Ahmad Taroziy “fununu-l-balogʻa” asari - Tilshunoslik - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	439.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

96 Sotish

Ahmad Taroziy “fununu-l-balogʻa” asari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
MAVZU: AHMAD TAROZIY “FUNUNU-L-BALOG A” ASARIʻ
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
2

MUNDARIJA
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ........................................................................... 2
I BOB. “FUNUNU-L-BALOG A” – MUMTOZ ADABIYOTNING YUKSAKʻ
NAMUNASI SIFATIDA .......................................................................................... 7
1.1. Ahmad Taroziy faoliyati va adabiy merosi ........................................................ 7
I bob bo yicha xulosalar
ʻ .......................................................................................... 17
II BOB. “FUNUNU-L-BALOG A” ASARIDA SHE’R NAVLARI TARTIBI
ʻ ..... 18
2.1. Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asarida janrlar tasnifi
ʻ ....................... 18
2.2. “Fununu-l-balog a” asaridagi she’r navlarining hozirgi she’riy janrlar bilan
ʻ
munosabati ............................................................................................................... 30
XULOSA ................................................................................................................ 55
................................................................................................................................. 57
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 57
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev “Dunyo
shiddat bilan o zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxnaʻ
soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo layotgan bugungi kunda
ʻ
ma naviyat va ma rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga
ʼ ʼ
yetishga intilishiga e tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir. Aynan ta lim
ʼ ʼ
va ma rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan hisoblanadi, insonlarni
ʼ
ezgulikka da vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo lishga undaydi. Bu
ʼ ʻ
o zgarishlarni hammadan ham ko proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar
ʻ ʻ
o z davrining talablari bilan uyg un bo lsin. Lekin ayni paytda o zligini ham
ʻ ʻ ʻ ʻ
unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug zotlarning avlodimiz, degan da vat ularning
ʻ ʼ
qalbida doimo aks-sado berib, o zligiga sodiq qolishga undab tursin,”
ʻ 1
– deydi o‘z
nutqida.
“Bizning o z oldimizga qo ygan maqsadimiz yurtimizda yashab ijod
ʻ ʻ
etgan ulug zotlarning hayot yo li va qoldirgan merosini to liq tasvirlash emas,
ʻ ʻ ʻ
balki ularning eng buyuk namoyandalari timsolida ma rifat, ilm-u fan,
ʼ
madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o zida uyg unlashtirgan
ʻ ʻ
xalqimizning ma naviy olami naqadar boy va rang-barang ekanini isbotlab
ʼ
berishdan iboratdir. Bunday noyob va bebaho boyliklarni har tomonlama
chuqur o rganish, uning ma no-mazmunini farzandlarimizga yetkazish masalasi
ʻ ʼ
barchamiz, birinchi galda ziyolilarimiz , butun jamoatchiligimiz uchun ham
qarz, ham farz bo lishi shart, deb hisoblayman. Nima uchun? O zimiz – bugun
ʻ ʻ
shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o z zimmamizga
ʻ
olmasak, chetdan kelib hech kim bu ishni qilib bermaydi” 2
.
Darhaqiqat, Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek ona
vatanimizda yashab ijod etgan buyuk bobokalonlarimizning bebaho merosini
o zimiz o rganishimiz, kelajak avlodga munosib tarzda yetkazib bermog imiz
ʻ ʻ ʻ
lozim. O zbek xalqi ma naviy dunyosining shakllanishiga g oyat kuchli va
ʻ ʼ ʻ
1
Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Т.:
“Ўзбекистон”, 2017. – Б. 27 .
2
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 28.
4

samarali ta sir ko rsatgan zotlardan biri bu – Ahmad Taroziydir. Shayx Ahmadʼ ʻ
Xudoydod Taroziy turkiy tilda asar yozishga, turkiy adabiyotni boyitishga,
uni rivojlantirishga o z zamonasida bel bog lagan va bugungi kunda mumtoz
ʻ ʻ
adabiyotning yorqin vakili sifatida ardoqlanadigan allomalarimizdan biridir.
Ada-
biyotshunos olim A.Hayimetov nazdida aytadigan bo lsak, Ahmad Taroziy
ʻ
“Adabiyotdan turkiydagi birinchi nazariy qo llanma”
ʻ 3
muallifidir.
Shayx Ahmad Taroziy o z asarlari bilan nafaqat adabiyot, tarix, ilm-u fan
ʻ
rivojiga ulkan hissa qo shdi, balki o zbek xalqi va umuman, turkiy xalqlar
ʻ ʻ
ma naviy dunyosini boyitishga xizmat qildi. Uning adabiy merosini o rganish
ʼ ʻ
bugungi kun bilimdonlari va izlanuvchilari uchun adabiy didni yuksaltirish,
tarixni o rganish, ma naviy qadriyatlarni, o zlikni anglashda nihoyatda
ʻ ʼ ʻ
ahamiyatlidir. Shuning uchun ham biz yoshlar o tmishdagi
ʻ
ota-bobolarimiz ijodiy merosini asrab-avaylash, ularni bizdan keyingi avlodlarga
munosib tarzda yetib borishini ta minlash maqsadida ushbu bitiruv malakaviy
ʼ
ishimizni Shayx Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asariga bag ishladik.
ʻ ʻ
Taroziyning asarlari o lmas, bebaho qiymatga egadir. O rganayotgan
ʻ ʻ
mavzuyimiz “Fununu-l-balog a” asaridagi mumtoz she’r navlarini kuzatib,
ʻ
asardagi o nta she’r navini hozirgi adabiyotshunoslikdagi mumtoz she’riy janrlar
ʻ
bilan munosabati.
Mavzuning o rganilganlik darajasi.
ʻ Ahmad Taroziyning “Fununu-l-
balog a” asarining qo lyozmasi haqidagi dastlabki ma lumot 1930-yili nemis
ʻ ʻ ʼ
sharqshunosi Xyerman Ete tomonidan keltirilgan. U “Fununu-l-balog a”ni:
ʻ
“She’riyat san’ati, qofiya va baytlar san’ati, nasr va she’riyatning barcha turlari
haqidagi juda qiziqarli asar,” deya baholaydi. Undan keyin Amerikalik olim
Devin DeUisning “Fununu-l-balog a” ga oid tadqiqotlarida ko rishimiz mumkin.
ʻ ʻ
Bundan tashqari o zimizning olimlardan A.Hayitmetovning “Adabiyotdan
ʻ
turkiyda birinchi nazariy qo llanma” deb nashrga tayyorlagan so z boshisida
ʻ ʻ
“Fununu-l-balog a” ning ahamiyati, Shayx Ahmad Taroziy va Mir Husayn
ʻ
3
Ўзбек тили ва адабиёти, 1993. 1-сон.
5

xattot haqida, asar mohiyati haqida so z yuritilgan. Shayx Ahmad Taroziyʻ
adabiy merosining o zbek adabiyotida tutgan maqomini ochib berish bugungi
ʻ
adabiyotshunoslik fanining muhim vazifalaridan biridir.
Bitiruv ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog liqligi.
ʻ
Tadqiqot mavzusi Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston milliy universiteti
ʻ ʻ
ilmiy ishlar rejasiga muvofiq bo lib, O zbek adabiyotshunosligi kafedrasida
ʻ ʻ
bajarilayotgan ilmiy tadqiqotlar rejasiga kiritilgan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi
“Fununu-l-balog a” asarining birinchi bobida keltirilgan she’r navlari qismini
ʻ
nazariy jihatdan tahlil qilib hozirgi adabiyotshunoslikdagi mumtoz she’riy
janrlar bilan munosabatini tadqiq qilish.
Ishning asosiy maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab
olingan:
– Shayx Ahmad Taroziyning faoliyati va adabiy merosini o rganish;
ʻ
– “Fununu-l-balog a” asarining yaratilishini tadqiq etish;
ʻ
– Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asarida janrlar tasnifini tahlil
ʻ
qilish;
– “Fununu-l-balog a” asaridagi she’r navlarining hozirgi she’riy janrlar
ʻ
bilan munosabatini o rganish.
ʻ
Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida
Ahmad Taroziyning “Fununu-l -balog‘a” asari nashr variantlari belgilandi.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti. “Fununu-l-balog‘a” asari janrlar
ko‘lamining o‘ziga xos jihatlarini o‘rganishd – a n iborat.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
– Taroziy ijodining manbalari o rganilgan;
ʻ
– Asar tarkibi tahlil etilgan;
– Asarda janrlar tasnifi tahlil qilingan;
–Asardagi she’r navlarining hozirgi she’riy janrlar bilan munosabati
o rganilgan.
ʻ
6

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi to rtʻ
faslni ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro yxatidan iborat.
ʻ
I BOB. “FUNUNU-L-BALOG A” – MUMTOZ ADABIYOTNING
ʻ
YUKSAK NAMUNASI SIFATIDA
1.1. Ahmad Taroziy faoliyati va adabiy merosi
Mumtoz adabiyotimizda beqiyos o ringa ega shoir va adabiyotshunoslardan
ʻ
biri shubhasiz Taroziydir. Uning to liq ismi Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy
ʻ
bo lib, u XIV asr oxiri – XV asr boshlarida Movarounnahrda yashab ijod
ʻ
qilgan. Bu davrda Movarounnahrga Temuriy shahzodalardan biri – Amir
Temurning suyukli nabirasi Mirzo Ulug bek hukmronlik qilar edi. Shayx Ahmad
ʻ
ibn Xudoydod Taroziy XV asrning boshlarida Taroz (sho ro davrida Jambul deb
ʻ
nomlangan, hozirda Taroz nomi tiklangan) shahrida tug ilgan. U haqdagi dastlabki
ʻ
ma lumot Boburning “Aruz risolasi” asarida uchraydi. Boburshoh bahri tavilning
ʼ
rajazga oid namunasi sifatida Shayx Ahmad baytini keltiradi: “Rajaz bahrida bir
rukn matviy, bir rukn maxbun vaznini yigirma rukn bila aytibturlar, nechukkim
Tiroziyning bu bayti:
Ko rdi ko zum sahar chaman ichida bir parivashekim yuzi gul, tani suman,
ʻ ʻ
zulfi binafsha, qaddi sarvi saxiy erdi lab shakar.
Lola o zidan o tanib, davosidin suman tonib erdi binafsha bosh solib, sarvu
ʻ ʻ
chinoru qoj ham bo ldi qadin ko rub digar.
ʻ ʻ
Mufta ilun mafo’ilun mufta ilun mafo’ilun mufta ilun mafo’ilun mufta ilun
ʼ ʼ ʼ ʼ
mafo’ilun mufta ilun mafo’ilun
ʼ 4
.
Keyinroq esa ramal bahridan bir rukn solim, bir rukn mahzuf, degan izoh
bilan:
Ko zlaring mendin o ldi jonu dil,
ʻ ʻ
Sarv qadingdin bo ldi poydor gil.
ʻ
Fo’ilotun fo ilotun fo’ilotun fo ilun,” – deya ikki bayti va uning taqte’sini
ʼ ʼ
beradi 5
. Ko rinadiki, Boburshoh Shayx Ahmad Taroziy risolasini tilga olmagan,
ʻ
4
Бобур. Мухтасар. – Т.: Ф a н, 1971. – Б. 69.
5
O‘sha asar. – B. 71.
7

faqat unga shoir sifatida munosabatda bo lib, bir necha baytini misol tariqasidaʻ
keltirgan xolos. Taroziy o z davrining zabardast shoirlari Lutfiy, Haydar
ʻ
Xorazmiy, Atoiy, Sakkokiylarga zamondosh bo lgan. U nafaqat turkiy tildagi,
ʻ
balki arab va fors tillaridagi adabiyotlar va adabiyot nazariyasiga oid asarlarni
ham chuqur o rgangan. Taroziyning alohida she rlar devoni borligi adabiyot ahliga
ʻ ʼ
noma lum. Hozircha uning “Fununu-l-balog a” (“Badiiylik ilmlari”) asari ma lum
ʼ ʻ ʼ
xolos. “Fununu-l-balog a” XV asr va keyingi davrlarga oid qo lyozmalar
ʻ ʻ
katalogida ham uchramaydi, bu davr haqida tadqiqot olib borgan olimlar ham uni
deyarli tilga olishmagan. Faqat xorijda ikki manbada tilga olingan, ularning tavsifi
ham to liq emas
ʻ 6
. Shundan kelib chiqqan holda ushbu muallif haqida uning asosiy
asariga asoslanib, bir qator ma lumotlar berishga to g ri keladi.
ʼ ʻ ʻ Muqaddimada
muallif o zi haqida: “Azza va jalla hamdidin va Rasul alayhi-s-salom na tidin
ʻ ʼ
so ng Shayx Ahmad binni Xudoydod Taroziy, rufa allaohu qadruhu fi-d-
ʻ ʼ
doraynkim, bu imoratning muhandisi va bu iboratning mudarrisidur” 7
. Ya ni hamd
ʼ
va na tdan so ng ushbu imoratning muhandisi yozadi va fikrlarning mudarrisi
ʼ ʻ
bo lgan Shayx Ahmad binni Xudoydod Taroziydirki, Alloh uning ikki yo li
ʻ ʻ
(dunyoyu oxirat)ni yoritsin. Mana shu qisqa ma lumot bilangina biz muallif haqida
ʼ
xabar topamiz. Asari haqida esa shunday muxtasar ma lumot berilgan: “Rasul
ʼ
(s.a.v.) hijratindin sekkiz yuz qirq yil o tub erdikim, bu ilmg a shuru’ etib, furs va
ʻ ʻ
turk alfozini tarkib aylab, risolaye tartib qilduq, tamom bo ldi. Otini “Fununu-l-
ʻ
balog a” qo yduq. Va ba zi yaronlar “Latoyifi Taroziy” ham dedilar. Va taqavvu’i
ʻ ʻ ʼ
as’hob (3b) zavqdin va arbobi shavqdin uldurkim, bu durar safinasidin va guhar
xazinasidin bahra va fayz olsalar, rioyat etaki birla aybin yopib, inoyat qalami birla
sahvin rost qilg aylar va musannifu qoyilu kotibu sohibin duoyi xayr birla yod
ʻ
tutqaylar. Fi madhi sultonu-l-a zam amir Ulug bek Ko ragon xallada mulka va
ʼ ʻ ʻ
saltana” 8
. Demak, asar hijriy 840/1436-37-yili yozilgan. Asar nomi “Fununu-l-
balog a” (Balog at fanlari) bo lib, uni ayrim zamondoshlari “Latoyifi Taroziy”
ʻ ʻ ʻ
6
Catalogue the Persian, Turkish, Hindustani and Pishtü in the Bodlean Library, Part II. Turkish, Hindustani and
Additonal Persian Manuscripes, ed. Hermann Ethe (Oxford: The Clarendon Press, 1930)., col. 1225, № 2170. [2-
қисм : турк , ҳинд , пушту ва қўшимча форе қўлёзмалари . Ҳермани Эте мухаррирлигида // Америка
шарқшунослари жамияти журнали . 104/2] [1984]. Б . 303-314].
7
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий . Фунуну - л - балога . – Т .: Мумтоз сўз , 2017. – Б . 4.
8
O‘sha asar. – B. 4.
8

(Taroziy latifliklari) deb ataganini ham muallif eslatib o tadi. “Fununu-l- balog a”ʻ ʻ
o zbek adabiyotshunoslik tarixida she rshunoslikka doir o zbek tilidagi ilk nazariy
ʻ ʼ ʻ
qo llanma hisoblanadi.
ʻ “Fununul-balog a” asari an’anaviy Allohga hamd va ʻ
payg ambarga na t qismlari bilan boshlanadi. Undan keyin asarning yozilish
ʻ ʼ
sabablariga o tiladi. Muqaddima ham ancha pishiq ishlangan. Unda arabiy, forsiy
ʻ
she’riy parchalar uchraydi. Risola muqaddimadan tashqari she’r qismlari, qofiya va
radif, she’riy san’atlar, vazn, muammo ilmiga bag ishlangan besh qismdan iborat.
ʻ
Bu qismlar “fann” deyilib, sarlavhalari arab tilida berilgan: “Al-fann ul-avval fi
aqsom ush- she’r”; “Al-fann us-soniy fi-l-qofiya va radif”; “Al-fann us-salis fi-
sanoe ush- she’r”; “Al-fann ur-robe’ fi-avzon ush-she’r”. Asarning muammoga
bag ishlangan beshinchi qismi bizgacha yetib kelmagan.
ʻ
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” risolasi turkiy mumtoz poetika
ʻ
olamida alohida mavqe va ahamiyatga ega asardir. Avvalo, risolaning turkiy tilda
bitilganligi eng ustuvor xususiyat hisoblanadi. Shu ma noda “Fununu-l-balog a”
ʼ ʻ
o zidan keyin yaratilgan turkiydagi ko plab adabiy-nazariy manbalar uchun asos
ʻ ʻ
vazifasini o tadi. Jumladan, bugungi mumtoz adabiyotshunoslik masalalarini
ʻ
yorituvchi qo llanma, darslik va ilmiy risolalarning tub ildizlari Taroziy qarashlari
ʻ
bilan mutanosib. Bu borada A.Hojiahmedov, S.Matjon va Y.Is‘hoqovlarning
mumtoz adabiyot nazariyasiga doir asarlarini sanab o tish mumkin.
ʻ
“Fununu-l-balog a” o z davri adabiy muhiti ehtiyoji yanglig yaratilgandir.
ʻ ʻ ʻ
Shayx Ahmad asarini qaysi shaklda yaratmoqchi bo lgani, bundan ko zlagan
ʻ ʻ
asosiy maqsadini ham yaxshi ifodalagan. Uningcha, burun o tgan adabiyotshunos
ʻ
olimlar adabiyot nazariyasi bo yicha kitob yozganlarida ko pincha bir masalaga
ʻ ʻ –
yo she’r turlari masalasiga, yoki vazn masalasiga, yoki badiiy san’at masalalariga
to xtalganlar. Yoki biri she’riy janr xususiyatlarini yoritib bergan. Shayx Ahmad
ʻ
esa bu sohada mukammal bir qo llanma yaratishni, o z risolasida nazariy
ʻ ʻ
masalalarning barchasini yoritib, tahlil etib berishni niyat qiladi, toki uni o qigan
ʻ
kishilar nazariyadan mumkin qadar to la ma lumot va foyda olsinlar: “Ammo ko p
ʻ ʼ ʻ
kishi bu tariqada necha ta lif qilubturlar va lekin hech kimarsa nazmning tamom
ʼ
fununin berarda jam’ qilmaytur. Va yana bu sababdin rag bat havosi g olib bo lib,
ʻ ʻ ʻ
9

havas dilbarini ko ngul pardasindin bu tariqa yuz ko rguzdikim, nusxa qalamg aʻ ʻ ʻ
keltursakim, nasr va nazmning jam’ qavoyid va aqsomig a mushtamil bo lsa, to
ʻ ʻ
har kim balog atqa moyil va fasohatqa qobil erur, foyda olsa”
ʻ 9
.
“Fununu-l-balog a” va Sharq mumtoz poetikasi.
ʻ “Fununu-l-balog a”ning ʻ
muhim tomoni shundaki, u o zbek tilida yozilgan. Asar o zbek tilida
ʻ ʻ
adabiyotshunoslikka, ya ni poetikaga oid birinchi marta yozilgan asar ekani o z-
ʼ ʻ
o zidan ma lum. Fors tilida poetikaga oid asarlar ko p bo lib, “Fununu-l-
ʻ ʼ ʻ ʻ
balog a”dan ancha oldin yozilgan. Jumladan, Rodiyoniyning “Tarjumon ul-
ʻ
balog a” (XI-XII), Rashididdin Votvotning “Hadoyiq us-sehr” (XII), Shamsiddin
ʻ
Qays Roziyning “Al-Mu’jam” (XIII), Nosiruddin Tusiyning “Me’yor ul-ash’or”
(XIII), Toj ul-Xalaviyning “Daqoyiq ush-she’r” (XIV) kabi qator asarlarni keltirish
mumkin.
“Fununu-l-balog a” muallifi Shayx Ahmad fors-tojik tilini mukammal
ʻ
bilgani asarda turli janrlardan keltirilgan parchalardan ma lum bo lib turadi. U o z
ʼ ʻ ʻ
asariga tahlil sifatida keltirgan fors-tojik shoirlarining bugun fanga ma lum
ʼ
bo lganlari ham, ma lum bo lmaganlari ham bor. Taroziyning “Fununu-l-balog a”
ʻ ʼ ʻ ʻ
asari o z davridagi adabiy hayot ehtiyoji va talablari asosida yuzaga kelgan, deyish
ʻ
mumkin. Chunki forsiy tilda she’r yozadigan iste’dod egalari, xususan, yoshlar
uchun she’r qoidalari aruz vazni, qofiya, she’riy san’atlar, she’rlarning janr
xususiyatlari haqida kitoblar, turli qo llanmalar ko p edi. O zbek tilida esa she’r
ʻ ʻ ʻ
yoki boshqa badiiy asar yozishga qiziqqan iste’dodli kishilar uchun bunday ilmiy
qo llanma, risolalar bo lmagan. O zbek tilida asar yozishga, o zbek adabiyotini
ʻ ʻ ʻ ʻ
boyitishga, uni rivojlantirishga bel bog lagan qobiliyat egalari esa Ulug bek
ʻ ʻ
davrida tobora ko payib borayotgan edi. Umuman, Taroziyning bu asari o zbek
ʻ ʻ
xalqining ma naviy va madaniy taraqqiyoti bilan chambarchas bog langan edi
ʼ ʻ .
Taroziyning mazkur “Fununu-l-balog a” asarining yana bir ahamiyatli jihati
ʻ
shundaki, unda shu paytgacha nomlari bizga noma lum bo lgan, turkiy tilda ijod
ʼ ʻ
qilgan Muhammad Temur Bug o, Hoji Aqcha Kindiy, Bu Nasaq, Qutbiddin
ʻ
Saroiy, Bu Siyoqa, Jaloliy, Shams Qisoriy hamda forsiyda she’rlar bitgan
9
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий . Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 17.
10

Sayfiddin Isfarangiy, Mavlono Sayfiddin, Imom Umid Kamoliy, Imom
Ziyovuddin Forsiy, Jalol Samarqandiy kabi shoirlar eslatilib, ularning asarlaridan
parchalar keltirilgan. “Fununu-l-balog a”ning yagona qo lyozma nusxasiʻ ʻ
Angliyaning Bodlian kutubxonasida saqlanadi. Ana shu nusxaning faksimilesi
asosida “Fununu-l-balog a” hozirgi o zbek yozuvida nashr etildi (“O zbek tili va
ʻ ʻ ʻ
adabiyoti” jurnali, 2002-yil, 1-6-son; 2003-yil, 1-3-son). Professor Devin
DeUisning tadqiqotiga ko ra, Navoiy hazratlaridan avval u zotning salaflari
ʻ
Lutfiy, Sakkokiy, Mavlono Haydar, Atoiylar haqida qo shimcha ma’lumot
ʻ
beruvchi, o zgacha yondashuvni talab etuvchi noyob adabiyotshunoslik
ʻ
yodgorligi Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asaridir.
ʻ Ushbu
qo lyozmaning yagona nusxasi hozirda London shahrida Oksford
ʻ
universitetining Bodlian kutubxonasida Elliot 127 raqami ostida saqlanadi.
Qo lyozma 139 sahifadan iborat bo lib, har bir sahifa hoshiyalarigacha mayda
ʻ ʻ
nasta’liqda bejirim xusnixat bilan matn bitilgan. Matn f.1b bezatilgan
frontispis bilan boshlanadi. Qo lyozmaning f.139a kolofoniga ko ra, asar
ʻ ʻ
Buxoroda hijriy 989, milodiy 1581-yili xattot Mir Xusayn Kulangi Buxoriy
tomonidan ko chirilgan. Professor DeUis ushbu qo lyozma bilan 1992-yili
ʻ ʻ
Indiana universitetining Ichki Osiyo ilmiy- tadqiqotlari institutida Oksford
universitetining Bodlian kutubxonasi tomonidan tayyorlangan mikrofilm
orqali tanishadi.
Professor Devin DeUisning ushbu asarga qiziqishining boisi shundaki,
mazkur asar Navoiygacha bo lgan davrning adabiy muhitini yorituvchi,
ʻ
Navoiy salaflari she’riyati haqidagi ma’lumotlarni beruvchi, turkiy
she’riyatning rivojlanish jarayonini tasvirlab beruvchi bebaho asardir. Shu
jumladan, XIV-XV asrlar Markaziy Osiyoda turkiy va forsiyda bitilgan
baytlarning rang-barangligini namoyon etuvchi, uning Movarounnahr
zaminidagi noyob adabiy yodgorlikning turkiy ijod namunasi sifatida
qadrlanishi, shubhasiz, adabiyotshunoslik faniga ma’lum yagona qo lyozma
ʻ
nusxasi o laroq o z qimmatini oshiradi. Ushbu asar Temuriylar davri O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyo madaniy muhiti haqida boy ma’lumot beruvchi, eski turkiy tilda
11

bitilgan, ammo olimlar tomonidan e’tiborsiz qolgan asarlardan hisoblanadi.
Asar muqaddimasida muallif o zini “Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy”ʻ
va “kim bu imoratning muhandisi va bu iboratning mudarrisidur” 10
deb
tanishtiradi. Taroziyning yor-u do stlari “Fununu-l-balog a” asarini “Latoifi
ʻ ʻ
Taroziy” deb ham atashgan. Asar muqaddimasida Taroziy unga homiylik
qilgan Mirzo Ulug bekka cheksiz maqtovlar keltirgan. Muqaddimada muallif
ʻ
asarni she’r na’vlari, qofiya ilmi, muammo ilmi tarzida besh qismdan qilib
yaratilganligini aytadi.
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” qo lyozmasi haqidagi dastlabki
ʻ ʻ
ma’lumot 1930-yilda nemis sharqshunosi Xyerman Ete tomonidan Oksfordda
tuzilgan “Bodlian kutubxonasida saqlanayotgan fors, turkiy, hind va pushtu
qo lyozmalari katalogi” da keltirilgan. Xyerman Ete o zining islom
ʻ ʻ
qo lyozmalari katalogini samarali mehnat qilgan va forsiy she’riyat
ʻ
namunalarini nemischaga o girish bilan shuhrat qozongan olimdir. Olim
ʻ
“Fununu-l-balog a” asarini “she’riyat san’ati, qofiya va baytlar san’ati, nasr
ʻ
va she’riyatning barcha turlari haqidagi juda qiziqarli asar” deya baholaydi.
Asarning kirillcha nashri yurtimizda Toshkent matbuotida e’lon qilinadi. Uni
Indiana universiteti uchun tayyorlangan mikrofilm kopiyasidan O zbekiston
ʻ
FA Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori professor
Ergash Umarov Toshkentga keltirib, professor Abduqodir Hayitmetov tahriri
ostida “O zbek tili va adabiyoti” jurnalining qator sonlarida “Shayx Ahmad
ʻ
ibn Xudoydod Taroziy: Fununu-l-balog a” sarlavhasi ostidagi maqola sifatida
ʻ
bosilgan. Maqolaning birinchi qismini A.Hayitmetov “Adabiyotdan turkiyda
birinchi nazariy qo llanma” deb nashrga tayyorlagan so zboshisida “Fununu-l-
ʻ ʻ
balog a” ning ahamiyati, Shayx Ahmad Taroziy va Mir Xusayn xattot haqida,
ʻ
asar mohiyati haqida so z yuritgan.
ʻ
“Fununu-l-balog a” asari haqida Zahiriddin Muhammad Boburdan
ʻ
boshqa birorta turkiygo y shoirlarning asarlarida ma’lumot kelmaydi.
ʻ
Boburning aruz qoidalari haqida yozgan “Muxtasar fil-aruz” asarida
10
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 4.
12

Taroziyning asarida bayon etilgan Lutfiy, Sakkokiy, Mavlono Haydar kabi
shoirlar haqida ma’lumot uchraydi. Qolaversa, Bobur “Muxtasar”ning ikki
joyida “Fununu-l-balog a” dan iqtibos keltiradi.ʻ
1.2 “Fununu-l-balog a” asarining yaratilishi va o rganilishi
ʻ ʻ
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” risolasi turkiy mumtoz poetika
ʻ
olamida alohida mavqe va ahamiyatga ega asardir. Avvalo, risolaning turkiy tilda
bitilganligi eng ustuvor xususiyat hisoblanadi. Shu ma noda “Fununu-l-balog a”
ʼ ʻ
o zidan keyin yaratilgan turkiydagi ko plab adabiy-nazariy manbalar uchun asos
ʻ ʻ
vazifasini o tadi. Jumladan, bugungi mumtoz adabiyotshunoslik masalalarini
ʻ
yorituvchi qo llanma, darslik va ilmiy risolalarning tub ildizlari Taroziy qarashlari
ʻ
bilan mutanosib. Bu borada A.Hojiahmedov, S.Matjon va Y.Is’hoqovlarning
mumtoz adabiyot nazariyasiga doir asarlarini sanab o tish mumkin.
ʻ
“Fununu-l-balog a” o z davri adabiy muhiti ehtiyoji yanglig yaratilgandir.
ʻ ʻ ʻ
Shayx Ahmad asarini qaysi shaklda yaratmoqchi bo lgani, bundan ko zlagan
ʻ ʻ
asosiy maqsadini ham yaxshi ifodalagan. Uningcha, burun o tgan adabiyotshunos
ʻ
olimlar adabiyot nazariyasi bo yicha kitob yozganlarida ko pincha bir masalaga yo
ʻ ʻ
she’r turlari masalasiga, yoki vazn masalasiga, yoki badiiy san’at masalalariga
to xtalganlar. Yoki biri she’riy janr xususiyatlarini yoritib bergan. Shayx Ahmad
ʻ
esa bu sohada mukammal bir qo llanma yaratishni, o z risolasida nazariy
ʻ ʻ
masalalarning barchasini yoritib, tahlil etib berishni niyat qiladi, toki uni o qigan
ʻ
kishilar nazariyadan mumkin qadar to la ma lumot va foyda olsinlar: “Ammo ko p
ʻ ʼ ʻ
kishi bu tariqada necha ta lif qilubturlar va lekin hech kimarsa nazmning tamom
ʼ
fununin berarda jam’ qilmaytur. Va yana bu sababdin rag bat havosi g olib bo lib,
ʻ ʻ ʻ
havas dilbarini ko ngul pardasindin bu tariqa yuz ko rguzdikim, nusxa qalamg a
ʻ ʻ ʻ
keltursakim, nasr va nazmning jam’ qavoyid va aqsomig a mushtamil bo lsa, to
ʻ ʻ
har kim balog atqa moyil va fasohatqa qobil erur, foyda olsa”.
ʻ 11
Shayx Ahmad Taroziy o z asariga quydagicha tartib beradi:
ʻ “ Fununu-l-
balog a” asari an’anaviy Allohga hamd va payg ambarga na t qismlari bilan
ʻ ʻ ʼ
boshlanadi. Risola muqaddimadan tashqari she’r qismlari, qofiya va radif, she’riy
11
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 17.
13

san’atlar, vazn, muammo ilmiga bag ishlangan besh qismdan iborat. Bu qismlarʻ
“fann” deyilib, sarlavhalari arab tilida berilgan:
– “Al-fann ul-avval fi aqsom ush-she’r”;
– “Al-fann us-soniy fi-l-qofiya va radif”;
– “Al-fann us-salis fi-sanoe ush-she’r”;
– “Al-fann ur-robe’ fi-avzon ush-she’r”;
Asarning muammoga bag ishlangan beshinchi qismi bizgacha yetib
ʻ
kelmagan.Taroziy o z kitobini zamon podshosi Ulug bekka bag ishlashga qaror
ʻ ʻ ʻ
qiladi. Asarning kirish qismi Ulug bek haqidagi quyidagi ta rif-tavsif bilan
ʻ ʼ
tugallangan: “...saltanat daryosining gavhari va ma dalat qonining javhari, saxovat
ʼ
boronining abri va shijoat beshasining shohi, shahanshohi a zam, shahriyori a lam,
ʼ ʼ
sohibus-sayful-kalam, ma dani lutf-u karam, moliki riqobi umam, farmondehi turk,
ʼ
arab va ajam, mag isiddin vad-davron Amir Ulug bek Ko ragon...”
ʻ ʻ ʻ 12
Biroq Taroziy asari Ulug bekka yetib borgan-bormagani ham hozircha bizga
ʻ
qorong i. Shayx Ahmad haqida esa tarixiy manbalarda hech qanday ma lumot
ʻ ʼ
saqlanib qolmagan. Asardan anglashiladiki, Shayx Ahmad fors-tojik shoirlari
ijodini juda yaxshi bilgan, ular asarlarining eng mukammal va mo tabar qo lyozma
ʻ ʻ
nusxalaridan foydalangan. Turkiydagi she’riy parchalar, ba zi badiiy san’atlarning
ʼ
misoli uchun keltirilgan bayt-u misralar aksariyat holda Taroziy qalamiga mansub
hisoblanadi. Bir so z bilan Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” risolasini XV
ʻ ʻ
asr adabiyotshunosligi uchun o ta ahamiyatli asar deyish mumkin.
ʻ Shayx Ahmad
Taroziyning “Fununu-l-balog a” asari hozirga qadar to laqonli o rganilgan deb
ʻ ʻ ʻ
ayta olmaymiz. Ammo asarni nafaqat o zimizda balki xorijda ham qiziqib
ʻ
o rganish say harakatlari olib borilgan. “Fununu-l-balog a”ning xorijdagi
ʻ ʻ
tadqiqotchilarining izlanishlari natijasi quydagicha: 2005-yili Devin DeUisning
“Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziyning “Fununu-l-balog a” asarida Navoiy
ʻ
salaflari: XV asr O rta Osiyo madaniyotshunosligining e’tiborsiz qolgan manbasi”
ʻ
[1.73-163] nomli katta maqolasi Journal of Turkish Studies jurnalida e’lon qilinib,
hozirda marhum professor Elizar Birnbaumning 80 yilligiga bag ishlangan edi.
ʻ
12
Шайх Аҳмад Тарозий. Фунуну-л-балога. – T.: Хазина, 1996. – Б. 6.
14

Devin DeUisning tadqiqotiga ko ra, Navoiydan avval uning salaflari Lutfiy,ʻ
Sakkokiy, Mavlono Xaydar, Atoiylar haqida qo shimcha ma lumot beruvchi,
ʻ ʼ
o zgacha yondashuvni talab etuvchi noyob adabiyotshunoslik yodgorligi Ahmad
ʻ
Taroziyning “Fununu-l-balog a” asaridir.
ʻ Ushbu qo lyozmaning yagona nusxasi ʻ
hozirda London shahrida, Oksford universitetining Bodlian kutubxonasida Elliott
127 raqami ostida saqlanadi. Qo lyozma 139 sahifadan iborat bo lib, har sahifa
ʻ ʻ
hoshiyalarigacha mayda nasta liqda bejirim xusnixat bilan matn bitilgan. Matn f.1b
ʼ
bezatilgan frontispis bilan boshlanadi. Qo lyozmaning f.139a kolofoniga ko ra,
ʻ ʻ
asar Buxoroda hijriy 989, milodiy 1581-yili xattot Mir Husayn Kulangi Buxoriy
tomonidan ko chirilgan. Professor DeUis ushbu qo lyozma bilan 1992-yili Indiana
ʻ ʻ
universitetining Ichki Osiyo ilmiy-tadqiqotlari institutida Oksford universitetining
Bodlian kutubxonasi tomonidan tayyorlangan mikrofilm orqali tanishadi. Professor
Devin DeUisning ushbu asarga qiziqishining boisi shundaki, Navoiygacha bo lgan
ʻ
davrning adabiy muhitini yorituvchi, Navoiy salaflari she’riyati haqidagi qimmatli
ma lumotlarni beruvchi, turkiy she’riyatning rivojlanish jarayonini tasvirlab
ʼ
beruvchi bebaho asardir.
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” qo lyozmasi haqidagi dastlabki
ʻ ʻ
ma lumot 1930-yili nemis sharqshunosi Xyerman Ete (1844-1917) tomonidan
ʼ
Oksforda tuzilgan “Bodlian kutubxonasida saqlanayotgan fors, turkiy, hind va
pushtu qo lyozmalari katalogi”da keltirilgan. Xyerman Ete o zining islom
ʻ ʻ
qo lyozmalari katalogini tuzishda samarali mehnat qilgan va forsiy she’riyat
ʻ
namunalarini nemischaga o girish bilan shuhrat qozongan olimdir. Xyerman Ete
ʻ
“Fununu-l-balog a” qo lyozmasining qisqacha ta rifi va uning mazmuni to g risida
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
ma lumot bergan. Devin DeUisning yozishicha, Xyerman Ete “Fununu-l-
ʼ
balog a”ni “she’riyat san’ati, qofiya va baytlar san’ati, nasr va she’riyatning
ʻ
barcha turlari haqidagi juda qiziqarli asar” deya baholaydi. Professor Devin
DeUisga ko ra, 2003- yili Oksfordda Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a”
ʻ ʻ
qo lyozmasi haqida Xyerman Etedan keyin Gyunay Kut “Bodlian kutubxonasida
ʻ
saqlanayotgan turkiy qo lyozmalar katalogi”ga ilovasida fikr bildirgan. Gyunay
ʻ
Kut o z ilovasida Xyerman Etening “Fununu-l-balog a” asariga bergan ta rifidan
ʻ ʻ ʼ
15

bo lak boshqa biror yangilik kiritmagan. 2003-yilning sentyabr oyida Devin DeUisʻ
O zbekistonga tashrifi chog ida “Fununu-l-balog a”ning Toshkentda matbuotda
ʻ ʻ ʻ
e’lon qilingan kirillcha nashriga e’tiborini qaratadi. Uni Indiana universiteti uchun
tayyorlangan mikrofilm kopiyasidan O zbekiston FA Til va adabiyot instituti ilmiy
ʻ
xodimi, filologiya fanlari doktori professor Ergash Umarov Toshkentga keltirib,
professor Abduqodir Hayitmetov tahriri ostida “O zbek tili va adabiyoti”
ʻ
jurnalining qator sonlarida e’lon qilganligi ma lum bo ladi. Maqola “Shayx Ahmad
ʼ ʻ
ibn Xudoydod Taroziy: Fununu-l-balog a” sarlavhasi ostida bosilgan. Maqolaning
ʻ
birinchi qismini A.Hayitmetov “Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo llanma”
ʻ
deb nashrga tayyorlagan so zboshisida “Fununu-l-balog‘a”ning ahamiyati, Shayx
ʻ
Ahmad Taroziy va Mir Husayn xattot haqida, asar mohiyati haqida so z yuritgan.
ʻ
“Ammo ajablanarlisi,” – deydi Devin DeUis, A.Hayitmetov “Fununu-l-
balog a”ning yagona qo lyozmasi saqlanayotgan Bodlian kutubxonasi haqida hech
ʻ ʻ
qanday eslatma bermaydi; hatto, kutubxonadagi na saqlanish raqamiga, na katalog
tavsifiga hech qanday ishora qilinmaganligi aniqlanadi. Afsuski, A.Hayitmetov
nashrini Taroziy asarining to laqonli tanqidiy matni deb aytib bo lmaydi.
ʻ ʻ
Shuningdek, Hayitmetov kirillchada berilgan matnning asl turkiy yozuvdagi
orfografiyasini to g ri ochib berolmagan. Matndagi unlilarning xato shaklda,
ʻ ʻ
jarangsiz tovushlarni jarangli qilib berilishi yoki buning aksi va shu kabi xato va
kamchiliklar talaygina”, – deb ta kidlaydi olim.
ʼ
Yuqoridagi Devin DeUis aytib o tgan xato va kamchiliklarni tuzatish
ʻ
ishlarini 2017-yilda ilk bor to la holda o zbek tilida “Mumtoz so z” nashriyotida
ʻ ʻ ʻ
Hamidulla Boltaboyev va Jaloliddin Jo rayevlar e’lon qildi.
ʻ Bundan tashqari
a dabiyotshunos olim, professor H.Boltaboyev “Sharq mumtoz poetikasi”
kitobining “Adabiy turlar. She’r navlari; She’r tuzilishi. Aruz ilmi; Badiiy
san’atlar; Qofiya ilmi” nomli boblarida “Fununu-l-balog a”dan ko plab ilmiy
ʻ ʻ
ma lumotlar bergan. Adabiyotshunos I.Adizova “Uvaysiy ijodida janrlar takomili”
ʼ
risolasida “Fununu-l-balog a”dan ba zi ma lumotlar keltiradi. 2012-yilda Jalolbek
ʻ ʼ ʼ
Yo ldoshbekov asar haqida ““Fununu-l-balog a” asarida mumtoz poetika
ʻ ʻ
muammolarining ishlanishi” nomli dissertatsiya yozgan, biroq hali himoya
16

qilinmagani bois ilm ahliga taqdim etilmagan. Hozirgi kunda esa Dilnavoz
Yusupova “Fununu-l-balog a” ningʻ aruz qismiga oid ilmiy ishi va Orzigul
Hamrayeva ning esa qofiyaga oid ilmiy ishlari bizga ma lum
ʼ . Adabiyotshunoslik
nuqtayi nazaridan Taroziy risolasi batamom o rganilgan emas.
ʻ
I bob bo yicha
ʻ xulosalar
1. Shayx Ahmad Taroziyning hayoti va ijodi haqidagi juda qimmatli va
noma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash va ishimizda keltirishga muvaffaq
bo‘ldik.Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” asari haqidagi qimmatli ma’lumotlarni
berdik.
2. Shayx Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” risolasi turkiy
ʻ
adabiyotshunoslikka oid ilk asar. Shu yo nalishdagi dastlabki tajribadir. Asar
ʻ
yaratilganiga besh asrdan ko proq vaqt o tgan bo lsa-da, hali chuqur o raganilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
emas.
3. Ahmad Taroziy ijodini o rganishda bir qator professor olimlarimizning
ʻ
qilgan ishlarini ko rib chiqdik va ular haqida ma’lumotlar berdik.Ilm ahli oldida
ʿ
“Fununu-l-balog a”ning o rganilishi lozim bo lgan qirralari bisyor. Asarning shu
ʻ ʻ ʻ
kunga qadar o rganilgan va izlanishlar natijasida yuzaga kelgan ma lumotlarni
ʻ ʼ
to plashga
ʻ harakat qildik.
4.Risola hali “ochilmagan qo riq” misolidir. Shu boisdan,
ʻ
adabiyotshunosligimiz oldidada turgan endigi vazifa asarni ilmiy jihatdan to la va
ʻ
tugal o rganish, undagi turkiy mumtoz poetikaga taalluqli yangi
ʻ qirralarni
ochishdan iboratdir.
17

II BOB. “FUNUNU-L-BALOG A” ASARIDA SHE’R NAVLARI TARTIBIʻ
2.1. Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asarida janrlar tasnifi
ʻ
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” risolasi turkiy mumtoz poetika
ʻ
olamida alohida mavqe va ahamiyatga ega asardir. Avvalo, risolaning turkiy tilda
bitilganligi eng ustuvor xususiyat hisoblanadi. Shu ma noda “Fununu-l-balog a”
ʼ ʻ
o zidan keyin yaratilgan turkiydagi ko plab adabiy-nazariy manbalar uchun asos
ʻ ʻ
vazifasini o tadi. Jumladan, bugungi mumtoz adabiyotshunoslik masalalarini
ʻ
yorituvchi qo llanma, darslik va ilmiy risolalarning tub ildizlari Taroziy qarashlari
ʻ
bilan mutanosib. Biz ham ushbu risolani ko rib chiqish barobarida
ʻ e’tiborimizni
avvalo asarning birinchi qismiga, ya ni
ʼ she’r navlariga qaratdik. Islomiy adabiy
manbalarda adabiy tur va janrlar tasnifiga oid qarashlar nasr va nazmni ifoda shakli
sifatida farqlashdan, ularning xos xususiyatlarini aniqlab, nasriy va she’riy asarlar
tahlilida mana shularga amal qilinishni tavsiya qilishdan boshlanadi. Bu jihatdan
mashhur arab olimi Qudama ibn Ja farning “Naqdu-sh-she’r” va “Naqdu-n-nasr”
ʼ
asarlari 13
e’tiborlidir. Nasr va nazm xususida so z ketar ekan, “Fununu-l-
ʻ
balog a”da: “Va ulamo qoshinda nutq ikki nav’dur: nasr va nazm. Onikim, istisvob
ʻ
bobinda murattab ko rdilar, “nazm” atadilar. Va onikim, avroq visoqinda parishon
ʻ
topdilar, “nasr” dedilar.
Qit’a:
Nazm tovusist dar bog i balog at jilvagar,
ʻ ʻ
Kaz kamoli jilvai u aqli kull shaydo shavad.
Nasr dar bo stoni xotir to tiyi shirinnavost,
ʻ ʻ
K-on sabab ta siri fahm az ne’matash paydo shaved”.
ʼ
(Mazmuni:
Balog at bobida nazm tovus singari shunday jilvalar qiladiki,
ʻ
Uning bunday yetuk jilvalari har qanday aqlni o ziga shaydo etadi.
ʻ
Nasr esa fikr bo stonida to tiga o xshab shunday shirinso zlik ko rsatadiki,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Shu s ababdan, buning ne’mati tufayli (bir hodisani) tez tushunib olish
mumkin).
13
Qarang: Шарқ мумтоз поэтикаси Ҳамидулла Болтабоев талқинида. – Т.: ЎМЭДИН, 2008. – Б. 107.
18

“Fununu-l-balog a”da bu ikki ifoda (nutq) shakli farqlangach, muallif tomonidanʻ
nazmni o zini janrlarga ajratadi:
ʻ
1)Asosiy janrlar, ya ni mustaqil janrlar;
ʼ
2)Mustaqil bo lmagan janrlar.
ʻ
Mustaqil janrlarni quydagicha: “Aqsomu-sh-she’r” (She’r taqsimi) rukni
ostida quyidagi 10 she’r nav’i tasnif qilingan: qasida, g azal, qit’a, ruboiy
ʻ
masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutatavvil va fard 14
. Olim ushbu tasnif
bilan cheklanmasdan har bir she’riy janrning mohiyati, o zgarishi, tamsillari va
ʻ
boshqa jihatlarini jiddiy tahlildan o tkazgan. Bu o n she’r turlarini asosiy nav’ deb
ʻ ʻ
sanab, ularning janr xususiyatlarini saqlangan holda yozilajak tavhid, munojot,
manoqib, tamadduh, mazammat va mutoyiba kabilar mustaqil janr bo lmay, balki
ʻ
yuqorida keltirilgan o n nav’dagi shakllarga mos holda ularning vazn va
ʻ
qofiyasini saqlab, yozilajagini tushuntiradi. Dastlabki janr qasidaning bayoniga
o tishdan avval mumtoz matn tarkibi haqida ma lumot berib, muqaddima yoki
ʻ ʼ
debocha tarkibiga kiruvchi tavhid va munojot va na t va manoqib va madh va
ʼ
sababi ta lif va matnning yakuniy qismida xotima bo lishi zaruratini tayinlaydi.
ʼ ʻ
“Va she’rning ibtidosi matla va oxirin maqta derlar. Va baytning avvalgi juzvin
ʼ ʼ
sadr o qurlar va oxir juzvin ajz va zarb. Va qofiya va misra ning oxirin aruz
ʻ ʼ
derlar. Va so nggi misra ning avvalin ibtido”.
ʻ ʼ
Muallif har bir janrga nazariy ta rif berish bilan cheklanmay, janrdagi
ʼ
o zgarishlarni alohida ko rsatishi barobarida ularning har biriga mos misollar
ʻ ʻ
keltiradi. Mumtoz qasidaning xususiyatlarini bayon qilish bilan birga uning
mazmuniga alohida urg u berib, qasidada aytiladigan mamdux (qasida
ʻ
bag ishlangan shaxs)ning adlu insofi, shijoati, saxovati va boshqa fazilatlari zikr
ʻ
qilinishi lozimligini, agar shoirning iltimosi bo lsa, shu qasida tarkibida
ʻ
taxallusdan avval aytishi lozimligini eslatadi. Shu bilan birga misol tariqasida
keltirilgan qasidadagi badiiy san’atlarni ham izohlab ketadi.
Shayx Ahmad qasida haqida . Shayx Ahmad qasida janrining asosiy
xususiyatlari haqida to xtalganda, bu janr yigirma yetti bayt yoki undan kamroq
ʻ
14
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 18.
19

ham bo lishini yozadi va uning tarkibiy qismlari husni matla bilan boshlanib,ʻ ʼ
undan keyin madh, maqsud va maqta dan iborat bo lishini aytadi (32-34-b.).
ʼ ʻ
Qasida janrining quyidagi turi haqida so z yuritar ekan, janrning o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyati ana shundan iborat ekani haqida to liq tasavvurga ega bo lamiz: “Va
ʻ ʻ
qasidaning yana bir nav’i uldurkim, bu to rt vajhni (tartibni N.R.) tamomin rioya
ʻ
qilmaslar. So zni madh birla ibtido qilurlar” (34-b.). Bundan ma lum bo ladiki,
ʻ ʼ ʻ
qasidaning bu turi husni ibtido san’ati bilan boshlanadi va bu san’at husni matla
ʼ
o rnida keladi, bayt mamduxni ulug lashga qaratilgan
ʻ ʻ 15
bo ladi. Shu ta rifdan keyin ʻ ʼ
shayx Ahmad bir qator forsiyzabon shoirlar qatorida, Lutfiydan quyidagi baytni
keltiradi:
Ey jafo bobinda tasnif etkuchi yuz makru fan,
Muttasil husnung so zidur qayda bo lsa anjuman (36-b.)
ʻ ʻ
Sakkokiydan keltirgan quyidagi bayt ham husni ibtidoga misoldir:
Ey soching shaydo ko ngullarning savodi a zami,
ʻ ʼ
Halqa-halqa ruhning sarmanzilidur har xami (36-b.).
“Husni ibtido yoki husni matla bilan boshlangan qasidalar nasibsiz va
ʼ
gurizgohsiz bo ladi, to g ridan-to g ri madh bilan boshlanadi. Agar maqta ni xo b
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
tur birla ado qilsalar, uni husnu-l- maqta derlar”. Rashididdin Vatvotdan quyidagi
ʼ
baytlarni keltiradi:
To buvad andar falak avji nujum,
To buvad andar mador asli shajar.
Hamrohu ahbobi tu bodo tarab,
Xonai badxohi tu zeru zabar!
Mavlono Avhadiy aytur:
Umri tu bodo be adad,
andar sururi bemadad,
To “Qul hu vallohi ahad”
boshad pas “Tabbat yada”.
15
Husayniy Atoulloh, Badoyi’u-s-sanoyi’. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. – B.
255.
20

Shayx Ahmad g azal haqidaʻ . Shayx Ahmad Taroziy g azal janriga ʻ
to xtalib, bu janrning aksariyati yigirma bayt, kami besh bayt bo lishini aytadi.
ʻ ʻ
Ammo “magar qofiya topilmasa, to rt bayt qilurlar”
ʻ 16
, deb istisnoli holatni ham
ta kidlaydi va buning qoida tusiga kirmaganini, balki “ul ham zarurat hukmidan
ʼ
joyizdur”, deb izoh beradi. Shayx Ahmad fors-tojik va o zbek adabiyotida eng
ʻ
ko p tarqalgan g azal janrini kuzatib, shu xulosaga kelgan. Shayx Ahmad g azal
ʻ ʻ ʻ
janriga bergan shu tushuntirish va izohlardan keyin, “Taroziy aytur” deya quyidagi
besh baytli g azalni keltiradi:
ʻ
Gar sabo ul oy yuzidin olsa har soat niqob,
Tobi ayb tutqonidin bo lg ay pushaymon oftob.
ʻ ʻ
Qomatu raftorini ko rdi magar sarvu tazarv*, (tazarv tustovuq.
ʻ
qirg ovul.)
ʻ
Rashk o tidin sarv kuydiyu tazarv o ldi kabob.
ʻ ʻ
Ko zlarim uzra xayoling bir guzar qilg aymu deb,
ʻ ʻ
Har zamon kipriklarim jorub urub, separ gulob.
Furqatingdin yig lamoqdin bo ldum oningdek zaif,
ʻ ʻ
Kim sinamoqdin adaq qo ydim, buzulmodi hubob.
ʻ
El arosinda Taroziy bo lg usi Isonafas,
ʻ ʻ
Gar labing yodinda may o rnig a ichsa zahri nob (38-b.).
ʻ ʻ
“Fununu-l-balog a”ni nashrga tayyorlagan ustoz Abduqodir Hayitmetov
ʻ
Taroziy taxallusli she’rlar ham, taxallusi keltirilmagan she’rlar ham asar muallifi
Shayx Ahmadga tegishli ekanini yozgan edi. Yuqoridagi g azaldan Shayx Ahmad
ʻ
Taroziy o z davrining yetuk shoiri ekanini anglash mumkin.
ʻ
“Va taxallusdan so ng aytiladigan bayt bor, uni
ʻ ikki nav’ga ajratgan. Biri
shuki, taxallus bayti ma noda tugallanmay qoladi. Bir bayt bilan uni tugal qiladilar,
ʼ
uni mutammimu-l-anqos o qurlar. Va bir nav’i shuki, uni taxallusi tugallanadi, bir
ʻ
bayt misol tariqa keltiriladi, undan taxallus baytiga “rabt” hosil bo ladi, uni robita
ʻ
deydilar”. Xoja Kamoldan quyidagi misolni keltiradi:
Har kasi dar harami ishqi tu mahram nashavad,
16
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 30.
21

Har Barohim ba dargohi tu Adham nashavad.
Mard to ro y nayorad z-du olam ba Xudo,ʻ
Mustafovor k-az in hama olam nashavad.
To musharraf nashavad banda ba sultonsifaton,
Hargiz andar nazari xalq mukarram nashavad.
Gar shikasti tu kunad hosidi badgo yi Kamol,
ʻ
Dilat az jo naravad donamu darham nashavad.
Sangi bad go vhar agar kosai zarrin shikanad,
ʻ
Qiymati sang nayafzoyadu zar kam nashavad.
Shayx Ahmad qit’a haqida . Shayx Ahmad qit’a janri haqida to xtalib,
ʻ
uning asosiy belgisi kamida ikki baytdan iborat bo lishini, misralar qofiyalanishi
ʻ
shart emasligini aytadi. “Ammo, deydi shayx Ahmad, qofiya topsalar
aytaveradilar” 17
. Shundan keyin Taroziy o zining bir qit’asidan va Lutfiyning bir
ʻ
qit’asidan namuna keltiradi:
Gul yuzungni ko rgali, ey rashki hur,
ʻ
Dambadam ko z yoshi qondin dam urar.
ʻ
La lingga nisbat etar o zin aqiq,
ʼ ʻ
Ul Yamanni ko r, ki qondin dam urar.
ʻ
Mavlono Lutfiy aytadi, qit’a:
Bermagil derlar vafosizga ko ngul,
ʻ
Kim aning no shidin ortiq neshi bor.
ʻ
Men tama kesmasmen, o lsam, la lidin,
ʼ ʻ ʼ
Jon mening jonim, kishining neshi bor.

Har ikkalasining qit’asi ham qofiyasiz. So ngra Mavlono Hoji Aqcha ʻ
Kindiyning quyidagi qit’asini keltiradi:
Mushkdur ul zulf yo umri daroz,
Yo bo luptur anbari tar tor-tor.
ʻ
Qildin ar qilsa qalam naqqoshi Chin,
Ul qachon og zing bikin bar tor-tor (40-b.).
ʻ
17
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 33.
22

Bu qit’aning muallifi Kindiy o zbek adabiyoti tarixiga ilk bor kirib kelgani bilanʻ
birga, qit’aning qofiyalanib kelgani (tar-bar) ham diqqatga sazovor. Biz Sayfi
Saroyi ijodida uch, hatto besh baytli qit’alar borligini, o sha qit’alarda qofiya
ʻ
borligini avval ko rib o tgan edik.
ʻ ʻ
Shayx Ahmad ruboiy haqida . Shayx Ahmadning ruboiy haqidagi
qarashlarida ham o ziga xos yangiliklar mavjud. U to rtala misrasi qofiyalangan
ʻ ʻ
ruboiy ruboiyi musarra , ya ni ikkala misrasi qofiyalangan ruboiy (mufrad
ʼ ʼ
ruboiyning ziddi) deb nomlanishini aytadi va o zining bir ruboiysini keltiradi:
ʻ
Husnunguz sha nina jon parvonadur,
ʼ
Zulfingizga aqlu dil devonadur.
Chunki jodu ko zlaring mastonadur,
ʻ
Ul sababtin manzilim g amxonadur (40-b.).
ʻ
O zbek adabiyoti tarixida uchinchi misrasi qofiyalanmaydigan ruboiylar
ʻ
ko p uchraydi. Shayx Ahmad bu ruboiy turini ruboiyi hissiy
ʻ 18
deb nomlaydi. Bu
ruboiy turiga o zining bir ruboiysini va Sakkokiyning bir ruboiysini, Sa diyning
ʻ ʼ
bitta forscha ruboiysini misol qilib keltiradi:
Ey, malohat mulkida sohibqiron,
Ko zlaringdur fitnayi oxir zamon.
ʻ
Gar pari ermassen, ey gul, yuzi hur.
Ne uchun ko zdin ucharsen har zamon.
ʻ
Mavlono Sakkokiy aytadi:
Gul yuzungni ko rsa bulbul dar chaman,
ʻ
Kechib o z savdosidin bo lgay chu man.
ʻ ʻ
Lablaringga teng tutar o zin aqiq,
ʻ
Bilmasu bexuda so zlar ul yaman. (La lga nisbat etar)
ʻ ʼ
Shayx Sa diy aytadi:
ʼ
Tu ba mavsumi javoni bekun onchi mitavoni,
Ki ba ruzgori piri nakunad kasi javoni.
G ami nistivu hasti naxurad kasi ki donad,
ʻ
18
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 36.
23

Ki izzat (?) nakard hargiz in jahoni foniy.
Shayx Ahmad “ruboiy” mavzusi ichida tuyuq haqida ham to xtaladi. Uʻ
tuyuqni alohida janr sifatida qaramaydi. Ruboiyning qofiyasi o rnida tajnis
ʻ
qo llangani uchun, bu ruboiy turini mujannas deb ataydi. Shayx Ahmadning
ʻ
quyidagi mujannasi nihoyatda mahorat va yuksak badiiy did bilan yozilgan
mujannasdir:
To ko ngulda ishq o ti tobandadur (rosa tobidadir),
ʻ ʻ
G am maishat panjasin tobandadur (u yerda topadi)
ʻ
Kiprik o qin qismat etib otsangiz,
ʻ
Hech kishiga tegmas ul-tobandadur (41-b.) (u tomondadir)
Shunisi qiziqki, Shayx Ahmad ruboiyning ham, tuyuqning ham vazni haqida
biron so z aytmaydi. Faqat qofiyalanish tizimini mazkur janrning asosiy belgisi
ʻ
qilib oladi. Shayx Ahmad tuyuqni “Turk shoirlarining ixtiroidur, muni turklar
tuyuq derlar” 19
, deb o z davridagi mavjud nazariy tushunchani tasdiqlab o tadi.
ʻ ʻ
Navoiy esa tuyuqqa quyidagicha ta rif bergan edi: “...ikki baytqa muqarrardur va
ʼ
sa y qilurlarkim, tajnis aytilg ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdur,
ʼ ʻ
mundog kim:
ʻ
Yo Rab, ul shahdu shakar yo lab mudur?
Yo magar shahdu shakar yolabmudur?
Foilotun foilotun foilon” 20
.
Shayx Ahmad masnaviy to g risida
ʻ ʻ shunday yozadi: “Masnaviy ikki
misra bo lur, ikkalasi muqaffo. Netokkim, manzum qissalarni masnaviy
ʼ ʻ
qilibturlar. Misoli bu nasakdin:
Alo, ey husn elining podshohi,
Jamoling oyati lutfi ilohiy.
Yuzungdur lola, qadding sarvi ozod,
Erur usruk ko zung joduyi ustod.
ʻ
Yuzung uzra qaro zulfung balodur.
Tilarmen bo lsa ul yuzdin malodur.
ʻ
19
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 62.
20
MAT. 16-tom, – B. 91.
24

Raqibi orzular yuzvu qaroqin,
Tilar o ziga ul yuzvu qaroqin”.ʻ
Yana masnaviyning boshqa namunalarini ham keltiradi : “Ma danu-l-balog at
ʼ ʻ
Hoju aytur:
Bideh, soqiy on la li yoqutrang,
ʼ
Ki barad az ruxi la lu yoqut zang.
ʼ
Ravon dar deh on ayni obi ravon,
Na obi ravon, ki oftobi ravon.”
Masnaviyning shartlari xususida Shayx Taroziy quyidagilar zarurligini
ta’kidlaydi: “Va masnaviyning sharoitidin birisi uldurkim, agar hikoyatni nazm
qilur bo lsa, kerakkim, debochasin xo b iborat va yaxshi tariqa birla ta rif qilsa va
ʻ ʻ ʼ
sa y ko rguzsakim, fotiha birla xotimasi pisandida kelgay. Va bir shart uldurkim,
ʼ ʻ
muxtasar alfoz birla sharhg a kelturgay. Va bir shart uldurkim, har yerdakim razm
ʻ
va bazm va subxu shom voqe’ bo lur, g arib lafz birla ta rif qilg ay.
ʻ ʻ ʼ ʻ 21
Netokkim
razm sifatinda Firdavsiy aytur:
Xurush omadu nolai govdam,
Dami noyi ruminu ro yina xam.
ʻ
Yeki nima az ro zi lashkar guzash
ʻ
Kashidand saf bar du farsang dasht.”
Taroziy tarji’ni shunday ta riflaydi
ʼ : “Tarji’ shuki, she’rlar band-band
aytiladi va barchasi bir bahrda bo ladi. Har bandning ozi besh bayt, ko pi to qqiz
ʻ ʻ ʻ
bayt va har birining oxirida boshqa bayt takrorlanadi. Shu baytni tarji’ derlar.
Misol uchun:
Ey la l, ko ngul ekinga marham,
ʼ ʻ
Afgor ko ngulni ayla xurram.
ʻ
Xublar arosinda g amza birla
ʻ
Jon olmoq erur sanga musallam.
Maftunu xijil bo lub egildi
ʻ
Qoshingni ko rub hiloli bayram.
ʻ
21
MAT. 16-tom, – B. 39.
25

Jon tarkini qilmaguncha ushshoq
Bo lmas haraming ichinda mahram.ʻ
Tahqiq bilingki, mingu yashar,
Umrinda huzur birla bir dam.
May ichsa kishi nigor birla,
Aysh etsa mudom yor birla.”
Va yana tarji’ning besh qism bo lishi, avvalgi qismda har bandning qofiyasi
ʻ
boshqacha bo lishi va har bandning oxirida bir baytni takror qilinishini ta kidlab,
ʻ ʼ
Shayx Sa diydan ushbuni misol qilib keltiradi:
ʼ
Ey sarvi buland qomati dust,
Vah-vahki, shamoilat chi nikust.
Dar poyi latofati tu mer u.
Har sarvki dar kanorai jo st.
ʻ
On xirmani gul na gulki bog ist,
ʻ
Na bog i Eram ki bog i minust.
ʻ ʻ
Xuni dili oshiqoni miskin
Dar gardani diydai balojust.
Taroziy tarji’ning latofati baytning oxirgi baytga uyg un bo lishi ekanligini
ʻ ʻ
ta kidlab va avvalo Xoja Kamol Xo jandiydan va yana Rumiy, Hoji va Shayx
ʼ ʻ
Nosirdan go zal namunalar keltirib quyidagilarni yozadi: “Va tarji’ning salosati va
ʻ
latofati andadurkim, bandning oxir baytig a mavquf bo lsa. Va Xoja Kamol
ʻ ʻ
Xo jandiy bu tarji’bandg a javob aytib, ul ham bandning oxirin tarji’ baytig a
ʻ ʻ ʻ
mavquf qilibtur. Bag oyat xo b tushubtur va aning bandin bitisak, mutaavval
ʻ ʻ
bo lg ay deb tarji’in bitiduk:
ʻ ʻ
Beneshinamu tavba pish giram,
Tark az badu nik xush giram.
Kutbu-s-solikin Mavlono Jaloliddin Rumiyning tarji’idur:
Ki bajuz xok nist mazhari kul,
Xok shav, xok to baruyad gul.
26

Manba u-l-latoyif va mazharu-l-fasohat Hojuningʼ 22
tarji’idur:
Ki jahon surat ast, ma ni do st,
ʼ ʻ
Va ar ba ma ni nazar ko ni, hama ust.
ʼ ʻ
Matla u-l-maoni Shayx Nosirning
ʼ 23
tarji’idur:
Ki jahon partavist az ruxi do st,
ʻ
Jumlai koinot soyayi ust.
Ikkinchi qismida barcha bandi bir qofiyada aytiladi va tarje’ baytini takror
qilinmaydi. Har bandning oxirida bir o zga bayt keltiriladi. Har biri alohida qofiya
ʻ
bilan bo ladi. Masalan:
ʻ
Ey parixo , malaksiyar odam,
ʻ
Xusn bog i sening bila xurram.
ʻ
Ishq asosi agarchi sust edi,
Davri husnungda bo ldi bas mahkam.
ʻ
Qildi dunyoni lablaring ma mur.
ʼ
Urdi olamni ko zlaring barham.
ʻ
Uchinchi qismida barcha bandi bir qofiyada bo ladi. Tarji’ bayti ham o sha
ʻ ʻ
qofiyada keladi. Misol uchun:
Oy yuzunga qamar erur hayron,
Qildi husnung quyoshni sargardon.
Garchi o lmas ishi erur dushvor,
ʻ
Ko zlaring qildi barchaga oson.
ʻ
Qildi ko zum labing xayolinda
ʻ
La lu marjonni elga bas arzon.
ʼ
Topmadi yalg uz oftob zavol,
ʻ
Topti husnungdin oy ham nuqson.
Notavon ko rmasun meni g amzang,
ʻ ʻ
Qilmasun qasdi g orati iymon.
ʻ
Chun emin bo lurki, shohi jahon
ʻ
22
Манбаъу - л - латойиф ва мазҳару - л - фасоҳат Хожу диларнинг таниклиси Ҳожу ( Кирмоний ).
23
Матлаву - л - маони Шайх Носир маънолар матлаън ( бошланници ) Шайх Носир Бухорий . Чунки
Носириддин Тусий "шайх" унвони билан ҳеч қайси манбада қайд этилмаган.
27

Tig urub, din ochar, qilur ehson.ʻ
Shayx Ahmad musammat haqida quyidagilarni bayon qiladi: “Musammat
besh turluk bo lur: musammati murabba , musammati musaddas, musammati
ʻ ʼ
muxammas, masammati musamman , musammati muashshar.” Va yana
qo shimcha qiladi: “Ammo musammati murabba aningtek bo lurkim, she’rni to rt
ʻ ʼ ʻ ʻ
qism qilurlar. Uch qismning oxirinda saj’ rioyat qilibtur. To rtinchi qismda qofiya
ʻ
keltur(ur)lar.
Misoli bu:
Ey orazi rashki qamar, zulfung g aminda har sahar,
ʻ
Chinu Xo tanda mushki tar oshuftavu shaydo bo lur.
ʻ ʻ
Har lahza, ey mohi Xo tan, bo lsang xiromon dar chaman,
ʻ ʻ
Faryodu nolish yuz tuman har go shadin paydo bo lur.”
ʻ ʻ
Musammati muxammas besh misra bo ladi. To rt misra ning oxirida sab’
ʼ ʻ ʻ ʼ
qilib beshinchi misra da asl qofiyaga e’tibor beriladi. Misoli quyidagicha:
ʼ
G amzang o qina qildi sipar huru pari jon,
ʻ ʻ
Ko k ahli bo lur ko rsa qoshing yosini qurbon.
ʻ ʻ ʻ
La ling gamida ko zdin oqar shomu sahar qon.
ʼ ʻ
Bu javru jafo kim qiladur jonima hijron?
O lmak bu tiriklikdin o lubtur manga oson.
ʻ ʻ
Musammati musaddasda besh misra da saj’ saqlab, oltinchi misra da qofiya
ʼ ʼ
asliga qaytiladi:
Ko ngul hajringdin, ey sarvi xiromon,
ʻ
Chekar ranju mashaqqat yuz ming alvon.
Ko zung g orat qilur har lahza imon.
ʻ ʻ
Qoshingdin masjidu mehrob vayron.
Erur olam sening husnunga hayron,
Chu sensen xo blar mulkinda sulton.
ʻ
Musammati musamman sakkiz qismli bo lib, yetti qismni musabba qilib,
ʻ
sakkizinchi qismda asl qofiyaga qaytilishini yozib, quyidagi misol keltiradi:
Chu qilding ixtiyori ishq, ey dil,
28

Ko zung och, kel o zungga, bo lma g ofil.ʻ ʻ ʻ ʻ
Padid ermas chu bu daryoga sohil,
O zungsen avvalo o zungga hoyil.
ʻ ʻ
Erur bu ishq ishi bisyor mushkil,
Ki tarki jon erur avvalgi manzil.
Alarkim qildilar maqsud hosil,
Qadam o rniga avval qo ydilar bosh.
ʻ ʻ
Mutatavvil nomli eng murakkab she’riy janrning izohi faqatgina ushbu
risolada bor: “Mutatavvil ul bo lurkim, hech bahr sekkiz juzvdan ortuq bo lmas.
ʻ ʻ
Shoir takalluf qilib, bu bahrlarda birisin ixtiyor etib, har misra ni o n juzv qilurlar.
ʼ ʻ
Yo yigirma juz. Haddu hududi yuz juzv bo lur. Andin ortiq bo lsa, lutfi qolmas va
ʻ ʻ
muning salosati andadurkim, musajja bo lsa. Misoli bu qiyos, misra : Subhidam
ʼ ʻ ʼ
uyqudin uyg ondimu bir yori muvofiq bila bo ston sori bordimki, dame bodai
ʻ ʻ
gulrang icholi va kecholi bu jahondinkim, erur asru sitamkoru dilozoru siyax kosa
va xunrezi g amangizkim, ul holda bulbul qilibon nolau gulgul, taqi bir shoxda
ʻ
qumri bo lubon muqri, o qur edilar ovoz qilib soz, biri biriga muqobil ochibon til,
ʻ ʻ
taqi bo ston ichida rang-barang gullar ochilib, qilibon “Ji ma iyni no sh, urub
ʻ ʼ ʻ
jo sh, yana saru sarafrozu sarandoz bo lub, sahn tutib, jumla rayohin bila; alqissa,
ʻ ʻ
chaman jannati firdavs bikin dilkash va bisyor xush ediki, banogoh ko rarmenki,
ʻ
chaman o rtasinda sarvi ravoneki gulandom va dilorom va pari paykar va mahi
ʻ
manzar erur, orazi gul, kokili sunbul, bo yi shamshod va yana g amzasi jallodu
ʻ ʻ
base sho xu sitamgar, ko zi kofur, o zi bisyor dilovoz va shakarrez; yurub o tru
ʻ ʻ ʻ ʻ
salom ettim va dedimkim, ey gulchehrai mahi paykar, xurshid jabin xurmusen yo
guli firdavs, bu bog ichra netib turarsen, ayur: men suxani turkiy namedonam,
ʻ
agar porsiy pursi, ba tu go yam javobeki: hama ahli fasohat bepisandad”.
ʻ 24
Ushbu
janrning birgina misrasi shundan iborat bo lib, u to qson juzv (rukn)dan iborat
ʻ ʻ
bo lishi mumkinligini esga oladi.
ʻ
Shayx Ahmad fard haqida quyidagilarni yozadi: “Fard ikki misra bo lur.
ʼ ʻ
Avvalgi misra ida qofiya bo lmas. Misoli bu masal:
ʼ ʻ
24
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 63.
29

Bordur umidimki, sa d etgaylar emdi tole’im,ʼ
Baski, yilqitti falak ahlini afg onim mening”.
ʻ
Yana bir misol: Manba u-l-balog at Zahir Foryobiy aytur:
ʼ ʻ
Juz zulfu turrai tu nadidamki hech kas,
Xurshidro az soyai shab soyabon dehad.
Yana bir misol. Mazharu-l-fasohat Kamol Isfaxoniy aytur:
Dahanat yeksari mo y astu ba hangomi suxan,
ʻ
Asari mo yi shikofiyi tu dar vay paydost.
ʻ
Yana bir misol: Maskanu-l-zarofat Xoja Kamol Xo jandiy aytur:
ʻ
Mushkili mo dahani tustki, hast on yo nist.
Juz ba mantiqi labi tu hal nakunad mushkili mo.
2.2. “Fununu-l-balog a” asaridagi she’r navlarining hozirgi she’riy janrlar
ʻ
bilan munosabati
Mumtoz adabiyotimiz tarixida adabiy tur tushunchasi o‘ziga xos ifoda
shakllaridan iborat bo‘lgan. Bunda adabiy asarlar asosan nazm va nasr
yo‘nalishlariga bog‘liq holda tahlil qilingan. Nazm va unga mansub janrlar badiiy
asarlarning asosiy ifoda shakli bo‘lib, ularga nasrdan ko‘ra “poyasi biyikrak”
(martabasi yuksakroq) deb qaralgan. Shayx Ahmad Taroziyning “Fununu-l-
balog‘a” asarida nazm va nasrga badiiy nutq hamda mumtoz adabiy asarlarning
ikki asosiy ifoda shakli sifatida qaralar ekan, muallif “istisvob bobinda murattab”
(to‘g‘rilik bobida tartibli) nutqni nazm va “avroq visoqinda parishon” (varaqlar
maydonida sochilgan) nutqni nasr deb ataydi. Uning fikricha, agar ijodkor o‘z
fikrini nazmda bayon qilsa, oddiy ilmlardan bexabar nodon kishi unga hujum
qilishga va buzishga qodir bo‘la olmaydi. Qisqa qilib aytganda, Shayx Ahmad
Taroziy qat’iy intizomga asoslangan nazmni ma’rifat va hikmat muhofazasi uchun
muhim ifoda shakli deb hisoblaydi.
Navoiy ham o‘z asarlarida nazm va nasrga ta’rif berar ekan, nazmni
gulshandagi gullarning saf tortib, ochilib turishiga, nasrni esa gullarning yerda
sochilib to‘kilib yotishiga o‘xshatadi:
Nazm anga gulshanda ochilmog‘lig‘i,
30

Nasr qaro yerga sochilmog‘lig‘i.
(“Hayrat ul-abror”)
Turkiy poetikaga doir ilk manba “Fununu-l-balog‘a”da 10 ta she’r nav’i:
qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarji’, musammat, mustazod, mutatavvil,
fard haqida ma’lumot berilib, ular tavhid, na’t, munojot, manoqib (manqabat),
madh (mudham, tamadduh), marsiya, hajv (mazammat), mutoyiba mavzularida
bo‘lishi aytiladi. Biz ular haqida yuqorida ko‘rib chiqdik. Endi e’tiborimizni
ushbu she’riy janrlarning hozirgi kundagi munosabatiga qaratsak.
Shayx Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” asaridagi 10 ta she’r nav’i:
qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutatavval,
fard kabilardan hozirda faqatgina mutatavval janri mutlaqo yo‘qolib ketgan , ya’ni
hech bir shoir va yozuvchilar ushbu janrga murojaat qilmagan .
Mutatavvil
Mutatavvil nomli eng murakkab she’riy janrning izohi faqatgina ushbu
risolada uchraydi. Mutatavvilning hech bahri 8 juzvdan ortiq bo‘lmas. Shoir
bulardan birini ixtiyoriy bahr qilib, har misrani 10 yoki 20 juzv qildi. Taroziy
ushbu janrning birgina misrasi to‘qson juzv (rukn)dan iborat bo‘lishi mumkinligini
esga oladi. Demak, mutatavvil janri haqidagi ma’lumotlar “Fununu-l-balog‘a”
asari orqali bizga yetib kelgan.
Qasida
Qasida haqidagi ilk nazariy ma’lumotlar bizga Shayx Ahmad taroziyning
“Fununu-l-balog‘a” asarida uchraydi. O‘tmishda podsholar va hukmdorlar, ulug‘
tarixiy voqealar, tabiat manzaralari, may, ishq-muhabbat, shoirning o‘zi yashagan
muhitdan shikoyat yoki o‘z fazilatlari haqida qasidalar yaratilgan. Shuningdek,
falsafiy qasidalar, hajviy qasidalar yozilgan. Progressiv shoirlar o‘z qasidalarida
adolatli shohlar va ulug‘ kishilarning fazilatlarini madh etishgan, o‘zlarining hayot
haqidagi qarashlarini ifodalashga intilganlar. Ammo ayrim shoirlar hukmdorlarni
ko‘klarga ko‘tarib maqtab, ularga xushomadgo‘ylik qilishgan. Qasidalarning ko‘pi
insonlarga, ya’ni shaxsni ulug‘lab bitilgan. Ammo Fitrat “Qasidaning faqat odam
31

to‘g‘risida bitilishi shart emas” 25
deb yozadi. O‘zbek adabiyotida o‘z qasidalari
bilan shuhrat qozongan shoir Sakkokiy (XV asr) feodal hukmdorlardan Xalil
Sulton nomiga bitta va Mirzo Ulug‘bek nomiga to‘rtta qasida, nufuzli ruhoniylar,
amaldorlardan Xoja Muhammad Porsoga bir qasida, Arslon Xoja Tarxonga to‘rt
qasida bag‘ishlagan. Alisher Navoiying Husayn Boyqaroga bag‘ishlab yozgan
“Hiloliya” nomli qasidasi va shuningdek, “Tuhfatul afkor” (Fikrlar sovg‘asi) nomli
falsafiy qasidasi mashhur. Sakkokiy “Ulug‘bek madhi” qasidasida shunday
baytlarni tuzadi:
Jahondin ketti tashvishu mabodiyi amon keldi,
Xaloyiq aysh eting bu kun,, sururi qovidan keldi.
Tan erdi bu ulus barcha aningtek joni boryo yo‘q,
Bihamdillah, o‘g‘on fazli bila ul tanga jon keldi.
Hozirgi o‘zbek shoirlari qasidani xalqimizni madh etuvchi, Vatanni
ulug‘lovchi, ulug‘ ayyom kunlarini tarannum qiluvchi janrga aylantirdilar 26
. Hamid
Olimjonning “O‘zbekiston” qasidasi yangi shaklda bitildi. Shayxzodaning
“Unutmaymiz” (zafar qasidasi) asari durust yaratildi. Sobir Abdullaning “Toshkent
qasidasi”, Abdulla Oripovning “O‘zbekiston” qasidasida Vatan ulug‘landi. Barot
Boyqobilovning “Qozog‘iston bu” qasidasida baynalminallik ruhi yetakchi. Erkin
Vohidovning “O‘zbegim”, “Qo‘llar”, “Inson”; Jamol Kamolning “Inqilob”,
“O‘zbekiston” qasidalari g‘oyaviy-badiiy jihatdan mashhur bo‘ldi. Maqsud
Shayhzodaning “Toshkentnoma”, Sulton Akbariyning “Mening mahallam”, Erkin
Vohidovning “O‘zbegim”, Abdulla Oripovning “Men nechun sevaman
O‘zbekistonni” kabi asarlari yangi zamon qasidachiligining yaxshi namunalaridir.
Yangi qasidalarda an’anaviy qasidalarning bir qator “temir qonunlari”
buzilib zamonga moslashtirildi, tasvir imkoniyatlari kengaytirildi. Erkin
Vohidovning “O‘zbegim” qasidasidan parcha :
Tarixingdir ming asrlar
Ichra pinhon, o‘zbegim,
Senga tengdosh Pomiru
25
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд . – Т.:Фан, 1992. – Б. 155.
26
Karimov Obid .Mumtoz she'riyat janrlari. Namangan. 2015. – B. 35.
32

Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim.
So‘ylasin Afrosiyobu
So‘ylasin O‘rxun xati,
Ko‘hna tarix shodasida
Bitta marjon, o‘zbegim.
G‘azal
G‘azal janri o‘zbek mumtoz she’riyatining yetakchi janri. U nafaqat o‘zbek,
balki Sharq mumtoz she’riyatida ham eng ko‘p tarqalgan janrdir. “G‘azal” so ziʻ
arabcha bo‘lib, uni tadqiqotchilar turlicha talqin etishadi. Eng muhimi bu
talqinlarda ichki mazmun jihatdan mushtaraklik – yaqinlik mavjud. Xususan,
she’rshunos U.To‘ychiyev uning birligining do‘stlashmoq, Xusayniy Atoullohning
ta’biri bilan “Xotunlar bilan suhbat qurmoqni sevmak”, “ma’shuq jamoli zikri” va
ma’shuqaga xushomaddan iborat bo‘lgan juft misralardan iborat she’r deydi.
Professor T.Boboyev o‘z darsligida uni g‘azal, g‘azaliyot, ayollar bilan o‘ynab-
kulish, ishq haqida bahs yurituvchi she’r desa, prof. D.Quronov o‘z lug‘atida
ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish 27
deydi. Eng zo‘r fikrni I.Sulton
aytgan. U darsligida shunday yozadi: “G‘azalning tematikasi cheklangan, u ishq
haqidagi asar” degan keng tarqalgan fikr bor. Bu noto‘g‘ridir. G‘azal kishiga xos
hamma hislar doirasini qamrab oladi.; unda hatto sevgi mavzusi asos bo‘lgan
taqdirda ham umumaxloqiy va falsafiy fikrlar izhor etilishi mumkin”.
Uning necha baytdan iborat ekanligi xususida ham turlicha qarash bor.
U.To‘ychiyev ko‘pincha 5 baytdan 12 baytgacha yoziladi, desa prof, D.Quronov
esa g‘azal 3-4 baytdan 19 baytgacha bo‘lgan hajmda yozilib, a-a, b-a, v-a, g-a,
tarzida qofiyalanadi deydi. U yana qo‘shimcha qilib adabiyot tarixida 23 baytgacha
bo lgan g‘azallar ham uchrashini ta’kidlaydi.
ʻ
O‘zbek adabiyotida g‘azal fors-tojik g‘azalchilik zaminida paydo bo‘lib,
XIV asr o‘rtalarida alohida janr sifatida shakllangan. G‘azalning o‘zbek
adabiyotidagi ilk namunalari Rabg‘uziyning “Qissas-ul Rabg‘uziy”, Xorazmiyning
“Muhabbatnoma”si tarkibida uchraydi. Adabiyotimiz tarixidagi barcha
27
Dilmurod Quronov. Adbiyot nazariyasi asoslari. Toshkent. Akademnashr, 2018. – B. 67.
33

shoirlarimiz ijodida g‘azal yetakchi janr bo‘lib kelgan. Sayfi Saroiy, Atoiy,
Sakkokiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab, S.Olloyor, Ogahiy. Uvaysiy, Nodira
ijodi buning yorqin dalilidir. A.Navoiy haqli ravishda “g‘azal mulkining sultoni”
degan yuksak e’tirofga sazovor bo lgan. Hozirgi o‘zbek g‘azal quyoshi 60-yillardaʻ
davom etgan qish faslidan so‘ng yashnab kirib kelgan, iliqlik baxsh etgan bahor
quyoshidek yangilanish oqibatida yashnadi, yam-yashil daraxtga aylanib, ko‘plab
shinavandalarni soyasidan bahramand bo‘lishga chorladi.
Istadim sayr aylamoqni men g‘azal bo‘stonida,
Kulmangiz, ne bor senga deb Mir Alisher yonida.
She’riyat dunyosi keng, gulzori ko‘p, bo‘stoni ko‘p,
Har ko‘ngil arzini aytur neki bor imkonida.
Ey munaqqid, sen g‘azalni ko‘hna deb kamsitmagil,
Sevgi ham Odam Atodin qolgan inson qonida.
Shu o‘rinda E.Vohidovning ushbu g‘azalini A.Navoiy aynan bir xil vaznda
bitilgan mashhur g‘azali bilan qiyoslashni lozim topdik.
O‘n sakiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim o‘n sakiz yoshindadur.
Navoy g‘azali tasavvufona falsafiy g‘azal, E.Vohidovning g‘azali
zamonaviy ruhda. Har ikki g‘azal musammani maxzuf (foilotun foilotun foilotun
foilun) vaznida yaratilgan. Har ikkisida ham radif bo‘lmay, qofiyadosh so‘zlar
bilan yakunlangan. Navoiyda: boshindadur, qoshindadur, naqqoshindadur,
xuffoshindadur, yoshindadur kabi qofiyadoshlik mavjud. E. Vohidovda:
bo‘stonida, yonida, imkonida, qonida, devonida tarzidagi qofiyalangan. Har bir
tilda o‘z davri uchun an’anaviy bo‘lgan qofiyalar juftligi mavjud bo‘lgani holda
ularni o‘zaro mazmunan bog‘lab turadi. Albatta, qofiyalar o‘z-o‘zidan
ohangdoshligini ta’minlab turgani holda, ayni paytda, (agar g‘azalda radif bo‘lsa)
ishora ham qiladi. Ushbu ikki g‘azaldagi obrazlar sistemasiga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, Navoiyda u: sarvinoz – Olloh, oshiq – Olloh ishqiga da’vogar so‘fiy, mug,
pirdan iborat. E.Vohidovda: oshiq she’r shaydosi, raqib – munaqqid, mahbuba –
34

mukammal g‘azal. Har ikki g‘azal o‘z davrining she’riy kanonlariga mos
yaratilgan.
Yangi o‘zbek adabiyotida Cho‘lpon, Hamza izidan borib, aruzda yozilgan
“Qalandar ishqi”, “Daryo bo‘yida” kabi g‘azallarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishdagi,
realistik, oddiy xalq tiliga dadil murojaat qildi. Bu hol o‘zbek g‘azali uslubini
chinakam yangi izga solishga xizmat qildi. Shakl mazmundorligi va tuzilishiga
ko‘ra shoir an’anaviy obrazlar safini boyitdi. G‘azal poetikasi yangi mavzu, yangi
mazmun, yangi istifo va yangi ifodalar bilan boyidi. G‘.G‘ulom, H.Olimjon,
Uyg‘un, S.Abdulla g‘azallarida qahramon, g‘oyaviy motivlar va badiiy adsenal
yangilandi.
XX asr boshlaridan boshlab g‘azalchilikda yangi yo‘nalish paydo bo‘ldi.
Fitrat aytadi: “Uning ikki qutbi bor edi” 28
. Biri aruzda davom etib, uning vakillari
Habibiy, Charxiy, Uyg‘un, V.Sa’dulla, J.Jabborov, E.Vohidov, J.Kamol edi. Bu
qutb g‘azallarida an’anaviylik yetakchilik qiladi. Ikkinchi qutb barmoq sistemasi
vaznlarida bo‘lib Mirtemir, T.To‘la, Y.Shoma’ruflar o‘z g‘azallarida
zamondoshlarimizning ichki kechinmalarini real jonlantirishdi. Ularda bir umumiy
xususiyat ko‘zga tashlanadi. Xalq tiliga yaqinlik, uslubning soddaligi, arxaizmdan
qochish masalalarining yorqin aksini ko‘rishimiz mumkin. Erkin Vohidov, Abdulla
Oripovning g‘azallarining an’anaviylik jihatlarini misollar bilan izohlamoqchimiz.
Bunda avvalo Professor B.To‘xliyev “Qutadg‘u bilig” vaznini o‘rganganda Yusuf
Xos Hojibning o‘rni-o‘rni bilan aruz hamda barmoq vaznlariga bir xilda uyg‘un
bo‘lgan misralar ijod etganini ko‘rsatib o‘tgan edi. Gap shundaki, A.Oripov
g‘azallarining ko‘pchiligi shubhasiz aruzda yozilgan bo‘lishiga qaramay ularni
barmoq ohangi bilan ham o‘qish mumkin.
Bul ajab xor kimsadin imdod so‘raydi xorlar,
Siz bemor ko‘ksiga bosh urmangiz ey bemorlar.
Yuqorida keltirilgan g‘azalni aruzning ramali musammani mahzuf vaznida
yozilgan. Bu vaznning rukn ko‘rinishlari so‘zlarning chegarasiga daxldor emasligi
ham ma’lum. Vaholanki, turoqlarni so‘zlar chegarasi bilan uyg‘un bo‘lishini
28
Фитрат . Адабый тур ва жанрлар .2- жилд . – Т . 1992. – Б . 195.
35

taqozo etadigan barmoq ham ayni shu g‘azalning boshidan oxirigacha tadbiq
etilishi mumkin. Unda har bir misraning ko‘rinishi 7+7-14 shakliga ega bo‘ladi.
Masalan:
Bul ajab xor kimsadin (7)
Imdod so‘raydi xorlar, (7)
Siz bemor ko‘ksiga bosh (7)
Urmangiz ey bemorlar. (7)
Bunday xususiyat, ayniqsa, “Ayon bo‘lgay” g‘azalida juda mukammal
tarzda ko‘zga tashlanadi. Bu g‘azal hazaji musammani solim vaznida yozilgan:
A-gar yo-ring xi-rom et-sa sa-bo-lar-dan ayon bo‘l-gay,
V – – – V – – – V – – – V – – –
Ta-kal-lu-mi cha-man ber-gan sa-do-lar-dan ayon bo‘l-gay.
V – – – V – – – V – – – V – – –
Agar bu g‘azalni aruz emas, barmoqning talablari bilan tahlil qiladigan
bo‘lsak, u bu vaznning ham barcha talablariga to‘lig‘icha javob bera oladi.
Ko‘rinib turganiday she’riy misralar o‘n olti bo‘g‘indan tashkil topmoqda. Ularni
turoqlarga ajratsak, 4+4+4+4-16 ko‘rinishi hosil bo‘ladi.
Agar yoring/xirom etsa,/4+4=8
Sabolardan/ayon bo‘lgay, /4+4=8
yoki
Agar yoring/(4)
Xirom etsa, /(4)
Sabolardan/(4)
Ayon bo‘lgay./(4)
Demak, an’ana qanchalik “temir qonunlari”ga ega bo‘lmasin, yuksak
iste’dod egalari uni yangilash zarur bo‘lgan tomonlarini topa oladi. Bu, albatta,
muhit, dunyoqarash, qiziqish doirasi hamda iste’dod darajasi bilan bog‘liq holda
namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari bolalar yozuvchisi Anvar Obidjon ijodida ham
g‘azal janridagi go‘zal namunalarni ko‘rishimiz mumkin.
Qit’a
36

Qit a (arab. bo lak, qism) mumtoz adabiyotda lirik janr. Fitrat qit’aniʼ ʻ
parcha 29
deb aytadi (qit’a “parcha” deyilganligidan, ba’zan mustaqil asarda aa, ba,
va ham qofiyalanuvchi), aruzda, maxsus yoziluvchi goho qasida yo g‘azaldan
parcha tariqasida keltiriluvchi operativ janr; ba’zan nasriy, falsafiy, epik, didaktik,
adabiy-tanqidiy, ilmiy asarlarda; devonlarning debochalarida, risolalarda ham
keltiriladi, Yaqin va O‘rta Sharqda nom chiqargan shakl. She riy shakl sifatida
ʼ
qasida va g azaldan oldin paydo bo lgan. Tuzilishiga ko ra, g azalga yaqin turadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
lekin qit’ada matla qofiyalanmaydi (ab. vb, gb...), hajmi ham qat iy emas,
ʼ ʼ
mazmun talabiga ko ra, ikki bayt va undan ortiq (hatto 19 baytgacha) bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Har bir qit’a yaxlit asar bo lib, biron mavzuga bag ishlanadi. Boshqa lirik
ʻ ʻ
janrlarga nisbatan qit’ada shakl va mazmun erkinligi ustun, mavzu doirasi ham
keng. Unda ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsafiy, axloqiy-ta limiy va boshqa
ʼ
mazmundagi fikrlar hajv va hazil-mutoyiba tarzida, shoir hayotining turli lahzalari
bilan bog liq qayd va mulohazalar sifatida o z ifodasini topishi mumkin. Fors-tojik
ʻ ʻ
adabiyotida qit’aning dastlabki namunalari Rudakiy ijodida ko rinadi. Uning janr
ʻ
taraqqiyoti va takomilida fors shoiri Avhadiddin Anvariy (1190 yil v. e.) va Ibn
Yamin Faryumodiyning xizmati katta.
O zbek adabiyotida qit’aning ilk namunalari “Devonu lug‘otit turk”da,
ʻ
Xorazmiy, Yusuf Amiriy, Gadoiy, Lutfiy va boshqa ijodida uchrasa-da, uning
taraqqiyoti Alisher Navoiy ijodi bilan bog liq. Qit’adan hech kim Navoiychalik
ʻ
samarali foydalana olgan emas. U eng ko p qit’a yozgan Ibn Yaminning ilg or
ʻ ʻ
an analarini o z davri sharoitiga bog lab rivojlantirgan, qit’ani o zbek adabiyotida
ʼ ʻ ʻ ʻ
mustaqil janr darajasiga ko targan. 16-19-asrlarda Bobur, Poshshoxoja, Munis,
ʻ
Xorazmiy, Shavqiy Kattaqo rg oniy, Shukuriy Farg oniy, Ogahiy, Miriy, Avaz
ʻ ʻ ʻ
O tar, Almaiy va boshqa shoirlar Navoiy an analarini davom ettirib, o zbek
ʻ ʼ ʻ
qit anavisligiga hissa qo shdilar. Habibiy, Sobir Abdulla, Maqsud Shayxzoda,
ʼ ʻ
Mirtemir, Chustiy, Charxiy, E.Vohidov va boshqalar ijodida qit’alar bor . Hozir
qit’alar barmoq vaznida ham yozilmoqda. Qit’a nazariyasi va metodlari hamda
qit’a xillari aloqasi katta tarixiy rivojlanishni kechirdi. Turob To‘laning
29
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд . – T.:Фанб 1992. – Б. 192.
37

“Qo‘nalg‘a”, “Xayol” va boshqa she’rlari “Qit’alar” degan sarlavha ostida
keltirilgan, vaholanki ular qit’a emas, sababi bu she’rlarning barmoq sistemasida
yozilganidagina emas, balki bir necha to‘rtliklardan tashkil topganida va har bir
she’rning ab ab qofiyalanishida hamdir. Bu she’rlar shoir asarlarining uchinchi
jildida o‘rin olgan (1980) va bu hol G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyotining masalaga beparvo qaraganligi oqibatidir. Barmoq vaznida qit’a
shaklida yozilgan she’rlar janr sohasida misra soni va strofik tuzilishi jihatidan
tasnif etiladi (Masalan, to‘rtlik yoki musaddas, musamman kabilar. Po‘lat
Mo‘minning “Gul va piyoz” nomli sikli ham shu siraga kiradi).
Ruboiy
Ruboiy janri haqidagi ilk nazariy ma’lumot Ahmad Taroziyning “Fununu-l-
balog‘a” asarida keltirilgan. Fitrat o‘zining asarida to‘rtlik 30
deb keltiradi. Ruboiy
to‘rt misrali (ikki baytdan iborat), hazaj bahrining axrab va axram tarmoqlari
vaznlarida yoziluvchi, Bobur aytishicha, bu ikki tarmoq vaznlarini aralashtirish
orqali ham yozsa bo‘ladigan, fikr hisga nisbatan bo‘rtib turuvchi falsafiy asar
janridir. Ruboiyning muhim belgisi – parallalizm. Ruboiy janrining ikki xili
borligi, ularning aaaa, aaba qofiyalanishi ma’lum, ammo uni Habibiy aabb,
Charxiy abvb qofiyalaganligi muayyan an’anaga zid edi, lekin bunday tajribalar
uchrab turadi. Biroq bu hol nazariyani buzadi. Ruboiy vaznlarining aslida sillabika
(hijo vazni)ga mansubligi, folklorda VIII asrdan oldin paydo bo‘lganligi,
ruboiyning fors-tojik adabiyotida VIII asrda ham borligi, fors-tojik yozma
adabiyotida ІX-X asrlarda (Rudakiy va Xonzoda tomonidan) qo‘llanilganligi,
so‘ng arablar va turkiy xalqlarga o‘tganligi ma’lum bo‘ldi. Feodalizm davri
ziddiyatlarining kuchayishi va chuqurlashuvi, zolimlarning avj olishi va haddidan
oshishi, olimlarning shoirlik, shoirlarning olimlik qilishi qisqa, kuchli, teran va
mantiqiy umumlashtirishlarga ega bo‘lgan, ko‘proq fikrga, fikrning yangiligiga
asoslangan lirik janr kelib chiqishini taqozo etdi. Shu taxlitda ruboiy dunyoga
kelgan edi. Olim Umar Hayyom (1048-1122 yildan so‘ng) fors- tojik ruboiysining,
umuman ruboiyning asoschisiga aylandi va lirik qahramoni erkin, dahriy, isyonkor,
30
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд. – Т.:Фан,1992. – Б. 196.
38

faylasufdir. “Devonu lug‘otit turk”da ham ruboiyning strofik shakli bor. Yusuf Xos
Hojib ruboiylarida axloq va adolat, mo‘g‘ullar istilosi ifodalangan. Bu davrda
Xorazmda bosh bo‘lgan, xayyomi – Mahmud Pahlavonning ruboiychiligi va
undagi antifeodal-antiklerikal ruh yaqqol eshitildi; mistitsizm, asketizmga zid
bo‘lgan shiddatli erkin fikrlilik maydonga keldi.
O‘zbek ruboiychiligida Umar Xayyom an’analari avj oldi, Navoiy va Bobur
o‘zbek ruboiysining ikki ulkan namoyandasiga aylandi. Navoiy o‘zbek
ruboiychiligining ham asoschisi, uning ruboiylarida gumanizm, xalq va adolat
muammosi o‘z to‘la aksini topdi; publitsistik, romantik va realistik ruh chirmashib
ketdi. Bobur ruboiylarida Vatan sog‘inchi, xatolarga yo‘l qo‘ygan va bu xatolarini
e’tirof etgan murakkab lirik qahramon kelib chiqdi. Hofiz Xorazmiy, Lutfiy,
Poshshoxoja, Joniy, Huvaydo, Ubaydiy ruboiylarida hayot romantik tasvirda
jonlandi. O‘zbek ruboiychiligida Fuzuliy (1498-1556), Bedil (1644-1721) an’-
analari sezilarlidir. Bedil jahonda eng ko‘p ruboiy yozgan kishidir. Realistik
ruboiyda romantizm an’analari ta’siri bor edi (Munis, Muhayyir, Roqim, Ogahiy,
Miriy, Tabibiy, Komil, Avaz O‘tar ruboiylari).
Hozirgi kunda ruboiy deb aytayotgan she’rlarimiz ko‘proq to‘rtlik
shaklidadir, chunki ular asl ruboiy talablariga javob bermaydi. Hazajdan boshqa
bahrda yozilgan to‘rtliklarni “dubaytiy” deb atalganligi haqida fikrlar bor. Tarona
ruboiyni esa musiqa bastalab, kuylab kelingani, tekshirish aruzda yozilgan ruboiy
bilan barmoq vaznida yozilgan “to‘rtlik”ni farq etish kerakligini ko‘rsatdi, biz
barmoq vaznida yozilgan “to‘rtliklar” ruboiy bo‘lolmasligini ta’kidlaymiz. Ruboiy
va “to‘rtlik” xususiyati va nazariya shuni taqozo etdi, ruboiy ham, “to‘rtlik” ham
aslida to‘rtlik turlari, ular o‘rtasida o‘tib bo‘lmas jar yo‘q. Ammo hal qiluvchi belgi
ruboiyning mazmunan va bu mazmunni ifodalash bilan bog‘liq bo‘lgan
kompozitsiyadir, biroq aruzdagi ruboiy shu janrning an’anaviy vaznida yozilishi
shart. Arab yo fors-tojik hamda o‘zbek tillarida yozilgan ruboiylar o‘z vaznida
tarjima qilinsa, o‘zlarining ruboiy janriga mansub ekanliklarini to‘la saqlab qoladi,
bunga ularning barmoq vaznida tarjima qilinganliklari xalaqit etadi, to‘g‘ri, 24 ta
ruboiy vaznlari aslida arab aruziga kirmagan, balki ular fors sillabik (bo‘g‘in)
39

sistemasiga mansub edi. Bu vaznlar fors-tojik aruzi nazariyasiga sun’iy tarzda
tirkalgan, lekin bu hol aruzda yoziladigan ruboiylar shu vazn doirasidan chiqib
ketishi mumkin degan fikrni anglatmaydi. Chunki ruboiy bitta vaznda yozilsa, bu
vazn to‘rt misrada takrorlanadi; ruboiyning har bir misrasi alohida vaznda yozilgan
bo‘lsa ham, bu vaznlar “ruboiy vaznlari” deb nom olgan, tanilib qolgan va
an’anaviydir. G‘arbiy Ovrupo va Rusiyada ham ruboiylar yozilyapti, ular ham
ruboiy ko‘rinishlari bo‘lib qoladi. Ammo ruboiyning aaaa yo aaba qofiyalanishi bu
janrning alohida xillarini yaratadi, ular ayni holda janr spesifikasi talabidir, janr
spesifikasiz bo‘lishi mumkin emas. Maqsud Shayxzodaning “May ruboiylari”
(1936), “Bahor ruboiylari” (1949), “Leningrad haqida olti ruboiy” (1942), “Ruboiy
haqida ruboiy” 31
(1949) sarlavhasi ostida e’lon etilgan asarlari asosan to‘rtlik
janriga xos bo‘lgan yuksak talabga rioya qilib yozilgan.
MAY RUBOIYLARI
Mayning sharafiga sevining do‘stlar,
Maktablar, zavodlar, bog‘lar, kolxozlar,
May bizning haqqimiz, bahorni kuylang:
O‘zbeklar, armanlar, tojiklar, ruslar.
Ramz Bobojonning “Yangi ruboiylar” (1985) to‘plamida 177 ta “ruboiy”
keltirilgan. Lekin ularning ichida jo‘n fikr ifodasi bo‘lib qolganlari ham bor.
Barmoq sistemasida yozilgan she’rlar ruboiy emas, balki to‘rtlik janriga
mansubdirlar.
Masnaviy
Masnaviy (arabcha, ikkilik) – har ikki misrasi o‘zaro hamqofiya bo‘lgan
baytlar asosida yoziladigan she’r; masnaviy shakli katta lirik-epik asarga ham
o‘ng‘ay, shakli sodda, hashamsiz. Masnaviy haqidagi ilk nazariy ma’lumot Ahmad
Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” asarida keltirilgan. Masnaviyning folklordagi
ildizlari uzoq, dastlab Yassaviyda uchraydi. Navoiy masnaviyni qulay deb
maqtadi. Bu shakl xususan epos uchun bopdir. Navoiy, Bobur, Xoja, Muhammad
Sharif Shavqiy va Mujrim Obid masnaviylarida romantizm va realistik hissiyot
31
Мақсуд Шайхзода.Чорак аср девони. – Т.1958. – Б. 293.
40

yonma-yon ko‘rinadi. So‘fi Olloyor (XVII asr) vasiyat janrininggina emas, balki
masnaviy janrining ham adabiy texnikasini yuksak egalladi; kibr, haromxo‘rlik,
xiyonatga qarshi halollik, diyonat, to‘g‘rilikni, diniy-mistik ruh bilan yo‘g‘riltirib,
kuchli hissiyot va pafos bilan targ‘ib etdi. Furqat (“Ilm xosiyati”, “Vistavka
xususida”), Hamza, Rojiy, Nozimaxonim masnaviylarida realizm,
ma’rifatparvarlik, rus demokratik madaniyatini ulug‘lash yetakchi yo‘nalishdir.
Masnaviyda yangi o‘y va tuyg‘ular ravon kuylandi. Cho‘lpon sovet davrida
masnaviy janri asoschilaridan biri edi. Uning mashhur “Xalq” she’ri 32
shu janrda
tarkib topdi (1921).
Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir,
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o‘chdir…
Xalq qo‘zg‘alsa, kuch yo‘qdirkim, to‘xtatsin,
Quvvat yo‘qkim, xalq istagin yo‘q etsin!
U bu janrda 1936-yilgacha ko‘p she’rlar bitgan. “Yozning tugalishi”, “Ket”
she’rlari barmoq vaznida; “Kishan”, “Galdir”, “Bayramda shahrimiz” she’rlari
aruzda vujudga keldi. Cho‘lpon Pushkinning “Bulbul va gul” she’rini aruzda
(masnaviy janrida) yaxshi tarjima qildi (1936). Bunday hol ilgari Turkiyada urf
bo‘lgan edi.
Masnaviy ustalaridan biri Hamid Olimjondir. Masnaviy musiqaga ham
begona emas. U aruz va barmoqda ham yozilishi mumkin. Davrimiz
masnaviychiligi asoschilaridan biri Maqsud Shayxzodadir. U bu janrning “Kurash
nechun”, “Quyosh qizi Zeboxon”, “Xiyobon”, “Yo‘q, men o‘lgan emasman” kabi
klassik namunalarini ijod etdi. Bu asarlar g‘oyaviyligi, badiiyligi, musiqiyligi,
minbardan o‘qishga va katta zalda o‘tirib jamoa bo‘lib eshitishga bopdir. Talantli
shoir “Kurash nechun” masnaviysida german fashistlari boshlagan adolatsiz urush
xalqlar o‘tmishi, hozirgi kuni va istiqboli, ozodligi va mustaqilligi uchun xavf
soluvchi qirg‘in ekanligini ishontirarli tushuntirgan va qasosga undagan.
Sharq quyoshi nurlarini emib olgan biz.
Yuz-yuz yillab qo‘zg‘alganmiz, cho‘ri bo‘lganmiz.
32
Чолпон. Танланган асарлар. – Т. 1921. – Б. 133.
41

Laylolarning, Shirinlarning ohu-nolasi,
Qizil qonga lim to‘lgandi jon piyolasi,
Bosar ekan o‘lkamizni arab, mo‘g‘ullar,
Qalqon-qilich ko‘targanda shonli o‘g‘illar,
Samarqandning, Xorazmning kelin-qizlari
Sipohlarga suv tashidi qal’ada bari.
Samarqandning guli edi Shodi-Mulk xonim,
Ko‘p qiynadi, jafo berdi u gulga g‘anim,
O‘z yorining o‘limiga chidashdan ko‘ra
Ko‘kragiga xanjar suqdi go‘zal asira.
(Quyosh qizi Zeboxon)
Maqsud Shayxzodaning “Yo‘q, men o‘lgan emasman” degan masnaviysida
xalq taqdiri va hayoti himoyasi uchun bo‘lgan janglarda ko‘rsatilgan qahramonlik
va jasorat hech qachon o‘lmasligi haqida so‘z yuritilgan. Mirtemir masnaviy janri
taraqqiyotida sezilarli iz qoldirgan, uning o‘nlab ibratomuz masnaviylari bor.
(Xususan, G‘afur G‘ulomning “Uchuvchining qo‘shig‘i” (1941), Zulfiyaning
“Salom sizga, sulhparvar ellar” (1952) masnaviylari tinchlik va gumanizm
bahsidir. Zulfiya masnaviysi baland saviyasi bilan bizni rom etadi. Habibiy,
Charxiyning aruzda yozgan masnaviylarida davr qahramoni tasvirlandi
(Habibiyning “Xazina”, “Iqlim bahori”; Charxiyning “El baxti” masnaviylari).
Paxta, do‘stlik, yangi yer ochish, bahor va baxt motivlari bu janr namunalarida
badiiy aks etdi. Masnaviy, realizm va poetika birlashib, davr ruhi ifodasiga
munosib xizmat qildi (hozirgi poeziyadagi masnaviychilik to‘g‘ri yo‘ldan
bormoqda, bu janr o‘z qurilishining soddaligi bilan bolalar adabiyotiga qo‘l keldi,
ayniqsa, ulkan shoir Quddus Muhammadiy masnaviylari buni ko‘rsatib turibdi).
Xurshid Davron masnaviy janrining barmoq vaznidagi ko‘rinishi rivojiga yaxshi
ulush qo‘shdi, u bunday she’rlarida (“Otam xotirasiga”, “Epitafiya”, “Unutayin
degandim seni” va boshqalarda) hayot qadri, ezgulik himoyasi, o‘tganlarning aziz
yodi haqida tahsinbop so‘z yuritdi.
42

Tarje’
Tarji’band (ar.-fors. takrorlab bog‘lash) mumtoz adabiyotdagi yirik hajmli
bandli she’r shakllaridan biri. Tarji’band bir necha banddan iborat bo‘lib, har bir
band tarji’xona deb ataladi va g‘azal singari (a-a, b-a, d-a..) qofiyalanadi. Bandlar
oxirida o‘zaro qofiyalanuvchi bayt aynan takrorlanib, barcha tarji’xonalarni o‘zaro
bog‘lab turadi va vosila (bog‘lovchi) bayt deb ataladi. Tarji’bandlar odatda har biri
7-11, ba’zan 12 (Ogahiy) baytdan iborat bir necha banddan tashkil topadi.
Mumtoz adabiyotshunoslikda tarji’band haqidagi ilk ma’lumot Shayx
Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” asarida keltirilgan. Muallif tarji’bandni
tarji’ning beshta turidan biri sifatida sanab o‘tadi va unga quyidagicha ta’rif beradi:
“Tarji’ ul bo‘lurkim, she’re ayturlar, band-band barchasi bir bahrda, har bandning
ozi besh bayt bo‘lur va ko‘pi to‘qquz bayt va har birining oxirinda bir o‘zga baytni
takror qilurlar. Ul baytni tarji’ derlar... Va tarji’ besh qism bo‘lur. Avvalgi qismi ul
bo‘lurkim, har bandning qofiyasi o‘zga tariqa bo‘lur. Va har bandkim tamom
bo‘lsa, oxirinda bir baytni takror qilurlar...” 33
. Mumtoz she’riyatda tarji’ning aynan
shu nav’i kengroq qo‘llanilgan. Tarji’bandda taxallusning qo‘llanilishi ixtiyoriy
bo‘lgan. Tarji’bandlar asosan falsafiy-axloqiy mavzuda yaratilgan. Forsiy
she’riyatda tarji’bandning dastlabki namunalari Nosir Xusrav, turkiy adabiyotda
esa Hofiz Xorazmiy ijodida uchraydi. Hofiz Xorazmiy devoniga 3 ta tarji’band
kiritilgan. Alisher Navoiy ijodida ham tarji’band janri alohida o‘rin egallaydi.
Uning “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida 4 ta tarji’band bo‘lib, har bir devonga
bittadan joylashtirilgan. Yusuf Amiriy, Fuzuliy, Nodira, Munis, Ogahiy, Avaz
O‘tar, Tabibiy ushbu janr taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdilar. Alisher Navoiy
tarji’bandidan namuna:
Keltur soqiy, ul mayki, subhi alast
Aning nash’asidin ko‘ngul erdi mast.
Mayekim qilur, quysalar jom aro
O‘zi mast-u kayfiyati mayparast.
Eshit sarguzashteki, bir kun manga
33
Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. – Т.: Мумтоз сўз, 2017. – Б. 30.
43

Necha mayparast o‘ldilar hamnishast.
May olmoqqa piri mug‘on jazbasi
Meni chekti andoqki, mohiyni shast.
Qilib xirqa may rahniyu zarfining
Etib og‘zini mum ila sangbast.
O zbek adabiyotida, shuningdek, Yusuf Amiriy, Nodira, Ogahiy, Avaz,ʻ
Uvaysiy, Ravnaq, Furqat, Miriy va boshqalar tarji’bandlarlar yozishgan.
Zamonaviy shoirlardan Habibiy, V.Sa dulla, Chustiylar tarji’bandlarlar
ʼ
yaratishgan. Lekin bu tarji’bandlarlarda mehnat nashidasi, vatanga va yorga
muhabbat tuyg‘ulari tarannum etilgan.
Musammat
Musammat (ar. “marvarid donalarini ipga termoq”) bandli she’rlardir.
Musammat deganda, musallas, murabba’, muxammas, musaddas, musabba’,
musamman, mustasne’, muashshar shakllarining umumuy nomi anglashiladi.
Musammat she’r bandlarining baytdan tashqari turlarini anglatuvchi umumiy
atama hisoblanadi. Musammatlarning janr sifatida shakllanishi XI asrga to‘g‘ri
keladi. Manbalarda ilk musammatlar yaratgan shoirlar sifatida Manuchehri
Damg‘oniy (vaf. 1040) va Qatron Tabriziy (XI asr o‘rtalari) nomlari tilga olinadi.
Musammatlarning vujudga kelishida g‘azalda musajja’ san’atini qo‘llash hamda
muvashshah va zajal kabi arab she’riyatidagi bandli she’r shakllarining ta’siri
kuchli bo‘lgan. Musammatlar dastlab tasmit nomi bilan atalgan. Turkiy
adabiyotshunoslikda musammatlar haqidagi ilk ma’lumot Shayx Ahmad
Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida keltirilgan. Muallif musammatlarning
besh turini keltirib o‘tadi: murabba’, muxammas, musaddas, musamman va
muashshar. Musammatlar yaratilish xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1. Mustaqil (tab’i xud) musammatlar boshdan oxirigacha bir shoir ijodiy
mahsulidan iborat bo‘ladi.
2. Tazmin (biror g‘azal asosida – zaminida yaratilgan) musammatlar bir
shoirning o‘zidan oldin o‘tgan yoki o‘ziga zamondosh bo‘lgan boshqa bir shoir
g‘azalini (ayrim hollarda o‘z g‘azalini) tanlab olib, ularning har baytiga uch yoki
44

undan ortiq misralar qo‘shishi. Bunday musammatlar, asosan, muxammas va
musaddas doirasida keng tarqalgan.
Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari musammatlar banddagi
misralar soniga ko‘ra 8 turga ajratiladi 34
: Murabba’ (ar. “to‘rtlik”) to‘rt misralik
band usulida yozilgan she’r. Qofiyalanishi: a-a-a-a, b-b-b-a, d-d-d-a... Murabba’
haqida “Fununu-l-balog‘a”da shunday deyiladi: “musammati murabba’ aningtek
bo‘lurkim, she’rni to‘rt qism qilurlar. Uch qismning oxirinda saj' rioyat qilibtur.
To‘rtinchi qismda qofiya keltururlar. Misoli bu:
Ey orazi rashki qamar
Zulfung g‘aminda har sahar,
Chin-u Xo‘tanda mushki tar,
Oshufta-vu shaydo bo‘lur.
Har lahza, ey mohi Xo‘tan,
Bo‘lsang xiromon dar chaman,
Faryod-u nolish yuz tuman
Har go‘shadin paydo qilur”.
Murabba’ janrining ilk namunalari xalq og‘zaki ijodida uchraydi (“Alp Er
To‘nga”). Yozma adabiyotda Ahmad Yassaviy ijodidan boshlangan. Mashrab,
Ogahiy, Avaz O‘tar, Muqimiy murabba’ janrida barakali ijod qildilar.
Shuningdek hozirgi kundagi adabiyotlarda Maqsud Shayxzoda ijodida
murabba’lar bor. Muhammad Yusufning “Mehr qolur” she’ri ham murabba’
shaklida yozilgan.
Ey go‘zal lojuvard, behad osmon,
Ko‘kka ko‘tarilgan dengizlarsimon
Zumrad sohillarda da yayraysan hamon
Shu’lalar o‘ynarkan ko‘p benihoya.
Ey go‘zal lojuvard, behad osmon,
Qoshing chimirilibdi: ufqda gumon.
Bulutlar suzilar oftob tomon,
34
Yusupova D .Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari. – T. 2019. – B . 58.
45

Bulutlar solmoqchi quyoshga soya.
Muxammas
Muxammas (arabcha, beshlik) musammatning bir turi. Hofiz Xorazmiy
muxammasni boshlovchi shoir sifatida (XIV asr) tanildi. Yusuf Amiriy ham
muxammas yozgan. Alisher Nazoiy – o‘zbek adabiyotida muxammasni taraqqiy
ettirgan shoir. Uning “Ohkim”, “Ohkim, volamen” muxammaslarida romantik
metod va realistik yo‘nalishlar birikib ketgan. Mashrabning muxammaslarida
folklor an’analari va lirik qahramon omuxtadir. Mashrab muxammaslari bu janr
tarixida yangi bosqich. Janr taraqqiyotida Roqimning o‘zigacha bo‘lgan
muxammaschilikka nisbatan katta mavqei bor. Uning muxammaslarida uslub va
mazmun ravon va xalqchil.
Taxmischilik (birovning g‘azaliga muxammas bog‘lash) ancha o‘sdi. O‘z
g‘azaliga o‘zi muxammas bog‘lash (Navoiy, Koshki) bu janrning yangi turidir.
Uvaysiyning muxammas bog‘lashda ko‘p va xo‘p xizmat qilganligi va mahorati
kuchliligi e’tirof etildi. Janrni rivojlantirishda Nodiraning ham o‘rni katta. Turdi
muxammaslarida realistik yo‘nalishlarning kuchayishi va chuqurlashuvini
ko‘ramiz. Ogahiy o‘zbek adabiyotida muxammas janrining asoschisi. Uning
muxammaslaridagi gumanizm va ilg‘or fikrlar lirik qahramonning ichki dunyosini
boyitdi. Ogahiyning taxmisga ham asoschi ekanligi ma’lum. Uning
muxammaslarida Navoiy va Uvaysiy an’analari sezilib turadi. Muxammas realizmi
XIX asrda shakllandi, Maxmur realizmi buning dalilidir. Anbar otin
muxammaslarida lirik qahramon va rus kishilarining lirik personajlari obrazi
o‘zaro aloqada yaratildi. Realistik adabiyotda Muqimiy muxammasning, Avaz
taxmisning eng yirik namoyandasi bo‘lib qoldi. Furqatning davrdan noroziligi va
erkka talpinish g‘oyasi shu janrda yaxshi bayon qilindi (“Adashganman”, “Istar
ko‘ngul”). “Ko‘zlali” muxammasida “davr g‘ami”ga “kor” izlashga chaqirish va
faqirlarni yoqlash, mavjud tuzumdan qoniqmaslik ravshan, ochiq ifoda etilgan.
Zavqiyning siyosiy muxammaslari (“Demishxon”, “Farg‘ona”); sarguzasht
muxammas (“Yuzungni ko‘rsatib”)da samimiyat, hissiyot ham fikr hayotiydir.
Zavqiy muxammaslarida kelgusi hurriyat (“Ajab ermas” va “Ko‘z ochaylik”)ga
46

intilish kuchli. Erkin fikrlilik, demokratik adabiyot va muxammas uzviy aloqada
ravnaq topdi. Cho‘lponning 1924 yili yozilgan “Sozim” she’ri aaaab qofiyalangan
yangicha muxammasdir. Ilg‘or ideallar muxammasga ham (G‘afur G‘ulom,
Navoiy qabri ustida) payvand etildi. Sobir Abdulla yangi muxammas ustasi. Uning
muxammaslarida zamonaviylik lirik qahramon obrazida yaqqol ko‘rindi
(“Toshkent kanalini quruvchilarga”). Muxammas yanada ravnaq topdi (Erkin
Vohidov, Azganush; Abdulla Oripov, Hamid G‘ulom g‘azaliga muxammas).
Muxammaschilikka, badiiy shaklga alohida ahamiyat berildi (G‘afur G‘ulom,
“Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”. Shayxzoda, “Jumhuriyat”, Uyg‘un,
“O‘zbekiston”). Bu janr mazmunan va shaklan qayta yaratildi 35
. Muxammas
amaliyoti uning nazariyasi va xillarini o‘stirdi. Hamid Olimjon yozgan “Bo‘l
omon” muxammasining poetikasi ibratlidir ibratlidir. G‘afur G‘ulom
muxammaslarida Vatan, do‘stlik (“Bizning uyga qo‘nib o‘ting do‘stlarim”) aksini
topdi. Muxammasning yangi xillarini yaratishda Hamza va Oybekning mavqei
alohidadir (Hamza, “Yashangiz”, “Yasha ishchi-dehqonlar”, Oybek, “Ko‘nglimda
yashaydi”, “Orqangdan qarab qoldim”). Taxmis poetik mahoratni egallashda
muhim omilga aylanyapti (Erkin Samandar Ogahiy g‘azaliga muxammas). Erkin
Vohidov va Jamol Kamol taxmislarida romantizm va realizm yaxshi moslangan.
Muxammasda an’ana va yangilik muammosiga durust rioya etildi. Muxammas –
o‘zbek adabiyotining faol janrlaridan biri. Muxammasda barmoq va aruz teng
qo‘llanilmoqda. Haqiqatan, ayrim janrni muayyan vazn yo she’r sistemasi
biriktirib bo‘lmaydi. Oman Matjon ijodida ham Navoiy g‘azaliga muxammasi bor
(“Avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas” muxammasidir).
Muxammas 20-asrda keng rivojlangan janrlardan biri. Bu davrda Navoiy
g‘azallariga muxammas bitish keng yoyilgan. Aslini olib qarasak muxammas
“beshlik” degan ma’noni bildiradi. Bu beshliklar besh misradan iborat bo‘lishi
kerak. Muxammas oxirida shoir taxallusini keltirish esa ixtiyoriydir. Bu janr ikki
turga bo‘linadi: taxmis va mustaqil muxammaslar. Muxammas janriga oid ilk
35
Мақсуд Шайхзода.Чорак аср девони. – Т. 1958. – Б. 321.
47

namunalar Xorazmiy va Gadoiy devonlarida uchraydi. Navoiy davrida tazmin
muxammaslar yaratilgan.
Istiqlol davrida bu janrning rivoji sezilarli ko‘zga tashlandi 36
. Xususan
Abdulla Oripov, Omon Muxtor, Omon Matjon, Muhammad Ali, Usmon Azim,
Jamol Kamol, Sirojiddin Sayyid, Zikrilla Ne’mat, Xosiyat Bobomurodava, Farid
Usmon, Shafoat Termiziy, Hazrat Zulfiqor kabi ko‘plab ijodkorlar samarali qalam
tebratishgan. Ayniqsa, 90-yillarda Erkin Vohidov tazmin muxammaslari bilan bu
janrning rivojiga hissa qo‘shdi. Erkin Vohidov Navoiy, Bobur, Fuzuliy, qozoq
shoiri Jumakent Najmiddinov g‘azallariga tazmin muxammaslar bog‘ladi.
Ko‘z ochar gulshanda g‘uncha, bulbul afg‘on aylagach,
Nega afg‘on aylay, ul gul yuzni tobon aylagach,
Misli oykim, ko‘rk ochur sayri shabiston aylagach,
Husni ortar yuzda zulfin anbar afshon aylagach,
Sham ravshanroq bo‘lur torin parishon aylagach.
Ushbu muxammas Erkin Vohidov qalamiga mansub bo‘lib, Navoiy
g‘azaliga tazmin bitilgan. Muxammas 5 misradan iborat, aruz vaznída, a-a-a-a-a
tarzida qofiyalangan. Shoir an’analarga sodiq qolgan holda bandning oxirida o‘z
taxallusini keltirib o‘tadi.
Nolayu afg‘oning, Erkin, dilbaringga yetmadi,
Yetsa ham yo bemehr yo zarra parvo etmadi,
Bitti ko‘p zahming va lekin ishq zahmi bitmadi,
Ey Navoiy, ishq agar ko‘nglingni majruh etmadi,
Bas, nedinkim qon kelur og‘zingdan, afg‘on aylagach.
Musaddas
Musaddas (arabcha, oltilik) janri haqidagi ilk nazariy ma’lumotni “Fununu-
l-balog‘a” asarida ko‘ramiz. Musaddasni qo‘llash Navoiydan boshlandi, unda erkin
ishq masalasi aks etdi. Musaddas ham yozilishi yo bog‘lanishi mumkin.
Uvaysiyning Navoiy g‘azaliga bog‘langan musaddasi mashhur. Musaddaslarda
ishq va kechinma teran (Nodira, “Jon olurda”; Shavqiy, “Falakda dudi ohim”).
36
Karimov Obid .Mumtoz she'riyat janrlari. – Namangan, 2015. – B. 22.
48

Feodalizm ziddiyatlari romantizmda kengroq ko‘rsatildi, bu holat musaddasga ham
tegishli, so‘ng realistik musaddaslar ham paydo bo‘ldi. Furqatning mashhur
“Sayding qo‘ya ber, sayyod” musaddasida ham stixiyali ozodlikka undash g‘oyasi
aytilgan 37
. Avaz musaddaslarida realizm va romantik an’analar qo‘llanildi. Oltilik
musaddasning barmoq sistemasidagi rivojlantirilgan shaklidir. Cho‘lpon 1925-yili
ikkita oltilik yozdi: “Kelinchak”, “Ko‘klam yomg‘iri” ikkalasi ham aab, vvo
shaklida 38
. Hamzaning “Ko‘zni oching, qardoshlar” she’ri bu janrda yangilik
bo‘ldi. Unda dastlabki ikki misra har bandga mazmunan pafos olib kiradi (aa), har
bir banddagi qolgan to‘rt misra esa bbbb qofiyalanadi, bunday oltilik Hamzadan
oldin ko‘rilmagan edi. Musaddas janrini rivojlantirishda o‘zbek sovet shoirlarini
hissasi katta.
Yangi davr musaddas janri alohida o‘rin tutdi. Fitratning oltilik bilan
yozilgan “Go‘zalim” (1932) she’ri dastlabki besh yilliklar davriga mansub. Bu
oltilik ruboiyning aaba shakliga juft qofiyalangan bayt qo‘shilishi orqali yaratildi.
“Baxtimiz tarixiga” Hamid Olimjonning yangicha musaddasi. Sobir Abdulla esa
musaddas ustasidir; uning musaddaslarida zamonaviylik kuchli (“Farhod
chiroqlari”). Charxiyning musaddaslarida davr nafasi yaxshi berildi. Uning
yangicha musaddaslari ko‘pchilikka manzurdir (“Bo‘lakcha”, “Noming abadiy”).
Yangi hayot davrida musaddaslarning mazmuni va shakli boyidi (Oybek,
“Dehqon”); musaddaslarda zamondosh obrazining tipik kechinmalari aks etdi.
Musaddas nazariyasi an’anaviy va yangi musaddaslar zaminida boyib bordi, uning
poetikasida yangiliklar tug‘ildi (G‘afur G‘ulom, “Qish”), bu janrning Ovrupo va
rus poeziyasidagi sekstina (oltilik) dan shaklan farqi bor. Abdulla Oripov yangi
davr musaddasining ustasi, uning bunday she’rlarida yangi shakl, ilg‘or mazmun
va kuchli e’tiroz va ehtiros borligini ko‘rish mumkin (“Sen bahorni
sog‘inmadingmi”, “Yurtim shamoli”). Uning “Kenglik nuqtasi”, “Yolg‘izlik”
musaddaslari realistik lirik qahramonning zamonaviyligini ko‘rsatishda muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi.
Uyg‘onguvchi bog‘larni kezdim,
37
Yusupova D.Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari. – T. 2019. – B. 144.
38
Чолпон. Танланган асарлар. – Т. 1921. – Б. 150.
49

Topay dedim qirdan izingni.
Yonog‘ingdan rang olgan dedim –
Lolazorga burdim yuzimni,
Uchratmadim ammo o‘zingni,
Sen bahorni sog‘inmadingmi?
Musaddas janrining xillari aaaaaa, bbbbba – Navoiy, “Jonim o‘rtarga ul”;
aaaaaa, bbbbaa – Abdulla Avloniy, “Turkiston tuprog‘ina xitob”; aaabbv, gggddv –
Uyg‘un, “Vatan haqida qo‘shiq” va ularda qo‘llanilgan she’r sistemalari rang-
barangdir. S.Akbariy “Salomda quyosh” she’rida oltilikning har bir bandida bitta
(alohida) qofiya ishlatgan. Shuhratning “oltiliklar”i (1984) lirikani boyitdi. Bir yuz
o‘nta bu oltilik insonparvarlik va axloqiy kamolatni targ‘ib etuvchi katta kuchdir.
Ularda hozirgi inson qalbi va ruhining ichki sirlari dialektikasi aks etdi. Ammo
ular ichida hali yetilmaganlari ham bor. X.Xudoyberdiyevaning o‘nlab oltiliklari
(ababvv) chin insoniy tuyg‘ular bahsidir (ularga ritorika begona).
X.Xudoyberdiyeva o‘rtamiyona shoirlikdan yuqoriga ko‘tarilgan iste’dodlar
sirasiga kiradi. Bu janr boy va murakkab poetikaga ega, takomili jiddiy
tekshirishga loyiqdir.
Musamman
Musamman (arabcha, sakkizlik) ham musammat turidir. Yusuf Amiriy
musammani ko‘pchilikka ma’lum. Navoiy musammanida hijron va qahramon
munosabati ko‘rsatilgan. Huvaydoning “Ey noz” musammanida shakl va
qahramon bir-biriga munosib. Nodira musammanlarida dahshatli firoqning kuchli
aks etishi va ularda realistik yo‘nalishning chuqurlashuvi (“Nigorimdan ayirding”)
tahsinga loyiqdur. Musamman realizmi va lirik qahramon muammosi XIX asrning
muhim masalasi edi. Avaz musammanlarida davr, bevafolik, sevgi hislari realizm
asosida idrok etildi.
Yangi ong musammanlarda ham (Mirtemir, “Samarqand she’rlaridan”; Sobir
Abdulla, Amin Umariy, “Frontga maktub”) hukmron ijodiy ruhga aylandi. Realizm
poeziyasida musamman janrining 25 dan ortiq xili kelib chiqdi (bunda Mirtemir,
Sobir Abdulla, Uyg‘un, Ramz Bobojon, Po‘lat Mo‘min, Asqad Muxtor, Akmal
50

Po‘lat, Gulchehra Jo‘rayevalarning o‘rni bor). Shuhrat sakkizliklari tili sodda,
musiqiy; ritm jihatidan xilma-xil. Musamman Jamol Kamol sakkizliklarida shakl
va mazmun jihatdan o‘zgardi, u zamondoshimizning lirik xarakterini haqqoniy
kursatib berishga qobil. O‘zbek sakkizliklarida Rasul Hamzatovning mashhur
sakkizliklari ta’siri fikriy teranlik, kechinmalarning muhimligi va realistik ifodasi
bilinib turadi. Musamman va rus oktavasi (sakkizligi) bir xil narsa emas 39
.
Musamman metrikasi cheklanmaydi va janrning o‘zi boshqa janrlar singari, strofik
jihatdan baynalmilal xususiyatga ega.
Muashshar
Muashshar (arabcha, o‘nlik). Tabibiy o‘nligi (“Muashshar”i) inson sezgilari,
orzusi va niyati haqida. Unlikning asosan realizm poeziyasida shaklan kengroq
taraqqiy etganligi ayon bo‘ldi. Bunda G‘afur G‘ulom (“Emukdoshlar
musobaqasi”), Ramz Bobojon (“Kanikulning birinchi kuni”), Turob To‘la
(“To‘tixon”), Abdulla Oripov (“Tabiat”); Muhammad Ali (“Qadimgi kishilar”),
Jamol Kamol (“Nido”) o‘nliklarining ahamiyati bor. O‘zbek o‘nliklari bilan
Ovrupo, rus detsima (yunoncha, o‘nlik)lari orasida ham farq yo‘q emas. Muashshar
poetikasi, muashshar janri xillari taraqqiy etib bormoqda. Muashsharda vazn va
band hamda texnik imkoniyat ko‘p. Mirza Kenjaboevning “Momojon” nomli
o‘nligi ikkita abab to‘rtligi va she’r oxirigacha davom etuvchi bitta qofiyali
baytdan tuzilgan.
Mustazod
Mustazod (arabcha, orttirilgan). Hofiz Xorazmiy bu janrning boshlovchisi,
uning bu shaklda go‘zallik, vafo, hamiyat, sevgini kuylashi bizni rom etadi.
Navoiy mustazodlarida g‘oya va poetika bir-birini yuksak darajada o‘stirib boradi.
Mashrabning mustazodni ko‘p va xo‘b yozishi hammaga ma’lumdir. U bu bu janr
rivojida sezilarli rol o‘ynadi. Mustazod va romantizm bir-birini siyladi, realistik
metod bu janrda yaqqol shakllandi. (Avaz, Komil, Abdulla Avloniy, Anbar
Otinning ayollar huquqsizligini kuylashida buni bemalol ko‘rish mumkin),
mustazod janrida ijtimoiy mavzu va yuksak insoniy g‘oyalar aks ettirilayotir.
39
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд . – Т.:Фан, 1992. – Б. 186.
51

Mustazod nazariyasi yangi voqealar in’ikosi asosida o‘smoqda. Habibiyning
“Yana mustazod”, Charxiyning “Qalam mustazodi”, A.Sayfiyning “Vatan
madhiyasi”, Erkin Vohidovning “May mustazodi” she’rlari poetikasi murakkab
davr lirik qahramonining o‘ylarini ochib berishga loyiqdir. Mustazod xillari, uning
qurilishi va vazn tuzilishidagi o‘ziga xosliklar (yarim misra sonining ortishi) bu
janrni shak- lan o‘zgartirib bormoqda (Yu.Huzuriy, “Oktyabrning chorasi”,
mustazodi savd).
Barmoq sistemasining qo‘shma va murakkab vaznlarida yozilgan she’rlarni
ham mustazod janriga kiritish noto‘g‘ridir. “Qo‘shma janr” 40
deb atash
ma’qulroqdir, ularni alohida janr deb e’lon qilmaslik mantiqan noto‘g‘ridir, chunki
aruzda yozilgan mustazod bilan barmoq sistemasining qo‘shma va murakkab
vaznlarida bitilgan she’rlar bir-biridan shaklan farq etadi, ulardagi umumiylik
misralararo qisqa misraning orttirilishidir, xolos. Orttirilgan qisqa misrali
she’rlarning aruzda va barmoq sistemasida yozilgan shakllari lirikaning janr
jihatdan ikkita xarakterli va o‘ziga xos ko‘rinishlaridir.
Fard
Fard (arabcha, yakka) alohida yoziladigan yo iqtibos tariqasida g‘azal,
qasida yo qit’adan keltiriladigan, bir baytdan iborat bo‘lgan lirik janr, ikkala
misrasi hamqofiya, tugal ma’noli, fikr ko‘pincha aforistik tarzda ifoda etiladigan,
ibratli, hajmi bir baytdan ortmaydigan mustaqil adabiy asardir.
Ma’lumki, Vahid Tabriziy aytishicha (37-bet), she’r Sharqda qasida,
masnaziy, musammat kabi uch turga bo‘lingan, fard esa ruboiy, g‘azal, qit’a bilan
birga qasida shakliga aloqador, chunki ularning bari bitta qofiya bilan ish ko‘radi.
Ammo qasida maqtovga suyanib, lirika janrlarining mazmun jihatidan, ya’ni
estetik belgi, pafos va muayyan mazmun yo‘nalishiga asoslanadigan guruhiga
kirsa, fard qofiya bittaligiga va fikrning aforistik, maqolnoma ifodasiga
suyanganligi uchun, lirika janrlarining shakl jihatidan, ya’ni shakl mazmundorligi
va tuzilishiga ko‘ra qaraladigan guruhiga mansub deb topildi, misra soni va
kompozitsiya jihatidan qaralmadi. Fard xalq og‘zaki ijodi (folklor)da ham bo‘lgan.
40
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд . – Т.:Фан, 1992. – Б. 188.
52

Ko‘pgina maqollar fard shaklidadir. Uni ma’nolar xazinasidagi gavhar deb
bilganlar, shu sababli ham Sa’diy, Hofiz, Navoiy, Nizomiy Ganjaviyning ko‘pgina
fardlari maqolga aylanib ketgan; fard hozirjavob janr, chunki uni yaratish uchun
ko‘p vaqt talab etilmaydi, u kundalik hayot taassurotlari asosida, sintez, xulosa,
ko‘p yillik tajriba natijasi sifatida yuzaga keladi. Shoir Hoziqning “botir qassob”
degan nomni olgan, Buxoro amiri Nasrulloga aytgan, fosh etuvchi fardi va shu
tufayli yuz bergan fojia adabiyot ahliga ayon. O‘rta asrlar lirik-epik poeziyasi va
lirikasi asosan romantizm ijodiy metodida yaratilgan, ammo bu davr fardlarida
realistik yo‘nalishlar kuchli ekanligining sababi shu davr fardlarining hayot bilan
aloqasi kuchli ekanligidandir. Fard prozada goho maqsadni ta’kidlash yo dalil
sifatida keltirilgan. Bu janr xillaridan bo‘lgan iqtibos fard Munis; tajnisli fard
Bobur, Uvaysiy, Anbar Otin; muammo fard- Navoiy, Ogahiy ijodida uchraydi.
Fard janri O‘rta va Yaqin Sharqda keng urf bo‘lgan. Uning turkiy namunasi dastlab
“Devoni - lug‘otit turk”da mavjud, “Muhabbatnoma”da ham fard mavjud. Navoiy
o‘zbek fardi asoschisi. Bobur fardlarida Navoiy an’analari sezilarli. Fardda
romantizm va realistik yo‘nalishlar goho qorishib kelgan. XІX asr fardida realizm
ruhi kuchli (Dilafgor, Roqim). Fard nazariyasi realizm ijodiy metodi bilan boyidi.
Turob To‘laning do‘stlik to‘g‘risidagi, qiyomiga kelgan fardlarida mazmun va
she’riy shakl xalqchilligi ortdi. Vosit Sa’dulla fardlarida an’anaviylik va yangilik
muammosi to‘g‘ri hal etilgan. U tuyuq-fard yozishni boshlab berdi, poeziyani
shaklan boyitdi. Yusuf Shomansur fardlarida uslub, til va she’r tuzilishi yangicha
namoyon bo‘ldi. Fard hozirgi adabiy jarayonda ham faollashib bormoqda. Aruz va
barmoq vaznida yozilgan fardlar faqat shaklan-metrik farq etadi 41
xolos. Shuning
uchun ularni bir xil narsa deb tushundik.
II bob bo‘yicha xulosalar
1. Mumtoz adabiyotimiz tarixida adabiy tur tushunchasi o‘ziga xos ifoda
shakllaridan iborat bo‘lgan. Bunda adabiy asarlar asosan nazm va nasr
yo‘nalishlariga bog‘liq holda tahlil qilingan. Nazm va unga mansub janrlar badiiy
41
Фитрат.Адабый тур ва жанрлар.2-жилд . – Т.:Фан,1992. – Б. 201.
53

asarlarning asosiy ifoda shakli bo‘lib, ularga nasrdan ko‘ra “poyasi biyikrak”
(martabasi yuksakroq) deb qaralgan.
2.Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” risolasi turkiy mumtoz poetika
olamida alohida mavqe va ahamiyatga ega asardir.Shayx Ahmad asarni qaysi
shaklda yaratmoqchi bo‘lgani, bundan ko zlagan maqsadini ham yaxshiʻ
ifodalagan.
3. Biz uning asarini o‘rganish jarayonida asarning she’r navlari qismini tahlil
qildik va hozirgi adabiyotimizda kimlarning asarlarida ushbu janrlar davom
ettirilganligini, ulardan qaysi birlari bor, qaysi birlari yo‘qolib, iste’moldan
chiqgan va qaysi birlari zamon zayliga moslashtirilganligini kuzatdik.
54

X ULOSA
Temuriylar xukumronligi davrida yashab ijod qilgan yetuk allomalarimizdan
biri Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziydir. Uning adabiyotshunoslikga qo‘shgan
hissasi beqiyosdir. Shayx Ahmad Taroziy turkiy tilda asar yozishga, turkiy
adabiyotni boyitishga, uni rivojlantirishga o z zamonasida bel bog lagan vaʻ ʻ
bugungi kunda mumtoz adabiyotning yorqin vakili sifatida ardoqlanadigan
allomalarimizdan biridir. Har bir xalqning, millatning milliy ruhi, tilining qadr
qimmati o‘sha xalqning shoiri va yozuvchilari tomonidan yaratilgan asarlarida
ko‘rinadi. Holbuki asar yaratishda ma’lum bir sistemaga, qolipga tayaniladi. Ana
shunday nazariy nasrdagi tom ma’nodagi turkiydagi qolipni Shayx Ahmad Taroziy
bizga tuhfa qildi. U ushbu tuhfasini “Fununu-l-balog‘a” deb nomladi. Ahmad
Taroziyning “Fununu-l-balog‘a” risolasi turkiy mumtoz poetika olamida alohida
mavqe va ahamiyatga ega asardir. Avvalo, risolaning turkiy tilda bitilganligi eng
ustuvor xususiyat hisoblanadi. Shu ma’noda “Fununu-l-balog‘a” o‘zidan keyin
yaratilgan turkiydagi ko‘plab adabiy-nazariy manbalar uchun asos vazifasini
o‘tadi. Jumladan, bugungi mumtoz adabiyotshunoslik masalalarini yorituvchi
qo‘llanma, darslik va ilmiy risolalarning tub ildizlari Taroziy qarashlari bilan
mutanosib. Biz ham ushbu risolani ko‘rib chiqish barobarida e’tiborimizni avvalo
asarning birinchi qismiga, ya’ni she’r navlariga qaratdik. Asarni o‘rganish
jarayonida xorijlik adabiyotshunoslar u haqidagi dastlabki ma’lumotlarni
o‘zlarining maqolalarida yoritib berganlarini ko‘rdik. Bu esa asarning qanchalar
adabiyotda tutgan o‘rni yuksak ekanligidan dalolat beradi .
Mumtoz adabiyotimiz tarixida adabiy tur tushunchasi o‘ziga xos ifoda
shakllaridan iborat bo‘lgan. Bunda adabiy asarlar asosan nazm va nasr
yo‘nalishlariga bog‘liq holda tahlil qilingan. Nazm va unga mansub janrlar badiiy
asarlarning asosiy ifoda shakli bo‘lib, ularga nasrdan ko‘ra “poyasi biyikrak”
55

(martabasi yuksakroq) deb qaralgan.Shayx Ahmadning risolasi ham ana shunday
nazmning yuksak namunasi sifatida e’tirof etiladi.
Shayx Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balog a” asari o z zamonasi adabiyʻ ʻ
jarayonining ehtiyoji yanglig yaratilgandir. XV asrda turkiy tilda qalam
ʻ
tebratuvchilarning soni oshib borayotgan bir paytda, bu tilda she’r ilmi haqida
mukammal risola yaratish ham mushkul, ham sharafli vazifa edi. Shu ma noda
ʼ
Shayx Ahmad Taroziy ikki ma suliyatli ishni amalga oshirdi:
ʼ
– turkiy tilda she’r ilmiga bag ishlangan ilmiy risola yozish;
ʻ
– mumtoz poetikaning barcha masalalarini o zida qamray oladigan mukammal
ʻ
asar yaratish.
Shayx Ahmad maqsadni aniq qo ydi va o z asarini yaratishda mukammallik
ʻ ʻ
yo lidan bordi. Bundan tashqari asarda bizga noma’lum shoirlarning ijodidan ham
ʻ
na’munalar keltirdi.Bu asarning nafaqat nazariy balki, tarixiy ekanligidan ham
dalolat beradi.
Biz uning asarini o‘rganish jarayonida asarning she’r navlari qismini tahlil
qildik va hozirgi adabiyotimizda kimlarning asarlarida ushbu janrlar davom
ettirilganligini, ulardan qaysi birlari bor, qaysi birlari yo‘qolib, iste’moldan
chiqgan va qaysi birlari zamon zayliga moslashtirilganligini kuzatdik.
Risola hali “ochilmagan qo riq” misolidir. Shu boisdan,
ʻ
adabiyotshunosligimiz oldidada turgan endigi vazifa asarni ilmiy jihatdan to la va
ʻ
tugal o rganish, undagi turkiy mumtoz poetikaga taalluqli yangi qirralarni
ʻ
ochishdan iboratdir.
Xulosa qilib aytganda, she’riy janrlar ko‘lami juda ham keng, uni davom
ettirish hozirgi kun shoir va yozuvchilari zimmasidadir.
56

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari
1. Kadrlar Tayyorlash Milliy Dasturi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi, 1997-y., 11-12-son, 295-modda; O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2007 y., 15-son, 150-modda.
2. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997-y., 9-son, 225-modda.
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
3. Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017. – 592 б.
4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.:Маънавият,
2008. – 108 б.
III. Alohida nashrlar, monografiyalar, darsliklar
5. Alisher Navoiy. Mezon ul-avzon. Asarlar 14-tom, - T: - 157 b.
6. Atoulloh Husayniy. Badoly us- sanoe. – T.: G'.G'. NAS, 1981. – 204 b.
7. Bobur “Muxtasar”. – T:1971. – 241 b.
8. Karimov O. Mumtoz she'riyat janrlari. – N.:Namangan,2015. – 78 b.
9. Orzibekov R. O‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: O‘zbekiston yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006. – 271 b.
10. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. – Toshkent: “Navoiy
universiteti”, 2018. – 242 b.
11. Rahmonov N. O'zbek adabiyoti tarixi . – T.: Sano-standart, 2017. – 558
b.
57

12. Sirojiddinov Sh., Yusupova D. Navoiyshunoslik. Toshkent: Tamaddun,
2018. – 520 b.
13. Yusupova D. Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari. –
T.:Ta’lim-media, 2019. – 184 b.
14. Yusupova D. Aruz va mumtoz poetikaga kirish. Toshkent:
Akademnashu, 2020-304 b.
15. ў збек тилининг изоҳли луғати // Мадвалиев А . тахрири остида .
Тошкент : Узбекистон миллий кутубхонаси , 2006. 1- жилд . 4. ў збек тилининг
изоҳли луғати // Мадвалиев А . таҳрири остида . ў збекистон миллий
кутубхонаси , 2008, 4- жилд .
16. Юсупова Д. Темурийлар давридаги арузга доир рисолаларнинг
киёсий тахлили Монография. Тошкент.
17. Шайх Ахмад Тарозий, Оксфорддаги Бодлиан кутубхонасидаги
Elliott 127 жавонида, 139 варокдан иборат “Фунуну-л-балоға” қўлёзмаси,
Бухорода Мир Хусайн Куланги томонидан 989/1581 йилда кучирилган нусха.
18. Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога // Ўзбек тили
ва адабиёти. - 2002. № 1-6; Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунун ул-
балога // Узбек тили ва адабиёти.-2003. № 1-3.
19. Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. Тошкент:
Хазина, 1996. – 147 б.
20. Шайх Ахмад ибн Худойдод Тарозий. Фунуну-л-балога. Тошкент:
Мумтоз С ўз, 2017. – 311 б.
IV. Gazeta va jurnallardagi maqolalar
21. Catalogue on the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in
the Bodleian Library, Part II: Turkish, Hindustani, Pushtu and Additional Persian
Manuscripts, ed. Hermann Ethe (Oxford: The Clarendon Press, 1930), col.1225,
No.2170.
22. DeWeese D. The Predecessors of Nava'i in the Funun al-Balaghah of
Shaykh Ahmad b. Khudaydad Tarazi: a Neglected Source on Central Asian
58

Literary Culture from the Fifteenth Century // Journal of Turkish Studies. Vol. 29.
Festschrift in Honor of Eleazar Birnbaum. Cambridge, Mass.: Harvard University
Press, 2005. P. 163.
23. Gunay Kut, Supplementary Catalogue of Turkish Manuscriptsin the
Bodleian Library with reprint of the 1930 Catalogue by H.Ethe (Oxford: Oxford
University Press, 2003). The editior's introduction does call attention to this
manuscript (p.xviii) among “the most interesting items" from the Bodleian
Library's Turkic holdings, mentioning “a work in Chagatay Turkish on rhetoric and
poetics, entitled Funun u'l- belagat, which is dedicated to Emir Ulugbeg Mirza
(d.853/1449) (Ethe 2170).”
24. Hayitmetov A. va Mirzayev A. T. Olimning noyob tuhfalari. //O'zbek
tili va adabiyoti, 1993. 5-6-sonlar.
25. " Ўзбек тили ва адабиёти " журнали , 2002, №.1, 70-86 66; 2002, №2
77-90; 2002, №3, 75-91; 2002, №4, 78-91 ва ҳоказо .
V. Internet manbalari
26.diss.natlib.uz
27.press.natlib.uz
28.www.arxiv.uz
29.www.ziyonet.uz
59

Ahmad Taroziy “fununu-l-balogʻa” asari

I BOB. “FUNUNU-L-BALOGʻA” – MUMTOZ ADABIYOTNING YUKSAK NAMUNASI SIFATIDA.. 6

1.1. Ahmad Taroziy faoliyati va adabiy merosi 6

1.2 “Fununu-l-balogʻa” asarining yaratilishi va oʻrganilishi 12

I bob boʻyicha xulosalar 16

II BOB. “FUNUNU-L-BALOGʻA” ASARIDA SHE’R NAVLARI TARTIBI. 16

2.1. Ahmad Taroziyning “Fununu-l-balogʻa” asarida janrlar tasnifi 17

2.2. “Fununu-l-balogʻa” asaridagi she’r navlarining hozirgi she’riy janrlar bilan munosabati 29

II bob bo‘yicha xulosalar 52

XULOSA.. 54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI. 55

Sotib olish