Aholi punkitining gaz ta’minotini aniqlash - Oziq-ovqat texnologiyasi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	351.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Oziq-ovqat texnologiyasi

Sotuvchi

Xonzodabegim Abduraufova

Ro'yxatga olish sanasi 17 Mart 2024

16 Sotish

Aholi punkitining gaz ta’minotini aniqlash

Sotib olish

21Aholi punkitining gaz ta’minotini aniqlash
Mundarija:
KIRISH
I. Bob Gazlashtirish tarmoqlarining aholi yashash punktlari
rejasida joylashishi bo‘yicha tasnifi
I.1 Gazlashtirish tizimlarining tuzilishi va ularni o‘tkazish usullari
I.2 Gaz tarmog‘ini o‘tkazish
II. Bob Aholi punkitlarini gaz taminoti tizimini aniqlash
2.1. Maishiy gaz asboblari
2.2 O‘zbekiston gaz ta’minotining muammolari, tahlil va yechimlar
XULOSA
FOYDALANILHAN ADABIYTLAR RO’YXATI

21KIRISH
Kurs ishi mavzusi dolzarbligi. Hozirgi vaqtda aholini issiqlik, gaz va suv
bilan uzluksiz ravishda sifatli ta’minlashga respublikamizda juda katta e’tibor
berilmoqda. Shu bois mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda
mazkur soha yettinchi, ustuvor yo‘nalish etib belgilangan.
Gaz ta’minoti xalq xo‘jaligining yirik tarmog‘idir. Birlamchi energiya
resurslarning orasida tabiiy gazning iste’moli (1- rasm) O‘zbekiston
Respublikasida birinchi o‘rinda turadi (83%).
O‘zbekistonda tabiiy gazdan foydalanish 1943- yildan Hojiobod – Andijon
gaz quvuri qurilishi bilan boshlandi. Gaz sanoatining rivojlanishida O‘zbekistonda
ochilgan Setolantepa (1953- yil), Gazli (1962- yil) va boshqa gaz konlari katta rol
o‘ynadi. Bu gaz konlari asosida elliginchi-oltmishinchi yillarda
katta diametrdagi (700 mm) Buxoro – Samarqand – Toshkent – Frunze –
Olmaota, Buxoro – Ural va O‘rta Osiyo – Markaz magistral gaz quvurlari qurilib
ishga tushirildi. Hozirgi kunda turli xil diametrli magistral quvurlarning umumiy
uzunligi 13,0 ming km dan oshib ketgan. Ularda 25 ta kompressor stansiyalari va
uchta yer osti omborlari (Shimoliy Sox, Hojiobod va Gazli) ishlatilmoqda,
Toshkent shaharining gaz ta’minotini yaxshilash maqsadida Olimkent yer osti
omborini qurish rejalashtirilgan. 1991- yilda aholini tabiiy gaz bilan ta’minlash
darajasi jami

2144,6% ni tashkil qilgan bo‘lsa (2- rasm), 2008- yilga borib u 83,4% gacha
yetkazildi, shu jumladan, shahar aholisi uchun – 94,2% va qishloq aholisi uchun –
76,4%.
Bunday yuqori ko‘rsatkichlarga erishish uchun respublikada jami 121,9
ming km gaz tarmoqlari qurilgan (3- rasm), shundan yuqori bosimli – 12,5 ming
km, o‘rta bosimli – 26,5 ming km va past bosimli – 82,9 ming km.
O‘zbekiston bo‘yicha hozirgi davrda bir yilda 60,5 mlrd m3 dan ortiq tabiiy
gaz qazib olinadi, ya’ni 1992- yilga qaraganda 1,4 barobar ko‘p. Muborak,
Sho‘rtan va Ko‘kdumaloq asosiy konlar hisoblanadi, bulardan tashqari, boshqa
kichik konlar ham mavjud.

21Kurs ishi vazifasi: aholi punktlari uchun gaz taminoti tizimini hisoblash va
uning samaradorligini tahlil qilishdan iborat. U quyidagi asosiy vazifalarni o'z
ichiga oladi:
 Aholi punktlarining gazga bo‘lgan ehtiyojlarini hisoblash va tizimning
to‘g‘ri ishlashi uchun zarur bo‘lgan parametrlarni aniqlash.
 Gazni taqsimlash tizimini hisoblash (quvur diametrlarini, bosimni va
oqim tezligini hisoblash).
 Gaz tizimining samaradorligini oshirish uchun optimallashtirish va
energiya tejash usullarini o‘rganish.
 Aholi punktlaridagi gaz iste’molchilarining ehtiyojlarini tahlil qilib,
tizimni yaxshilash yo‘llarini taklif qilish.
 Amaliy misollar yordamida tizimning ishlashini va energiya
samaradorligini tahlil qilish.
 Gaz tizimi uchun zarur bo‘lgan texnik va iqtisodiy parametrlarni
belgilash, texnologik yondashuvlar va usullarni qo‘llash.
Kurs ishining predmeti – bu aholi punktlarini gaz bilan ta’minlash
tizimining hisoblash usullari . Bu tizimning o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
 Gaz taqsimlash tarmog‘i: Gazni manbalardan iste’molchilarga
etkazib berish jarayoni va shu jarayonda yuzaga keladigan texnik, iqtisodiy va
ekologik muammolar.
 Gazni hisoblash: Aholi punktlarining gaz iste’mol miqdorini
aniqlash, quvur tarmoqlarining diametrlarini va bosimlarni hisoblash.
 Gazning oqishi va bosimi: Gaz tizimi orqali gazning oqish tezligini,
bosimni va yo‘qotishlarni hisoblash.
 Optimallashtirish: Gaz tarmoqlarining samaradorligini oshirish
uchun usullar va texnologiyalarni tahlil qilish.
Kurs ishining ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
 Iqtisodiy ahamiyat: Gazni samarali va iqtisodiy jihatdan foydali
tarzda ta’minlash tizimni optimallashtirish orqali energiya resurslaridan tejamkor
foydalanishga yordam beradi. Bu esa aholi va sanoat ehtiyojlarini qondirish uchun

21kerakli resurslarni tejash imkonini yaratadi.
 Atrof-muhitni himoya qilish: Gaz taminoti tizimining samarali
ishlashi ekologik jihatdan ham foydali bo‘ladi, chunki bu tizimni modernizatsiya
qilish va energiya tejash, resurslarni oqilona ishlatish bilan bog‘liq. Gazdan
samarali foydalanish karbon izini kamaytiradi va ekologik yukni yengillashtiradi.
 Energiya samaradorligi: Gaz tizimlarining samaradorligini oshirish,
energiya tejash va gaz yo‘qotishlarini kamaytirish orqali, umumiy energiya sarfini
kamaytirish mumkin. Bu, nafaqat iqtisodiy, balki ekologik jihatdan ham muhim.
 Texnik rivojlanish: Yangi texnologiyalarni joriy etish va tizimni
optimallashtirish orqali O‘zbekiston hududidagi gaz tarmoqlarining
samaradorligini oshirish va mustahkamlash mumkin. Bu esa gaz yetkazib berish
tizimining barqarorligini ta’minlaydi.
Kurs ishi hajmi : Kurs ishi uch bob 4 paragraf xulosa va foydalanilgan
adaiyitlardan iborat bo ’ lib jami 30 betni tashkil qildi

21I. Bob Gazlashtirish tarmoqlarining aholi yashash punktlari
rejasida joylashishi bo‘yicha tasnifi
1.1 Gazlashtirish tizimlarining tuzilishi va ularni o‘tkazish usullari
Rejada joylashishi bo‘yicha gazlashtirish tizimlari ikki turga bo‘linadi:
halqasimon, boshi berk yoki tarmoqlangan tizimlar.
Halqasimon tizimlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tutash, halqasimon gaz
quvurlaridan iborat bo‘ladi. Bunday tizimning asosiy afzalligi ularning
ishonchligidir. Chunki gazlashtirish tizimining biron-bir uchastkasida avariya sodir
bo‘lib, gaz oqimi berkilib qolsa, avariya bo‘lgan uchastkadan keyin joylashgan
(gaz oqimi bo‘yicha) iste’molchilarga gaz qo‘shni halqasimon quvur orqali yetib
boradi va iste’molchilarning gazsiz qolishga yo‘l qo‘yilmaydi. Lekin bunday
tizimlarning kamchiligi ulardagi gaz quvurlari umumiy uzunligining kattaligi va
natijada qurilishga ko‘p kapital mablag‘ talab qilishidir.
Tarmoqlangan boshi berk tizimlar shaharning har tarafiga tarmoqlangan
boshi berk gaz quvurlaridan iborat bo‘ladi. Quvurlarning oxirgi uchastkalari
o‘zaro tutashmagan. Shuning uchun bunday tizimlarga kamroq kapital mablag‘
sarf bo‘lib, qurilish arzonga tushadi. Lekin bunday tizimlarning biror joyida
avariya bo‘lsa, o‘sha joydan keyin joylashgan (gaz oqimi bo‘yicha) iste’molchilar
gazsiz qoladi. Shuning uchun shaharlarda gaz ta’minotining ishonchliligini
oshirish maqsadida kapital xarajatlar ko‘proq bo‘lsa ham, halqasimon tizimlar
qo‘llaniladi.
Tarmoqlangan boshi berk tizimlar kichik aholi punktlarida, sanoat
korxonalari hududida hamda biror shaharni gazlashtirish jarayoni boshlanishida
qo‘llanilishi mumkin. Bunda avval shaharning har tomoniga boshi berk asosiy gaz
quvurlari o‘tkazilib, asosan, gaz iste’molchilari birinchi navbatda ta’minlanadi,
keyinchalik esa gazlashtirish rivojlantirilib, boshi berk gaz quvurlari o‘zaro
tutashtiruvchi gaz quvurlari bilan ulanib, halqasimon gazlashtirish tizimlarini hosil
qilishi mumkin. Shuning uchun boshi berk tizimlar kelajakdagi halqasimon
gazlashtirish tizimlarining asosini tashkil qilishi mumkin.
Shahar gaz quvurlari murakkab muhandislik inshootlari bo‘lib,

21iste’molchilarni gaz bilan xavfsiz va uzluksiz ta’minlashga xizmat qiladi.
Gazlashtirish tizimlarining ishonchli ishlashi loyihalash davrida qabul qilingan
gaz taqsimlash sxemasining konstruktiv to‘g‘ri hal qilinganligiga hamda
bajarilgan qurilish-montaj ishlarining sifatiga bog‘liq. Shaharlarda gaz quvurlari,
asosan, yer osti usuli bo‘yicha o‘tkaziladi. Yer usti o‘tkazish usuli kam qo‘llanilib,
asosan, tabiiy va sun’iy to‘siqlarni kesib o‘tishda hamda ayrim iste’molchilar
hududida mahalliy sharoitga ko‘ra yer osti usulini qo‘llash mumkin bo‘lmasa yoki
iqtisodiy tomondan maqsadga muvofiq bo‘lmasa, yer usti usuli qo‘llaniladi.
Shahar gazlashtirish tizimlari po‘lat quvurlardan quriladi. Chunki ularning
uzunligi katta, bir-biriga ulash payvandlash bilan bajariladi va buning natijasida
ulangan joylarning zichligi ta’minlanadi. Yer osti gaz quvurlarini korroziyadan
(chirishdan, yemirilishdan) saqlash maqsadida ularga korroziyaga qarshi qoplama
(izolatsiya) o‘raladi. Sovuq kunlarda gaz tarkibidagi suv bug‘lari kondensatsiya
bo‘ladi. Kondensat quvurlarning eng past joylarida yig‘ilib, gaz yo‘lini to‘sib
qo‘yishi mumkin.
Buning oldini olish maqsadida quvurlar, albatta, nishab qilib yotqiziladi
hamda ularning eng past joylarida kondensat yig‘gichlar o‘rnatiladi va ular orqali
yig‘ilgan kondensat vaqti-vaqti bilan chiqarib tashlanadi.
Gaz quvurlarining ayrim bo‘laklariga yoki iste’molchilarga gaz be-rishni
to‘xtatish uchun gaz quvurlariga kran yoki zadvijkalar, yoki past bosim gaz
quvurlariga gidrozatvorlar o‘rnatiladi. Yer osti quvurlaridan gaz chiqayotganini
aniqlash uchun nazorat naychalari hamda yer osti quvurlari izolatsiyasining
ahvolini tekshirish, elektr toklarining yo‘nalishi va kuchlanishini aniqlash uchun
nazorat punktlari o‘rnatiladi.
Bino ichidagi gaz quvurlarining tuzilishi . Gaz quvurlari gazni binoning
ichidagi gaz jihozlariga yetkazib beradi. Uyga kelayotgan gaz quvuriga bino
devoridan 2 m dan ko‘proq masofada gaz yopish uskunasi qo‘yilishi kerak. Lekin
ko‘pincha kran chiqish gaz quvuriga yerdan 1,8 m balandlikda o‘rnatiladi. Binoga
kiritiladigan gaz uvurlari, asosan, odam yashamaydigan xonalardan,ya’ni zinapoya
xonasi, yo‘lak hamda oshxona orqali kiritilishi mumkin. Suyultirilgan gaz

21quvurlarini yerto‘la, texnik qavatlardan o‘tkazish mumkin emas.Bino ichida gaz
quvurlari kapital devorlarni hamda qavatlar orasidagi yopmani teshib o‘tganda, gaz
quvurlari po‘lat quvurdan tayyorlangan g‘ilof ichidan o‘tkaziladi. G‘ilofning uchi
devordan hamda poldan ikki tarafga 5 sm chiqib turishi kerak. G‘ilof ichidagi gaz
quvurida payvand choki bo‘lmasligi lozim. Uy ichi gaz quvurining minimal
balandligi poldan 2 m bo‘lishi kerak. Gaz quvurining har bir xonadonga kirish
joyida berkituvchi kran bo‘lishi zarur. Kran, asosan, zinapoya xonasiga o‘rnatiladi.
Har bir gaz jihozining oldida poldan 1,5 m balandlikda berkituvchi kran qo‘yilishi
kerak.Uy ichi gaz quvuri bilan elektr simi orasidagi masofa kamida 25 sm bo‘lishi
kerak (agarda sim ochiq bo‘lsa). Devor ichidan o‘tgan sim bilan gaz quvuri
kesishgan joyda oralig‘i kamida 1 sm bo‘lishi kerak. Agarda bino qavatlar soni
to‘rtdan kam bo‘lsa, gaz tik quvurining asosiga kran qo‘yilmaydi, undan ko‘p
bo‘lsa, qo‘yiladi.
Uy ichi gaz quvurlari temir qoziq yordamida devorga mahkamlanadi.
Qoziqlar orasidagi masofa gaz quvuri diametriga bog‘liq bo‘lib,u d
sh =25 mm
bo‘lsa, masofa – kamida 3,5 m, d
sh =20 mm bo‘lsa – 3 m, d
sh =15 mm bo‘lsa – 2,5
m, d
sh =50 mm da 5 m bo‘ladi. Uy ichi gaz quvurlarini yotoqxona, mehmonxona va
boshqa yashash xonalarida gaz jihozlari bo‘lmasa, ular orqali o‘tkazish mumkin
emas.Turar joy gaz quvuri loyihasi quyidagi asosiy elementlardan iborat:–
uchastka rejasi (3. 1- a rasm) 1:200 yoki 1:500 masshtabda chiziladi; unda
binolarning joylashishi, uchastka chegaralari, shahar va hovli gaz tarmoqlarining
joylashishi, binoga kirish quvurlarining o‘rni ko‘rsatiladi;
– birinchi qavat rejasi ( 1- b rasm) 1:100 yoki 1:200 masshtabda chiziladi;
unda binoga kirish quvurining o‘rni va diametri, ichki tarmoqning joylashishi va
diametrlari, gaz jihozlari yoki gaz o‘lchagichlarning o‘rni ko‘rsatiladi;
– yuqori qavat rejasi (1- d rasm) xuddi birinchi qavat rejasidagidek
masshtabda chiziladi; unda ichki tarmoqlar, jihozlar va gaz o‘lchagichlarning o‘rni
ko‘rsatiladi;
– gaz quvur sxemalari (1- e rasm) quvurlar va ularning diametric
ko‘rsatilgan masshtabda chiziladi.

211- rasm. Turar joy gaz quvur loyihasi: a – uchastka rejasi; b – birinchi qavat
rejasi; d – yuqori qavat rejasi; e – gaz quvuri sxemasi.
Loyihada shartli belgilar, ekspluatatsiya beriladi.Gaz quvur tarmoqlari
industrial usulda yig‘iladi. Gaz quvurlar SZMda o‘lchov eskizlari yoki o‘lchov-
montaj kartalari (2- rasm)bo‘yicha qora rangli suv-gaz quvurlaridan
tayyorlanadi.Gaz quvurlar ruxlanmagan po‘lat quvurlardan yig‘iladi va armatura
hamda jihozlarga rezba yordamida yoki payvandlab ulanadi. Ustunlarning
orayopmalardan o‘tadigan joylariga quvur bo‘laklaridan gilzalar qo‘yiladi. Gilza
sof pol belgisidan 50 mm va ship sirtidan 5 mm chiqib turishi kerak. Rezbali
birikmalarda zichlash materiali sifatida qo‘rg‘oshin surik zamazkaning tabiiy alif
moyga yoki ruxli belilarga aralashtirib tayyorlangan moddaga shimdirilgan zig‘ir
tolalari yoki «FUM» lentasi ishlatiladi.
Quvur va armaturaning birikish joylari ko‘zdan kechirish uchun qulay
bo‘lishi kerak, shuning uchun birikmalarni qavatlararo ora yopmalar, devorlar va
pardevorlarga joylashtirishga ruxsat berilmaydi.
Har bir qavat yoki qavat oralitib, shuningdek, magistralda ketgan har bir
tarmoqdagi ustunlar asosiga sgonlar o‘rnatish lozim.

212- rasm. Gaz quvur bo‘yicha o‘lchash montaj kartasi: a – sxema; b – reja.
Odatda, ichki gaz quvurlar ustun tomonga 0,003 m qiyalikda ochiq
o‘tkazilishi lozim. Gaz quvurlar suv tarmog‘i, kanalizatsiyasi va boshqa tarmoq
bilan tutashgan joylarda quvurlar orasida kamida 20 mm, elektr simlari yoki kabel
bilan tutashgan joylarda 100 mm masofa bo‘lishi lozim.Tarmoqning ayrim
uchastkalarini va gaz jihozlarini uzib qo‘yish uchun gaz quvur tarmog‘iga tiqinli
gaz kranlari o‘rnatiladi.
Ustunlardan xonadonlarga ketadigan tarmoqlarga va ustunlarga tiqinli
cho‘yan kranlar o‘rnatishga ruxsat beriladi. Agar bitta kirish quvuridan ikki va
undan ortiq ustun qilish ko‘zda tutilsa va har bir ikkidan ortiq qavatdagi
iste’molchilarni gaz bilan ta’minlashi lozim bo‘lsa, gaz quvurlari va jihozlarni
uzib qo‘yish uchun quyidagi joylarga berkitish qurilmalari o‘rnatish ko‘zda
tutiladi:
– har bir ustunga;
– gaz o‘lchagichlar oldiga;
– har bir gaz jihozi, isitish
pechi yoki gaz bilan yoqishga o‘tkaziladigan boshqa agregatlar oldiga;
– pechlar yoki jihozlarga boradigan tarmoqlarga.
Gaz kranlarida kran tiqinining 90 darajali burchak chegarasida burilishini
cheklaydigan cheklagich bo‘lishi, tiqinning kvadrat kallagida chiziqcha bo‘lishi
lozim. Chiziqcha quvur o‘qi yo‘nalishida tursa, kran ochiq, quvur o‘qiga
ko‘ndalang tursa, kran berk bo‘ladi.

21Kran va zadvijkalar gorizontal tarmoqlarga vertikal yo‘nalgan shpin dellar
bilan, vertikal yo‘nalgan tarmoqlarga esa devorga 45 darajali burchak ostida yoki
devorga parallel o‘rnatiladi.
Yig‘ishdan oldin kran va zadvijkalarning germetikligini tekshirish, ularni
qismlarga ajratish, artish va mireral moy yoki tavot bilan moylash kerak.
Past bosimli gaz quvurlarning zadvijkalari bosimi 1 kgk/sm2 bo‘lgan suv
yoki havo bilan mustahkamlikka, zatvor esa zatvorning qarama-qarshi tomoniga
bo‘r surkalib, kerosin qo‘yish yo‘li bilan zichlikka sinaladi. Agar 10 min
mobaynida krosin silqimasa, zadvijkalar gaz quvur tarmoqlariga o‘rnatish uchun
yaroqli hisoblanadi.
Past bosimli gaz quvurlarga o‘rnatiladigan kranlar 1 kgk/sm2 bo- simli suv
bilan mustahkamlikka, kopus, zatvor va boshqa elementlar esa bosimi 2000 mm
suv ust.li havo bilan zichlikka sinaladi. Kranlarni zichlikka sinash paytida zichlash
sirtlari yaxshilab ishqalab moslangan bo‘lishi, 5 min mobaynida bosim pasayishi,
10 mm suv ust. dan oshmasligi lozim. Normal moylangan zichlash sirtlarida bosim
pasayishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Gaz jihozlarini o‘rnatishda quyidagi asosiy shartlar bajarilishi kerak: plita
korpusining orqa devori bilan xonaning yonmaydigan devori orasidagi masofa
kamida 50 mm bo‘lishi lozim. Suvalgan yog‘och devorli oshxonalarda bu masofa
100 mm bo‘lishi kerak. Agar plita orqasidagidevorga asbestli tunuka qoplangan
bo‘lsa, bu masofa qisqartirilishi mumkin. Oqova gaz suv isitgichlarini
yonmaydigan materialdan qilingan devorlarga o‘rnatish kerak.
Suv isitgichlar o‘rnatiladigan xonalarga havo kirib turishi uchun eshikning
tagiga yoki devorning pastki qismiga panjara o‘rnatish ko‘zda tutilishi yoki eshik
bilan pol orasida tirqish qoldirilishi lozim. Havo kiradigan teshikning yuzasi
kamida 0,02 m2 bo‘lishi kerak.
Yig‘ilgan gaz quvur quyidagi talablarga javob berishi shart:
– ustunlar vertikal o‘tkazilishi, gorizontal uchastkalar esa zarur qiyalikda
bo‘lishi kerak;
– quvur ilgaklar, xomutlar va hokazolar bilan puxta biriktirilishi lozim;

21– rezbali birikmalar yaxshi qotirilgan bo‘lishi va ulardan zig‘ir tolalar chiqib
qolmasligi kerak;
– yig‘ilgan tarmoq va o‘rnatilgan jihozlarning tashqi ko‘rinishi ko‘rkam
bo‘lishi lozim.
Gaz quvurni yig‘ishda ham xuddi sanitariya texnikasi tizimlarini yig‘ishda,
boshqa ishlarni bajarishda rioya qilingan xavfsizlik texnikasi qoidalarini bajarish
kerak.

21 1.2 Gaz tarmog‘ini o‘tkazish
Gaz taqsimlash punktlaridan chiqib, gaz kirish quvurlari orqali binoga
kiradi. Turar joy binolari uchun gaz quvurlar sokol orqali zina katagi yoki
oshxonaga kiritiladigan qilib loyihalanadi. Sokoldan o‘tkaziladigan quvur
devorining minimal qalinligi qizdirib, dumalatib tayyorlangan 3,5 mm li choksiz
po‘lat quvurlardan yig‘iladi.Tashqi gaz quvuri yerdan o‘tkazilganda, zadvijka yer
sathidan ko‘pi bilan 1500 mm baland o‘rnatilib, osma metall shkaf ichiga
olinadi.Quvurlar binoning tashqi devoridan o‘tkazilib, sokol orqali kiritilganda
ham, zadvijka shunday balandlikka o‘rnatiladi, lekin metall shkaf qilinmaydi.
Zadvijka shpindelining kallagi hovli qoplamasi sathiga chiqariladi va metall
qalpoq ichiga olib qo‘yiladi. Shpindelni shikastlanishdan saqlash uchun unga
quvur g‘ilof kiydiriladi. Kiritish quvurining diametri iste’mol qilinadigan gaz
miqdoriga qarab tanlanadi. Eng kichik diametr – 50 mm, quvurlar tashqi magistral
tomonga kamida 0,003 m qiyalikda o‘tkaziladi.
Gaz tarmog‘i quvurlari bilan suv tarmog‘i, issiqlik tarmog‘i hamda
kanalizatsiya magistrallari orasidagi masofa – vertikal bo‘yicha kamida
0,15 m, gaz quvurlar bilan elektr va telefon kabellar orasidagi masofa
kamida 0,5 m bo‘lishi lozim.
Yerga yotqiziladigan po‘lat gaz quvurlarni korroziyadan saqlash uchun
izolatsiya qoplash kerak.
Quvurning ayrim uchastkalari presslab ulanadi. Gaz quvur sinalgandan
so‘ng, payvandlab ulangan joylar bevosita transheyaning o‘zida izolatsiyalanadi.
Turar joy va jamoat binolariga kiritiladigan gaz quvurlarni ko‘zdan kechirish
qulay bo‘lgan, odam yashamaydigan xonalarga (zina kataklari, oshxonalar,
dahlizlarga) o‘rnatish kerak. Gaz quvur boshqa kommunikatsiyalar bilan birga
o‘tkazilganda, uni boshqa quvurlardan pastroq yoki ular bilan bir sathda
joylashtirish, shu bilan birga, barcha quvurlarni ko‘zdan kechirish va ta’mirlash
qulay bo‘lishi kerak.Gaz quvur ustunlari va ichki tarmoqlarni turar joy xonalaridan
o‘tka-zishga yo‘l qo‘yilmaydi.

21Gaz ustunlari ruxlanmagan po‘latdan yasalgan suv-gaz quvurlaridan rezba
yordamida yoki payvandlash yo‘li bilan yig‘iladi. Ustunlar oradan o‘tadigan
joylarga kattaroq diametrli quvur bo‘laklaridan gilzalar qo‘yiladi, gilzaning pastki
uchi ship sathida bo‘lishi kerak. Gilza poldan 50 mm chiqib turishi lozim, aks
holda, polni yuvish paytida gilzaga suv kirib ketishi mumkin. Gilza bilan quvur
orasidagi bo‘shliqqa smolalangan tolalar tiqiladi, qolgan 10 mm joyiga esa bitum
qo‘yiladi. G‘ilofda rezbali yoki payvand birikmalar bo‘lmasligi kerak.
Xonadonlarning joylashishiga qarab, gaz ustunlari bir qavatdagi bir yoki bir
necha xonadonga gaz beradigan qilib o‘rnatiladi. Xonadonga boradigan har qaysi
tarmoqqa tiqinli kran, krandan keyin sgon o‘rnatiladi.
Binolarda gaz quvurlarni ochiq o‘tkazish tavsiya qilinadi. Gaz quvurlarni
devordagi ariqlardan o‘tkazib, ustiga osongina olinadigan to‘siq qo‘yishga yo‘l
qo‘yiladi. Kanallarda ventilatsiya bo‘lishi lozim.Gaz quvurlar deraza, eshik
o‘rinlarini kesib o‘tmasligi kerak. Odam o‘tadigan joylarda gaz quvurlar poldan
kamida 2 m baland bo‘lishi kerak.
Qurilish joylari, tarmoqlar va armatura yaqiniga tayanch o‘rnatish lozim.
Gaz quvurlarini ventilatsiya kanallari, shaxtalar va dudburonlar orqali o‘tkazishga
yo‘l qo‘yilmaydi.
Gaz quvurlari va elektr simlari yoki kabellarni xona ichida o‘zaro
joylashtirishda quyidagi shartlarga rioya qilish kerak:
– parellel o‘tkazilganda ochiq joylashgan elektr simi yoki kabeldan gaz
quvur devorigacha kamida 250 mm masofa bo‘lishi kerak;
– elektr simi yashirin yoki quvur ichiga olib o‘tkazilganda bu masofa 50 mm
gacha qisqartirilishi mumkin (devordagi ariqcha yoki quvur devoridan
hisoblanganda);
– gaz quvur elekr simi yoki kabel bilan kesishadigan joylarda ular orasidagi
masofa kamida 100 mm bo‘lishi kerak;
– turar joy va jamoat binolari uchun tarmoq simlarining gaz quvur bilan
zararsiz kesishishi ko‘zda tutiladi. Lekin bunda elektr simi rezina yoki ebonit
quvur ichiga olinishi, rezina yoki ebonit quvur gaz quvurning ikki tomoniga 100

21mm chiqib turishi lozim.
– gaz quvurning taqsimlash yoki kommutatsiya elektr shiti, yoki shkaf
devoridan uzoqligi kamida 500 mm bo‘lishi kerak.
– kuchlanish 100 V gacha bo‘lganda, xonalar ichida gaz quvur bilan ochiq
tok simlarining tokli qismlari orasidagi masofa kamida 1000 mm bo‘lishi kerak.
– gaz quvur suv tarmog‘i, kanalizatsiya va boshqa quvurlar bilan
kesishganda quvurlar orasidagi masofa kamida 20 mm bo‘lishi kerak.
Quritilgan gaz quvurlarini bino ichidan qiyalatmay o‘tkazish mumkin. Zarur
hollarda sanoat korxonalarining sexlaridan o‘tkaziladigan taqsimlash gaz
quvurlarida kondensat yig‘gichlar yoki kondensat to‘kiladigan shtutserlar ko‘zda
tutilishi lozim.Poydevorlar, orayopmalar, zinapoya maydonchalari, shuningdek,
devor va pardevorlar tutashgan joylardagi gaz quvurlarning po‘lat quvurlardan
qilingan g‘iloflar ichidan o‘tadigan joylarida uchma-uch tutashmalar bo‘lmasligi
kerak. Gaz quvur bilan g‘ilof orasidagi bo‘shliqqa smolalangan kanop losi tiqiladi
va bitum qo‘yiladi. G‘ilofning uchi qurilish konstruksiyalaridan 50 mm chiqib
turishi lozim.Tarmoqning ayrim uchastkalarini va gaz jihozlarini ulash uchun gaz
quvur tarmog‘iga konussimon tiqinli bronza gaz kranlari o‘rnatiladi. Kirish
quvurlariga, ustunlardan xonadonlarga yuboriladigan tarmoq larga cho‘yan kranlar
o‘rnatishga ruxsat beriladi.Tiqinli kran korpusining yuqori qismida tiqin
konusining yuqori qismiga buralgan shpilka uchun o‘yiq bo‘ladi. Shpilka
cheklagich vazifasini o‘taydi. U kran tiqinini faqat 90 darajaga burishga yo‘l
qo‘yadi.Tiqinning kvadrat kallagi uchida chiziqcha bor. Agar chiziqcha quvur
o‘qiga bo‘ylama tursa, kran ochiq, agar quvur o‘qiga ko‘ndalang kelsa, kran berk
bo‘ladi.

21II. Bob Aholi punkitlarini gaz taminoti tizimini aniqlash
2.1. Maishiy gaz asboblari
Gaz uskunalari. Binolarni gaz bilan ta’minlovchi asosiy uskunalarga: gaz
plitalari, issiq suv tayyorlovchi suv isitgichlar, qozonlar va boshqalar kiradi. Gaz
uskunalarini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlar quyidagilardir:
1. Issikliq ishlab chiqaruvchi quvvati.
2. Foydali ish qiymati (FIK), ya’ni ishlab chiqarish quvvatining issiqlik
ishlab chiqarish quvvatiga nisbati.
3. Ishlab chiqarish yoki foydali issiqlik miqdorining jismni isitish uchun
berilishi.
Gaz uskunalarning kommunal quvvati deb shunday quvvatga aytiladiki,
bunda gaz uskunasi eng foydali ishlaydi. FIK yuqori bo‘ladi,gazning chala yonishi
esa kam bo‘ladi. Yuqori ishlab chiqarish quvvati deb shunday quvvatga aytiladiki,
kommunal quvvatidan 20% ko‘p bo‘ladi. Gaz uskunasi bunday quvvatda
ishlaganda uning ko‘rsatgichi kamaymasligi kerak. Turar joy binolarida, umumiy
foydalanish binolarida past bosimdagi gaz quvurlari qo‘llaniladi, shuning uchun
bunday holatda gaz uskunalari, asosan, ejeksiyali atmosfera ko‘rinishdagi
gorelkalarga o‘rnatiladi.
Xonadonlarda ishlatiladigan gaz plitalari ikki, uch va to‘rt konforkali qilib
tayyorlanadi. Isitgich shkaflari bilan va ularsiz bo‘lishi mumkin.
Ular quyidagi qismlardan iborat bo‘lishi mumkin: qopqoq, konforka
o‘rnatilgan ishchi stol, duxovka qutichasi, gaz gorelkasi, gaz taqsimlovchi qurilma
va kran. Aholi turmushida ishlatiladigan gaz plitalari o‘tga, korroziyaga
(zanglashga) chidamli va mustahkam materiallardan tayyorlanadi.
Bu gaz plitalarida atmosfera gorelkasi ishlatiladi, tutun gazlari oshxonaning
o‘zidan shamollatgich shaxtalar orqali chiqariladi. Bu gorelkalarda havoning bir
qismi (birinchi havo) yonish uchun kerak bo‘lgan havo elektor yordami bilan
suriladi. Qolgan qismi (ikkinchi havo) alangalanishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri atrof-
muhitdan keladi. Konforkali gorelkalarda gazning to‘liq yonmasligiga asosiy

21sabablar quyidagilar:a) idish yuzasining harorai pastligi ta’sirida gazning to‘liq
yonishiga erishilmaydi, natijada SO (uglerod oksidi) va qurum paydo bo‘ladi;
b) ejektorning bo‘ylama qismida birlamchi havo bilan gazning qoniqarsiz
aralashuvi natijasida;
d) atrof-muhitdan havoning yaxshi yetarli darajada berilmasligi va tutun
gazining to‘liq olib chiqib ketmasligi natijasida.
Bunday kamchiliklarni tuzatish uchun gaz plitalaridagi gaz gorelkasi
qurilmalarini (GTS) shunday loyihalash kerakki, buning uchunquyidagi shartlar
bajarilishi zarur:
a) gorelka yuqori qiymatdagi birlamchi havo bilan ishlasin. Havo har qanday
ishlab chiqarish quvvatida alanganing ishonchli (mustahkam) ishlashi
ta’minlansin;
b) gorelka o‘rnatilgan qism bilan idishning pastki (mustahkam) qismi
orasidagi masofa shunday bo‘lishi kerakki, tutun gazi to‘liq o‘z issiqligini bersin
va erkin harakatlansin, ichki yonuvchi alanga bilan idishning pastki qismi orasida
alanganing ishonchliligi ta’minlansin;
d) gorelka bilan idishning past qismi orasidagi optimal masofa saqlanishi
kerak, masofaning kattalashuvi ortiqcha havoning chiqishiga va FIK kamayishiga
olib keladi, masofaning qisqarishi esa gazning to‘liq yonmasligiga sabab bo‘ladi;
e) ejektor bo‘ylama qismining optimal konstruksiyasi (tuzilishi) saqlanishi
kerak;
f) tutun gaz chiqib ketishi uchun ishchi stol bilan (gaz plitasida) idishning
past qismi orasidagi masofa 8 mm dan kam bo‘lmasligi kerak.

21Gaz plitalarining tuzilishi va ularni o‘rnatish.
Gaz plitalarini o‘rnatish uchun oshxonalarning ichki hajmi quyidagi
miqdordan kam bo‘lmasligi lozim:– ikki konforkali gaz plitalarini o‘rnatishda 8
m3;
– uch konforkali gaz plitalarini o‘rnatishda 12 m3;
– to‘rt konforkali gaz plitalarini o‘rnatishda 15 m3.
Gaz plitasi o‘rnatiladigan oshxonaning balandligi kamida 2,2 m bo‘lishi
lozim, oshxonada fortochkali deraza va so‘rma ventilatsiya kanali bo‘lishi shart.
Barcha gaz-gorelka qurilmalari uchun asosiy talab gazning to‘liq yonishi,
ya’ni yonish mahsulotlarida yonuvchan yoki zaharli gazlarning bo‘lmasligi
hisoblanadi. Gaz-gorelka qurilmalari uchun karbonat angidrid (SO) miqdori hajm
bo‘yicha 0,02 % dan oshmasligi (agar gazplitalarida yonish mahsulotlari
dudburonga chiqib ketmasa) va agar yonish mahsulotlari dudburonga chiqib ketsa,
ya’ni vanna kolonkalari, suv isitgich va hokazolarda 0,1% dan yuqori bo‘lmasligi
lozim.
PG – 4, P – 4/1 kabi to‘rt konforkali hamda PG – 2 va P – 2/1 – 1 kabi ikki
konforkali gaz plitalari eng keng tarqalgan.
PG – 4 to‘rt konforkali gaz plitasining korpusi (3. 3- rasm) yupqa list
po‘latdan tayyorlangan va ustiga emal qoplangan. Plitaning yuqori qismida
cho‘yan rama (4) bo‘lib, unda cho‘yan konforkalar (6) uchun teshiklar bo‘ladi.
Plitaning yuqori qismida gorelkalar tagida so‘rish poddoni (3) bor. Ramaga yon
tokchalar (5) mahkamlanadi, ular plita yuzasini kengaytiradi. Uning pastki
qismida eshikcha (1) bilan berkitiladigan dimlash shkafi (9) bor.
Plitaning old qismida taqsimlash quvuri – ramkasi (8) bor. Undan
gorelkalarga gaz keladi. Ramkada rezbali beshta teshik bo‘lib, ularga tiqinli kranlar
buraladi: to‘rttasi konforka gorelkalari (7)ga, bittasi dimlash shkafi gorelkasi
(10)ga tegishli. RaMPa taqsimlash shiti bilan berkitilgan. Dimlash shkafi
gorelkasini yoqish uchun tuynuk (11) bor.Dimlash shkafi gorelkasini GOSTi (12)
bilan burish mumkin. Gaz plitasining barcha oyoqlari polda turishi lozim.

21Gaz plitasi korpusining orqa devori bilan plita o‘rnatiladigan xona devori
orasidagi masofa kamida 75 mm bo‘lishi kerak. Suvalmaganyog‘och devorli
oshxonalarda plitani devordan izolatsiyalash ko‘zda tutilishi lozim, ya’ni devor
suvalishi, asbofaner yoki qalinligi 3 mm li asbest listi ustidan tunuka qoplanishi
kerak.
Gaz plitasini o‘rnatishda devor poldan boshlab izolatsiyalanishi va plita
chetlaridan har tomonga 100 mm va yuqoriga kamida 800 mm chiqib turishi kerak.
3- rasm. PG – 4 gaz plitasi:
1 – dimlash shkafining eshigi; 2 – plita kojuxi; 3 – poddon; 4 – cho‘yan
rama; 5 – yon tokchalar; 6 – olinadigan konforkalar; 7 – konforka gorelkalari; 8 –
taqsimlash quvuri ramkasi; 9 – dimlash shkafi; 10 – dimlash shkafining
gorelkalari; 11 – gorelkani yoqish uchun teshik; 12 – gorelkalar GOSTi; 13 –
termometr.
Plita dimlash shkafining izolatsiyalanmagan yon devoridan ichki mebelning
yog‘och ele mentlarigacha kamida 150 mm masofa bo‘lishi lozim. Dimlash shkafli
ikki, uch va to‘rt konforkali plitalarga gaz 20 mm diametrli quvurlarda, dimlash
shkafisiz ikki konforali plitalarga va taganlarga diametri 15 mm li quvurlarda
keltiriladi. Quvur plitaga burchakli va sgon yordamida ulanadi. Tiqinli kran
plitkaga gaz keladigan quvurning vertikal qismi poldan 1100 mm balandlikka
o‘rnatiladi.

21P – 4 – 1 plita gorelkasi (4- rasm) quyidagicha ishlaydi.
Gorelka so‘radigan havo teshik(1) orqali kiradi. Bu teshik buriladigan disk
bilan berkitiladi.
Gaz kran (4) korpusidagi kanal teshigi orqali kiradi va gorelka
aralashtirgichi (2) da havoga aralashadi. Gorelkaning usti qalpoqcha (3) bilan
berkitilgan. Unda pastdan havo keladigan teshik bor.
Suyuq gazli qurilmalarda ballondan gaz plitasigacha kamida 1,5 m,isitish
radiatorigacha yoki boshqa isitish jihozlarigacha kamida 1 m masofa bo‘lishi
lozim. Ballonni qizishdan saqlaydigan ekran o‘rnatib, bu masofani qisqartirish
mumkin. Ekrandan ballongacha kamida 100 mm masofa bo‘lishi kerak. Ballonlar
devorga maxsus xomutlar yoki tasmalar bilan mahkamlanishi lozim.
Bo‘ylama harakatlanuvchi va hajimli suv isitgichlar. Bu suv
isitgichlarning ko‘rinishi issiqlik almashinuvchi qurilmalarga o‘xshash bo‘lib,
mahalliy sharoitda issiq suv bilan ta’minlash uchun xizmat qiladi. Bo‘ylama issiq
suv ta’minlovchi uskunalarning ish tartibi suvning sarflanish ish tartibiga mos
kelishi kerak. Ularda suvning harorati 50 – 60°C bo‘lib, bu haroratni uskuna ishga
tushgandan so‘ng 1 – 2 daqiqadan keyin tayyorlab beradi.
4- rasm. P – 4/1 va P – 2/1 plitalarining gorelkalari:
1 – havo so‘rish uchun teshik, 2 – aralashtirgich, 3 – qopqoqcha, 4 – gorelka
kraniBu uskuna ko‘pincha tez harakatlanuvchi (ishlovchi) suv tayyorlagich deb
ham aytiladi. Suv isitgichlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1. FIK 82% dan kam bo‘lmasligi, suv isitgich suv tarmog‘ining bosimi 0,05
dan 0,6 MPA gacha oraliqda ishlashi kerak.
2. Suv isitgich asosiy va yondiruvchi (uchqunli) gorelkalar bilan
ta’minlangan bo‘lishi kerak. Gorelka gazning ishonchli yonishini ta’minlashi kerak

21va issiqlik miqdorining 0,2 dan 1,25 oraliqdagi o‘zgarishida alanganing o‘chishi va
uzilishi bo‘lmasligi lozim.
3. Har bir suv isitgich saqlovchi va blokirovkali (qo‘riqlovchi) qurilmalar
bilan jihozlangan bo‘lishi zarur, bu esa kerakli miqdordagi gaz bilan ta’minlaydi.
Bo‘ylama suv isitgichlar quyidagi asosiy qismlardan tashkil topgan: Gaz
uskunalarining o‘rnatilishi. Gaz uskunalarini o‘rnatishda QMQ 2.04.08 – 96 va
gazdan foydalanish qoidalariga rioya qilinishi kerak.
Gaz plitalarning o‘rnatilishi ulardagi konforkalar soniga qarab quyidagicha
bo‘ladi:
1. To‘rt konforkali gaz plitalari uchun oshxonaning hajmi 15m3 dan kam
bo‘lmasligi kerak.
2. Uch konforkali gaz plitalari uchun – 12 m3.
3. Ikki konforkali gaz plitalari uchun – 8 m3.
4. Gaz plitalarni oshxonalarda o‘rnatishda ko‘rsatilgan yong‘in va texnika
xavfsizliklariga rioya qilinishi shart.
Gaz bilan isitish. Isitish pechlari va gaz bilan isitiluvchi uskunalar.
Gaz bilan isitiluvchi qurilmalarga quyidagilar kiradi:
1. Gaz bilan isitish pechlari.
2. Gaz bilan isitiluvchi mahaliy uskunalar.

212.2 O‘zbekiston gaz ta’minotining muammolari, tahlil va yechimlar
O‘zbekiston hududidagi aholi punktlariga gaz taminoti tizimini hisoblash
uchun amaliy misollar keltiramiz. Gazni iste’mol qilish miqdorini va tizimning
samaradorligini hisoblash uchun avvalo, ma'lum bir aholi punktining shart-
sharoitlarini aniqlashimiz kerak bo‘ladi. O‘zbekiston o‘zining mustaqillik
yillarida har jabhada dolzarb ravishda rivojlanish strategiyasini ilgari surdi, shu
sababli, eng avvalo aholining maishiy hayot tarzini yaxshilash, yangi ish
o‘rinlarini yaratish, aholini, ayniqsa yoshlarni ishga joylashtirish, tadbirkorlikning
har qanday turini rivojlantirish, chet el investitsiyalarini jalb qilish orqali
qo‘shma korxonalar tashkil etish, Energetik tizimda qayta tiklanuvchi energiya
manbalaridan foydalanishni kengaytirish, energiya samaradorligini oshirish
dasturlarini ishlab chiqish uchun e’lon qilingan Prezident Farmonlari va shunga
o‘xshash juda ko‘plab xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Gaz ta’minoti tizimida
xam qator ijobiy o‘zgarishlar kuzatilyapti, jumladan, aholi xonadonlariga bepul
qo‘yilayotgan elektron aqlli gaz xisoblagichlari chakana iste’molchilarning
billingdagi debitorlik ko‘rsatkichlarini yagona Markaziy Bazaga joylanishiga
xizmat qilmoqda.
Shuningdek, yildan yilga ko‘payib borayotgan iste’molchilarning gaz
yoqilg‘isiga bo‘lgan talablarini qondirish uchun Respublika raxbariyati, xamda
shu soxaga mas’ul bo‘lgan Tizim xodimlari o‘zlari uchun yuklatilgan
ma’suliyatga xar doim eng dolzarb vazifa sifatida qarab kelmoqdalar. Chunki,

21Energetik tizimning xam, mamlakatimizning iqtisodiy jixatdan yuksalishining
xam bosh asosi - Gaz Ta’minoti Tizimi soxasi bo‘lib qolaveradi.
Gaz ta’minoti tizimini tahlil qilish jarayonida mamlakatimizning gaz
zaxiralari tarixiga quyidagi jadval orqali nazar solsak, O‘zbekistonning Gazli gaz
konlaridan topilgan gaz zaxirasi dastlab 517 milliard kub metr miqdorida ekanligi
qayd etilgan.
1- jadval. Ayrim konlar tabiiy gazlarining o'rta tarkibi va xususiyatlari
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston Gazli gaz konlaridan
topilgan gazning tarkibi quruq va yengil bo‘lganligi uchun, o‘zining tarkibi
bo‘yicha
gazsimon (gazovoye) sifatida baholangan. Tabiatdan olinadigan barcha
gazlar - tabiiy gazlar deb ataladi.
Tabiiy gazlar 3 ta guruhga bo‘linadi:
Birinchi guruh. Toza gaz konlaridan kavlab olinadigan gazlar. Ular asosan
metandan tashkil topgan bo‘lib, oriq va quruq gazlar tarkibida og‘ir
uglevodorodlarning ulushi 1 m 3
uchun 50 grammdan kam miqdorni tashkil etadi.
Quruq gazlar xavodan yengil bo‘ladi. Bu o‘rinda O‘zbekistonning Gazli gaz
konlaridan kavlab olinayotgan, xamda bugungi kunda O‘zbekiston Gaz Ta’minoti
Tizimi foydalanib kelayotgan gazlarni misol qilib keltirish mumkin. Tarkibi – 98-

2199% Metan (SN
4 ) ; Shuning uchun Gazli Gaz Omborida dunyo miqyosida eng
past bosimga ega bo‘lgan gaz saqlanadi.
Ikkinchi guruh. Neft skvajinalaridan ajralib chiquvchi gazlar – yo‘lakay
(poputnыy) gazlar hisoblanadi. Ularning tarkibida metandan tashqari yana og‘ir
uglevodorodlar xam bor. Bu kabi uglevodorodlarning ulushi 1 m 3
gaz tarkibi
uchun 150 grammdan yuqori bo‘lsa, bunday gazlar og‘ir va semiz gazlar deyiladi.
Bunday gazlarning tarkibiga quruq gazlarning aralashmasi, propan-butan
fraksiyasi va gazli benzin kiradi. Bu kabi gazlar uglevodorodlarning ulushiga
nisbatan xavodan yoki og‘ir, yoki unga teng bo‘ladi. Dunyoning ba’zi gaz
konlaridan chiquvchi bunday gazlar o‘zining tarkibi jihatidan noqulay
hisoblanadi, chunki ularning molyar massasi og‘ir, shuning uchun bunday tarkibli
gazlarni qayta ishlov berib tozalash va quvurda yurgazish birmuncha qiyinchilik
tug‘diradi. Shu sababli bunday gazlardan asosan SSTG, ya’ni Sovutilgan Siqilgan
Tabiiy Gazlar shaklida foydalaniladi. Ularni eksport qilishda asosan tankerlar
xizmat ko‘rsatadi va manzilga yetkazib berilgandan so‘ng, xavosiz regazifikasiya
qilib iste’molga kiritiladi.
Uchinchi guruh. Tabiiy gazlarning yana bir turi – gaz kondensatli
konlardan qazib olinuvchi gazlardir, bunday gazlarning tarkibiga quruq
gazlarning aralashmasi va kondensat bug‘lari kiradi. Bu gazlarning asosiy e’tibor
tortadigan jixati shuki, bosim pasayganda kondensant bug‘lari
kondensatlanishning teskari jarayonini boshidan kechiradi. Kondensant
bug‘larining tarkibiga S
5 va undan yuqori bo‘lgan benzin, ligroin, kerosin
kabilarning aralashmasidan iborat og‘ir uglevodorodlar kiradi. Bu kabi gaz
kondensatiga ega bo‘lgan gaz koni xam O‘zbekistonda mavjud. U Qarshida
joylashgan. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, gaz konlari borasida O‘zbekiston
juda xam omadli mamlakatlar ro‘yxatiga kiradi, chunki bu mamlakatda
iqtisodiyotning yuksalishida asosiy vazifani bajarib beruvchi Gaz konlarining xar
ikki turi xam mavjuddir. Quyidagi xaritada O‘zbekistonning asosiy magistral
quvurlari ko‘rsatilgan:

211-rasm. Yirik gaz ta’minoti quvurlari
Mamlakatimizning gaz ta’minoti tizimidagi muammo shundaki, birinchi va
ikkinchi guruhga mansub turdagi gaz konlariga ega bo‘lsakda, ushbu gazlarning
aralashmasidan ishchi gaz sifatida foydalanmay kelyapmiz. Aslida Standart
holatiga keltirilgan ishchi gazdan foydalanish ko‘zda tutilgan. Bu ishchi gazning
GOST 5542- 2014 ga binoan temperaturasi 293 o
Kelvin +20 ℃ , birinchi
bochqichdagi tezlik kattaligi 10,0*10 -6
m 2
/s etib belgilangan. Ishchi gazni bunday
standartga keltirish uchun bir jinsli gazlarning bir necha turidan molyar ulush
olib, ulardan hosil bo‘lgan aralashma gazlarni quvurga qo‘yish kerak. . Shunda
ishchi gazning tezligi barqarorlashadi. Ammo bugungi kunda normativ sifatida
belgilangan gazning ichki temperaturasi 273 o
Kelvindan xam pastrog‘ini tashkil
qilyapti. Bu kabi quruq va oriq gazdan foydalanishning esa xam ijobiy, xam
salbiy tomonlari mavjuddir. Quyida ularni tahlil qilib chiqamiz (2-jadval).
2- jadval. Quruq va oriq gazdan foydalanishning esa xam ijobiy, xam
salbiy tomonlari

21Ijobiy tomonlari Salbiy tomonlari
Oriq va quruq gazlar xavo xarorati 0
dan +4 ga ℃ ℃ ko‘tarilishi xamon tez
gibridlanish xususiyatiga ega. Shu tariqa
xavo xarorati iliq va issiq bo‘lganda gaz
quvurlarida tez va oson ravishda gaz
bosimini xosil qiladi. Chunki ularning
zichligi juda kam, tezligi o‘ta yuqoridir Tarkib jixatidan oriq va quruq gazlar
isitish mavsumida xavo xarorati 0 dan ℃
pastlaganda juda tez fursatda o‘z bosim
darajasini pastlatib yuboradi. Chunki resursi
juda kam bo‘ladi. Temperatura pastlashi
oqibatida gazning suyulib ketishi esa
muammoni yanada chigallashtiradi. Ushbu
jarayonda gazning absolyut uzviyligida katta
o‘zgarishlar yuz beradi, ya’ni suyuq
fazaning absolyut uzviyligi ortib, quruq
fazaniki kamayib ketadi va xujayralarning
og‘ir qismi cho‘kindi sifatida ajralib chiqadi.
Ya’ni, aerodinamik xududdagi uzviylik
bilan gidrodinamik xududdagi uzviylik
absolyut uzviylikni hosil qilmay qo‘yadi.
Gazlarning uzviyligi(ichki ishqalanishi-
yopishqoqligi) bu shunday xossaki, uning
sharofati bilan gazlarning turli
qatlamlaridagi tezlik barqarorlashadi, ya’ni
turli xil gaz qatlamlari quvur ichida bir-
birlarining tezligini o‘rin almashtirish orqali
barqarorlashtirib boradi va absolyut
uzviylik-yopishqoqlikni xosil qiladi
Magistral gaz quvurlarining nihoyasida joylashgan O‘zbekistoning ayrim
xududlarida isitish mavsumida gaz bosimi pasayib ketishi hollari kuzatilyapti. Bu
esa o‘z navbatida aholining issiqlikka bo‘lgan ehtiyojini qoplashda muammolarni
keltirib chiqaryapti. Shuningdek quvurlar nihoyasida gazning akkumulyasiyasi
uchun maxsus rezervuarlar xam mavjud emas. Gaz xujayralari tinimsiz betartib
xarakat qiladi, bu esa bosim o‘ynoqiligini keltirib chiqaradi. Bunday holat gaz

21bosimining beqarorligi deyiladi va bu beqarorlikni barqarorlashtirish uchun
mo‘ljallangan maxsus rezervuarlarning yo‘qligi, quvurlar ichida chiziqli tezlikni
oshirib beruvchi Raynolds sonlaridan foydalanishning imkonini bermaydi.
Bunday holat sodir bo‘lmasligi uchun asosiy GTSlar (Gaz Taqsimlash
Stansiyalari)da xech bo‘lmaganda Releya sonlarini oshirishning imkoniyatini
paydo qilish kerak.
Releya sonlari quyidagi formula orqali topiladi (1):
Bu yerda:
g – erkin qulashning tezligi;
L– suyuqlik xududining xarakterli o‘lchami;
T–devor va suyuqlik orasidagi o‘zgaruvchan
temperatura;
v– suyuqlikning kinematik uzviyligi;
x- suyuqlikning issiqlik o‘tkazuvchanligi;
β – suyuqlikning issiqlik oqibatida kengayish koeffisiyenti.
Gaz Taqsimlash Stansiyalarida Issiqlik Almashinuvi Qurilmalarini
(Teploobmennik) qurish orqali Releya sonlarini oshirishning imkoni paydo
bo‘ladi. Bunday qurilmalar yozda gazni 70% gacha sovutadi va bosimni Standart
ko‘rsatkichlariga nisbatan ortib ketishidan asraydi, shuningdek, isitish mavsumida
30% ga isitib, absolyut uzviylik hosil bo‘lish jarayonini ta’minlaydi.
Ayni paytda gaz tarkibining o‘zgarib ketganligi va GTS larda ushbu
qurilmaning yo‘qligi sabab, quvurlarda xarakatlanayotgan gaz bosimi
beqarorligini barqarorlashtirishning imkoni mavjud emas. Chunki, quruq va
yengil bo‘lgan gaz tezligining xaddan tashqari ortib ketishi, quvur ichidagi
gazning ishqalanish koeffisiyentini bir necha marotabaga ko‘tarib yuboradi va
gaz uzatishning birinchi bosqichida laminar oqimni belgilovchi Raynolds sonlari
avtomatik ravishda 2300 tadan yuqori bo‘lib ketadi.

21XULOSA
O‘zbekiston quvurlarida gaz xujayrasining vazni belgilangan me’yordan
kichik bo‘lgani uchun birinchi bosqichning o‘zidayoq kritik rejim yuzaga
kelmoqda. Shu tufayli gaz yo‘qotishlari miqdori belgilanganidan

21ko‘ra bir necha marotabaga balanddir. Salbiy oqibatlardan yana biri –
yozda to‘fon tezligidan xam yuqori tezlikda xarakatlanuvchi gaz bosimi gaz
quvurlarining devorlarini kafolat muddatidan ancha avval yemirilib, yupqalashib
ketishiga olib kelayapti. Bu kabi salbiy oqibatlarning oldini olish uchun,
mamlakatimizda maxsus rezervuarlar barpo etilishi va unda Gaz tarkibini
aditivlik holatiga bo‘ysundirilishi, ya’ni bir jinsli gazning bitta turi bilan ishlashni
to‘xtatib, ishchi gazning Standartda belgilangan me’yoriy ko‘rsatkichlariga –
belgilangan molyar og‘irligiga keltirilishi bugunning dolzarb vazifasidir.
Aholi punktlarini gaz taminoti tizimini hisoblash va loyihalash jarayoni
murakkab va ko‘p jihatli muammo bo‘lib, uning samarali ishlashi uchun bir qator
omillarni hisobga olish zarur. O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatda, gaz
taminoti tizimining samarali tashkil etilishi va uning optimallashtirilishi iqtisodiy
va ekologik jihatdan katta ahamiyatga ega.
Asosiy natijalar:
1. Gazni iste’mol qilishning o‘sishi: O‘zbekiston hududida aholi
punktlarining yiriklashishi va sanoatning rivojlanishi bilan gaz iste’moli tobora
ortmoqda. Gaz taminotini ta’minlash tizimi yirik aholi punktlari va sanoat
obyektlari uchun doimiy ravishda kengaytirilishi kerak.
2. Tizimni hisoblashda yondashuvlar: Gazni taqsimlash tizimini
hisoblashda gaz iste’molchilarining ehtiyojlarini to‘g‘ri aniqlash muhimdir.
O‘rtacha va maksimal gaz iste’molini hisoblashda qish mavsumidagi ehtiyojlar
hamda gazni etkazib berishdagi yo‘qotishlarni inobatga olish kerak. Bu bilan
tizimning ishlash samaradorligi ta’minlanadi.
3. Gaz quvurlarining diametrini va bosimini aniqlash: Gaz
taqsimlash tizimining samaradorligini oshirish uchun quvur diametri va bosimi
to‘g‘ri tanlanishi zarur. Quvurlar orqali gazning oqish tezligi va gazning
yo‘qotishlaridan kelib chiqqan holda optimallashtirishlar amalga oshirilishi kerak.

214. Energiya tejamkorligi va ekologik omillar: Gaz taminoti tizimining
samarali ishlashi, energiya tejash va atrof-muhitga zarar etkazmaslikni ta’minlash
bilan bog‘liq. Tizimdagi yo‘qotishlar va energiya sarfini kamaytirish uchun
zamonaviy texnologiyalarga asoslangan tizimlar va boshqaruv strategiyalaridan
foydalanish muhimdir.
5. Amaliy misollar va o‘zgarishlar: Amaliy misollarda
ko‘rsatilganidek, tizimning o‘zgarishlarni hisoblashda to‘g‘ri yondashuvlar
yordamida aholi punktlarining ehtiyojlariga mos tizimlar ishlab chiqilishi mumkin.
Masalan, kichik aholi punktlari uchun gaz quvurlari diametrini tanlashda hisob-
kitoblar va tizim samaradorligini baholash katta ahamiyatga ega.
Kelajakdagi istiqbollar:
 O‘zbekistonning aholi punktlari va sanoatlari uchun gaz taminoti
tizimini modernizatsiya qilish va energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha
qo‘shimcha tadqiqotlar va innovatsiyalar zarur.
 Gaz tarmoqlarida avtomatizatsiya va raqamli texnologiyalardan
foydalanish, gaz tizimlarining monitoringi va boshqaruvini takomillashtirish,
shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni joriy etish
istiqbolli yo‘nalishlar bo‘ladi.
Aholi punktlarini gaz taminoti tizimi samarali ishlashi uchun qat’iy hisob-
kitoblar, to‘g‘ri rejalashtirish va texnologik yondashuvlar talab etiladi. Tizimni
optimallashtirish va innovatsion usullarni joriy etish orqali, O‘zbekiston
hududidagi gaz tarmoqlarining samaradorligini oshirish mumkin. Bu, o‘z
navbatida, aholi va sanoatning gazga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq qondirishga va
iqtisodiy rivojlanishga yordam beradi.

21 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 12.01.2018-
yildagi «Elektr energiyasi va tabiiy gazdan foydalanish tartibini takomillashtirishga
doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 22-son qarori;
2. QR 05.02-23 “Gaz ta’minoti tizimlari va tarmoqlari” qurilish
reglamentini tasdiqlash to‘g‘risida Qarori 2023 yil
3. Rashidov Yu. K. Gaz ta’minoti. O‘quv qo‘llanma. Toshkent
arxitektura qurilish instituti. – Toshkent, 2000.
4. Rashidov Yu. K., Saidova D. Z. Issiqlik, gaz ta’minoti va ventilatsiya
tizimlari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent arxitektura-qurilish instituti. – Toshkent,
2002.
5. Rashidov Yu.K. Issiqlik, gaz ta’minoti va ventilatsiya tizimlari.
5580400 – muhandislik kommunikatsiyalari qurilishi va 5140900 – kasb ta’limi
(5580400 – muhandislik kommunikatsiyalari qurilishi) ta’lim yo‘nalishlari uchun
darslik. – Toshkent: Cho‘lpon, 2009.
6. Rashidov Yu.K. Gazdan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. Toshkent
arxitektura-qurilish instituti. – Toshkent, 2003.
7. А libekov J., А ymatov R., М irmuhammedov R. Suyultirilgan
uglevodorodli gazlardan motor yonilg‘isi sifatida foydalanish. Texnika xavfsizligi.
– Samarqand, 2006.
8. Korroziyadan himoya qilish: O‘quv qo‘llanma/ Kamalov S.
K.,Habibullayev S. Sh. – Toshkent: ToshDTU, 2006.
9. Ионин А. А. Газоснабжения. – М. Стройиздат, 1989.
10. Кязимов К. Г., Гусев В. Е. Устройство и эксплуатация газового
хозяйства. – М.: Колос, 1997.
11. Алимова, Д., & Асқаров, А. (2004). Ўзбекистон Миллий

21Энциклопедияси. Т.:“Ўзбекистoн миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриёти, 8.
12. Ситников, П. Д. (2019). Газоснабжение города и рgонной
котельной.
13. Бобокулова, О. С., Тожиев, Р. Р., Усманов, И. И., & Мирзакулов,
Х. Ч. (2015). Разработка технологии производства гидроксида и оксида
мnния из рапы озер Kараумбет и Барсакельмес. Химическая
промышленность, 92(6), 272- 279.
14. Тожиев, Р. Р., Мирзакулов, Х. Ч., & Джураева, Г. Х. (2009).
Влияние нормы дистиллерной жидкости–отхода Кунградского содового
завода на процесс обессульфачивания рапы озера Караумбет. Химия и
химическая технология, (2), 2-5.
15. Tojiev, R. R., Mirzakulov, H. C., & Boboqulova, O. S. (2020).
Processing lake karaumbet's brushes in magnesium and sodium chloride with the
past production of calcium sulphate and carbonate. Scientific-technical journal,
24(2), 74-79.
16. Безверхая, Е., Виниченко, Т., Морозова, Е., Нухаев, М., & Азеев,
А. (2021). Основы разработки и эксплуатации нефтегазовых месторождений.
Litres

Sotib olish