amlok to‘laydigan dehqonlar ham yer hosilining o‘ndan
to‘rt qismi, ya‘ni qirq foizini podshohlikka berar ekanlar. Mazkur sulhnomadan
keyin, rasman hali yozilmagan qonuni buzilmagan bo‘lsa ham, amir Muzaffar
Rossiyaga beradigan tovoni bahona qilib, ma’murlarga imkon boricha
dehqonlardan yer solig‘ini ko‘proq undirib olish to‘grisida og‘zaki ko‘rsatma
bergan. Bu buyruqqa muvofiq ma’murlar dehqonlarning terisini shilishga
kirishganlar” 9
- tarzidagi so‘zlar bilan ifodalaydi.
Buxoroda davlat rahbari amir bo‘lib, u cheklanmagan hokimiyat va
huquqlarga ega edi. Ahmad Donish hayotni sevib, hech bir to‘siq va qarshilikni
pisand etmay mardona kun kechirdi. Shu boisdan ham uning asarlari rostlik,
matonat ruhi bilan sug‘orilgan.
Xudoni ulug‘lab, Muhammadga rahmatlar aytganimdan so‘ng, men
buxorolik Nosir o‘gli Ahmad Abu Bakr avlodidandirman. Yoshligimdan boshlab
zamona ahllari qiziqqan ortiqcha ziynatli kiyim, naqshli salladan yuz o‘girib, ilm
axtardim, kitob yozish, tahrir qilish kabi qalam yuritish ishlari bilan qizdim. O‘zim
topgan foydali ilmlarim va ilm ahillaring dasturxonlaridan terib olganim hikmatli
so‘zlarni yakuni idrokim xazinasida to‘plangan edi 10
.
Agar biror masalada ko‘nglimga shubha tushsa, uni o‘zim o‘ylab
ko‘nglimdan dalillar ahtarib hal qilar edim. Har kimdan har bir hikmatli so‘zni
eshitsam, agar u qisqa bo‘lsa kengaytirib, ortiqcha uzun bo‘lsa, qisqartirib yozar
edim. Har bir so‘z va har bir ishning haqiqatini ahtarib, unga yuzaki qaramas
9 S.Ayniy “Esdaliklar” T.-5 -tom: 1965. 149-bet
10 A.Donish. Navodir ul vaqoe O’zbekiston SSR. “Fan” nashriyoti 1964 y 34-bet
17

edim. Zamona ahli bunday ishlarga qobiliyatsiz bo‘lgani holda, men ana shu ishlar
bilan shug‘ullandim. Shunga ko‘ra, bir qancha ilmiy hikoya va rivoyatlar hamda
eshitgan va ko‘rgan narsalarim qog‘oz parchalarida yozila borib to‘plandi.
Zamondoshlarim bu yozgan narsalarimni olib o’qir edilarda, taajjublanib yana
qaytarib berar edilar; chunki ilm-hunar bozori, ichki va tashqi bir qancha
sabablarga ko‘ra, kasod edi. Zamona ahllari kitob yozmoq ilm olmoq kabilarning
vaqti o‘tgan deb gumon qilar edilar. Bu ishni qilish uchun kashf etish kuchiga yoki
avliyolik quvvatiga ega bo‘lish kerak, agar bu ikki sifat bo’lmasa kitob yozish
mumkin emas deyardilar. Holbuki, Eron Turkiya, Farangiston (Yevropa)
mamlakatlarida har yili turli fan sohalarida besh yuzdan ortiq kitoblar yoziladi. Bu
kitoblarning yozuvchilari va ular atalib yozilgan podshohlar bu kun ham tirik-
dirlar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev “Kitob mahsulotlarini
chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolasi va kitobxonlik
madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish
to‘g‘risida” farmoyish imzoladi. Chop etiladigan kitoblarni nashriyotlardan
hududlarga arzon narxlarda yetkazish, onlayn buyurtma berish va manzilga
yetkazish tizimi sust rivojlangan, shuningdek, aholiga xizmat ko‘rsatishda elektron
kitob shakllaridan keng foydalanish yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan”, — deya
kamchiliklarga ham alohida to‘xtalib o‘tgan. Ushbu sohadagi mavjud
kamchiliklarni bartaraf etish, aholining kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish
bo‘yicha tegishli takliflarni tayyorlash maqsadida kitob mahsulotlarini chop etish
va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini
oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab
chiqish bo‘yicha ishchi guruh va kichik ishchi guruhlar tarkibi tasdiqlandi 11
.
Ayni paytda, - deydi Sh.M.Mirziyoyev, “Axborot-kommunikatsiya
sohasidagi oxirgi yutuqlarni o‘zlashtirish bilan birga, yoshlarning kitob
o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirishga, ularni kitob bilan do‘st bo‘lishga,
11 Sh.M.Mirziyoyev.“Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish…” Xalq so’zi gazetasi
2017 yil 12-yanvar 1-son
18

aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e’tibor qaratish lozim
bo‘ladi. Buning uchun, avvalo, milliy adabiyotimiz va jahon adabiyotining eng
sara namunalarini ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish va ularni keng targ‘ib qilishga
alohida e’tibor berishimiz muhim ahamiyat kasb etadi” 12
.
Qayd etib o‘tish kerakki, adibning “Tarjimai ahvoli amironi Buxoro”,
“Tarixi saltanati xonadoni mang’itiya”, “Risolai dar nazmi tamaddun va
ma’ovun”, “Majmuai hikoyati Ahmadi Kalla”, “In risolaist isloh miyoni shia va
sunn” “Buxorodan Peterburgga sayohat” kabi risolalari, “Daftari taqvimi” ham
tariximizni o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Ahmad Donish umrining
oxirlarida “Tarix risolasi” nomi bilan mashhur “Tarixi saltanati xonadoni
mang’itiya” kitobini yozdi.
Ahmad Donish xalq va davlat, hokimiyat va yurtning tanazzuldan
qutulishini o’ylardi. Shu bois u johil, nodon va ahmoq kimsalarni davlatdan
himoyalashga urinmaganidek, ichdan chirib, buzilib ketgan davlatning odamlar
hayotida biror o’zgarish qilishi haqida so’zlashni ham istamasdi. Uning birinchi
orzusi axloq va tafakkur edi. “Navodiri Ziyoiya” tazkirasi muallifi, olim va
ma’rifatparvar Sadri Ziyoning e’tiroficha, - “Ahmad Donish butun umrini amir,
vazir, qozikalon va boshqa amaldorlarni kelajakdan ogoh etish, oddiy odamlarga
zulm o‘tkazmaslikka chorlash, ularni zo’ravonlik, berahmlikdan qaytarishdek ezgu
ishlarga sarflagan lekin jamiyat hayotida biron bir o‘zgarish ko‘rmagan” 13
.
Buxoro amirligi huquqiy jihatdan mustaqil sanalsa ham haqiqatda rus
podshosiga qaram edi. Buxoro amirligining podsho Rossiyasiga tobeligi Amir
Said Olimxon (1880—1943) podsholigi zamonida (1910-1921) yanada ortdi.
Amirlikda yettita rus xususiy bankining sho‘basi ish olib bordi. 1914 yilda
Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan, amirlik ahvoli yanada og‘irlashdi. Xuddi
shu davrga kelib, jadidlik harakati asosida yosh buxoroliklar partiyasining
faoliyati kuchaydi.
12 “XXI asr” gazetasi. 2016 yil 20 oktabr 6-soni
13 I.Haqqul.“Ahmad kalla” “Buxoro mavjlari” jurnali. 2009 yil 1-son 10-b.
19

2.2. Asarning Buxoro amirligi tarixini o‘rganishdagi o‘rni
Bugungi kunda O`rta Osiyo va xususan, Buxoro amirligining Chor
hukumati tomonidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini o‘zida aks ettirgan
mahalliy muarrixlar tomonidan yozilgan bir qator asarlar mavjud. Bulaga misol
qilib quyidagilarni aytish mumkin, Abdurauf Fitrat. “Amir Olimxon hukumronligi
davri”, Mirza Abdulazim Somiyning “Mang‘it hukmdorlari tarixi”, Mirza
Salimbekning “Tarixi Salimiy”, S.M.Olimiyning “Buxoro - Turkiston beshigi”,
Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoe” (Nodir voqealar) va “Buxoro mang‘it
amirlarining muhtasar tarixi” va boshqa bir qator asar mavjud.
O’zFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida Ahmad Donishning
“Navodir ul-vaqoe” (Nodir voqealar), “Tarjimai ahvoli amironi Buxoro” (Buxoro
amirlarining tarjimai hollari), “Tarixi saltanati xonadoni mang’itiya” (Mang‘it
amirlari tarixi), “Daftari taqvim” (Kundaliklar), “Risolai dar nazmi tamaddun va
ma’ovun” (Madaniyat va jamiyat tartibi haqida risola), “Majmuai hikoyati Ahmadi
Kalla” (Ahmad Kalla hikoyalari to‘plami), “In risolaist isloh miyoni shia va sunn”
(Shialar va sunniylarni yarashtirish to‘g‘risida nasihat), “Manozir ul-kavokib”
(Sayyoralarning joylashuvi), “Risola fi a’mol al-kurra” (Globusdan foydalanish
yo‘llari), “Majmui risolai nujum”, “Me’yori tadayyun”, “Buxorodan Peterburgga
sayohat” singari 16 ta qo‘lyozma asari. Mazkur manbalar ichida eng yirigi Ahmad
Donishning “Navodir ul-vaqoe” (Nodir voqealar) asaridir. Ushbu asarda muallif
o‘zidan oldin o‘tgan faylasuflarning, birinchi navbatda Bedilning ba’zi falsafiy
qarashlarini tahlil qilgan. O‘z zamonasining qo‘ygan masalalarini hal qilishga
intilgan. Ushbu asar ahamiyati jihatidan XI asrda yozilib saljuqiylar sulolasi
tarixiga bag‘ishlangan Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asariga qiyoslash
mumkin.
“Navodir ul – vaqoe” kitobining birinchi bobi “Mamlakatni boshqarish va
xalqni ma’rifatli qilish xaqida risola” deb nomlanadi. Biz ushbu ishda Ahmad
Donishning “Dunyo tarixi va qadimligi xaqidagi bobi to‘g‘risida so‘z yuritamiz.
Bu bob uncha katta bo‘lmay, unda dunyoning yaratilganligi, o‘shandan beri qancha
20

vaqt o‘tganligi masalasi qo‘yilgan bo‘lib, Ahmad Donish jahonda mashhur bo‘lgan
hind, xitoy, fors xukamo (olim) larining fikrlarini keltiradi. Xuddi shuningdek
Ahmad Donish Xitoy va uyg‘urlarning ham olamning yaratilishidan shu kungacha,
ya’ni Ahmad Donish yashagan davrgacha bo’lgan vaqt sanasini hisoblab beradi 14
.
Asarning asosiy mazmunini – xalqni ma’rifatli bo‘lishga chaqirish, insonparvarlik
g‘oyalarini targ‘ib etish kabi g‘oyalar tashkil etadi. “Navodir ul-vaqoe”ni o‘z
davrining entsiklopediyasi deb aytsak bo‘ladi. Asar Ahmad Donish Peterbugga
qilgan ikkinchi safaridan keyin 1868-1873 yillar oralig‘ida yozilgan. Ammo
Buxoroda bosmaxona mavjud bo‘lmagani uchun chop etilmagan. Kitob yozilishi
davomida tartibga solinmay uning ayrim sahifalarini yaqinlariga o‘qishga bergan.
Bu haqida o`zi shunday deydi: “Zamona ahlining qilgan ishlari, ularning
harakatlari menga yoqmas edi. Juda ko`nglim olinib, yuragim torayib ketganda
qayg‘u alamlarimni chiqarish uchun do‘stlarim yoniga qalam olib borib, qog‘oz
yuzini qoralash bilan shug‘ullanardim. Mening mijozimni bilganlar shu yozilgan
tarqoq varaqlarni tartibga keltiishgan, hikoyalarni ko`rib: o‘z yozganlaringni
boshqalarning so‘zlaridan ajratib, bir to‘plam kitob holiga keltirgin”, deganlarini
bayon etadi 15
.
Ushbu asarning yozilish sanasi va boblari to‘g‘risida turli fikrlar mavjud.
“Navodir ul-vaqoe”ning kirish – “Ahmad Donish va uning “Navodir ul-vaqoe”
asari haqida qismida aytilishicha, asar 13 bobdan iborat deyiladi. Andijon Davlat
Universiteti tadqiqotchilari Arofat Abdullaeva, Xurshid Xolmirzaevlarning
“Navodir ul-vaqoe” o‘zbek tilida nomli Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi
munosabati bilan o‘tkazilgan anjumandagi ma‘ruzalarida asar 22 bobdan iborat
bo`lib, 1875-1882 yillarda yozilgan deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl(qism)
va xotimadan iborat.
1-faslda amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat
arboblarining xalq bilan qanday muomala qilishlari haqida.
14 T.E.Rahmonov ,M.Z.Orziyev.“Ikki tarixiy siymo” Buxoro -2015-y 36-b.
15 A.Donish. “Navodir ul vaqoe” O’zbekiston SSR Fan nashriyoti 1964-y 33-bet.
21

2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari, hukumat
xizmatkorlari qanday yo‘l-yo‘riq tutishlari haqida .
3-faslda podshohlarning elni idora qilishlari, xalqparvar bo‘lishlari, o‘z qo‘l
ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib tutishlari
haqida. Xulosa qismida esa Buxoro amirligidagi mavjud tuzum haqida fikr
yuritilgan.
Mazkur asar boblari alohida-alohida masalalarni o‘z ichiga olgan. Masalan,
ota-ona va farzand munosabatlari (1-bob), mol-dunyo (2-bob), tarix (3-bob), olim
va johil taqdiri (4-bob), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari (6-bob)
A.Donishning 1869-yilgi Rossiya safariga bag‘ishlangan va 1957-yilda chop
etilgan. (7-bob) podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning 1874 yilda bo‘lgan
nikoh to‘yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida. (8-bob), ilm-fan
manfaati (9-bob), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob), nikoh
(11bob), taqdir (12-bob), kasb-kor (13-bob), jism va ruh (14-bob), yer tuzilishi va
ma’danlar (16-bob), tush ta’biri (19-bob), Bedil baytlari (20-bob), ayrim hadislar
talqini (22-bob), inson axloqini belgilash (23-bob) kabi. Tamaddun haqidagi
risolasi (15-bob) va xilma-xil voqeiy hikoyalar (18, 21-boblar) ham asardan joy
olgan. Ularning har biri ham muhim va qiziqarlidir.
“Nаvоdir ul vаqое” kitоbi Аhmаd Dоnishning аsоsiy asari hisоblаnibdi.
Undа оlim o’zining turli mаsаlаlаrgа munоsаbаtini ifоdаlаgаndir. Аhmаd Dоnish
ij’timоiy-siyosiy tuzum, tаrtib vа munоsаbаtlаrni tаnqid оstigа оlаdi. O’rtа аsr
fаlsаfаsidа kеng tаrqаlgаn tаvаkkul nаzаriyasini tаnqid etib, bundаy dеb yozаdi:
“Agаr kishi tаvvаkulgа ishоnib hаrаkаt qilmаsа, mеhnаt qilmаsа vа qiyinchilikdа,
kаmbаg’аllik bilаn hаyot kеchirish yoki mo’l-ko’lchilikdа yashаsh qismаtdа bоr
ekаn” dеb аytsа, undаy kishi хаtо qilаdi. Dеmаk, u аqlli emаs. Buхоrо хоnligini
22

Yevropa mаmаlаkаtlаri, хususаn, Rоssiya bilаn tаqqоslаb, Dоnish o‘z vаtаnini
iqtisоdiy, mаdаniy jihаtdаn оrqаdа qоlgаnligini ko‘rsаtib bеrаdi vа bu qоlоqlikdаn
chiqish uchun ijtimоiy-siyosiy tuzumdа islоhоtlаr qilish zаrurligini uqtirdi 16
.
Ahmad Donishning ushbu asari haqida Sadriddin Ayniy “Esdaliklar”ining
7jildida (4-qismi) bir qator ma`lumotlarni ko‘rishimiz mumkin. Ushbu jildda
Ahmad Donishning yirik asari “Navodir ul-vaqoe” bilan birinchi tanishuvim deb
atalgan qismi to‘liq mazkur asarga bag‘ishlanadi. Muallifning ta’kidlashicha,
“Navodir ul-vaqoe” asari borligini hamma bilsada, uning kimning qo‘lida
ekanligini hech kim bilmasdi. Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, Ahmad Donish
hayotligi davrida bu kitobning o‘z qo‘li bilan yozilgan nusxasini Siddiqxon bilan
maxfiy aloqa bog‘lab, nusxa ko‘chirish uchun u kitobni omonat olgan va
ko‘chirishni xushxat mirzo Abdulvohid Munzimga topshirgan.
Sadriddin Ayniy Ahmad Donishning badiiy til va uslub sohasidagi eng
yaxshi an’analarini o‘zlashtirib olishga va rivojlantirishga intiladi. Ayniy bu haqda
shunday deydi: “Navodir ul-vaqoe” kitobini dastlab ko‘rganim va o‘qiganimda
menga ta`sir qilgan joylari juda ko`p edi... “Navodir ul-vaqoe” bilan tanishuvim
menga inqilobiy fikrlarni uyg‘otibgina qolmay, balki nasrnavis bo‘lsaydim,
nasrnavislik muyassar bo`lganida ham Ahmad Mahdum kabi voqealarni
o‘quvchilarga sodda tilda gavdalantirib ko‘rsata oladigan nasrnavis bo`lsam edi,
deb orzu qilardim. Sodda tilda yozish bobida Ahmad Mahdumdan o`tib ketish
fikrida bo`ldim. Bu esa uning ustoziga chuqur hurmati va munosib shogird
ekanligini ko`rsatadi 17
.
Ahmad Donish Buxoro amirligi va unda hukmdor bo‘lgan amirlarning tarixi
masalalariga alohida e’tibor qaratgan. Ahmad Donishning “Buxoro mang‘it
amirlarining muxtasar tarixi” va boshqa bir qator asar mavjud. Dоnish “Risоlаt
dаr ilmi kurrа” (glоbus hаqidа risоlа) dеb nоmlаngаn аsаr hаm yozgаn bo‘lib undа
glоbusning vаzifаsi uning ilm uchun аhаmiyati undаn аmаliy fоydаlаnshi hаqidа
gаp bоrаdi.
16 B.S.Turdiyev. “Ma’naviyatshunoslik” fanidan o‘quv uslubiy majmua Buxoro -2017 38-bet
17 T.E.Rahmonov ,M.Z.Orziyevning “Ikki tarixiy siymo” Buxoro 2015-yil 20-bet
23

Ahmad Donishning “Navodir ul-vaqoye’” (“Nodir voqealar”), “Risolai
muxtasari az tarixi xonadoni mang‘itiya” (“Mang‘itlar xonadoni saltanati tarixi
haqida qisqacha risola”; bu asar “Tarixiy risola” nomi bilan ham mashhur) kabi
asarlarida Buxoroda hukmronlik qilgan mang‘itlar sulolasi tarixining qariyb 150
yillik davrini tasvirlaydi. Xususan, “Mang‘itlar xonadoni saltanati tarixi…”
risolasida Buxoroda 1756 – 1910 yillarda hukmronlik qilgan mang‘it amirlari
Muhammad Rahimxon, Amir Muhammad Doniyolbiy, Amir Shohmurod, Amir
Haydar, Amir Husayn, Amir Umarxon, Amir Nasrullohxon, Amir Muzaffarxon,
Amir Abdulahadxon faoliyati va shaxsiyati to‘g‘risida muhim ma’lumotlarni
keltiradi.
Sadriddin ayniy o‘z asarlarda shunday so‘zlarni keltirgan- “1964 yilning
boshida taniqli ma’rifatparvar olim, yozuvchi Ahmad Donishning “Navodirul
vaqoe” (Nodir voqoealar) asarini o‘zbek tilida chop etish masalasi chiqib keldi. Bu
asar XIX asrda Buxoro amirligida bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar,
shuningdek, o‘lkashunoslik, axloq, odob, madaniyat, san’at masalalariga
bag‘ishlangan bo‘lib, fors tilida bitilgan, unda eski arab so‘zlari ham ko‘p
ishlatilgan. Asar matnini atoqli tarixchi Abdurahmon Hamroev va mashhur alloma
Sog‘uniy domla o‘zbek tiliga tarjima qilganlar. Endigi vazifa o‘zbek tilidagi
matnni nashriyot va kitobxonlar talabi darajasida tahrir qilish, shu bilan birga asar
mazmuniga putur yetkazmaslikdan iborat edi. Domla ana shu vazifani (mening
oldin jurnalistika sohasida ishlaganimni hisobga olib bo‘lsa kerak) menga
topshirmoqchi ekanliklarini aytdilar. Bu, albatta, men uchun sharafli edi.
“Navodirul vaqoe” ni nashrga tayyorlash jarayonida ustoz bilan tez-tez
uchrashadigan bo‘ldim. Domla asar matnining nashrga tayyor qismini diqqat bilan
o‘qir va ko’pincha ayrim iboralar ustida to‘xtalib, menga maslahatlar berardilar 18
.
“Tarjimai ahvoli amironi Buxoro” nomli risola 1959 yanvarning
26sentyabrida, Buxoro- muzey hodimi Ahmad Qosimzoda tashabbusi bilan,
shahrimizda yashovchi fuqaro Muhiddinovdan sotib olingan. Kitob u kishiga
bobosi, Saidahmad qozidan meros tariqasida qolgan. Qo’lyozmaning 92 va 99
betlarida qozining shaxsiy muhri bosilgan. Risola muzeyning fondida 9823/11
24

raqami bilan saqlanmoqda.Asar tojik tilida arab grafikasida yozilgan. Asarning bu
nusxasi muallifning dasxatidir. Kitobning o’lchovi 99 betdan iborat, yozuvi
nastaliq, qog’ozi va muqovosi oddiydir.
Ahmad Donish bu asarda Amir Doniyoldan boshlab to Amir Abdulahad
podsholigi davrigacha bo’lgan voqealarni bayon qiladi. Kitobning 93-betidan to
99-betigacha Ahmad Donish o’z esdaliklarini yozgan. Kitobning boshida qizil
rangdagi qalam bilan tojik tilida “Tarixi amironi mang’itiya Buxoro Sharif, Asari
Ahmad Donish” degan yozuv bor 18
.
Buxoro amirligi ma’rifat, fan va san’atning rivojlanishiga yo’l qo’ymagan.
Chet davlatlar, shu qatorda Rossiyadan keladigan fan yangiliklari to’grisidagi
ma’lumotlar Buxoroning taraqqiyparvar ziyolilariga kiyinchilik bilan yetib kelardi.
Buxoroda o’rta asrlarga xos tuzumning barcha salbiy hislatlari saqlanib qolgan
edi.
Ahmad Donish o’z kitoblarida Buxoroda ko’pgina ziyolilar amirning jabr
qilishiga chidayolmasdan Buxoroni tark etib, qolganlari esa Buxorodan ketishga
tayyor ekanligi yozilgan. Ahmad Donish xotin- qizlarni Rossiyaga o’xshab
o’qimishli, aqlli va erkaklar bilan teng huquqli bo’lishlarini xohlar edi.
O‘z davrida ayrim mang‘it amirlarining kaltabin siyosatini keskin tanqid
qilgan, mang‘itlar sulolasi to‘g‘risidagi tarixiy risolasida Amir Doniyol
(Muhammad Doniyolbiy otaliq) dan boshlab to Amir Abdulahadgacha bo‘lgan
sakkizta mang‘it amirlari to‘g‘risida batafsil so‘z yuritgan, rost so‘z va haqiqatni
har qanday sharoitda har qanday shaxsga nisbatan ayta olgan, adolatparvarlik
g‘oyalari va xolislik tamoyiliga o‘z tarixiy asarlarida ham qat’iy rioya qilgan
Ahmad Donishning Amir Nasrulloh haqidagi ushbu fikrlari va mulohazalari bizga
juda keng ma’lumotlar beradi. Albatta, Ahmad Donishning bu so‘zlari ko‘pchilik
tomonidan “qonxo‘r va shafqatsiz” deb baholangan va hanuz baholanayotgan,
hamda tavqi la’natdan hamon qutulolmayotgan Amir Nasrulloh shaxsiyatini
o‘rganish va tushunishda o‘ziga xos ochqich vazifasini o‘taydi. Ahmad
Donishning mulohazalari Amir Nasrullohdek ziddiyatli va fojiali shaxs xarakterini
18 Sh.R.Avezova.“Ahmad Donishning merosyga doir”. Buxoro-1995 15-bet
25

tushunish va anglashni ancha osonlashtiradi. Asar shubhasiz Buxorodagi
mang’itlar hukmronligi tarixini o’rganishda muhim manba hisoblanadi.
Ahmad Donish mang’it sulolasining amirlari to‘g‘risida achchiq va haqiqiy
gaplarni aytgan. Masalan, amir Doniyol (1758-1785 yillar) to‘g‘risida quyidagi
gaplarni yozgan: “Amir Doniyol hukmronlik qilgan vaqtda Buxoro Madrasa va
machidlarning ko‘prog‘i namoz va ibodat joyi bo‘lmasdan eshakarabalar,
mashqoblar to‘xtaydigan va chaykovchilarning bug‘doy quyadigan joylariga
aylandi. Ahmad Donish yozadiki, mang’itlar amirlik ishlarini boshqarishga tartib
qilolmaganliklari sababli ular vaqf omboridan bug’doyni o‘g‘irlab, vino ichish va
harom ishlarini yo‘lga qo‘yganlar. Ularni so‘raydigan va jazolanadigan odam
bo‘lmagan. Ular paytida mansabdor shaxslar o‘rtasida nojo‘ya ya ishlar ham ko‘p
bo‘lgan”. Ular davrida boshqa tartibsizlik ham bo‘lgan, masalan soliq turlari ham
ko‘p bo‘lgan, misol qilib aytganda faqat nikoh qilish uchun hoziga 10 nuqra tanga
berish kerak edi. Ahmad Donish yozadiki Qozi kalon lavozimida aroq ichuvchi
Qozi Nizomiddin o‘tirgan. Amir Muzaffar paytida xalqning dardini biladigan
mansabdor shaxs bo‘lmagan. Ahmad Donishning ijtimoiy-siyosiy va falsafiy
qarashlarini aniqlashda uning “Tarjamai ahvoli amironi Buxoro” (Buxoro
amirlarining tarjimai xollari). Asarda Buxoro amirlarning olib borgan siyosatlari
haqida ham ko‘plab ma’lumotlarni aytib o‘tgan.
Podshohlar, sultonlar, amirlar, xoqonlar, shahanshoh-imperatorlar o‘zlariga
nomaqbul, ammo obro‘ va nufuzi baland kishilarni saroydan chetlashtirish
maqsadida ularni mamlakatning poytaxtdan olis viloyatidagi u yoki bu amalga
tayinlaganlar. Bu jihatdan, Sulton Husayin Boyqaro tomonidan Alisher
Navoiyning Astrobodga hokim qilib yuborilganligini eslash kifoyadir. Xuddi
shunday munosabat Amir Muzaffar hamda Ahmad Donish o‘rtasida ham yuz
berdi. Tabiiyki amirning bunday yo‘l tutishi ma’rifatparvar adibni Buxoro adabiy
muhiti, yoru do‘stlari qurshovidan, ularning qizg‘in suhbatlaridan, she’rxonlik
anjumanlaridan mahrum qildi. Tanholik, g‘amginlik, ma’yuslik,
maslakdoshlaridan uzoqlashish Donishni ruhan va jismonaya ezdi, azobda
qoldirdi. Ayni shu vaqtlarda musavvid (yozuvchi) oqshomlari o‘zini yomon sezib,
26

eski kasali qo‘zg‘algan paytda Bedil ruboiylarini mutolaa qilishdan qoniqmay
ularni kitobat qilish bilan ko‘ngliga taskin berardi toki ma’no izlashga moyil
tabiati tasalli xosil qilsin 19
.
Ahmad Donish Rossiyaning ilmu-fanini rivojlanishini chet davlatlar
matbuotidan o‘qib turib amirlik tuzumi mansabdorlarining ilmu-fan rivojlanishiga
to’skinlik qilayotganliklarini tanqid qilar edi. Ahmad Donish amir Muzaffarga
yozadiki, Buxoroda yashaydigan va ijod qiladigan olimlar, shoirlar, san’at
arboblari amirlikning gavhlaridir, ularni adolatli amir qo‘llashi, ularga yordam
berishi kerak. Ahmad Donish olim na marifatparvar zamondoshlariga g’amxo’rlik
qilishga o‘z hissasini qo‘shishgan, bu esa jamiyat rivojlanishiga ko‘p foyda
keltirgan 20
.
Podshoh, podshohlikdan tutgan maqsadi nima ekanligini va uning atrofidagi
o‘rda xizmatchilarining talablarini nazarga olib ish olib borishi kerakdir. Sulton
talabining eng ulug‘lari esa viloyatni mustahkamlash, o‘z davlatidan foydalanish,
o‘lgach dunyoda yaxshi nom qoldirishdir. Bu ishlar esa xalqsiz va askarsiz
bo‘lmaydi. Mamlakatdagi davlatning muhim ishlarini bajarishda ish ko‘rgan,
tajriba o‘tkazgan odamlar kerakdir. Shunday bo‘lganda podshohning qo‘li bir oz
bo‘lsa ham bo‘shaydi, o‘z davlatidan bahra topa oladi. Xazinalar molga to‘lib,
xayr-ehson eshigi ochilar ekan, unday podshohning yaxshilikda nomi chiqadi.
Hamma ham unga xizmat qilishni o‘ziga sharaf deb biladi. Ammo ularda
xizmatkorlarining asl talabi esa qo‘lga boylik kiritish, yer-suv ko‘paytirib obro‘
qozonish, xalq ichida yurt boshlig‘i bo‘lish, xullas o‘zlarining orzulariga yetishdan
iboratdir. Askarlar esa ma’raka va maydonlarda jonbozlik qilib, ko‘kraklarini
o‘qqa tutadilar. Buning sababi mavjud naqd foydani qo‘ldan chiqarmaslikdir. Endi
bu so‘zlardan ma’lum bo‘ldiki, sultonlar o‘z atroflaridagi xizmatchilarini,
askarlarini tinchlantirib ularning dunyoviy turmushlarini yaxshilamagunlaricha
o‘zlari ham saltanat va davlatlarida rohatga erisha olmas ekanlar. Shunday
bo‘lgach, podshohlar safarda, hamma vaqt xalq tinchligini izlovchi bo‘lsinlar.
19 Sh.Shukurov. “Marifatparvar adibning hayoti haqida” //Buxoro mavjlari” 2006 yil 1-son 12-bet
20 Rahmon Muiniy. “Ahmad Donish hayoti haqida”. Buxoro 2007-yil 8-bet
27

Xalq tinchlanmaguncha o‘zlariga rohatni harom deb bilsinlar 20
. Asarda Ahmad
Donish o‘zining adolatparvar hukmdor haqidagi qarashlari bilan birga mang‘it
amirlarini tanqid qiluvchi fikrlarni ham bildirib, hukmdorlarning cheklanmagan
hokimiyatiga qarshi chiqqan. Uning fikricha, "Haqiqiy hukmdor odobli, e’tiborli,
kamtar, yeyishda, ovqatlanishda va hayotda parhezkor bo`lishi darkor” degan 21
.
Ahmad Donishning fikrlaridan ma’lumki, u o‘z asarini yaratishda o‘z
davrining boshqa tarixnavislaridan farqli o`laroq xolisona, tanqidiy yondashgan.
Asar o‘zi yozilgan davrdan ancha kechroq tarix ilmi ommasiga ma‘lum bo‘lgan.
Unga qadar esa asar haqidagi ma’lumotni biror manbada uchratmaymiz. Hattoki,
Ahmad Donishning eng yaqin shogirdi Sadriddin Ayniy ham ushbu asar haqida
ma’lumot bermagan. Faqatgina 1936-yilda u E.E.Bertels birinchilardan bo‘lib,
Ahmad Donishning noma’lum asarining qo‘lyozmasini aniqlaganligini ma’lum
qilib, uni “Risola” deb nomlaydi. 1946-yilda S.U.Ulug‘zoda asarning qisqacha
mazmunini xalqqa ma’lum qildi. Ushbu asarning boshqa qo‘lyozma nusxalari ham
mavjud. 1959-yilda Hodizoda tomonidan tayyorlangan tojik tilidagi birinchi
nusxasi chop etildi. Ushbu asar qisqartmalar bilan berilgan. 1960-yilda
A.M.Mirzoyev tomonidan asarning 5 ta qo‘lyozma nusxasi asosida tanqidiy matni
nashrdan chiqdi. Ikkinchi nashr birinchi nashridan hajm jihatidan ancha farq
qiladi. Tanqidiy matnda bir qator yangi qiziqarli ma`lumotlar ham mavjud.
Masalan, kirish qismi Ahmad Donishning tarixchi sifatidagi faoliyatini
o‘rganishga ko‘mak beradi 21
.
Ahmad Donish asarlarda ko‘p marotaba aholini ilimli bo‘lishini takidlab
o‘tgan. Mamlakat har sohada bilimli aholi ishlashini istagan. Yoshlarni bilim
olishni ilm o‘rganishlari kerakligi haqida kuyinib gapiradi. Kitobxonlik
madaniyati haqida gap ketganda Sh.M.Mirziyoyev takidlaganlaridek “Ma’naviy
hayotimizda muhim voqea bo‘lgan ana shunday loyihalar haqida gapirganda,
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi, Imom Buxoriy va Imom Termiziy
nomlaridagi xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari, Islom akademiyasi kabi
ilmiyma’rifiy muassasalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish ishlari boshlanganini alohida
21 J.G’ulomov. “Ahmad Donishning ilmiy merosi”. Buxoro-2014 yil 37-bet
28

qayd etish zarur. Shular qatorida buyuk allomalarimizning yodgorlik majmualari
qoshida hadisshunoslik, islom huquqshunosligi, tasavvuf, kalom va aqida ilmi kabi
diniy-ma’rifiy yo‘nalishlarni o‘rganish bo‘yicha maxsus maktablar tashkil etildi.
Albatta, bizning bu ishlarimiz chuqur ilmiy va amaliy asoslarga ega. Ma’lumki,
qadimiy madaniyat va sivilizatsiyalar chorrahasi bo‘lgan yurtimiz zaminidan o‘rta
asrlarda minglab olimu ulamolar, buyuk mutafakkir va shoirlar, aziz-avliyolar
yetishib chiqqan. Ularning aniq fanlar va diniy ilmlar sohasida qoldirgan bebaho
merosi, butun insoniyatning ma’naviy mulki hisoblanadi. Hozirgi kunda
O‘zbekistonimizning kitob fondlarida 100 mingdan ziyod qo‘lyozma asarlar
saqlanmoqda. Afsuski, bu nodir kitoblar hali to‘liq o‘rganilmagan, ular olimlar va
o‘z o‘quvchilarini kutib turibdi. Ushbu noyob asarlarda bugungi davr o‘rtaga
qo‘yayotgan juda ko‘p dolzarb muammolarga javob topish mumkin. Xususan,
islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini chuqur ochib beradigan, barcha
odamlarni ezgulik, mehr-oqibat va hamjihatlik yo‘lida birlashishga da’vat etadigan
teran ma’noli fikr va g‘oyalar bugun ham o‘z qimmati va ahamiyatini yo‘qotgan
emas. Lekin biz ana shunday noyob meros vorislari, shunday boylik egalari
bo‘laturib, ularni har tomonlama o‘qish-o‘rganish, xalqimiz, avvalo, unib-o‘sib
kelayotgan yoshlarimizga, jahon hamjamiyatiga yetkazish bo‘yicha, yetarli ish
qilmaganimizni ham ochiq tan olish kerak” 22
.
“Tarjamai ahvoli amironi Buxoro” (Buxoro amirlarining tarjimai xollari)
asarda Rossiyaga elchilik safarlari haqida ham aytib o‘tilgan. Qushbegi Ostonaqul
boshchiligidagi elchilar Rossiyada bo‘lishadi va ular o‘zlari bilan birga rus
podshosiga amir tomonidan yozilgan iltimosnomani ham olib borishadi. Bu
voqealarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan muallif iltimosnoma mantnini asarida
ko‘rsatadi. “Oq podsho- sizdan iltimosimiz shuki, men taxtga yaqinda
o`tirganman. Mamlakat ishlarini yaxshiroq tushunib o‘rganish uchun sharoit
yaratib bering. Buxoroda suv tanqisligi bois dehqonlar ahvoli og‘ir, Amudaryo va
Sirdaryodan suv olib kelish kerak. Buning uchun yetarlicha zamonaviy
texnologiyalar va harbiy sohada qo‘shin askarlarning jang mahorati pastligi bois
22 Sh.Mirziyoyev.Oliy Majlisga Murojaatnomasi T:. “Adolat” 2017-y 12-b.
29

harbiylar kelib o‘rgatib kestin” kabi fikrlar bildirilgan edi. Tabiiyki, bu
iltimosnoma shaklidagi xat rus hukmron doiralari tomonidan xursandchilik bilan
kutib olindi 23
.
Ahmad Donish Buxoro amirligidagi hokimlar qozilar, beklar ko‘ngillari
istagan hamma narsani o‘zlariniki qilib olishlari xalqning risqini hech tab
tortmasdan o’lashtirganlari haqida ham yozgan. U yana hukmdor - mulkdorlar
orasida ichkilikkbozlik, buzuqlik, qimorbozlik qattiq turib qoralagan. Kambag’al
kishilar esa o’zlarini qayoqqa urishlarini bilmasdilari, amir va vazirlar ruxoniy
ulamolar va amaddor hammasi bir to‘da kallakesarlar bo‘lib, bir- birlarining
qo‘llariga suv quyishlarini takidlaydi. Dоnishning fikrigа ko’rа, “Dаvlаt bir guruh
kishilаr ehtiyojlаrini qоndirish uchun emаs, хаlq mаnfааtlаri uchun, mаmlаkаtni
оbоd qilish uchun хizmаt qilmоg’i zаrur. Biz dunyoni gullаb-yashnаtish uchun,
dеngizlаr kеzib o‘rgаnish uchun, yеr оsti bоyliklаrini tоpish uchun, uning hаmmа
qit’аlаri vа аhоlisini bilish uchun tug‘ilgаnmiz”- dеb yozgаn edi Dоnish. Buning
uchun hukmdоr bilimdоn, mа’rifаtli, оdil vа o‘z fuqаrоlаri mаnfааtlаri uchun
хizmаt qilmоg’i shаrt. U qаndаy mаsаlаni hаl qilmаsin, eng аvvаl o‘zini fuqаrо
o‘rnidа, ulаrni esа o‘z o‘rnidа tаssаvvur qilmоg‘i lоzim. Bu аdоlаtni tа’minlаshgа
imkоn yarаtаdi. “Mаmlаkаtni idоrа qilishdа,-dеydi Dоnish,- hukmdоr muhim
dаvlаt muаmmоlаrini o‘z аtrоfidаgi mаslаhаtchilаr bilаn birgаlikdа hаl qilishi
kеrаk. Mаslаhаtchilаri hаm dоnishmаnd vа аdоlаtli kishilаr bo‘lishi kеrаk vа
ulаrning fikri bilаn hisоblаshishi shаrt, chunki ko’pchilikning аqli, bir kishining
аqlidаn оrtiqrоqdir” 24
.
Аhmаd Dоnish “Navodir ul vaqoe” asarida оilа qurish vа uni sаqlаsh uchun
ko’p hаrаkаt qilish kеrаkligi, er-хоtin munоsаbtlаridа nikоh shаrtlаrining
bаjаrilishi аzоblаrsiz, qiyinchilik аfsus nаdоmаtlаrsiz bo‘lmаsligini tа’kidlаydi. U
yigitlаrni оilа qurmаsdаn оldinоq ungа ruhiy, аqliy tаyyorgаrlik ko’rishgа
chаqirаdi. Оilа nikоh аsоsidа qurilаr ekаn аql bilаn tаnlаngаn jufti hаlоl, yaхshi
хоtin-bu yordаmchi do‘st ekаnligi, аqlli erkаk, аql bilаn o‘zаrо mаslаhаt vа rоzilik
23 Sh.Tosheva.“Ahmad Donish va uning tarixiy risolasi”.// Buxoro mavjlar. Buxoro, 2007.№3, -B.37.
24 B.S.Turdiyev.“Ma’naviyatshunoslik” fanidan o‘quv uslubiy majmua. Buxoro -2017 36-bet
30

bilаn uy хo‘jаligini yurgizishi kеrаklgini uqtirаdi. Оilаli erkаkning yillik dаrоmаdi
500-1000 dirhаmgаchа bo’lishi, uning ilmi vа hunаri bo’lib uning оrqаsidа оilа
tеbrаtishi shаrtligi, shахsiy uyi, mulki vа хo‘jаligi, nuqsоnlаrdаn хоli tаshqi
go‘zаlligi, jismоniy bаrkmоlligi bo’lishi kеrаkligini tа’kidlаydi. Аhmаd Dоnish
erkаk, erning оilаdаgi, хоtinning er оldidаgi mаjburiyatlаri hаqidа, qаynоnаning
оilаdаgi o‘rni hаqidа qiziqаrli, purhikmаt fikrlаrni kеltirаdi. Dоnish аsаridа
хоtinning er оldidаgi mаjburiyatlаri ko‘rsаtib bеrilgаn. Bulаr quyidаgilаr:
- O‘z eri hаqidа fаqаt yaхshi gаpirishi kеrаk;
- turmush o‘rtоg‘ining kаmchiligini yashirishi kеrаk;
- o‘zаrо munоsаbаtlаridаgi gаplаr, ikir-chikir munоsаbаtlаrni sir tutishi
kеrаk;
- erining istаklаrini bаjаrishi kеrаk;
- erining хursаndchiligigа shеrik bo‘lishi kеrаk;
- bоyligini mulkini аsrаshi kеrаk;
- itоаtli, rаhmdil, mеhribоn, qаnоаtli bo‘lishi lоzim.
Donishmand har doim aholi yashash sharoiti, jamiyat taraqqiyoti haqida
qayg‘urgan. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov jamiyat
taraqqiyotida olimlarning o‘rni masalasiga to‘xtalib o‘tar bekan, “Hozirgi har bir
olim, ayniqsa, jamiyatshunos olim o‘z ilmiy faoliyatini respublika muammolariga,
o‘z xalqi va butun mamlakatimiz tarixiga muofiqlashtirishi lozim. Ravshanki,
bunday intilish jamiyatshunos olimlar ilmiy va ijtimoiy faoliyatining birligi
xarekterini, ularning respublika ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtirokini belgilab
berishi kerak”, deb ta’kidlash bilan birga, ilmiy xodimlar o’z fikrlarini erkin,
ma’suliyat bialn ifoda etishlari uchun sharoit yaratish, ularning ijodiy va ijtimoiy
faolligini rag’batlantirish, ilmiy tadqiqotlar bajarish uchun davlat buyurtmalarni
tanlov sistemasini shakillantirish ham bayon etdi. Ahmad Donish asosan asarlarni
yaratishda xalq manfaatlarni ko‘zlab yozishga harakat qilgan.
31

Ahmad Donish turli tanqid va tazyiqlardan qo‘rqmay ushbu ma’lumotlarni
keltirishi uning mazkur davrdagi tarixni o‘z holicha bayon qilganligi bilan
xarakterlanadi. Mustaqillik sharofati tufayli bu kabi yurtdoshlarimizning o‘lmas
tarixiy merosi xalqimizga qaytarildi va tariximizning noma’lum sahifalari ochildi.
Bizning vazifamiz esa bu kabi asarlarni tadqiq etib mamlakatimiz tarixini
ochilmagan sahifalarni o’rganishdan iboratdir.
Mutafakkir “Navodir ul vaqoe” asarida asosan adolatli hokimiyat o‘rnatish,
dehqonchilikni rivojlantirish, hunarmandlarni qo‘llab-quvvatlash, fan yutuqlaridan
bahramand bo‘lish, olimlarni tayyorlash Vatan va xalqni qoloqlikdan xalos etadi,
deb fikr yuritadi, barcha kishilar ma’rifatli bo‘lishini istaydi. U kar bir kishining
qorni to‘q, usti but o‘zi bilimli bo‘lishini va shu bilan birga, Buxoroga kelgan qar
qanday chet elliklarning savollariga qiynalmay javob bera olishini orzu qiladi.
“Biz dunyoni gullatib-yashnatish, daryo-dengizlarni kezib o‘rganish, yer osti
boyliklarini topish, yerning hamma qit’alari, u yerdagi aholini bilish uchun
tug‘ilganmiz”, — degan donishmandning ijtimoiy g‘oyalari o’z davri uchun
muhim ahamiyatga ega. Donish mavjud iqtisodiy-siyosiy tuzumning taraqqiyotga
g‘ov bo‘lib qolganligini anglab yetadi va bu g‘ovni olib tashlash yo‘llarini
qidiradi.
Ochko‘zlik, mol-dunyoga ochlik yoli bilan topilgan boylik bolalarning
axloqiy qiyofasiga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun Donish bunday hissiyotga
berilishga yo‘l qo‘ymaslikni tavsiya etadi, mansabga intilishni qoralaydi 25
.
Insonparvarlik ruhi bilan yo‘g‘rilgan islohotlar xalqimiz turmushining yanada
yuksalishi, mamlakatimiz obodligi va taraqqiyotini ta’minlash, vatanimizning
dunyo hamjamiyatida obro‘-e’tiborini yuksaltirish va yosh avlodni barkamol etib
tarbiyalashda yuksak samaralar berishi aniq.
25 Z.Ahmedova. “Tafakkur daryosiga cho’msang” Jamiyat boshqaruv jurnali 2009-yil 2-son 38-bet.
32

XULOSALAR
Ahmad Donishning “Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif” asari XIX asrda
Buxoro amirligi tarixini yorituvchi muhim manbalardan biri hisoblanadi. Asarda
Buxoro amirlarining tarjimai hollari, ularning davlat boshqaruvidagi faoliyati va
hukmronlik yillari tasvirlangan. Ahmad Donish bu asarida Buxoro amirlarining
siyosiy faoliyatiga tanqidiy yondashgan, ularning davlatni boshqarishdagi
kamchiliklari va ijobiy jihatlarini tahlil qilgan.
Ahmad Donish asarida faqatgina tarixiy voqealarni bayon qilmay, balki
o‘zining ilmiy va ijtimoiy qarashlarini ham ifoda etgan. U Buxoro amirligining
zaiflashish sabablarini, hukmdorlarning noto‘g‘ri siyosiy qarorlari, ulamolar va
davlat arboblarining yuksak darajadagi saviyasizligi bilan bog‘liq ekanini
ko‘rsatadi.
Umumiy xulosalar:
1. Tanqidiy yondashuv – Ahmad Donish asarida Buxoro amirlarining
faoliyatini chuqur tahlil qilib, ularning hukmronligidagi kamchiliklarni tanqidiy
baholagan.
2. Davlat boshqaruvi masalalari – U davlatni oqilona boshqarish, adolat va
bilimning muhimligini ta’kidlab, hukmdorlarning saviyasizligi davlat inqiroziga
sabab bo‘lishini ko‘rsatgan.
3. Adolat va ilm ahamiyati – Asarda ilm-fan va adolatni rivojlantirish
davlatning gullab-yashnashiga xizmat qilishi, aks holda inqirozga yuz tutishi
tushuntiriladi.
4. Tarixiy saboqlar – Donishning asari tarixdan saboq chiqarish uchun muhim
manba bo‘lib, u faqat o‘tmish haqida emas, balki kelajak avlodlarga ham pand-
nasihat sifatida xizmat qiladi.
Bu asar Buxoro tarixini o‘rganishda, ayniqsa, uning ijtimoiy va siyosiy
muhitini tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi.

33

FOYDALANILG
AN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
I. Prezident asarlari va normativ hujjatlar:
1. Mirziyoyev, Sh. M. "Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz". Toshkent: O‘zbekiston. 2021.
2. Mirziyoyev, Sh. M. "Inson qadri uchun" – Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi. Toshkent: O‘zbekiston. 2021.
3. Mirziyoyev, Sh. M. "Konstitutsiyaviy islohotlar – demokratik
rivojlanishning mustahkam kafolati". Toshkent: O‘zbekiston. 2022.
4. Mirziyoyev, Sh. M. "O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichi: inson
qadri va milliy manfaatlar ustuvorligi". Toshkent: O‘zbekiston. 2023
5. Mirziyoyev, Sh. M. "Yangi O‘zbekiston – innovatsiyalar va ilg‘or
texnologiyalar sari". Toshkent: O‘zbekiston. 2024.
II. Asosiy adabiyotlar, darsliklar, jurnal va gazetalar ro'yxati:
6. “Ahmad Donish: Hayoti va ijodi” – O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi,
Toshkent, 2021.
7. “Buxoro amirligi tarixi: Ahmad Donish asarlari tahlili” – Sharq Nashriyoti,
Toshkent, 2022.
8. “Ahmad Donish va uning ilmiy merosi” – Fan va Texnologiya Nashriyoti,
Toshkent, 2023.
9. “O‘zbek adabiyoti tarixi” – O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi Nashriyoti,
Toshkent, 2020.
10. “Ahmad Donish asarlarining lingvistik tahlili” – Til va Adabiyot Instituti
Nashriyoti, Toshkent, 2021.
11. “Buxoro ma’rifatparvarlari: Ahmad Donish va Sadriddin Ayniy” –
Ma’naviyat Nashriyoti, Toshkent, 2022.
34

12. “Ahmad Donishning tarixiy asarlari” – Tarixiy Meros Nashriyoti, Toshkent,
2023.
13. “O‘zbek ma’rifatparvarlari” – Ma’rifat Nashriyoti, Toshkent, 2020.
14. “Ahmad Donish: Falsafa va adabiyot” – Falsafa Nashriyoti, Toshkent,
2021.
15. “Buxoro amirligi va Ahmad Donish” – Tarix Nashriyoti, Toshkent, 2022.
16. “Ahmad Donishning ilmiy faoliyati” – Ilm Ziyo Nashriyoti, Toshkent,
2023.
17. “O‘zbek adabiyoti: Ahmad Donish davri” – Adabiyot Nashriyoti, Toshkent,
2020.
18. “Ahmad Donish va uning davri” – Davr Nashriyoti, Toshkent, 2021.
19. “Buxoro tarixida Ahmad Donish"”– Tarix Ziyo Nashriyoti, Toshkent, 2022.
20. “Ahmad Donish: Hayot va meros” – Meros Nashriyoti, Toshkent, 2023.
21. “O‘zbek ma’rifatparvarlari tarixi” – Ma’rifat Tarixi Nashriyoti, Toshkent,
2020.
22. “Ahmad Donishning adabiy merosi” – Adabiyot Merosi Nashriyoti,
Toshkent, 2021.
23. “Buxoro amirligi va uning ma’rifatparvarlari” – Ma’rifat Nashriyoti,
Toshkent, 2022.
24. “Ahmad Donish: Ilm va ma’rifat” – Ilm Nashriyoti, Toshkent, 2023.
25. “O‘zbek adabiyoti: Ma’rifatparvarlik davri” – Adabiyot Nashriyoti,
Toshkent, 2020.
III. Internet resurslari:
26. www.ziyonet.uz – O‘zbekistondagi ta’lim va ilmiy resurslar portali.
27. www.stat.uz – O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi.
28. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasining qonun va huquqiy hujjatlar
bazasi.
29. www.eduportal.uz – Ta’lim sohasidagi yangiliklar va materiallar portali.
35

Ahmad Donishning ‘‘ Tarjimayi holi amironi Buxoroyi sharif ’’asari kurs ishi

Sotib olish