Oziq-ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish tizimi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	50.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Oziq-ovqat texnologiyasi

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Oziq-ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish tizimi

Sotib olish

“SIFAT MENEJMENT “
Fanidan

KURS ISHI

MAVZU: OZIQ-OVQAT SANOATI KORXONALARIDA OZIQ-
OVQAT XAVFSIZLIGINI BOSHQARISH TIZIMI

Bajardi:
Tekshirdi:

MUNDAREJA
KIRISH…………..………..……..…………..…………..…………..…3
1-BOB. OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASHNING
STRATEGI REJALASHTIRISHI …………..…………..…………..6
1.1. Mahsulot xavfsizligi bo‘yicha xalqaro va milliy standartlarni
o‘rganish va tatbiq etish. …………..…………..…………..…………19
1.2. Tizimni joriy etish uchun resurslarni rejalashtirish:………….….30
2-BOB. XAVF-XATARLARNI ANIQLASH VA NAZORAT QILISH
….…………..………..……..…………..…………..………………...42
2.1. Xavf-xatarlarni baholash va tahlil qilish:……………….……….42
2.2. boshqaruv rejalarini ishlab chiqish:………...……..……………..46
3- BOB. NAZORAT VA SIFATNI TA'MINLASHNING
MONITORING TIZIMI …………..………..……..…………….…..51
3.1. Tekshirish va audit tizimini tashkil qilish………..……..………..51
3.2. Tizim samaradorligini baholash va doimiy takomillashtirish:
…………..…………..…………..…………..…………..……………54
XULOSA…………..…………..…………..…………..…………….58
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..………………61
2

KIRISH
Oziq-ovqat xavfsizligi masalasi bugungi kunda global miqyosda inson
salomatligini ta'minlash, iqtisodiy barqarorlikka erishish va oziq-ovqat
sanoatining barqaror rivojlanishi uchun strategik ahamiyat kasb etmoqda.
Ayniqsa, oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabning ortib borishi, aholi
sonining o‘sishi va globallashuv sharoitida sifatli hamda xavfsiz oziq-
ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish barcha mamlakatlar oldida turgan
dolzarb vazifalardan biridir. Oziq-ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat
xavfsizligini boshqarish tizimini joriy etish esa ushbu masalaning samarali
yechimidir.
Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash korxonalarning nafaqat iqtisodiy
muvaffaqiyati, balki iste’molchilar ishonchini qozonishi va milliy oziq-
ovqat xavfsizligi darajasining oshishida ham muhim rol o‘ynaydi.
Xavfsizlikni boshqarish tizimi orqali korxonalar mahsulot sifatini, ishlab
chiqarish jarayonlarining ekologik xavfsizligini va iste’molchilar
ehtiyojlariga mosligini ta'minlaydi. Buning uchun korxonalarda xalqaro
standartlar, jumladan, ISO 22000, HACCP (Xavf tahlili va muhim nazorat
nuqtalari) kabi tizimlarni joriy etish talab etiladi.
Bugungi kun sharoitida oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash uchun
korxonalar faoliyatida qator omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Avvalo,
xom ashyodan boshlab tayyor mahsulotgacha bo‘lgan barcha ishlab
chiqarish bosqichlarida xavfsizlik talablariga qat’iy rioya qilish lozim. Shu
bilan birga, mahsulotning har bir bosqichida sifat nazoratini tashkil etish,
xodimlarning malakasini oshirish va zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish jarayonlarning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
3

Shuni ta’kidlash kerakki, oziq-ovqat xavfsizligi faqat korxonalarning
ichki masalasi emas. Bu, shuningdek, milliy va xalqaro miqyosda
muvofiqlashtirilgan harakatlarni talab qiladigan dolzarb masaladir.
Mamlakat ichida oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha qonunchilik bazasini
mustahkamlash, nazorat organlari faoliyatini takomillashtirish va
iste’molchilarni ma'lumot bilan ta'minlash ushbu tizim samaradorligini
oshirishga yordam beradi. Xalqaro miqyosda esa mahsulotlarning eksport-
import jarayonlarida xavfsizlik talablari bo‘yicha muvofiqlikni ta’minlash
muhimdir.
Korxonalarda oziq-ovqat xavfsizligi tizimini boshqarishda raqamli
texnologiyalar va innovatsion yondashuvlarning o‘rni katta. Masalan, IoT
(Internet of Things) texnologiyalari yordamida ishlab chiqarish
jarayonlarini real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish, shuningdek, big
data tahlillari orqali xavf-xatarlarni oldindan aniqlash imkoniyati mavjud.
Bu kabi yondashuvlar korxonalar faoliyatining samaradorligini oshirib,
iste’molchilarga yuqori sifatli va xavfsiz mahsulotlarni taqdim etishda
yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish tizimi nafaqat
korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi, balki iste’molchilarning
sog‘lig‘ini himoya qilish va umuman jamiyat farovonligiga hissa qo‘shadi.
Ushbu tizimni samarali joriy etish orqali oziq-ovqat sanoati korxonalari
o‘z faoliyatini yangi darajaga olib chiqib, xalqaro bozor talablariga
moslashishda muvaffaqiyat qozonadi. Shu sababli, oziq-ovqat xavfsizligini
boshqarish masalasi har bir korxona va davlat uchun strategik ahamiyatga
ega.
4

1-BOB. Oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashning strategik
rejalashtirishi
Oziq-ovqat xavfsizligiga iyerarxiya darajalari bo’yicha aniq
tarkiblashtirilgan maqsadlarga ega bo’lgan ko’p darajali tizim sifatida
qarash zarur. Mazkur muammoni hal qiluvchi subyektlarga ko’ra global,
xududlararo, davlatlararo, davlat, mahalliy, aholi guruhlari va oila (uy
xo’jaliklari), ya’ni 7 ta darajalarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Oziq-ovqat xavfsizligi muammosini global (jahon) miqyosda xalqaro
tashkilotlar va maxsus organlar (FAO, Xalqaro savdo tashkiloti, Oziq-
ovqat xavfsizligi qo’mitasi) hal qiladilar. Ularning asosiy vazifasi
insoniyat rivojlanishini ta’minlash maqsadida davlatlar iqtisodiyotini
barqarorlashtirishga ko’maklashishdir. Mazkur vazifalarni amalga
oshirish:
● ishlab chiqarish hajmini oshirib borishga ta’sir ko’rsatuvchi uzoq
muddatli dastur va loyihalarni ishlab chiqish va joriy etish;
● zaxiralarni yaratish va noqulay iqtisodiy va ekologik vaziyatlarda
yordam tashkil qilish orqali amalga oshiriladi.
Davlat va davlatlaro darajada oziq-ovqat xavfsizdigining asosiy
maqsadi iqtisodiyotning barqaror rivojlantirish va oziq-ovqat mahsulotlari
bozorlarini muvozanatlashtirishdan iborat.
Mintaqaviy darajadagi asosiy maqsad-aholining barcha guruhlari oziq-
ovqatlarni o’rnatilgan me’yorlarga muvofiq iste’mol qilinishini
kafolatlaydigan darajadagi daromadar bilan ta’minlashdir.
6

Aholining ijtimoiy guruhlari (oilalar) darajasida oziq-ovqat
mahsulotlarini ularning miqdori, assortimenti, sifati bo’yicha rasional
me’yorlarga muvofiq ovqatlanishini ta’minlash zarur.
Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning har bir darajasida mazkur
jarayonni boshqarish tegishli ma’muriy organlar tomonidan amalga
oshirilishi kerak. Ushbu organlarning vazifalari zarur mahsulotlarni
samarali ishlab chiqarish uchun; ularga qarashli hududlarda yashovchi
aholining tavsiya etilgan miqdorda mahsulotni sotib olish imkonini
beradigan daromadga ega bo’lishlari uchun; savdo tarmoqlariga oziq-
ovqat mahsulotlarini yetkazib berilishini ta’minlash uchun;
mahsulotlarning sifati va xavfsizligini nazorat qilish uchun shart-
sharoitlarni yaratishdan iborat.
Davlatlararo darajada oziq-ovqat muammolarini hal qilish boshqa
mamlakatlarda oziq-ovqat taqchilligini bartaraf etishga ko’maklashishi
bilan bog’liq. Bu uchun mamlakatlar davlatlararo hamkorlikda ishtirok
etadilar, xalqaro oziq-ovqat xavfsizligini yaratishga hissa qo’shadilar.
Bunda ular o’zlarining raqobatbardosh ishlab chiqarishlarini
rivojlantirishni va hududlarning hamda barcha ijtimoiy guruhlarning
(masalan, MDH) o’z-o’zini ta’minlashlarini
rag’batlantiradi. Oziqovqat xavfsizligining har bir darajasi o’zaro
bog’liq va o’zaro bir-birini taqozo etuvchi ichki va tashqi omillar ta’sirida
shakllanadi.
Ichki oziq-ovqat bozorida talab va taklif muvozanatini ta’minlash va
davlat fondini shakllantirish, iqtisodiy rivojlanishni barqarorlashtirish
davlatning oziq- ovqat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan siyosatida o’z
aksini topadi. 1
7

Oziq-ovqat xavfsizligiga erishish quyidagi muhim vazifalarni davlat
tomonidan amalga oshirishni taqozo etadi:
1. Barqaror iqtisodiy sharoitni yaratish;
2. Samarali agrar siyosatni olib borish;
3. Barcha xo’j alik yurituvchi subyektlar uchun teng imkoniyatlarni
yaratish;
4. Aholi bandligi sohasida samarali siyosatni olib borish;
5. Oziq-ovqatga ega bo’lishda tengsizlik va qashshoqlikni bartaraf
etishga yo’naltirilgan ijtimoiy siyosatni olib borish;
6. Oziq-ovqat mahsulotlarini turli-tuman, barqaror va intensiv ishlab
chiqarishga erishish, uning samaradorligini oshirish;
7. Xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta
ishlashda ilg’or texnologiyalarni joriy etishga ko’maklashish;
8. Hududlarni xomashyo va oziq-ovqat mahsuloti bilan o’zini
ta’minlash va xalqaro mehnat taqsimoti afzalliklardan samarali
foydalangan holda qishloq xo’jaligini joylashtirish va
ixtisoslashtirishni takomillashtirish;
9. Faol tashqi iqtisodiy siyosatni olib borish, eksport-import faoliyatini
optimallashtirish;
10. Agrar sektorni investisiyalash.
2 Oziq-ovqat xavfsizligi agrar siyosat tamoyili sifatida;
Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashni aholi oziq-ovqat mahsulotlarini
olishidagi tegishli tahlikalarga sabab bo’luvchi tahdidlarning ta’siri bilan
ham bog’lash zarur.
Tahdidlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
8

● manbalari bo’yicha:
ichki manbalar-ASM uchun va yoki mamlakat hududida vujudga
keladigan tahdidlar; tashqi - ASM dan mamlakatdan tashqarida joylashgan
joyi.

1
Саидова Д.Н., Рустамова И.Б., Турсунов Ш.А. “Аграр сиёсат ва
озик-овкат
хавфеизлиги”. Укув куланма. Т.: “УзР Фанлар Академияси Асосий
кутубхонаси” босмахонаси нашриёти, 2016. - 68 б.
> insonning hayot faoliyatiga munosabati bo’yicha:
obyektiv-uning faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tahdidlar (tabiiy ofatlar);
subyektiv-bevosita insonning hayot faoliyati bilan, mexnat, ishlab
chiqarish va boshqarishni nooptimal tashkil etish biln bog’liq tahdidlar.
● bashoratlash imkoniyati bo’yicha:
bashorat qilish mumkin bo ’lgan va bashorat qilib bo ’Imaydigan
tahdidlar.
● ro’y berish ehtimoli bo’yicha:
real (istalgan vaqtda amalga oshishi mumkin),
potensial (ma ’lum bir sharoitda yuz berishi mumkin) tahdidlar;
● oqibatlari bo’yicha:
barcha uchun umumiy bo’lgan (mamlakatning butun hududida
yoki uning ko’pchilik subyektlarida
9

namoyon bo’ladigan) va hududiy (hudud darajasida) hamda lokal
(mahalliy miqyosdagi) tahdidlar ;
kutilayotgan zararning miqdori bo’yicha: uncha katta bo’lmagan
(ahamiyatsiz darajada), katta (ahamiyatli daraj ada), qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradigan va halokkatli zararlar; namoyon bo’lish
sohasi bo’yicha:
qishloq xo’jaligi xomashyosi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarish; hududlar aholisining oziq-ovqat ta ’minoti;
oziq-ovqat mahsulotlarini iste ’mol qilish uchun iqtisodiy
imkoniyatlarning mavjudligi; mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan
tovarlarning raqobatbardoshligi (xarajatlar, sifat
bo’yicha); faoliyatning yo’nalishi va ta’sir ko’rsatuvchi omillarga
bog’liq bo’lgan boshqa turlar.
ASMda eng ahamiyatli tahlikalar:
● makroiqtisodiy tahlikalar, ular ASM iqtisodiyot investision
jozibadorligining mamlaktimizda yaratilgan mahsulot
raqobatbardoshligining pasayishi hamda tashqi iqtisodiy
kon’yunkturaga bog’liqligini taqozo etgan;
● texnologik tahlikalar-mamlakat ASMning yetakchi mamlakatlardan
texnologik rivojlanish darajasi bo’yicha;
● agroekologik tahlikalar, ular noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan
hamda tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlaring oqibatlarini
taqozo etgan;
● tashqi savdo tahlikalari, ularni narxlar va bozor kon’yunkturasining
tebranishlari hamda boshqa mamlakatlarda davlatning qo’llab-
quvvatlash chora- tadbirlarining qo’llanishi keltirib chio’aradi.
10

Aytib o’tilgan tahlikalarning mavjudligi mamlakat va hududlarning
oziq- ovqat xavfsizligiga tahdidlarni yuzaga keltiradiki. bu tahdidlar
oziq-ovqat
xavfsizligi bo’sag’aviy darajasiga erisha olmaslikka olib kelishi
mumkin.
Oziq-ovqat xavfsizligining muhim tashqi tahdidlariga quyidagilarni
kiritish mumkin:
● texnologik blokadalar, ularning xavfi tashqi siyosiy muammolar va
fan-texnika sohasidagi orqada qolishlar tufayli ortib borishi mumkin;
● uzoq va yaqin xorijdagi sotuv bozorlarining yo ’qotilishi;
● boshqa mamlakatlarda oziq-ovqat mahsulotlarining ortiqcha
miqdorda ishlab chiqarilish;
● boshqa mamlakatlardan iqtisodiy va moliyaviy qaramlik. Alohida
ahamiyat kasb etuvchi tahdidlar quyidagilardir:
● oziq-ovqat tovarlari bo’yicha import mahsulotlariga qaramlikning
kuchayishi;
● iqtisodiyotning haddan tashqari ochiqligi;
● barcha darajalar (makro, mezo, mikro) da iqtisodiyotning moliyaviy-
iqtisodiy beqarorligi.
Makrodarajada oziq-ovqat xavfsizligi mezonlari tarkibining
quyidagi guruhlari farqlanadi:
1. Natural - asosiy oziq-ovqat mahsulotlari va ozuqaviy moddalar
bo’yicha ishlab chiqarish, iste’mol, zahira ulush ko’rsatkichlari.
2. Nisbiy -umumiy va alohida mahsulotlar bo’yicha optimal bazaviy
darajadagi ishlab chiqarish (iste’mol) ko’rsatkichlari.
11

3. Texnik-iqtisodiy - ASM va uning moddiy bazasi iqtisodiy holatini
tavsiflovchi ko’rsatkichlar.
4. Ijtimoiy-demografik qishloq joylarida mehnat resurslari dinamikasi
va aholini takror ishlab chiqarish ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlari
5. Ekologik-geografik- ASM absolyut va nisbiy samaradorligi tabiiy
chegaralarini aniqlovchi ko’rsatkichlar. 6.1-jadvalda oziq-ovqat
xavfsizligining mezonlari keltirilgan. Oziq-ovqat xavfsizligining
bosh kafolatchisi davlatdir. Bunda davlat tomonidan yaratilgan don
rezervi, ya’ni strategik zaxiramiz ayniqsa muhim ahamiyatga ega.
Ushbu zaxira tarkibiga don bozoriga tartiblovchi ta’sir o’tkazishga,
mazkur zaxirani sotib olish va yaratishga mamlakatimizdagi ishlab
chiqaruvchidan oziqovqat uchun ajratilgan donni xarid qilinishining
kafolatini ta’minlashga tovar kreditlarining ajratilishiga, donga, uni
qayta ishlash mahsulotlariga va non mahsulotlariga bo’lgan talab
bilan ularning taklifi o’rtasida nomutanosibliklar vujudga kelganda
tovar intervensiyalarini o’tkazishga mo’ljallangan donli oziq-
ovqatlar, donni qayta ishlash mahsulotlari va pul mablag’lari kiradi.
Bir qancha olimlarning fikriga ko’ra donning davrga nisbatan
zaxirasi 60 kun iste’mol qilinishi uchun yetarli miqdorda bo’lishi
kerak. Bu taxminan bir yilda iste’mol qilinadigan don hajmining 17
foiziga teng.
3 Oziq-ovqat xavfsizligining milliy xavfsizlik tizimida o'rni;
Oziq-ovqat xavfsizligi milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismidir,
chunki u asosiy oziq- ovqat mahsulotlarining barqaror ishlab chiqarilishi
va aholining undan foydalana olishini ta’minlaydi.
12

Davlat tomonidan hududlarni rivojlantirishni tartibga solish maqsadida
qishloq xo’jaligini rivojlantirishni tartibga solish dasturlari ishlab chiqilib,
amalga oshirilmoqda. Bunda quyidagi tartiblash usullaridan
foydalanilmoqda:
● hududlarda mahsulot hajmi, qishloq xo’jaligi ekin maydonlari va
hududlarning ixtisoslashuvini tartibga solish;
● qishloqda ijtimoiy va bozor infratuzilmasini vujudga keltirish;
● qishloq xo’jaligi yerlarining meliorativ ahvolini yaxshilash;
● qishloq xo’jaligi korxonalari moddiy-texnika bazasini yaxshilash va
mustahkamlash, ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bo’yicha
korxonalar tarmog’ini yaratish;
● tabiatni muhofaza qiluvchi va gidrotexnik qurilmalarni qurish;
● zarar ko’rib ishlovchi va past rentabelli qishloq xo’jaligi
korxonalarini moliyaviy qo’llab quvvatl ash.
Qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish dasturiga
muvofiq qishloqda mulkdorlar sinfini, fermer xo’jaliklarini shakllantirish
jarayonlari davom ettirildi, tuproq unumdorligini oshirish, seleksiya va
urug’chilikni yaxshilash, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hajmlarini
o’stirish chora-tadbirlari ko’riladi.
O’zbekistonda aholining oziq-ovqat hamda qishloq xo’jaligi
mahsulotlariga bo’lgan extiyojlarni to’la qondirish, oziq-ovqat bozoridagi
barqarorlikni ta’minlash yo’lida faoliyat yuritadigan muhim tarmoq - agrar
sohasida islohotlarni yanada chuqurlashtirish masalasiga katta e’tibor
qaratilmoqda.
13

Oziq-ovqat mahsulotlarining 90 foiziga yaqini agrar sektor doirasida
tayyorlanadi. Bunda paxta xomashyosining yalpi ichki mahsulot
tarkibidagi salmog’i 1990 yildagi 15,9 foizdan, 2014 yilga kelib
1,8 foizga kamayishi yuz bergan bir paytda, donning ulushi esa mos
ravishda 1,4 foizdan 2,0 foizga, sabzavotlar - 1,3 foizdan 2,3 foizga,
mevalar - 0,7 foizdan 1,1 foizga ortishi ham oziq-ovqat mahsulotlarini
ko’paytirish yo’nalishidagi harakat va qishloq xo’jaligi tarmog’ining
ahamiyatini o’zida yaqqol aks ettiradi.
Mustaqillik yillarida respublika agrar tarmog’ida qonunchilikni
takomillashtirish, shuningdek, qishloq xo’jaligini rivojlantirish borasidagi
qator Davlat dasturlari, qonsepsiya va chora-tadbirlar majmuining hayotga
tadbiq etish natijasida qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmining aholi jon
boshiga ishlab chiqarishning o’sib borishi ta’minlanmoqda.
O’tgan davrda respublikamizda qishloq xo’jaligi mahsulotlari miqdori
o’sishi sur’atlari asosan intensiv omillar hisobiga yuz berganligini -
qishloq xo’jaligi madaniyati ortib borishi, moddiy-texnik ta’minot,
moliya-kredit tizimini takomillashtirish va xizmat ko’rsatish sohalarini
rivojlantirish, mutaxassislar malakasini oshirishga qaratilgan tadbirlar
hamda agrar ilm-fani yangiliklari va ilg’or tajribalarni joriy etishni davlat
darajasida rag’batlantirib borish natijasi, deb qarashimiz lozim. Jumladan,
paxta hosildorligi ushbu davrda 113 foizga, don ekinlari - 2,2 barobar,
kartoshka - 2,4 barobar, sabzavot - 132 foizga, poliz ekinlari hosildorligi
170 foizga ortgan.
Mustaqillik yillarida fermerlik harakatiga ustuvorlik berilib, qishloqda
mulkdorlar sinfini har tomonlama qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilgan
agrar siyosat tufayli respublikada oziqovqat mahsulotlari iste’moli miqdori
barqaror o’sib bordi. Demak, umumiy holatda amalga oshirilayotgan
14

samarali tadbirlar natijasida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish hajmini barqaror ko’paytirish, ichki va tashqi bozorda sifatli
hamda raqobatbardosh mahsulotlar yetkazib berilishiga erishildi. 2000-
2014 yillar davomida aholi jon boshiga g’alla ishlab chiqarish 93,6 kg,
kartoshka 39,5 kg, sabzavo 1,5 marta, meva va rezavorlar 37 kg, uzum
15,3 kg, poliz 29,5 kg, go’sht (tirik vaznda)
22,2 kg, sut 98,8 kg, tuxum 79,5 donaga ko’paydi.
O’tgan yillar ichida don, sabzavot, sut va tuxum mahsulotlarini aholi
jon boshiga ishlab chiqarishda keskin o’sish kuzatilsa, meva va rezavorlar,
uzum, poliz, go’sht va kartoshka mahsulotlarini ishlab chiqarish barqaror
o’sish tomon bormoqda.
Mamlakatimizda har yili 16 million tonnaga yaqin meva va sabzavot
yetishtirilmoqda. Aholi jon boshiga qariyb 300 kilogramm sabzavot, 75
kilogramm kartoshka va 44 kilogramm uzum to’g’ri kelmoqda. Bu
optimal, ya’ni maqbul deb hisoblanadigan iste’mol me’yoridan uch
barobar ko’pdir.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan Oziq-ovqat dasturi aholining
to’laqonli va mutanosib rasion asosida ovqatlanishini ta’minlashdek
muhim vazifani hal etish imkonini berdi.
Iste’mol qilinadigan ovqatning tarkibi va rasionini yaxshilash boshqa
omillar bilan birga aholi, avvalo, bolalar salomatligini tubdan yaxshilashga
ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Jahonda kamdan-kam uchraydigan tabiiy va tuproq-iqlim
sharoitlarining uyg’unligi tufayli dunyodagi eng mazali va eng foydali
meva-sabzavotlar faqat bizning mintaqamizda yeti shtirilishi mumkin.
4 Mamlakat va hududlar oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashga
ilmiy yondashuvlar va tamoyillar. Universal oziq-ovqat bilan ko'mak
15

dasturlari.
Mamlakatimiz seleksionerlari sabzavot, poliz ekinlari va
kartoshkaning 170 dan ortiq navini, meva va rezavor ekinlar va uzumning
175 ta yangi navini yaratdilar. Istiqlol yillarida g’alla yetishtirish hajmi 1
million tonnadan 8 million tonnaga yetdi va O’zbekiston g’alla eksport
qiladigan mamlakatlar qatoridan joy egalladi. Avvallari mamlakatimiz
aholisini boqish uchun 5 million tonna bug’doy chetdan sotib olinardi.
Mamlakatimiz aholisining qariyb 10 million kishiga yoki 30 foizdan ortiq
ko’payishiga qaramasdan, jon boshiga to’g’ri keladigan go’sht iste’molini
1,3 barobar, sut va sut mahsulotlarini 1,6 karra, kartoshkani 1,7 barobar,
sabzavotlarni 2 martadan ziyod, mevalarni qariyb 4 barobar oshirish
imkonini berdi. Marketing va jahon bozorlariga chiqish bo’yicha yangi
texnologiyalarni joriy qilish borasida amaliy yordam ko’rsatildi.
O’zbekistonda hozirgi zamon qishloq xo’jaligini isloh qilishning
muhim siyosiy xususiyatini ko’zda tutgan holda davlatimiz rahbari
shunday deb ta’kidlagan: «Bugun shuni chuqurroq anglamoqdamizki,
umuman jamiyatimizning yangilanishi samaradorligi, mamlakatimizdagi
demokratik jarayonlarning rivojlanishi darajasi qishloq xo’jaligini isloh
qilishning qanchalik muvaffaqiyatli kechayotganligiga, bu jarayon qishloq
hayotining barcha jabhalariga qanchalik chuqurroq singib
borayotganligiga bog’liq». Ma’lumki, iqtisodiyotning real sektori
korxonalarini ko’llab-quvvatlash, ularning barqaror faoliyatini ta’minlash,
eksport salohiyatini oshirish, o’z mahsulotlarini ishlab chiqarish ko’lamini
kengaytirish bo’yicha ko’zda tutilgan qo’shimcha choralar ichki manbalar
hisobidan mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun
ishonchli zaxiralarni shakllantirish imkonini bermoqda. Bu esa jahon
bozorlarida asosiy oziq-ovqat mahsulotlari narxi oshishi sharoitida alohida
16

muhim ahamiyat kasb etadi. «Qishloq xo’jaligi tadqiqotlarini mingyillik
rivojlanish maqsadlariga erishishga qayta yo’naltirish: xalqaro va
mintaqaviy tajriba» mavzuidagi xalqaro ekoforumda deklarasiya qabul
qilindi. Undan oziq-ovqat xavfsizligi, o’rimdan keyingi ishlov berish
texnologiyasi, foydani oshirish uchun qo’shimcha qiymatni yaratish,
ekinlarning hosildorligini oshirish, kompleks dehqonchilik
yondashuvlarini ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi aylanmasida Orol
dengizining qurigan o’zanidan foydalanish maqsadida tadqiqotlar olib
borish kabi yo’nalishlar bo’yicha tavsiyalar o’rin olgan. Bunga,
shuningdek, qimmatli genetik resurslarni saqlash, tabiiy resurslardan
ekologik samarali foydalanish, mintaqaviy va xalqaro miqyoslarda
ijtimoiy-iqtisodiy ilmiy tadqiqotlar olib borish va hamkorlik kabi
masalalar kiritilgan. Bular O’zbekistonda yaratilgan ekologik harakat
vazifalari hisoblanadi.
Mamlakatimizda qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish orqali
tarmoqni rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishlari O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan «Demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi»da bayon etilgan. Ushbu konsepsiyada belgilab berilgan
ustuvor vazifalar asosida O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv
xo’jaligi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan dasturda 2011-2015 yillar
mobaynida:
1. qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 1,3 marta
oshirish, uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushini 17,5
foizdan 13,5 foizga pasaytirish;
17

2. qishloq xo’jaligida ilg’or agrotexnologiyalar, resurslarni tejaydigan
usullarni joriy etish, seleksiya va urug’chilik tizimini rivojlantirish
hisobidan ekinlar hosildorligini oshirish ko’zda tutilgan. Bunda
mineral o’g’itlardan foydalanish samaradorligini 15 foizga oshirish,
suv sarfini 12 foizga kamaytirish;
3. meva-sabzavot tayyorlashni 1,5 barobar, kartoshka yetishtirishni 1,4
barobar, poliz va uzumni 1,3 barobar ko’paytirish;
4. naslchilik ishlarini takomillashtirish, ozuqa bazasini mustahkamlash,
zamonaviy texnologiyalar va modernizasiya natijasida naslchilik
xo’jaliklari sonini 2,5 barobar, ozuqa ekinlari maydonini 1,3 barobar
oshirish;
5. zooveterinariya punktlarini zamonaviy jihozlash, xizmatlar sifatini
oshirish hisobidan chorva mollari sonini 1,3 barobar, go’sht va sut
mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 1,3 marta oshirish;
6. parrandachilik va baliqchilik tarmoqlari rivojiga alohida ahamiyat
qaratib, parrandalar sonini 1,8 marta oshirib, 670 ta baliqchilik
xo’jaligi tashkil etish;
7. qishloq xo’j aligi mahsulotlarini saqlash quvvatlarini va qayta
ishlash hajmini kengaytirish tadbirlari doirasida qishloqlarda
zamonaviy minitexnologiyalar negizida qayta ishlash korxonalarini
ishga tushirish orqali meva-sabzavot konservalari ishlab chiqarishni
1,7 barobar, go’sht konservalarini 2,2 barobar, kolbasa
mahsulotlarini 1,8 barobar, sut mahsulotlarini 1,9 barobar oshirish;
8. sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi
mablag’lari hisobidan meliorativ inshootlarni qurish, rekonstruksiya
qilish va ta’mirlash, tomchilatib sug’orish tizimini yo’lga qo’yish va
meliorasiya texnikalarini xarid qilish bo’yicha qariyb 500 million
18

dollarga teng bo’lgan loyihalar hisobidan 1,4 million gektar yer
maydonining meliorativ holatini yaxshilash;
9. qishloq xo’jaligi texnikasi parklarini kengaytirish, ularni sifat
jihatdan yangilash, fermerlarni unumli qishloq xo’jaligi texnikalari
bilan ta’minlash,
xizmat sifatini yaxshilash kabi strategik ahamiyatga ega bo’lgan
muhim prognoz vazifalari belgilangan.
1.1 Mahsulot xavfsizligi bo‘yicha xalqaro va milliy standartlarni
o‘rganish va tatbiq etish.

Standartlashtirish - mavjud yoki bo'lajak masalalarga nisbatan va ko'p
marta tatbiq etiladigan talablarni belgiJash orqali ma'lum sohada eng
maqbul darajada tartiblashtirishga yo'naltirilgan ilmiy- texnik faoliyat. Bu
faoliyat standartlar va texnik talablarni ishlab chiqishda, nashr etishda va
tatbiq qilishda namoyon bo'ladi. Mah- sulotjarayon va xizmat turlarining
belgiIangan vazifasiga mos kelishi,savdodagi g'ovlami bartaraf qilish
hamda ilmiy-texnik hamkorIikka ko'maklashish - standartlashtirishning
muhim natijasidir.
19

Me 'yoriy hujjat standartIar, texnik shartIar, shuningdek, uslubiy
ko'rsatmalar, yo'riqnomalar va qoidalar tushunchasini o'z ichiga qamrab
oIadi. Me'yoriy hujjatIarning har xiI turlarini belgilaydigan atamaIar bir
butun hujjat va uning mazmuni tarzida ta'riflanadi.
Standart - ko'pchilik manfaatdor tomonlar keIishuvi asosida eng maqbul
darajali tartiblashtirishga yo'naItirilgan va faoliyat- ning har xiI turlariga
yoki natijalariga tegishli bo'lgan umumiy va takror qo'lIash uchun umumiy
qonun-qoidalar, tavsiyalar, taIablar hamda uslublar belgilangan va tan
olingan idora tomonidan tasdiqlangan hujjatdir.
Sfandarf/ar majmuyi - o'zaro bog'langan standartlashtirish obyektlariga
kelishilgan talablarni belgilovchi va ma'lum ilmiy- texnik yoki ijtimoiy-
iqtisodiy muammolar yechimini me'yoriy hujjatlar bilan ta'minlashga
umumiy maqsad bilan birlashgan va o'zaro bog'langan standartlar to'plami.
(Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi) mamlakatlarining standartlashtirish,
metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi bitimiga hamda Vazirlar
Mahkamasining «(O'zbekiston Respub- likasida standartlashtirish bo'yicha
ishlarni tashkil qilish to'g'ri- sida»gi 1992-yil 2-martdagi 93-sonli qaroriga
binoan sobiq Ittifoq- ning davlat standartlari GOST MDHning davlatlararo
standartlari sifatida amalda qo'llanmoqda.
Sobiq Ittifoqning davlat boshqaruvi organlari tomonidan tas- diqlangan
tarmoq standartlari (TST) va texnik shartlari (TSH) O'zbekiston
Respublikasi hududida amal qilish muddati tugama- guncha qo'Uaniladi.
TST va TSH O'zRST 1.5 ga binoan o'zgarti- riladi va bekor qilinadi.
20

Xa/qaro sfandarf - standartlashtirish bilan (standartlashtirish bo'yicha)
shug'ullanadigan xalqaro tashkilot qabul qilgan va iste'molchilarning keng
doirasiga yaroqli bo'lgan standart.
Mintaqaviy sfandarf - standartlashtirish bilan shug'ullana- digan
mintaqaviy tashkilot tomonidan qabul qilingan va iste'mol- chilar keng
doirasiga yaroqli bo'lgan standart.
Milliy sfandarf - standartlashtirish bi/an shug'ullanadigan milliy idora
tomonidan qabul qilingan va iste'molchilarning keng doirasiga yaroqli
bo'lgan standart.
Xalqaro mintaqaviy yoki chet mamlakatning milliy standarti to'g'ridan
to'g'ri qo'llanilishi O'z RST 1.7 ga binoan amalga oshiriladi.
Uyg 'un/ashfiri/gan sfandarf/ar - mahsulot, jarayon va xiz-
matlarning o'zaro almashuvchanligini va taqdim etilgan axborotni yoki
sinash natijalarini o'zaro tan olishni ta'minlaydigan, &tandart- lashtirish
bilan shug'ullanuvchi turli idoralar bilan birgalikda qa- bul qilingan va bir
xil obyektlarga tegishli bo'lgan standartlar.
Aynan 0 'xshash sfandarf/ar - ham mazmunan, ham shaklan uyg'unlashgan
standartlar:
Stanrdartlar fan-texnika tajribaIarining umumlashtirilgan na- tijalariga
asoslanishi va jamiyat uchun yuqori darajadagi foydaga erishishga
yo'naltirilgan bo'lishi kerak. O'zbekiston Respublikasi standarti (O'zRST) -
standartlashtirish bo'yicha davlat idorasi yoki tegishli huquqqa ega bo'lgan
respublika idorasi (O'zdav- standart, «Davlatarxitektqurilish») qo'mitasi,
21

Tabiatni muhofaza qilish DavIat qo'mitasi, Sog'Iiqni saqlash vazirligi)
tomonidan tasdiqIangan standart.
Texnik shartlar ( 0 'zTSH) - buyurtmachi bilan kelishilgan hoIda ishlab
chiqaruvchi tomonidan yoki buyurtmachi va ishlab chiqaruvchi bilan
birgalikda yoki buyurtmachi bilan tasdiqlangan aniq mahsulotga bo'lgan
texnik talablarni belgilovchi me'yoriy hujjat.
Korxona standarti ( 0 'zKST) - mahsulotga, xizmatga yoki jarayonga
korxonaning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va uning tomonidan
tasdiqlangan standart.
Sfandarf/ar majmuyi - o'zaro bog'langan standartlashtirish obyektlariga
kelishilgan talablarni belgilovchi va ma'lum ilmiy- texnik yoki ijtimoiy-
iqtisodiy muammolar yechimini me'yoriy hujjatlar bilan ta'minlashga
umumiy maqsad bilan birlashgan va o'zaro bog'langan standartlar to'plami.
MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi) mamlakatlarining
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi bitimiga
hamda Vazirlar Mahkamasining «(O'zbekiston Respub- likasida
standartlashtirish bo'yicha ishlarni tashkil qilish to'g'ri- sida»gi 1992-yil 2-
martdagi 93-sonli qaroriga binoan sobiq Ittifoq- ning davlat standartlari
GOST MDHning davlatlararo standartlari sifatida amalda qo'llanmoqda.
Sobiq Ittifoqning davlat boshqaruvi organlari tomonidan tas- diqlangan
tarmoq standartlari (TST) va texnik shartlari (TSH) O'zbekiston
Respublikasi hududida amal qilish muddati tugama- guncha qo'Uaniladi.
TST va TSH O'zRST 1.5 ga binoan o'zgarti- riladi va bekor qilinadi.
22

Xa/qaro sfandarf - standartlashtirish bilan (standartlashtirish bo'yicha)
shug'ullanadigan xalqaro tashkilot qabul qilgan va iste'molchilarning keng
doirasiga yaroqli bo'lgan standart.
Mintaqaviy sfandarf - standartlashtirish bilan shug'ullana- digan
mintaqaviy tashkilot tomonidan Milliy sfandarf - standartlashtirish bi/an
shug'ullanadigan milliy idora tomonidan qabul qilingan va
iste'molchilarning keng doirasiga yaroqli bo'lgan standart
Xalqaro mintaqaviy yoki chet mamlakatning milliy standarti to'g'ridan
to'g'ri qo'llanilishi O'z RST 1.7 ga binoan amalga oshiriladi.
Uyg 'unlashtirilgan standartlar - mahsulot, jarayon va xiz- matlarning
o'zaro almashuvchanligini va taqdim etilgan axborotni yoki sinash
natijalarini o'zaro tan olishni ta'minlaydigan, &tandart- lashtirish bilan
shug'ullanuvchi turli idoralar bilan birgalikda qa- bul qilingan va bir xil
obyektlarga tegishli bo'lgan standartlar.
Aynan 0 'xshash sfandarf/ar - ham mazmunan, ham shaklan
uyg'unlashgan standartlar:
1. Standartlar belgilari bir xii bo'lishi mumkin.
2. Bunday standartlar turli tillarga aynan tarjima qilinadi.
Standartlashtirish sohasi o'zaro bog'langan standartlashtirish obyektlari
majmuasidir. Xavfsizlik - zarar yetkazishi mumkin bo'lgan nojo'ya xavf-
xatarning yo'qligidir. Standartlashtirish so- hasida mahsulot, jarayon,
xizmatlarning xavfsizligi, odatda, qator omillarning kishilar salomatligi va
mol-mulkning asralishiga zarar yetkazish mumkinligi bilan bog'liq xavf-
23

xatarni eng maqbul da- rajagacha bartaraf qilish imkonini beradigan
insonning xulq-atvori kabi notexnik omillarni eng yaxshi nisbatiga erishish
maqsadida ko'rib chiqiladi.
Mahsulotni himoya qilish - mahsulotdan foydalanish, trans-portda tashish
yoki saqlash chog'ida uni iqlim yoki boshqa no- qulay sharoitlar ta'sir
qilishidan saqlash.
Moslashuvchanlik - mahsulotlar, jarayonlar yoki xizmatlar- ning o'zaro
nomaqbul ta'sir ko'rsatmaydigan tarzda birgalikda, topshiriqdagi
sharoitlarda belgilangan talablarni bajarish uchun foydalanishga
yaroqliligi.
o 'zaro almashuvchanlik - bir xiI talablarni bajarish maqsa- dida bir xiI
jarayon, xizmatdan foydalanish o'rniga boshqa bir jarayon, xizmatning
yaroqliligidir. O'zaro almashuvchanlikning funksional jihati funksional
o'zaro almashuvchanlik deyiladi. Bu turdagi mahsulotlar turkumi deb,
mahsulotning funksional yo'- naltirilganligi, qo'llanish sohasi, konstruktiv-
texnologik yechimi va asosiy sifat ko'rsatkichlarining nomlarini
bildiradigan eng katta darajadagi yig'indisiga aytiladi.
Xalqaro standartlashtirish - barcha mamlakatlarning te- gishli idoralari
ishtirok etishi mumkin bo'lgan standartlash- tirishdir.
Milliy standartlashtirish - muayyan bir mamlakat doirasida
o'tkaziladigan standartlashtirishdir.
Dav/at nazorati - korxonalar, mansabdor shaxslar va fuqa- rolarni
standartlarning majburiy talablariga hamda mahsulotlar, jarayonlar va
xizmatlar sifatiga, shuningdek, sertifikatlashtirilgan mahsulotga nisbatan
24

texnik shartlarga rioya etilishini nazorat qilish bo'yicha vakolatga ega
bo'lgan davlat idorasining faoliyatidir.
Standartlashtirishning afzallik jihatlari. Uni shunday ta'riflash
mumkin, standartlashtirish iqtisodiyotni maksimallikka erishishiga
qaratilgan. Standartlar jamiyatning turli jabhalarida bir qancha
afzalliklar olib kiradi. Texnologlar uchun standartlar: 14 Mundarija:
Tovarlar va xizmatlarni yanada takomillashtirish uchun ilmiy
tadqiqotlar va rivojlantirishning yangi bosqqichlarini shakllanishida
xizmat qiladi.
Standartlarning o‘ziga xos xususiyatlari. Standart asosan uchta
xususiyatga ega bo‘ladi: Darajaviy: kompaniyada milliy va xalqaro
darajalar singari Ilmiy: oziq-ovqat, tekstil va menejment injiniringi
kabi Aspekt: qadoqlash va yorliqlashtirish, sinovdan o‘tkazish va
analizlash, o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashtirishga o‘xshagan.
2. Metrologiya bo‘yicha asosiy atama va tushunchalar.
Metrologik me'yorlar va qoidalarning xalqaro va tarmoqlararo
ahamiyatini hisobga olgan holda o‘zaro tushunish va harakatlarni
kelishishda metrologik atamalarning birliligi va qabul qilingan
tushunchalarga aniq rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasining "Metrologiya to‘g‘risida" Qonunida,
O‘z O‘DT ning asos bo‘luvchi hujjatlari O‘z DSt 8.010:2002, O‘z
DSt 8.010.2:2003, O‘z DSt 8.010.3:2004, O‘z DSt 8.010.4:2002 da
va aloqa va axborotlashtirish sohasida foydalaniladigan “Tst
45.025.2000. Metrologik ta'minot. Atamalar.” tarmoq standartida
25

metrologiya bo‘yicha quyidagi asosiy atama va tushunchalar
keltirilgan: 15 Mundarija:
Metrologiya – O‘lchashlar, ularning birliligini ta'minlash metodlari
va vositalari va talab etilgan aniqlikka erishish usullari to‘g‘risidagi
fan.
O‘lchashlar birliligi – O‘lchashlarning natijalari qonunlashtirilgan
birliklarda ifodalangan va o‘lchashlarning xatoliklari berilgan
ehtimollik bilan ma'lum bo‘lgan holat.
O‘lchash – maxsus texnik vositalar yordamida fizik kattaliklar
qiymatlarini tajriba yo‘li bilan topish. O‘lchash vositasi
normalashtirilgan metrologik tavsifga ega bo‘lgan o‘lchash
asbobidir.
O‘lchash vositasi, o‘z navbatida, o‘lchov, o‘lchash
o‘zgartirgichlari, o‘lchov asboblari, o‘lchash axborot tizimi va
o‘lchash qurilmalari kabi turkumlarga bo‘linadi.
O‘lchash asbobi (pribor) deb, kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay
shakldagi o‘lchov informasiyasi signalini ishlab chiqishga xizmat
qiladigan o‘lchash vositasiga aytiladi.
O‘lchov deb, berilgan o‘lchamli fizik kattaliklarni qayta tiklash
uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasiga aytiladi. O‘lchovlar
to‘plami deb, maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli
birikmalarda turli o‘lchamli qator bir nomli kattaliklarni qayta
o‘lchash maqsadida qo‘llaniladigan o‘lchovlar majmuiga aytiladi1.
26

Birlik etaloni – Fizik kattalikning o‘lchamini boshqa o‘lchash
vositasiga berish maqsadida fizik kattalik birligining o‘lchamini qayta
tiklash va saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchashlar vositasi.
Davlat etaloni – O‘zbekiston Respublikasi hududida kattalik
birligining o‘lchamini o‘rnatish uchun milliy idora vakilining qarori
bilan boshlang‘ich ztalon sifatida tan olingan etalon.
O‘lchash o‘zgartkichi - o‘lchashga doir axborotni uzatish,
o‘zgartirish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo
kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan shakldagi
signalni ishlab chiqish uchun xizmat qiladigan o‘lchash vositasidir.
Namuna o‘lchash vositalari ishchi o‘lchash asboblarini tekshirish
va ularni o‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalonlar deb, fan va texnikaning eng yuksak saviyasida aniqlik
bilan ishlangan namunaviy o‘lchovlarga aytiladi.
O‘lchov birligi o‘lchash natijasi ko‘rsatilgan birlikda ifodalangan
va o‘lchash xatoligi berilgan ehtimollikda ma'lum bo‘lgan o‘lchash
holatidir.
O‘lchash aniqligi – bu o‘lchash natijalarini va o‘lchanayotgan
kattalik haqiqiy qiymatining mos kelish darajasidir.
O‘lchash xatoligi o‘lchash natijasining o‘lchanayotgan
kattalikning asl qiymatidan farqlanishidir.
Birlik etaloni – Fizik kattalikning o‘lchamini boshqa o‘lchash
vositasiga berish maqsadida fizik kattalik birligining o‘lchamini qayta
tiklash va saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchashlar vositasi.
Davlat etaloni – O‘zbekiston Respublikasi hududida kattalik
birligining o‘lchamini o‘rnatish uchun milliy idora vakilining qarori
bilan boshlang‘ich ztalon sifatida tan olingan etalon.
27

O‘lchash o‘zgartkichi - o‘lchashga doir axborotni uzatish,
o‘zgartirish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo‘lgan, ammo
kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo‘lmaydigan shakldagi
signalni ishlab chiqish uchun xizmat qiladigan o‘lchash vositasidir.
Namuna o‘lchash vositalari ishchi o‘lchash asboblarini tekshirish
va ularni o‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalonlar deb, fan va texnikaning eng yuksak saviyasida aniqlik
bilan ishlangan namunaviy o‘lchovlarga aytiladi.
O‘lchov birligi o‘lchash natijasi ko‘rsatilgan birlikda ifodalangan
va o‘lchash xatoligi berilgan ehtimollikda ma'lum bo‘lgan o‘lchash
holatidir.
O‘lchash aniqligi – bu o‘lchash natijalarini va o‘lchanayotgan
kattalik haqiqiy qiymatining mos kelish darajasidir.
O‘lchash xatoligi o‘lchash natijasining o‘lchanayotgan
kattalikning asl qiymatidan farqlanishidir.
O‘lchash vositalarini taqqoslash – bu sistematik xatoliklarni
aniqlash uchun o‘lchash vositasini etalon yoki o‘sha turdagi namuna
o‘lchash vositasiga solishtirish, ya'ni o‘lchovni o‘lchov bilan, priborni
pribor bilan.
Bazaviy (asos) metrologiya xizmati – bu aloqa va
axborotlashtirish sohasidagi xizmat bo‘lib, biriktirilgan xo‘jalik
yurituvchi sub'ektlarning metrologik ta'minot masalalari bo‘yicha ish
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi xizmat.
Davlat metrologiya nazorati – bu o‘lchash vositalarining turi va
qiyoslanishi, sotilishi va ularning prokatini lisenziyalash bo‘yicha
davlat metrologiya xizmati organi tomonidan amalga oshiriladigan
faoliyatdir.
28

Davlat metrologiya tekshiruvi - bu davlat metrologiya xizmati
organi tomonidan amalga oshiriladigan metrologiya qoidalariga rioya
qilinishi tekshirish maqsadidagi faoliyatdir.
O‘lchanadigan kattalik - o‘lchashga tortiladigan kattalik.
O‘lchash vositasini kalibrlash - bu kalibrlash
laboratoriyasi tomonidan o‘lchash vositasining metrologik
xarakteristikasi haqiqiy qiymatlarini va qo‘llanilishga yaroqliligini
aniqlash va tasdiqlash maqsadidagi muolajalar majmuidir.
O‘lchash vositalarini qiyoslash – O‘lchash vositalarining
o‘rnatilgan texnik talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash
maqsadida davlat
metrologik xizmat idoralari (boshqa vakolatlangan idoralar,
tashkilotlar) bajaradigan amallar majmui.
O‘lchash vositalarini tayyorlash (ta'mirlash, sotish, ijaraga
berish) ga lisenziya – Ko‘rsatilgan faoliyat turlari bilan
shug‘ullanishga huquqini tasdiqlovchi, yuridik va jismoniy shaxslarga
davlat metrologik xizmat idoralari tomonidan beriladigai hujjat.
O‘lchash vositalarini metrologik attestatlash – donalab ishlab
chiqarilgan (yoki O‘zbekiston hududiga donalab keltirilgan) o‘lchash
vositalarining, ularning xossalarini sinchiklab tadqiq etish asosida,
qo‘llanishga huquqli ekanligini metrologik xizmat tomonidan tan olish.
Metrologik xizmatlar, markazlar, laboratoriyalarni
akkreditlash – metrologik xizmatlar, markazlar, laboratoriyalarning
o‘rnatilgan akkreditlash doirasida o‘lchashlar birliligini ta'minlash
bo‘yicha ishlarni o‘tkazishga huquqligini rasmiy tan olish.
Yuridik shaxslarning metrologik xizmatlarini o‘lchash
vositalarini kalibrlash huquqiga akkreditlash – yuridik shaxslar
29

metrologik xizmatlarining o‘rnatilgan doirada o‘lchash vositalarini
kalibrlashni o‘tkazish huquqini rasmiy tan olish.
O‘lchashlarni bajarish metodikalarini metrologik attestatlash –
O‘lchashlarni bajarish metodikasining unga qo‘yilgan metrologik
talablarga
muvofiqligini baholash va tasdiqlash maqsadida o‘tkaziladigan
tadqiqot.
O‘lchashlarni bajarish metodikasi – O‘lchashlar natijalariga
avvaldan ma'lum bo‘lgan xatolik bilan erishishni ta'minlaydigan ishlar
va qoidalar majmui.
O‘lchash noaniqligi –
Tekshirish- bu belgilangan talablarni to‘laqonli ta’minlash uchun
obyektiv dalillar yordamida ko‘rikdan o‘tkazishni ta’minash.
1.2.Tizimni joriy etish uchun resurslarni rejalashtirish:
Korxona resurslarini rejalashtirish (ERP) – bu asosiy biznes
jarayonlarini birlashtirilgan holda boshqarish bo lib, ko pincha real vaqtʻ ʻ
rejimida dasturiy ta minot
ʼ va texnologiyalar yordamida amalga oshiriladi.
ERP odatda biznes boshqaruvi dasturlarining bir toifasi sifatida tanilgan
bo lib, tashkilot ko plab biznes faoliyatlaridan ma lumotlarni yig ish,
ʻ ʻ ʼ ʻ
saqlash, boshqarish va tahlil qilish uchun foydalanishi mumkin bo lgan
ʻ
turli xil dasturlardan iborat majmua hisoblanadi. ERP tizimlari mahalliy
yoki bulutli asosda bo lishi mumkin. So nggi yillarda bulutli dasturlar
ʻ ʻ
internetga ulanish imkoniyati bo lgan har qanday joydan ma lumotlarning
ʻ ʼ
30

osongina mavjud bo lishidan kelib chiqqan holda samaradorlikning oshishiʻ
tufayli ommalashdi.
ERP umumiy ma lumotlar bazalari
ʼ yordamida asosiy biznes
jarayonlarining integratsiyalashgan va doimiy yangilanadigan ko rinishini
ʻ
taqdim etadi. ERP tizimlari biznes resurslarini (naqd pul, xomashyo, ishlab
chiqarish quvvati) va biznes majburiyatlarining holatini (buyurtmalar,
xarid buyurtmalari, ish haqi) kuzatib boradi. Tizimni tashkil etuvchi
dasturlar turli bo limlar (ishlab chiqarish, xarid qilish, savdo, buxgalteriya
ʻ
va boshqalar) o rtasida ma lumotlarni almashadi
ʻ ʼ [1]
. ERP barcha biznes
funksiyalari o rtasida axborot oqimini ta minlaydi va tashqi tomonlar bilan
ʻ ʼ
aloqalarni boshqaradi [2]
.
Gartner ma lumotlariga ko ra, global ERP bozorining hajmi 2021 yilda 35
ʼ ʻ
milliard dollar deb baholangan [3] [4]
. Dastlabki ERP tizimlari katta
korxonalarga qaratilgan bo lsa-da, kichik korxonalar ham tobora ko proq
ʻ ʻ
ERP tizimlaridan foydalanmoqda [5]
.
ERP tizimi turli tashkilot tizimlarini birlashtiradi va xatoliksiz
tranzaktsiyalar va ishlab chiqarishni osonlashtiradi, shu bilan tashkilotning
samaradorligini oshiradi. Biroq, ERP tizimini rivojlantirish an anaviy
ʼ
tizim rivojlanishidan farq qiladi [6]
. ERP tizimlari odatda ma lumotlar
ʼ
bazasi sifatida ma lumotlar omborini ishlatadigan turli xil kompyuter
ʼ
texnikasi va tarmoq konfiguratsiyalarida ishlaydi [7]
.
Kelib chiqishi
Gartner Group 1990-yillarda [8] [9]
ERP qisqartmasini birinchi marta
ishlatgan bo lib, materiallar talablarini rejalashtirish (MRP) va keyinchalik
ʻ
ishlab chiqarish resurslarini rejalashtirish (MRP II) [10] [11]
hamda
31

kompyuterga integratsiyalashgan ishlab chiqarish imkoniyatlarini o zʻ
ichiga oladi. Ushbu atamalarni almashtirmasdan, ERP ishlab chiqarishdan
tashqarida ilovalarni integratsiyalashuvining evolyutsiyasini aks
ettiradigan keng qamrovli tushuncha bo ldi
ʻ [12]
.
Barcha ERP paketlari ishlab chiqarish yadrosidan kelib chiqmagan; ERP
yetkazib beruvchilari o z paketlarini turli moliya va hisob, texnik xizmat
ʻ
va inson resurslari komponentlari bilan to plashni boshladilar. 1990-
ʻ
yillarning o rtalariga kelib, ERP tizimlari barcha asosiy korxona
ʻ
funksiyalarini qamrab oldi. Hukumat va notijorat tashkilotlar ham ERP
tizimlaridan foydalanishni boshladilar [13]
. ERP tizimini tanlash
metodologiyasi – bu korxona resurslarini rejalashtirish (ERP) tizimini
tanlashning rasmiy jarayoni. Mavjud metodologiyalar orasida: Kuiper’s
funnel usuli, Dobrinning uch o lchovli (3D) veb-asosidagi qarorlarni
ʻ
qo llab-quvvatlash vositasi va Clarkston Potomac metodologiyasi
ʻ
kiradi [14]
.
Kengayish
ERP tizimlari 1990-yillarda tez o sishni boshdan kechirdi. 2000 yil
ʻ
muammosi tufayli ko plab kompaniyalar eski tizimlarini ERP bilan
ʻ
almashtirish imkoniyatidan foydalangan [15]
.
ERP tizimlari dastlab mijozlar va jamoatchilikka bevosita ta sir
ʼ
ko rsatmaydigan orqa ofis funksiyalarini avtomatlashtirishga qaratilgan
ʻ
edi. Mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish (CRM) kabi old ofis
funksiyalari bevosita mijozlar bilan ishladi yoki elektron biznes tizimlari,
masalan, elektron tijorat va elektron hukumat yoki yetkazib beruvchi bilan
32

munosabatlarni boshqarish (SRM) internet tashqi tomonlar bilan
muloqotni osonlashtirganidan keyin integratsiyalashdi [16]
.
„ERP II“ atamasi 2000 yilda Gartner Publications tomonidan chop etilgan
„ERP Is Dead—Long Live ERP II“ maqolasida kiritilgan [17] [18]
. Bu
xodimlar va sheriklar (masalan, yetkazib beruvchilar va mijozlar) uchun
ERP tizimlariga real vaqt rejimida kirishni ta minlaydigan veb-gaʼ
asoslangan dasturiy ta minotni tasvirlaydi. ERP II roli an anaviy ERP
ʼ ʼ
resurslarini optimallashtirish va tranzaktsiyalarni qayta ishlashdan
kengaydi. Faqat sotib olish, sotish va boshqalarni boshqarish o rniga, ERP
ʻ
II o z boshqaruvi ostidagi resurslardagi ma lumotlardan foydalanib,
ʻ ʼ
korxonaning boshqa korxonalar bilan hamkorlik qilishiga yordam
beradi [19]
. ERP II birinchi avlod ERP’dan ko ra moslashuvchanroq. ERP
ʻ
tizimining imkoniyatlarini tashkilot ichida cheklash o rniga, u korporativ
ʻ
cheklovlarni olib tashlab, boshqa tizimlar bilan muloqot qilishni o z ichiga
ʻ
oladi. Korxona ilovalar to plami bu kabi tizimlar uchun alternativ nomdir.
ʻ
ERP II tizimlari odatda ta minot zanjiri boshqaruvi (SCM), mijozlar bilan
ʼ
munosabatlarni boshqarish (CRM) va biznes intellekti (BI) kabi hamkorlik
tashabbuslarini qo llab-quvvatlash uchun turli elektron biznes
ʻ
texnologiyalaridan foydalanadi [20] [21]
. Kompaniyalarning katta qismi ERP
kompaniyasini sotib olish o rniga ERP tizimida kuchli boshqaruv
ʻ
maqsadlarini amalga oshirishga intilmoqda [22]
.
Ishlab chiquvchilar hozirda ERP tizimiga mobil qurilmalarni
integratsiyalashga ko proq e tibor berishadi. ERP yetkazib beruvchilari
ʻ ʼ
ERP’ni ushbu qurilmalarga, shuningdek boshqa biznes ilovalariga
kengaytirmoqda, shunda bizneslar uchinchi tomon ilovalariga tayanishi
shart emas [23]
. Masalan, Shopify elektron tijorat platformasi 2021 yil
33

oktyabr oyida Microsoft va Oracle dan ERP vositalarini o z ilovasidaʼ ʻ
mavjud qilish imkoniyatiga ega bo ldi
ʻ [23]
.
Zamonaviy ERP texnik xavflari integratsiyaga (apparat, ilovalar,
tarmoqlar, ta minot zanjirlari) qaratilgan. ERP endi ko proq funksiyalarni
ʼ ʻ
va rollarni qamrab oladi, jumladan qaror qabul qilish, manfaatdor tomonlar
bilan munosabatlar, standartlashtirish, shaffoflik, globallashuv va
boshqalar [24]
.
Xususiyatlari
ERP tizimlari odatda quyidagi xususiyatlarga ega:
● Yagona tizim: ERP tizimi barcha bo limlar va jarayonlar uchun
ʻ
yagona platformani ta minlaydi.
ʼ
● Real vaqt rejimida ishlash: Tizim ko p hollarda real vaqt
ʻ
rejimida ishlaydi.
● Umumiy ma lumotlar bazasi:
ʼ Barcha ilovalar uchun qo llab- ʻ
quvvatlanadigan yagona ma lumotlar bazasi mavjud.
ʼ
● Modullar bo yicha bir xil ko rinish va sezgirlik:
ʻ ʻ ERP
tizimining barcha modullari bir xil ko rinish va sezgiga ega.
ʻ
● O rnatish va integratsiya:
ʻ Tizimni o rnatish ʻ Axborot
texnologiyalari bo limi tomonidan murakkab ilovalar va
ʻ
ma lumotlarni integratsiyalash orqali amalga oshiriladi, agar
ʼ
o rnatish kichik qadamlar bilan amalga oshirilmasa
ʻ [25]
.
● Joylashtirish variantlari: Tizimni joylashtirish variantlari on-
premises (korxonada), bulutda joylashgan yoki SaaS (dasturiy
ta minot sifatida xizmati) bo lishi mumkin.
ʼ ʻ
Funksional sohalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
34

ERP tizimi quyidagi umumiy funksional sohalarni qamrab oladi. Ko pginaʻ
ERP tizimlarida ular ERP modullari sifatida ataladi va guruhlanadi:
● Moliyaviy hisob: Bosh hisob, asosiy aktivlar, to lovlar, voucher
ʻ
berish, muvofiqlashtirish va to lovlar, qarzdorliklar va yig ishlar,
ʻ ʻ
naqd pulni boshqarish, moliyaviy mustahkamlanish.
● Boshqaruv hisobi: Byudjetlash, xarajatlarni hisoblash,
xarajatlarni boshqarish, faoliyatga asoslangan hisob-kitob, hisob-
kitob, shot-faktura (ixtiyoriy).
● Inson resurslari: Ishga qabul qilish , o qitish, ish rejalashtirish,
ʻ
ish haqi, imtiyozlar, pensiya va nafaqalar rejasi, xilma-xillikni
boshqarish, pensiyaga chiqish, ajralish.
● Ishlab chiqarish: Muhandislik, materiallar ro yxati, ish
ʻ
buyurtmalari, rejalashtirish, quvvat, ish jarayonini boshqarish,
sifat nazorati, ishlab chiqarish jarayoni, ishlab chiqarish
loyihalari, ishlab chiqarish oqimi, mahsulot hayot siklini
boshqarish.
● Buyurtmalarni qayta ishlash: Buyurtma uchun naqd pul,
buyurtma kiritish, kredit tekshiruvi, narxlash, mavjudlik va dasi,
ʼ
inventarizatsiya, yuk tashish, savdo tahlili va hisobot berish,
savdo komissiyalari.
● Ta minot zanjirini boshqarish:
ʼ Ta minot zanjirini rejalashtirish, ʼ
yetkazib beruvchi rejalashtirish, mahsulot konfiguratori,
buyurtma uchun naqd pul, xarid qilish, inventarizatsiya, da vo
ʼ
ishlov berish, omborxona (qabul qilish, joylashtirish, yig ish va
ʻ
qadoqlash).
35

● Loyihani boshqarish: Loyihani rejalashtirish, resurslarni
rejalashtirish, loyiha xarajatlari, ishni taqsimlash tuzilishi, hisob-
kitoblar, vaqt va xarajatlar, samaradorlik birliklari, faoliyatni
boshqarish.
● Mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish (CRM): Savdo va
marketing, komissiyalar, xizmatlar, mijozlar bilan aloqa, call-
markaz qo llab-quvvatlashi – CRM tizimlari har doim ham ERPʻ
tizimlarining bir qismi hisoblanmaydi, balki biznesni qo llab-
ʻ
quvvatlash tizimlari (BSS) hisoblanadi.
● Yetkazib beruvchi bilan munosabatlarni boshqarish (SRM):
Yetkazib beruvchilar, buyurtmalar, to lovlar.
ʻ
● Ma lumotlar xizmatlari:
ʼ Mijozlar, yetkazib beruvchilar yoki
xodimlar uchun turli xil „o z-o ziga xizmat“ interfeyslari.
ʻ ʻ
● Maktablar va ta lim muassasalarini boshqarish.
ʼ
● Shartnoma boshqaruvi: Shartnomalarni yaratish, monitoring
qilish va boshqarish, ma muriy yuklarni kamaytirish va huquqiy
ʼ
xavflarni minimallashtirish. Ushbu modullar ko pincha
ʻ
shartnoma shablonlari, elektron imzo imkoniyatlari, shartnoma
bosqichlari uchun avtomatik ogohlantirishlar va kengaytirilgan
qidiruv funksiyalari kabi xususiyatlarga ega.
GRP – Hukumatda ERP’dan foydalanish [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
Hukumat resurslarini rejalashtirish (GRP) davlat sektori uchun ERP’ning
ekvivalenti bo lib, davlat organlari uchun birlashtirilgan ofis
ʻ
avtomatlashtirish tizimidir [26]
. Dasturiy ta minot tuzilishi, modullashtirish,
ʼ
asosiy algoritmlar va asosiy interfeyslar boshqa ERP’lardan farq qilmaydi
36

va ERP dasturiy ta minot yetkazib beruvchilari o z tizimlarini davlatʼ ʻ
idoralariga moslashtira oladilar [27] [28] [29]
.
Xususiy va davlat tashkilotlarida tizimni joriy qilish ish unumdorligini
oshirish va tashkilotlarning umumiy ish faoliyatini yaxshilash uchun qabul
qilinadi, lekin joriy qilish (xususiy va davlat)ning taqqoslanishi davlat
sektorida ERP joriy qilish muvaffaqiyatiga ta sir qiluvchi asosiy omillar
ʼ
madaniy ekanligini ko rsatadi
ʻ [30] [31] [32]
.
Eng yaxshi amaliyotlar
Ko pchilik ERP tizimlari eng yaxshi amaliyotlarni o z ichiga oladi. Bu
ʻ ʻ
dasturiy ta minot yetkazib beruvchining har bir biznes jarayonini eng
ʼ
samarali bajarish bo yicha talqinini aks ettiradi. Tizimlar mijozning ushbu
ʻ
amaliyotlarni qanchalik qulay o zgartirishi mumkinligiga qarab farq
ʻ
qiladi [33]
.
Eng yaxshi amaliyotlardan foydalanish IFRS, Sarbanes-Oxley yoki Basel
II kabi talablar bilan muvofiqlikni osonlashtiradi. Ular shuningdek,
elektron o zaro hisob-kitob (EFT) kabi faktik sanoat standartlariga
ʻ
muvofiq bo lishga yordam beradi. Buning sababi, protsedura ERP dasturiy
ʻ
ta minotida osongina kodlanishi va ushbu biznes talabini baham
ʼ
ko radigan bir nechta korxonalar bo ylab ishonch bilan takrorlanishi
ʻ ʻ
mumkin [34] [35]
.
Korxona ma lumotlari bilan ulanish
ʼ [ tahrir | manbasini tahrirlash ]
ERP tizimlari turli yo llar bilan real vaqt ma lumotlari va tranzaksiya
ʻ ʼ
ma lumotlariga ulanadi. Ushbu tizimlar odatda jarayon, uskunalar va
ʼ
yetkazib beruvchi echimlari bo yicha noyob bilimlarga ega tizim
ʻ
integratorlari tomonidan sozlanadi.
37

● To g ridan-to g ri integratsiya:ʻ ʻ ʻ ʻ ERP tizimlari o z mahsulot ʻ
taklifining bir qismi sifatida zavod qavati uskunalari bilan aloqa
qilish imkoniyatiga ega. Bu yetkazib beruvchilar mijozlari
ishlatadigan zavod qavati uskunalari uchun maxsus qo llab-
ʻ
quvvatlashni taklif qilishni talab qiladi.
● Ma lumotlar bazasi integratsiyasi:
ʼ ERP tizimlari ma lumotlar ʼ
bazasidagi o rnatish jadvallari orqali zavod qavati ma lumot
ʻ ʼ
manbalariga ulanadi. Zavod qavati tizimlari ma lumotlar bazasiga
ʼ
zarur ma lumotlarni joylashtiradi. ERP tizimi jadvaldagi
ʼ
ma lumotlarni o qiydi. O rnatishning afzalligi shundaki, ERP
ʼ ʻ ʻ
yetkazib beruvchilari uskunalarni integratsiyalashning
murakkabliklarini o rganishlari shart emas. Ulanish tizim
ʻ
integratorining mas’uliyati bo ladi.
ʻ
● Korxona qurilma tranzaksiya modullari (EATM): Ushbu
qurilmalar zavod qavati uskunalari va ERP tizimi bilan ERP
tizimi tomonidan qo llab-quvvatlanadigan usullar orqali aloqa
ʻ
qiladi. EATM o rnatish jadvalini, veb-xizmatlarni yoki tizimga
ʻ
xos dastur interfeyslarini (API) qo llashi mumkin. EATM tayyor
ʻ
mahsulot sifatida taklif etilishi bilan ajralib turadi.
● Moslashtirilgan integratsiya yechimlari – Ko plab tizim
ʻ
integratorlari maxsus yechimlarni taklif qiladilar. Ushbu tizimlar
dastlabki integratsiya xarajatlarining eng yuqori darajasiga ega
bo lishga moyildir va uzoq muddatli texnik xizmat ko rsatish va
ʻ ʻ
ishonchlilik xarajatlari yuqori bo lishi mumkin. Uzoq muddatli
ʻ
xarajatlarni ehtiyotkorlik bilan tizimni sinovdan o tkazish va
ʻ
batafsil hujjatlashtirish orqali minimallashtirish mumkin.
38

Moslashtirilgan integratsiya yechimlari odatda ish stantsiyasi
yoki kompyuter serverlarida ishlaydi.
Tatbiq qilinishi
ERP tizimlarini joriy etish odatda xodimlarning ish jarayonlari va
amaliyotlarida sezilarli o zgarishlarni talab qiladiʻ [36]
. Umuman olganda,
bunday o zgarishlarni amalga oshirishga yordam beradigan uchta xizmat
ʻ
turi mavjud: maslahat, moslashtirish va qo llab-quvvatlash
ʻ [36]
. Joriy etish
vaqti biznesning kattaligi, modullar soni, moslashtirish darajasi, jarayon
o zgarishlarining ko lami va mijozning loyiha uchun javobgarlikni qabul
ʻ ʻ
qilishga tayyorligiga bog liq. Modul bo linishi mumkin bo lgan ERP
ʻ ʻ ʻ
tizimlari bosqichma-bosqich amalga oshirilishi mumkin. Katta korxona
uchun odatiy loyiha taxminan 14 oy davom etadi va taxminan 150 nafar
maslahatchini talab qiladi [37]
. Kichik loyihalar uchun bu bir necha oy talab
qilishi mumkin; ko p millatli va boshqa katta hajmli joriy etishlar esa yillar
ʻ
davom etishi mumkin [38] [39]
. Moslashtirish jarayonini sezilarli darajada
oshirishi mumkin [37]
.
Bundan tashqari, axborotlarni qayta ishlash turli biznes funksiyalariga
ta sir qiladi. Masalan, Walmart kabi yirik kompaniyalar „vaqtida“
ʼ
inventarizatsiya tizimidan foydalanadi. Bu inventarizatsiya saqlashni
kamaytiradi va etkazib berish samaradorligini oshiradi, shuningdek,
yangilangan ma lumotlarni talab qiladi. 2014-yilgacha
ʼ Walmart
replenishmentni boshqarish uchun IBM tomonidan ishlab chiqilgan
Inforem tizimidan foydalangan [40]
.
Tayyorlargarlik jarayoni
39

ERP tizimini joriy etish odatda mavjud biznes jarayonlarida o zgarishlarʻ
talab qiladi. [41]
Joriy etishdan oldin kerakli jarayon o zgarishlarini to liq
ʻ ʻ
tushunmaslik loyihaning muvaffaqiyatsizligining asosiy sababidir [42]
.
Qiyinchiliklar tizimga, biznes jarayoniga, infratuzilma, trening yoki
motivatsiyaning etishmasligiga bog liq bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
Shuning uchun tashkilotlar ERP dasturini ishga tushirishdan oldin
jarayonlarni batafsil tahlil qilishlari muhimdir. Tahlil jarayonlarni
modernizatsiya qilish imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi. Bu,
shuningdek, hozirgi jarayonlarni ERP tizimi tomonidan taqdim etilgan
jarayonlar bilan mosligini baholash imkonini beradi. Tadqiqotlar
ko rsatadiki, biznes jarayonlari mos kelmaslik xavfini kamaytirish
ʻ
quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
● Joriy jarayonlarni tashkilot strategiyasiga bog lash
ʻ
● Har bir jarayonning samaradorligini tahlil qilish
● Mavjud avtomatlashtirilgan yechimlarni tushunish [43] [44]
ERP joriy etish markazlashmagan tashkilotlarda sezilarli darajada qiyinroq
bo ladi, chunki ular ko pincha turli jarayonlar, biznes qoidalari,
ʻ ʻ
ma lumotlar semantikasi, vakolatlar iyerarxiyasi va qaror qabul qilish
ʼ
markazlariga ega [45]
. Bu ba zi biznes bo limlarini boshqalardan oldin
ʼ ʻ
migratsiya qilishni talab qilishi mumkin, har bir bo lim uchun zarur
ʻ
o zgarishlarni amalga oshirish uchun joriy etishni kechiktirish, ehtimol,
ʻ
integratsiyani kamaytirish yoki maxsus ehtiyojlarni qondirish uchun
tizimni sozlashni talab qilishi mumkin. [46]
Standart jarayonlarni qabul qilish raqobat afzalliklarini yo qotishga olib
ʻ
kelishi mumkin bo lgan salbiy tomoni mavjud. Garchi bu sodir bo lgan
ʻ ʻ
40

bo lsa-da, bir sohadagi yo qotishlar ko pincha boshqa sohalarda yutuqlarʻ ʻ ʻ
bilan qoplanadi va umumiy raqobat afzalligini oshiradi [47] [48]
.
2-BOB. Xavf-xatarlarni aniqlash va nazorat qilish
2.1. Xavf-xatarlarni baholash va tahlil qilish:
41

Har qanday tizim yoki maxsus kanallarda xavf-xatarlarni aktiv, zaifilik
va tahdid keltirib chiqaradi. Aktiv tarmoq va unda o‘tadigan ma’lumotlar
va ularni qiymatini belgilovchi qimmatliklardir. Biror ma’lumotni
hinoyalash uchun albatta ular qandaydir qiymatga ega bo‘lishi kerak.
Zaifilik maxsus kanaldagi nuqson yoki kamchilik deb tushunilsa, tahdid
esa aynan shu zaiflikdan foydalanib amalga oshishi mumkun bo‘lgan
zararli hodisa hisoblanadi. Hech qanday texnologiya, tizim yoki
alohida dasturlar yoki biror qiymatga ega bo‘lgan ma’lumotlar bir so‘z
bilan aytganda aktivlar zaiflikdan holi bo‘lmaydi. Shunday ekan doimo
tahdidlar ham mavjud bo‘ladi. Bu uch narsa ya’ni aktiv, zaiflik, tahdid
xavf-xatarlarni kelib chiqishini asosiy, tarkibiy qismi hisoblanadi. Mavjud
zaifliklarni bartaraf etmasdan va tahdidlarga aniqlab, ularga qarshi
kurashmasdan turib xavf-xatarlarni oldini olish mumkun emas. Quyida
mavjud zaifliklar, tahdid turlari va uni aniqlash usullari bilan tanishamiz.
Zaiflik bu tajovuzkorlar tomonidan ishlatilishi mumkin bo‘lgan axborot
aktivi yoki boshqarish vositalarining zaif tomonlari. Boshqacha qilib
aytganda, biz axborot xavfsizligiga potentsial salbiy ta'sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan axborot vositasi yoki tizimini
yaratish/konfiguratsiya/foydalanishdagi kamchiliklar yoki xatolar haqida
bormoqda. Shuni ta'kidlash kerakki, axborot xavfsizligi zaifligi o‘z-
o‘zidan xavfli emas. Ular faqat axborot xavfsizligiga tahdidlarni amalga
oshirish imkoniyatlarini ochib beradi. Zaifliklarning eng keng tarqalgan
sabablari, qoida tariqasida, quyidagilarni o‘z ichiga oladi: dasturiy
ta'minotni loyihalash va ishlatishdagi xatolar; dasturiy ta'minotni ruxsatsiz
joriy etish va undan keyin foydalanish; zararli dasturlarni joriy etish;
inson omili. Axborot xavfsizligi zaifliklarining juda ko‘ptasniflari
mavjud. Masalan, ular obyektiv (dasturiyta'minotning texnik
42

xususiyatlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda),
sub'ektiv (dasturiy ta'minotni ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilarning,
tizim ma'murlarining harakatlari tufayli) va tasodifiy (kutilmagan holatlar
tufayli) bo‘linadi. Boshqa tasniflash zaifliklarning quyidagi turlarini
belgilaydi: texnologik yoki arxitektura, zarur axborot xavfsizligi
texnologiyalari mavjud bo‘lmaganda ifodalangan; tashkiliy, axborot
xavfsizligini ta'minlashning o‘rnatilgan va tartibga solinadigan tartiblari
yo‘qligida ifodalangan; operatsion, tashkilotning axborot tuzilmasi
kamchiliklari bilan bog‘liq.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya. Ushbu maqolani yozishda bir
qancha mavzuga oid adabiyotlar, ilmiy maqolalar o‘rganib chiqilgan.
Ularni orasida axborot tizimlariga tahdidlarni tadqiq qilishda F.Muxtorov,
A.Umarov, A.Ro‘zaliyevlarning “Axborot tizimlarida xavfsizlik
tahdidlarining tasnifi”[1] va D.Tojimatov, J.Mirzayevlarning “Use of
Artificial Intelligence Opportunities for Early Detection of Threats to
Information Systems”[2] maqolalari, xavf-xatarlarni aniqlash, baholash va
boshqarishni tashkil qilishda F.Muxtarovning “Axborot xavfsizligi
xavflarini tahlil qilish uchun ierarxik aktivlarni baholash usuli”[3]
maqolasi tarmoqxatoliklari haqida ma’lumot olishda Kamolovich B. E.
“Tarmoqlarda uzatiladigan ma’lumotlarni xatoliklarini bartaraf etish
usullari”[4] maqolasi o‘rganilib, ulardan iqtiboslar keltirilgan. Natijalar.
Tahdid tushunchasi. Ma’lumki tahdidlar tabiiy va sun’iy turlarga bo‘linadi.
Axborot xavfsizligi sohasida tahdidlarni o‘rganish juda muhum hisoblanib,
maxsus kanallarga bo‘ladigan ehtimoliy xavf-xatarlarni bartaraf etish
aynan tahdidni aniqlash va uni darajasini to‘g‘ri baholagan holda ta’sirini
kamaytirishga bog‘liq. Tabiiy tahdid tabiat hodisalari tufayli vujudga
43

kelishi ehtimolligi yuqori bo‘lgan favqulotda vaziyatni keltirib
chiqaradigan jarayon hisoblanadi. Tabiiy xavf manbalari (tashuvchilari)
litosfera, gidrosfera, atmosfera va kosmosning turli xil noqulay tabiiy
jarayonlar sodir bo‘ladigan va xavfli tabiat hodisalarining yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan qismlaridir.
Tabiiy favqulodda vaziyatlarning manbalari bo‘lgan xavfli tabiat
hodisalarini quyidagilarga bo‘lish mumkin:
- xavfli geofizik hodisalar (zilzilalar, vulqon
otilishi);
- xavfli geologik hodisalar (ko‘chkilar, eroziya,
qiyaliklarning yuvilishi, qurumlar);
- xavfli gidrometeorologik hodisalar, shu jumladan meteorologik
(bo‘ronlar, dovullar, tornadolar, juda kuchli qor, jala, yomg‘ir, tumanlar,
qattiq sovuq, issiqlik), agrometeorologik (ayozlar, quruq shamollar, tuproq
va atmosfera qurg‘oqchiligi), gidrologik (suv toshqini, muzliklar,
tirbandliklar, sellar), dengiz gidrologik va geliogeofizik xavflar (kuchli
magnit bo‘ronlar, qisqa to‘lqinli aloqaning uzilishi bilan ionosferada
kuchli buzilish radiatsiyaviy vaziyat) va asteroid-kometa xavfi;
- tabiiy yong‘inlar.
Odatda tabiiy tahdidlar kiber tahdid hisoblanmaydi ammo favqulotda
vaziyat sodir bo‘lganda uning korxona-tashkilotlarning axborot
tizimlari uchun keltiradigan zarari kiber hujumnikidan ancha yuqori
bo‘lishi mumkun. Tabiiy tahdidlar axborot tizimlariga tog‘ridan
- to‘g‘ri tasiri kam hisoblanib, asosan tizim o‘rnatilgan qurilmalarni
vayron qilish orqali zarar keltiradi. Shu sababli xavfsizlik tizimlarini ishlab
chiqishda tabiiy tahdidlarni aniqlash va favqulotda vaziyatni oldini olishga
qaratilgan chora tadbirlar ko‘rilishi maqsadga muofiq hisoblanadi. Sun’iy
44

tahdidlar bevosita shaxsga bog‘liq bo‘lib, tasodifiy yoki qasddan
uyushtirilgan tahdidlar turlariga bo‘linadi. Tasodifiy tahdidlar
ehtiyotsizlik, beparvolik, bilimsizlik, sinalmagan hodimni ishga qabul
qilish, texnik va dasturiy tizimlardagi xatolik tufayli vujudga keladi.
Bunday tahdidlar maqsadsiz hisoblanib korxona-tashkilot uchun
keltiradigan zararini oldindan aniqlash qiyin hisoblanadi.
Qasddan uyushtirilgan tahdidlar aniq maqsadga qaratilgan bo‘lib, ichki
va tashqi tahdid turlariga bo‘linadi. Ichki tahdidlarga asosan yollanma
josuslar, qasd olish maqsadidagi hodim havflari kiradi. Tashqi tahdidlarga
esa ehtimoliy kiber hujumlar va kompyuter viruslari havfi kiradi. Qasddan
uyushtirilgan tahdidlar korxona-tashkilot axborot tizimlarini yo‘q qilish,
barqaror ishlashini izdan chiqarish, ma’lumotlarni o‘girlash, nusxa
ko‘chirish, o‘zgartirish kabi maqsadlarga qaratilgan bo‘ladi.
Tahdidlarni ta’sirini kamaytirish usullari. Har qanday qimmatli aktivga
ega korxona tashkilorlar axborot tizimlarini potensial tahdidlardan
himoyalashda turli fizik va apparat-dasturiy vositalardan foydalangan
holda xavfsizlik usullaridan foydalanishadi. Fizik himoya usullari va
vositalariga misol tariqasida qo‘riqlanadigan (sim to‘siq, balan beton
devor) hudud, bardoshli obekt (bino), qo‘riqlash hizmati (qorovul,
xavfsizlik hodimi), kuzatuv kameralari, signalizatsiya vositalari, axborot
tizimi uchun alohida ajratilgan himoyalangan xona, eshik qulflari, o‘t
o‘chirish vositalari, vintelatsiya vositalari, isitish yoki sovitish tizimlari
kiradi. Apparat-dasturiy vositalar bevosita axborot tizimlari va u
o‘rnatilgan kompyuterlarga bog‘lanadi. Bularga tarmoqlararo ekran
vositalari, tarmoq marshrutizatorlari, komutatorlar, antivirus dasturlari,
tarmoq analizatorlari, ddos hujumlariga qarshi vositalar va axborot
45

tizimida foydalaniladigan kriptografik usullar, autentifikatsiya usullari,
rollarga asoslangan usullarni misol sifatida keltirishimiz mumkun.
Axborotni tizimlarini himoyalashga qaratilgan barcha mavjud usullar
hozirda bardoshli hisoblansada, ular tahdidlar avvaldan mavjud bo‘lgan
hollarda yoki tahdid yuzaga kelganda uni aniqalash imkoniyatiga ega.
Qolaversaga bunday vositalarni boshqarish inson omiliga bog‘liq bo‘lib
qolmoqda. Bu esa axborot tizimlariga qaratilgan tahdid turlarini ajratib
olish va himoya uchun usullarini tanlashda qaror qabul qilish vaqt
yo‘qotilishiga olib keladi. Bazida to‘g‘ri himoya tizimlari tahdid ro‘y
bergandan keyin o‘rnatiladi. Bungacha esa tahdidlar axborot tizimlariga
zarar yetkazgan bo‘ladi. Hozirda hackerlar ko‘plab hujumlarda sun’iy
intelektni keng qo‘llab kelmoqdalar. Bu mavjud tizimlarni bardoshlilik
darajasini zaif holga keltirmoqda. Mashinani o‘qitish tizimlari orqali
neyron tarmoqlar himoya tizimlarini mukkammal o‘rganadi va ularni zaif
tamonlarini ochib beradi. Ayrim hollarda sohta tahdid yaratib himoya
tizimlarini chalg‘itishga harakat qiladi.
2.2. boshqaruv rejalarini ishlab chiqish:
Boshqaruv jarayoni tartibga solingan bo‘lishi kerak, aks
holda u samarasiz bo‘lib qolishi mumkin. Boshqaruv
jarayonini tashkil etish - uni har tomonlama tartibga solishi
46

jarayonni amalga oshirishdagi aniqlik, ketma -ketlik va ruxsat
etilgan chegaralarni aniqlovchi vositadir. Boshqacha qilib
aytganda, boshqaruv jarayonini tashkil etish bu ijtimoiy -
iqtisodiy tizimda hamkorlikda mehnat qilish bitimlari
talablariga asosan boshqaruv jarayonining maqsadga muvofiq
vaqt va fazoda qurish demakdir. Boshqaruv jarayonini tashkil
etish, umuman olganda quyidagilardan tashkil topadi:
ishlarni bosqichlar bo‘yicha taqsimlash va biriktirish, ularni
ketma - ketligi va muddatlarini belgilash, me’yorlash,
intizomli jazo choralarini belgilash va boshqaruv jarayonini
amalga oshirish bo‘yicha majburiy talablarni kiritish;
boshqaruv jarayonini tashkil etishning ahamiyati va mohiyati.
Agar boshqaruvni samarali takomillashuvi boshqaruv
tizimi
strukturalarini oqilona qurish hisobiga erishilsa,
boshqaruvning takomillashuvi ko‘p jihatdan uni tashkil etish
bilan aniqlanadi. Ya’ni boshqaruv tizimidagi kerakli
bo‘g‘inlarni borligi, ularni belgilangan tashkiliy maqomda
faoliyat ko‘rsatishi, ushbu bo‘g‘inlarni turli boshqaruv
jarayonlarida ishtirok etish mezonlari o‘zgarib turishi; hozirgi
vaqtda boshqaruv jarayoni xarakteri uni strukturasi emas,
47

balki aksincha boshqaruv jarayoni strukturasi xarakterini
aniqlaydi;
ilmiy - texnik taraqqiyot sohasida shakllanayotgan
tendensiyalar boshqaruv jarayonini tashkil etish darajasini
oshirishda salmoqli rol o‘ynaydi. Hozirgi kunda ishlab
chiqarishni boshqarishda ko‘proq kompleks xaraktyerdagi
muammolar kelib chiqmoqda. Ularni yechimi esa, tashkiliy
jihatdan tarqoq tashkilot yoki boshqaruv tizimi bo‘g‘inlari
ixtiyorida bo‘lmoqda. Ularning muloqotlari va hamkorliklari
amaldagi nizomlarda ko‘zda tutilmagan va boshqaruvni
o‘zgarmasligiga qaratilmagan;
boshqaruv jarayonini tashkil etish ilmiy - texnik taraqqiyot
sharoitida boshqaruv tizimi birligini ta’minlashda
muhim omil deb hisoblanadi. Boshqaruv jarayonini tashkil
etish boshqaruv tizimi tarkibidagi ma’lum bir kamchiliklar
o‘rnini to‘ldirishga imkon beradi. Lekin boshqaruv tarkibini
kamchiliklari ayrim holatlarda boshqaruv jarayonini tashkil
etishdagi kamchiliklardan kelib chiqadi.
Boshqaruv jarayoni tashkil etishni takomillashtirishga oid
zamonaviy masalalar quyidagilardan tashkil topadi:
48

boshqaruv jarayonlarini jadallashtirish, uni ilmiy tashkil etish,
murakkab jarayonlarni mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish;
boshqaruv jarayonini maqsadli yo‘naltirilganligini, ishlab
chiqarishni rivojlantirish muammolarini hal etishda maqsadli
ketma-ketlikni ta’minlash;
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqarish sikllarini boshqaruv
jarayonidagi muolajalarini qisqartirish imkoniyatlaridan kelib
chiqqan holda qisqartirish;
boshqaruv jarayonini axborot jihatdan tartibga solish,
boshqaruv qarorini vaqt va sifat xarakteristikalar bo‘yicha
tartibga solish.
Boshqaruv jarayonini tashkil etish quyidagilarni belgilashni:
uni har xil sikllarini, bosqichlarini va jarayonlarini
bajarish ketma-ketligini, shuningdek ayrim sharoitlarda
birdaniga barobariga bir necha ishlarni baja-rish;
ba’zi bir turdagi ishlarni bajarish muddatlari va ularni
boshqaruvini intensifikatsiyalash omillari bo‘yicha guruhlarga
ajratish;
boshqaruv jarayoni va uni barcha jarayonlarini me’yoriy
darajada va o‘z vaqtida bajarish uchun kerakli axborotlarni
kelishi;
49

boshqaruv tizimining turli bo‘g‘inlarini boshqaruv jarayonini
bosqichlari bo‘yicha ishtirok etish tartibini;
ma’lum bir ish turlari uchun zarur bo‘lgan boshqaruv
jarayonining muolajalarini (kelishuv, muhokama, munosabatni
bildirish, tasdiqlash, ma’lumot berish va h.k. operatsiyalar) o‘z
ichiga oladi.
10.2. Ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil etish prinsiplari
Boshqaruv jarayonini tashkil etish ishlab chiqarishni
boshqarishning umumiy prinsiplariga bo‘ysunadi. Umumiy
prinsiplardan tashqari boshqaruv jarayonini tashkil etishni
asosiy qoidalari sifatida boshqaruv dinamikasini aks ettiruvchi
prinsiplar quyidagilardan iborat:
3-BOB. Nazorat va sifatni ta'minlashning monitoring tizimi
3.1. Tekshirish va audit tizimini tashkil qilish:
50

1. boshqaruv jarayonini tashkil etishda ishlab chiqarishda
boshqaril-maydigan jarayonlar borligini hisobga olish muhim
ahamiyatga ega. Chunki ular obyektiv ravishda ishlab chiqarish jarayoniga
ta’sirini o‘tkazadi. Boshqarilmay-digan jarayonlar turli ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Ishlab chiqarishga ta’sir etmaydigan, ayrim hollarda
boshqariladigan jarayonlar ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi jarayonlar,
lekin boshqaruvda kelishuv va tartibga solishga imkon bermaydigan,
boshqaruv jarayonini takomillashmagani tufayli boshqariladigan va
boshqarilmaydigan jarayonlarning o‘zaro nisbati ijtimoiy - iqtisodiy
tizimlarni boshqariluvchanligini aks ettiradi. Boshqaruv jarayonini tashkil
etish, maksimal darajadagi boshqaruvchanlikni ta’minlash, uning asosiy
prinsipi hisoblanadi;
2.boshqaruv jarayoni qo‘zg‘atuvchi ta’sirlarni yo‘qotishga emas, balki
ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Bunday yo‘naltirish ko‘p jihatdan boshqaruv jarayonini tashkil etilishi
bilan aniqlanadi. Boshqaruv jarayonida maqsad ijtimoiy psixologik yoki
ma’naviy turtki sifatida ta’sir etishi mumkin, lekin maqsad boshqaruv
jarayonini tashkiliy omili ham bo‘lishi kerak.
3.boshqaruv jarayonini tashkil etish mavjud ish
sharoitlarini har tomon-lama hisobga olishni ta’minlashi kerak.
Shuningdek, umumiy maxsus, har xil va aniq ishlarni hisobga olishda
ularni bog‘lash zarur. Ushbu prinsip namunaviy reglament va me’yorlarni
ishlab chiqish va boshqaruv jarayoniga joriy etish katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, axborotlarni harakatlanish sxemalari, hujjatlarni
51

unifikatsiyalash va boshqalarni hisobga olish zarur. Ushbu prinsipni
qo‘llanilishida boshqaruvni markazlashgan darajasi ko‘rinadi;
4.boshqaruv tizimi bosqichlari va bo‘g‘inlari bo‘yicha ishlarni bir
maromda taqsimlanishi boshqaruv jarayonini tashkil etishda katta
ahamiyatga ega. Bu o‘z navbatida boshqaruv jarayonini maromliligini
ta’minlaydi. Ko‘p hollarda bajarilayotgan ishlarda navbatlarni hosil
bo‘lishi boshqaruv jarayonlarini izidan chiqadi, uni maromliligini buzadi.
O‘z vaqtida qarorlar qabul qilishga to‘sqinlik qiladi. Bu o‘z navbatida
ishlab chiqarish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Boshqaruv jarayonida
turli operatsiyalarni bajarish shartlarni tezlashtirishni tashkil etishda asosiy
prinsip hisoblanadi;
5.boshqaruv jarayonini axborot ta’minotini tashkil etish
aniqlangan boshqaruv muammolari bo‘yicha kerakli va yetarli
darajadagi axborotlarni o‘z vaqtida kelib tushishini ta’minlashga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Axborotlar harakati boshqaruv jarayoni ehtiyojlari bilan
kelishilgan holda tashkil etilishi lozim;
6. boshqaruv jarayonini tashkil etishda uning muolaja qismini iloji boricha
soddalashtirish katta ahamiyatga ega. Bu yerda kerakli muolajalarni
asoslanish prinsipiga rioya qilinishi lozim. Shuningdek, ularni tashkiliy
ahamiyatiga e’tibor berish kerak. Hozirda ko‘p muolajalar qo‘shimcha
himoya sifatida amalga oshirilmoqda, ya’ni mas’uliyatni bir shaxsdan
boshqasiga o‘tkazish, u yoki bu qarorlar yuqori tu-ruvchi organlar vizalari
bilan sun’iy ravishda kuchaytirish va h.k;
7. boshqaruv jarayoni o‘zining har bir siklida boshqaruv tizimini bir
pog‘onasidan boshqasiga faoliyatni o‘tishini ifodalaydi. Bu o‘tishlar
turlicha bo‘lishi kerak. To‘g‘ri tashkil etish boshqaruv jarayonidagi
52

ortiqcha yoki behuda harakatlarni oldini oladi yoki ularni minimal
darajaga tushiradi;
8.boshqaruv jarayonini vaqtda va fazodagi kelishuvi uni
tashkil etishda muhim o‘rinni egallaydi. Aksariyat hollarda
boshqaruv jarayonining fazoviy namoyon bo‘lishi uni amalga oshirish
vaqti bilan ziddiyatga duch keladi. Bu boshqaruv samarasini pasaytiradi va
boshqaruv jarayonini to‘xtashiga olib keladi. Korxonalarni hududi
kengayishi tufayli boshqaruv kommunikatsiyalari uzaymoqda, shuning
uchun fazo va vaqt birligidagi kelishuv muhim ahamiyatga ega;
9.boshqaruv jarayoni odamlar tomonidan amalga oshiriladi, tabiiyki u
subyektiv sifatlarga bog‘liqdir, lekin subyektiv omillar boshqaruv
jarayonida turli rolni o‘ynashi mumkin va turli ko‘rinishda ifodalanishi
mumkin. Boshqaruv jarayonini tashkil etilishi, uni subyektiv omillarga
ta’sirini yo‘qotishi zarur;
10. boshqaruv jarayonini tashkil etishda me’yorlar va reglamentlar,
instruksiyalarni oqilona kombinatsiyalash katta rol o‘ynaydi. Boshqaruv
jarayonini faqat bitta reglament asosida tashkil etish mumkin emas.
Chunki reglamentda ishlab chiqarish jarayonida kelib chiqadigan barcha
holatlarni batafsil ko‘zda tutish imkoniyati yo‘q;
11.zamonaviy texnik vositalardan foydalanish shakllari
boshqaruv jara-yonini tashkil etilishiga mos kelishi kerak.
Shakllarni ishlab chiqishda boshqaruv jarayoni xususiyatlari, xarakterli
tomonlari va aniq sharoitlar hisobga olinishi kerak.
Boshqaruv jarayonini tashkil etish prinsiplari uni takomillashtirish
bo‘yicha barcha savollarni hal etilishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
boshqaruv jarayonini tashkil etish prinsiplari o‘zaro bog‘liq va kompleks
tarzda aniqlanishi kerak.
53

Boshqaruv jarayonida loyihalashni tashkil etish
Boshqaruv jarayonini tashkil etishga ilmiy yondashishni muhim
elementi loyihalash hisoblanadi. U boshqaruvni barcha sharoitlarda
oldindan tahlil qilishga asoslanishi kerak. Bunday tahlil bir necha
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1.Boshqaruv jarayonini mazmuni jihatdan tahlil qilishda strategik
maqsadlar, holatlar xususiyati, yechilayotgan muammoni xarakteri
bo‘yicha kerakli turini aniqlashga xizmat qiladi;
2.Boshqaruv jarayonining iqtisodiy tahlili. Bu tahlil boshqaruvga kerakli
bo‘lgan xarajatlarni aniqlash, boshqaruv xarajatlarini umumiy ishlab
chiqarish xarajatlariga nisbiy ulushini baholashga xizmat qiladi;
3.Boshqaruv jarayonining tashkiliy tahlili. Bu tahlil noformal
munosabatlarni baholashni ko‘zda tutadi, shuningdek, boshqaruv
jarayonini tashkil etish turini tanlashdan kelib chiqadigan ijtimoiy-
psixologik oqibatlar, subyektiv omillar rolini aniqlashga xizmat qiladi;
4.Axborot oqimlari tahlili. Bu tahlil boshqaruv jarayonida
axborot oqimlarini oqilona munosabatlarini belgilash uchun kerak.
Axborot tahlili quyidagilarni o‘z ichiga oladi.
Axborotlarni yig‘ish, saqlash, izlash, uzatish va qayta ishlashda zamonaviy
boshqaruv texnikasini qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish. Tahlillar asosida
boshqaruv jarayonini tashkil etishni loyihalash amalga oshiriladi.
Loyihalash quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi:
1.boshqaruv jarayonida ishlarni mantiqiy asoslangan va oqilona
2.bajarilish ketma ketligini loyihalash;
3.boshqaruv muolajalarini loyihalash;
4.boshqaruv jarayonidagi vaqt sarfini loyihalash;
5.boshqaruv jarayonini fazoviy jihatdan loyihalash;
54

boshqaruv jarayonini pog‘ona bo‘g‘inlarini o‘zaro harakatlarini loyihalash.
Boshqaruvning tashkiliy strukturasi
Ishlab chiqarish birlashmalarinining boshqaruv strukturasi turli -
tumandir. Boshqaruv idoralari o‘rtasida aloqalarning turiga qarab
boshqaruv tizimi uchta asosiy turga:
1.muntazam (chiziqli);
2.funksional;
3.aralash turlarga bo‘linadi.
Bularni ko‘rib chiqishdan oldin boshqaruv apparati-ning tuzilishiga
to‘xtalib o‘tish lozim.
Boshqaruv apparatining tuzilishi deganda, boshqaruv apparati va ular
orasidagi bog‘lanishlar tushuniladi. Boshqaruv apparatining tarkibi -
bir-biri bilan bog‘langan teng huquqli birliklar va bo‘g‘inlar bilan
to‘ldirish uchun tashkiliy tuzilishdan iborat.
Har bir bo‘linma o‘z vazifasiga ega bo‘lib, bo‘linma bajaradigan
vazifalar doirasida, uning faoliyat chegaralarini, vakolatlarini va
javobgarligini belgilaydi.
Tuzilish bo‘linmalari rasmiy va norasmiy aloqalarga bo‘linadi.
Rasmiy aloqalar, eng avvalo, rahbarlar bilan bo‘ysunuvchilar
o‘rtasidagi aloqalardir (tik aloqalar). Ular rahbarlikning va
bo‘ysunuvchilarning turiga qarab farq qiladi. Agar rahbarlik to‘laqonlik
bo‘lib, quyi bo‘linmalar faoliyatiga doir barcha masalalarga dahldor
bo‘lsa, bu xildagi aloqa muntazam aloqa deyiladi .
Rahbarlik cheklangan bo‘lsa, bu holda aloqa funksional bo‘ladi.
Bo‘linmalar o‘rtasida, vertikal aloqadan tashqari yopiq aloqalar mavjud
bo‘lib, ular muvofiqlashtirish va hamkorlik qilish tarzidagi aloqalardir.
Boshqaruv tizimida asosiy o‘rinni rasmiy aloqalar egallaydi. Lekin
55

norasmiy aloqalar ham muhim ahamiyatga egadir. Bularga korxonaning
ta’minotchilar, mahsulot iste’mol qiluvchilar, tadqiqot va ishlab chiqarish
tashkilotlari o‘rtasidagi aloqalari kiradi. Muntazam tuzilish bu tuzilishning
eng sodda turi bo‘lib, unda har bir rahbar o‘ziga ishonib topshirilgan
bo‘linma faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va hamma zarur
qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi.
Boshqaruv tuzilishi ko‘p bosqichli bo‘lganda bir bosqichga tegishli
tashkilotlarning har bir guruhini idora qilish ko‘lamlariga qarab, yuqori
bosqichda o‘zining rahbar tashkilotiga ega bo‘ladi. Masalan, ikkinchi
bosqichdagi idoralar guruhi uchinchi bosqichdagi rahbar bo‘g‘iniga va
uchinchi bosqichdagi idoralar guruhi to‘rtinchi bosqichdagi rahbarlik
bo‘g‘iniga ega va h.k., unda barcha tizim bo‘limlari muntazam ravishda
boshqariladi, shuningdek, boshqaruvning barcha masalalari bitta yo‘nalish
bo‘yicha yechilib, har qaysi bo‘g‘in bitta rahbarga va bir necha
bo‘ysinuvchilariga ega bo‘ladi. Xodimlar faqat o‘z rahbariga hisobot
beradilar. Bo‘linmalar o‘rtasida muntazam bog‘lanish o‘rnatiladi.
Rahbarlar ish yuzasidan o‘z xodimlari bilan bevosita bog‘lanish
o‘rnatadilar va ularning oldida o‘z harakatlari, ish natijalari to‘g‘risida
hisobotlarni beradilar.
Bu bilan teng huquqli tuzilish birliklari negizida yopiq bog‘lanish yo‘qligi
va xodimlarning ixtisoslashmaganligi bilan boshqa turdagi boshqaruv
tuzilishidan ajralib turadi . Muntazam tuzilishning afzalligi shundaki,
boshqarishda ijro etish intizomi ancha yuqori
bo‘ladi, qarorlarni qabul qilish davri qisqaradi.
Funksional boshqaruv tizimi. Bu boshqaruv tizimi rahbarni va tizim
bo‘linmalarini har xil vazifalarga va aniq bo‘linmalarda boshqaruv
faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgan bo‘lib, har bir boshqaruv
56

bo‘g‘iniga muayyan masalalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri boshqaruv
idorasini rejalashtirish bilan, ikkinchisi texnologik, uchunchisi ta’minot,
to‘rtinchisi mahsulot sifatini nazorat qilish va h.k. lar bilan shug‘ullanadi.
Bunda rahbarning vakolatlari ancha cheklangan bo‘lib, qabul qilinayotgan
qarorlarning sifatini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Funksional
bo‘linmalar bevosita barcha quyi tizim bo‘linmalarining faoliyatini
boshqaradi. Bunda ular umumiy ish natijalariga javob bermasdan, faqat
o‘zlari bajaradigan boshqaruv faoliyatigagina javob beradilar. Bu
funksional bo‘linmalar huquq doiralarining javobgarlik doirasidan ancha
keng bo‘lishiga olib keladi.
XULOSA
Oziq-ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat xavfsizligini boshqarish
tizimi nafaqat korxonaning samaradorligini oshirish, balki
iste'molchilarning salomatligi va umuman jamiyat farovonligini
ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimning asosiy vazifasi
iste'molchilarni xavfsiz, sifatli va ekologik toza oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ta'minlashdan iborat. Shuningdek, xavfsizlikni boshqarish tizimlari
korxonalarga xalqaro standartlar darajasida raqobatlashish imkonini beradi
va eksport imkoniyatlarini kengaytiradi.
57

Birinchi navbatda, xavfsizlikni boshqarish tizimining samaradorligini
oshirish uchun korxonalarda xalqaro standartlar, xususan, ISO 22000,
HACCP kabi tizimlarni to‘liq joriy etish talab etiladi. Ushbu standartlar
ishlab chiqarish jarayonlarining barcha bosqichlarini qamrab olib, xom
ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulotgacha bo‘lgan jarayonlarda xavf-
xatarlarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha muhim yondashuvlarni
taqdim etadi.
Mahsulot sifatini ta'minlash va xavfsizlikni oshirishda xodimlarning
malakasini oshirish muhim o‘rin tutadi. Malakali kadrlar nafaqat ishlab
chiqarish jarayonlarini samarali boshqaradi, balki sifat nazorati va
xavfsizlik standartlariga rioya etishni ta'minlaydi. Shu sababli,
korxonalarda xodimlarni muntazam ravishda o‘qitish va ularga ilg‘or
texnologiyalarni o‘zlashtirish imkoniyatini yaratish zarur.
Oziq-ovqat xavfsizligini boshqarishda zamonaviy texnologiyalar va
innovatsion yondashuvlar alohida o‘rin tutadi. Masalan, ishlab chiqarish
jarayonlarida IoT (Internet of Things) texnologiyalaridan foydalanish
xavflarni real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish imkonini beradi.
Shuningdek, big data tahlillari xavf-xatarlarni oldindan aniqlash va
samarali choralar ko‘rishga yordam beradi. Ushbu texnologiyalar
korxonalarning raqobatbardoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga
ega.
Shuningdek, oziq-ovqat xavfsizligi tizimini muvaffaqiyatli amalga
oshirishda davlat nazorati va qonunchilikning rolini e'tibordan chetda
qoldirib bo‘lmaydi. Milliy qonunchilikka mos standartlarni ishlab chiqish
va joriy etish, shuningdek, nazorat organlari faoliyatini kuchaytirish orqali
58

tizimning samaradorligini oshirish mumkin. Davlat va xususiy sektor
o‘rtasidagi hamkorlikni yo‘lga qo‘yish esa korxonalarni xalqaro
standartlarga muvofiqlikni ta'minlashda qo‘llab-quvvatlaydi.
Xulosa qilib aytganda, oziq-ovqat sanoati korxonalarida oziq-ovqat
xavfsizligini boshqarish tizimini joriy etish zamonaviy talablarga javob
beruvchi muhim masala hisoblanadi. Ushbu tizimni muvaffaqiyatli amalga
oshirish orqali korxonalar iste'molchilarning ishonchini qozonadi, bozorda
o‘z mavqeini mustahkamlaydi va uzoq muddatli barqaror rivojlanishni
ta'minlaydi. Shu sababli, oziq-ovqat xavfsizligi tizimini takomillashtirish
har bir korxona uchun strategik ustuvor yo‘nalish bo‘lib qoladi.
Sifat menejmentida axborot texnologiyalarining joriy etilishi zamonaviy
biznes muhitida muhim ahamiyat kasb etadi. Axborot texnologiyalari
orqali sifat nazorati va boshqaruvi jarayonlari avtomatlashtirilishi,
ma'lumotlar to‘plash va tahlil qilish samaradorligi oshiriladi. Bu esa
tashkilotlarga mahsulot yoki xizmat sifatini real vaqt rejimida monitoring
qilish imkonini beradi, xatoliklarni tezda aniqlash va ularni bartaraf etish
imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, axborot texnologiyalari
kommunikatsiya va hamkorlikni yaxshilab, jamoalar o‘rtasida ma’lumot
almashinuvini soddalashtiradi, bu esa sifatni doimiy ravishda
takomillashtirishga zamin yaratadi.
Bundan tashqari, ilg‘or tahlil vositalari va sun’iy intellektning
qo‘llanilishi qaror qabul qilish jarayonlarini optimallashtiradi, strategik
rejalashtirishda aniqlik va ishonchlilikni ta’minlaydi. Biroq, axborot
texnologiyalarini joriy etishda yuqori investitsiya xarajatlari, xodimlarni
59

malakasini oshirish zarurati va texnologik yangilanishlar bilan bog‘liq
muammolar ham mavjud. Shu sababli, sifat menejmentida axborot
texnologiyalaridan maksimal darajada foydalana olish uchun tashkilotlar
samarali strategiyalar ishlab chiqishi va ularni doimiy ravishda yangilab
borishi zarur.
Umuman olganda, axborot texnologiyalarining sifat menejmentiga
integratsiyasi tashkilotlarga raqobatbardoshligini oshirish, mijozlar
talablariga tezkor javob berish va umumiy ish faoliyatini yaxshilash
imkonini beradi. Shu orqali sifatni doimiy ravishda ta'minlash va
yaxshilash yo‘lida muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Перегудов Л.В., Саидов М.Х., Файзиев Р.Р., Исматуллаев Ф.Р., Абидов О.С. Управление
качеством и конкурентоспособностью продукции. Ташкент, 2001. 2. «Mаhsulоt sifаti nаzоrаti vа
sinоv qurilmаlаri» fаnidаn kurs ishini bаjаrish bo‘yichа uslubiy ko‘rsаtmаlаr.-Tоshkеnt, ToshDTU, 2014 .
20.
3. Сибринин Б.П. Методы и средства контроля качества. Методические указания к выполнению
курсового проекта.– Пенза: ПГУ, каф. МСК, 2005. – 27 с. (В помощь студенту, серия "Качество",
Вып. 7).
4. ГОСТ 2.116-84 Карта технического уровня и качества продукции.
5. ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные понятия. Термины и определения.
6. ГОСТ 16504-81 Система государственных испытаний продукции. Испытания и контроль
качества продукции. Основные термины и определения.
7. ГОСТ 24297-87 Входной контроль продукции. Основные положения.
60

8. O’z DSt 621-94 Испытания и контроль качества продукции. Основные термины и определения
(Взамен ГОСТ 16504-81).
9. O’z DSt 622-94 Качество продукции. Основные термины и определения (Взамен ГОСТ 15467-79).
10. O’z DSt 766-96 Статистические методы управления качеством продукции. Основные термины и
определения.
11. O’z DSt ISO/IEC 9126-1:2008 ГСС РУз. Программирование. Качества продукта. 307 Часть 1.
Модель качества.
12. O’z DSt 2.116-96 ГСС РУз. Карта технического уровня и качества продукции (Взамен ГОСТ
2.116-84).
13. O’z DSt 20.203:2007 Система испытаний продукции. Контроль неразрушающий. Подготовка и
сертификация персонала. Общие требования (Взамен O’z DSt 20.203:2001).
14. O’z DSt 915-98 Правила проведения испытаний продукции.
15. O’z RH 51-095:2000 Методические указания по составлению карты технического уровня и
качества продукции.
16. O’z DSt 20.000:2002 Система испытаний продукции. Основные положения.
17. O’z DSt 20.201:2001 Система испытаний продукции. Контроль неразрушающий. Организация и
порядок проведения.
18. O’z DSt 20.202:2001 Система испытаний продукции. Контроль неразрушающий. Требования к
лабораториям неразрушающего контроля.
19. ГОСТ 18442-80 Контроль неразрушающий. Капиллярные методы. Общие требования.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. https://goaravetisyan.ru/uz/poryadok-vypolneniya-deistvii-pravila-primery-
5. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/algebra/amallarni-bajarish-tartibi-dars-
6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Arifmetika
7. http://www.ziyonet.uz - axborot-ta’lim tarmog’i.
61

OZIQ-OVQAT SANOATI KORXONALARIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI BOSHQARISH TIZIMI kurs ishi

Sotib olish