• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Апрель 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Jo‘rayev Imomali

Дата регистрации 25 Февраль 2025

6 Продаж

Aholiga xizmat ko’rsatish soxalari geografiyasi kurs ishi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI 4-BOSQICH G119-GURUH TALABASI JO`RAYEV IMOMALINING O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “ Aholiga xizmat ko’rsatish soxalari geografiyasi. ” MAVZUSIDA YOZGAN KURS ISHI TerDU__2022-2023 Topshirdi: ______________ Qabul qildi: ______________ REJA: 1 resurslaridan oqilona foydalanishiga bog‘liqdir. Shuni hisobga olgan holda har bir hududning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini chuqur tahlil qilib chiqish hamda xulosalar asosida chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Davlat statistika qo‘mitasi ma‘lumotlariga qaraydigan bo‘lsak, 2018-yilda hududlar o‘rtasida xizmatlar umumiy hajmida eng katta ulushni Toshkent shahri (32,9 %), Toshkent (7,5 %), Samarqand (6,7 %), Farg'ona (6,2 %) va Andijon (5,4 %) viloyatlari egallaydi. Ma‘lumki, respublikamizda xizmatlar asosan 13 ta katta guruhga bo‘linadi, bular: aloqa va axborotlashtirish xizmatlari, moliyaviy xizmatlar, transport xizmatlari, yashash va ovqatlanish xizmatlari, savdo xizmatlari, ko‘chmas mulk bilan bog‘liq xizmatlar, ta‘lim sohasidagi xizmatlar, sog‘liqni saqlash sohasidagi xizmatlar, ijara xizmatlari, kompyuterlar va maishiy tovarlarni ta‘mirlash bo‘yicha xizmatlar, shaxsiy xizmatlar, me‘morchilik, muhandislik izlanishlari, texnik sinovlar va tahlil sohasidagi xizmatlar hamda boshqa xizmatlar. Fikrimizcha, YaHM tarkibida xizmatlar sohasining ulushi naqadar muhimligini aniqlab olishimiz uchun xizmatlar sohasi yuqori, o‘rta va past bo‘gan hududlar kesimida yuqoridagi xizmat turlarining ko‘rsatkichlarini tahlil qilib chiqish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: 1. Xizmatlar sohasi nisbatan past rivojlangan hududlar: Jizzax va Sirdaryo viloyatlari. Dastlabki ma`lumotlarga ko‘ra, 2018-yilda Sirdaryo viloyatida YaHM 2,1 % ga o‘sdi va 8 200,5 mlrd.so‘mni tashkil etdi. Hudud iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarida ham ijobiy o‘sish sur`atlari qayd etildi. Xususan, o‘sish sur`atlari sanoatda 106,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi - 21,8 %), qurilishda 109,1 % (4,3 %), xizmatlar sohasida 104,7 % (23,6 %) ni tashkil etdi. Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida esa, ishlab chiqarish hajmining kamayishi kuzatildi va 2017 yilga nisbatan 97,9 % ni tashkil etdi (ushbu tarmoqning YaHM tarkibidagi ulushi – 50,3 %). Aholi jon boshiga YaHM hajmi 9 966,6 ming so‘mni tashkil etdi va 0,4 % ga o‘sdi. 2. Xizmatlar sohasi o rta darajada rivojlangan hududlar: Farg ona va‟ ‟ Samarqand viloyatlari. O‘tgan yilning yanvar-dekabr oylarida Farg ona viloyatida ‟ 19 Dastlabki ma‘lumotlarga ko‘ra, 2018-yilda O‘zbekiston Respublikasi YaIM hajmi joriy narxlarda 407 514,5 mlrd. So‘mni tashkil etdi va 2017-yil bilan taqqoslaganda 5, 1 foizlik o‘sish ko‘rsatkichini qayd etdi. Aholi jon boshiga hisoblaganda YaIM 12 365,6 ming so‘mni tashkil etdi va bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,3 % ga o‘shganini ko‘rishimiz mumkin. 1-Jadval 1995 y 2005 y 2010 y 2015 y 2018 y I. YaIM, jami 302,8 15 923,4 62 388,3 171 808,3 407 514,5 shu jumladan Mahsulotga sof soliqlar 39,8 1 690,1 5 716,9 15 077,3 45 563,4 II.Yalpi qo`shilgan qiymat 263,0 14 233,3 5 56 671,4 156 731,0 361 951,1 Qishloq, o`rmon va baliq xo`jaligi 85,1 4 192,8 11 201,0 28 672,2 117 315,8 Sanoat 51,7 3 370,9 15 114,8 40 264,1 95 083,9 Qurilish 21,4 771,1 3 760,5 11 382,6 20 734,4 Savdo, yashash va ovqatlanish bo`yicha xizmatlar 23,1 1 400,2 5 5 982,7 16 145,3 26 493,0 Tashish va saqlash, axborot va aloqa 22,1 1 676,7 7 337,7 19 158,2 29 868,3 Boshqa xizmat tarmoqlari 59,6 2 821,6 13 274,7 41 108,6 72 455,7 O`zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining tarmoqlar bo`yicha tarkibi (joriy narxlarda, mlrd. So`m) Jadvaldan xulosa qilib Shuni alohida ta‘kidlashimiz lozimki, 2018-yilda YaIM o‘sish sur‘atiga xizmatlar sohasining ta‘siri 1,8 % ni tashkil etdi. Ushbu sohada qo‘shilgan qiymatning o‘sishi 5,4 % ga teng bo‘lib, shundan savdo xizmatlari (avtotransport vositalarini ta‘mirlashni qo‘shgan holda) 4,4 % ga, tashish va saqlash 3,7 % ga, axborot va aloqa 15,3 % ga va boshqa xizmatlar 5,4 % 10 harakatlar strat е giyasi, Lex.uz shakllantirishda yangi ish o`rinlarini tashkil qilishda va axoli daromadlarini oshirishda qanchalik o`ta muxim rol o‘ynashini albatta chuqur anglashimiz zarur 2 . Jahon iqtisodiyotidagi o`zgarishlar O`zbekiston iqtisodiyotining boshqa sohalari singari xizmatlar sohasini ham ustuvor darajada rivojlantirishni taqozo etmoqda. Shu sababli mamlakatimizda islohatlarni chuqurlashtirish sharoitida xizmat ko‗rsatish sohasini rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Xizmat ko`rsatish sohasini mamlakatimiz ichki imkoniyatlaridan kelib chiqib, rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirish dolzarbligicha qolmoqda. Shu bil а n birg а , m а zkur t а rm о qni riv о jl а ntirishd а gi jiddiy k а mchilikl а rni t а ‘kidl а sh j о iz, х usus а n, b а ndlikni о shirish v а а h о li d а r о m а dl а rini ko‘p а ytirish h а md а m а h а lliy byudj е tl а rni to‘ldirishning istiqb о lli m а nb а i sif а tid а х izm а t ko‘rs а tish imk о niy а tl а rid а n k а m f о yd а l а nilm о qd а . Mamlakatimiz iqtisodiyotida xizmat ko`rsatish sohasi kelajakda asosiy sektorlardan biriga aylanishini hamda bozor munosabatlarini takomillashtirishda, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishda xizmat ko`rsatish sohasini rivojlantirish, uning natijasida mamlakat budjeti barqarorligini ta‘minlash, yalpi ichki mahsulotni (YaIM) ishlab chiqarish, aholi bandligini ta‘minlash kabi dolzarb muammolarni hal qilinishini inobatga olib, ularning bugungi kunda tutgan o`rnini tadqiq qilish, kelgusidagi rivojlanish istiqbolini nazariy va amaliy jihatdan asoslash dolzarb hisoblanadi. Bu kurs ishida Respublikamizning aholiga xizmat ko`rsatish sohasining qay darajada ekanligi ko`rib chiqamiz. I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA XIZMAT KO`RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI TAHLILI 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Konstitutsiyamizning 25 yilligiga bag ishlangan tantanali tadbirdagi nutqi, 2017-yil 8-dekabrʻ 4 Xizmat sohasi birinchi galda ijtimoiy-iqtisodiy faoliyat bo‘lib, bevosita kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga mos keladi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan islohatlarning pirovard maqsadlari, bu eng avvalo, inson uchun munosib turmush va mehnat sharoitlarini yaratishdir. Bu esa, o‘z navbatida, xizmat ko‗rsatish sohasini yanada rivojlantirishni talab qiladi. Xizmatlar sohasining o‘sishiga nima ta'sir ko‘rsatdi? degan savol tug‘iladi. Turli xildagi xizmatlarga bo‘lgan talabning oshishini bir qator omillarning ta'siri bilan izohlash mumkin. Farovonlikning oshib borishi natijasida ist е 'molchilarning muntazam amalga oshiriladigan, masalan, yig‘ishtirish, tozalash, ovqat tayyorlash va h.k. kabi ishlarini е ngillashtirishga bo‘lgan istaklari qulay xizmatlar sanoatining rivojlanishiga olib k е ldi. Daromadlarning oshishi va qo‘shimcha bo‘sh vaqtning paydo bo‘lishi dam olish va sport bilan shug‘ullanish kabi bir qator xizmatlarga bo‘lgan talabni oshirdi. Uy sharoitida yuqori t е xnologik mahsulotlardan (shaxsiy kopyut е rlar, multim е diyali audio va vid е o uskunalari, xavfsizlik tizimlari) foydalanishning o‘sishi ularni o‘rnatuvchi va t е xnik xizmat ko‘rsatuvchi mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi. Bozor xizmatlari to‘xtaladigan bo‘lsak, bozorlar va t е xnologiyalarning takomillashtirilishi kompaniyalarning bozor tadqiqotlari, mark е ting ishlanmalari va t е xnik maslahatlar bilan shug‘ullanuvchi korxonalarga bo‘lgan ehtiyojlarini kuchaytiradi. Bundan tashqari, doimiy xarajatlarni qisqartirish zaruriyati kompaniyaga maxsus xizmatlarni mustaqil bajarish bilan bog`liq qo‘shimcha xarajatlar qilgandan ko‘ra tayyor xizmatni sotib olishga majbur qiladi. Kompaniyalar bajonidil xizmatlarni sotib olishadi, chunki bu o‘zlarining ishlab chiqarishiga qo‘shimcha kapital qo‘yilmalar kiritilishini oldini oladi va shu bilan moslashuvchanlikni saqlaydi. Va nihoyat, ko‘plab kompaniyalar o‘z faoliyatlarini yuqori darajada ixtisoslashgan sohalarda jamlashga harakat qiladi. Ular yordamchi faoliyat turlaridan xususan, saqlash va tashishdan voz k е chishadi, shu tariqa xizmatlar sohasining k е ngayishini ra?batlantiradi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, xizmatlar sohasining o‘sishiga olib k е ladi. Xizmatlar sohasining iqtisodiyotdagi o‘rni va ta'sirining oshishi xizmatlarni tasniflash va xizmatlar 7 YaHM 3,9 % ga o‘sdi va 25 181,2 mlrd.so‘mni tashkil etdi. YaHM ning o‘sishi hudud iqtisodiyoti tarmoqlaridagi ijobiy o‘sish sur`atlari bilan bog‘liq. O‘sish sur`ati qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida – 101,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi – 39,2 %), sanoatda – 104,8 % (20,6 %), qurilishda – 109,6 % (5,1 %), xizmatlar sohasida – 104,7 % (35,1 %) ni tashkil etdi. Aholi jon boshiga hisoblangan YaHM 6 895,7 ming so‘mni tashkil etdi va 2,2 % ga o‘sdi. 3. Xizmatlar sohasi yuqori darajada rivojlangan hududlar: Toshkent viloyati va Toshkent shahri. Toshkent viloyatida YaHM 38 398,7 mlrd.so‘mni tashkil etdi va 6,4 % ga o‘sdi. YaHM ning o‘sishi hudud iqtisodiyoti tarmoqlaridagi ijobiy o‘sish sur`atlari bilan bog‘liq. Jumladan: qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida – 102,8 % (YaHM tarkibidagi ulushi – 32,5 %), sanoatda – 111,3 % (40,6 %), qurilishda – 110,1 % (3,1 %), xizmatlar sohasida – 103,7 % (23,8 %) ijobiy o‘sish sur`atlari kuzatildi. Aholi jon boshiga YaHM 5,1 % ga o‘sdi va 13 333,4 ming so‘mni tashkil etdi. Moliyaviy xizmatlar tarkibida sug‘urta va nafaqa ta’minoti bo‘yicha xizmatlardan tashqari (pul mablag‘larini olish va qayta taqsimlash bo‘yicha xizmatlar) pul-kredit sohasida vositachilik xizmatlari ustunlik qiladi. 2022- yil yanvar-sentabr oylarida ushbu xizmatlarning ulushi 96,2 % ni tashkil etdi. Sug‘urta xizmatlari tarkibida eng katta ulush sug‘urta xizmatlariga to‘g‘ri keladi, hayotni sug‘urta qilish xizmatlari bundan mustasno (baxtsiz hodisa va yong‘indan sug‘urta qilish, sog‘liqni sug‘urta qilish, turistik sug‘urta qilish, mol-mulkni sug‘urta qilish, transport sug‘urta qilish, pul yo‘qotishlaridan va majburiyatlardan sug‘urta qilish) - 58,9 %. Hayotni sug‘urta qilish xizmatlari umumiy sug‘urta xizmatlari hajmining 30 % ini tashkil etdi. 2022- yilning yanvarsentabr oylarida aloqa va axborotlashtirish xizmatlari hajmi 16 351,4 mlrd. so‘mni tashkil etib, 2021- yilning yanvar-sentabriga nisbatan o‘sish sur’ati 124,1 % ni tashkil etdi. Aloqa va axborotlashtirish xizmatlari hajmida eng katta ulush telekommunikatsiya xizmatlariga to‘g‘ri keldi– 65,0 %. Aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining eng katta hajmi Toshkent shahrida qayd etildi. 2021- yilning yanvar-sentabr oylariga nisbatan mazkur hududda ushbu turdagi xizmatlar hajmi 2 284,5 mlrd. so‘mga oshib, 10 018,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi. 20 xalqning an‘analari va milliy mentalitetidan keelib chiqqan holda ro‘y bermoqda. Bunda jahon amaliyotida to‘plangan va iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlar orttirgan ijobiy tajribalar ham hisobga olinmoqda. Jumladan, xizmatlar sohasining bu jarayondagi o‘rni ahamiyatga molik hisoblanadi. Xizmat bu birinchi navbatda mehnat mahsuli demakdir. Iste‘molchilarning mavjud aniq talablarini qondirish ushbu mahsulotning asosiy belgilanishi bo`lib hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda xizmat – bu insonlarning ehtiyoj va talablarini qondirishga qaratilgan iqtisodiy faoliyatdir.Shulardan kelib chiqib, xizmatlar bu iste‘molchilarning, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hamda davlatning ma‘lum bir extiyojini qondirishga tadbirkorlar tomonidan yo`naltirilgan naf keltiradigan xizmat jarayoni bilan bog‘liq ongli ravishdagi faoliyati degan tushunchani anglatadi 3 . Umum а n о lg а nd а х izm а tning m о hiy а ti quyid а gil а rd а n а m о yon bo‘l а di:  х izm а t ko‘rs а tish shund а y s о h а ki, u bil а n h а mm а to‘qn а sh k е l а di v а shuning uchun h а m h а mm а o‘zini bu s о h а d а mut аха ssis d е b his о bl а ydi;  х izm а t ko‘rs а tish h а dd а n t а shq а ri individul yond а shuvni t а l а b et а di;  b а j а rilg а n ishning yuq о ri sif а td а ligi х izm а t ko‘rs а tish sif а ti yuq о riligig а о lib k е l а di, d е g а ni em а s;  а ks а riy а t х izm а tl а r h а m m о ddiy, h а m n о m о ddiy t а vsifg а eg а bo‘lib, ul а r birg а likd а - х izm а tl а r p а k е ti d‖ е b а t а lishi mumkin;  х izm а tl а r mij о z bil а n y а qin а l о q а d а ko‘rs а til а di v а u t о m о nid а n х izm а t ko‘rs а tish j а r а yonid а ist е ‘m о l qilin а di;  х izm а t ko‘rs а tish s о h а sid а f ао liy а t yurit а yotg а n k о r хо n а ni s а m а r а li b о shq а rish uchun m а rk е ting v а t е gishli о p е r а tsiy а l а rni chuqur bilish, хо diml а r bil а n ishl а sh q о biliy а tig а eg а bo‘lish k е r а k;  х izm а t ko‘rs а tish j а r а yonini mij о zning s е rvis t а shkil о ti bil а n а l о q а l а r k е tm а k е tligi ko‘rinishid а t а s а vvur etish mumkin. Xizmat ko‘rsatish tarmoqlari mamlakat iqtisodiyotining tarkibiy qismi sifatida yalpi ichki mahsuloti tarkibida bevosita ishtirok etadigan sohadir. 3 Sh.Qobilov, ―Iqtisodiyot nazariyasi Darslik. – T.: Toshkent moliya instituti, 2013. 159-bet. ‖ 6 - xizmatlar eksporti tovarlar eksportiga qaraganda ancha samarali hisoblanadi. Buning asosiy sababi, xizmatlar ko‘rsatishga katta kapital qo‘yilmalarning talab etilmasligidir. Х UL О S А Amalga oshirilgan tadqiqot natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish doirasida O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatishni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari va istiqbollari to‘g‘risida quyidagi xulosalarga muvaffaq bo‘lindi: - Xizmatlar sohasi rivojlangan davlatlar aholisining 60 foizidan yuqori qismini bandligini ta minlaydi. Xizmatlar sohasining ʼ А QSh yalpi ichki maxsulotidagi salmog i 75%, ʼ А ngliyada 64% va Yevropaning yetakchi davlatlarida esa 50%dan yuqoriligi qayd etilgan. - Iqtisodiyotning yalpi ichki maxsulotidagi xizmatlar ulushi bozor va nobozor xizmatlarining salmog ini xisoblash orqali aniqlanadi. Nobozor xizmatlar ʼ bu ijtimoiy sohaga yo naltirilgan davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan ʼ xizmatlar. - Davlat tomonidan xizmatlarni tartibga solinishining asosiy sababi bu ijtimoiy sohaga yo naltirilgan xizmatlarning, ya ni sog liqni saqlash, ta lim va ʼ ʼ ʼ ʼ ularning quyi tarmoqlarida ko rsatiladigan xizmatlar sifatini oshirish va ʼ rag batlantirish asosida iqtisodiyotdagi xizmatlar salmog ini kengaytirish. ʼ ʼ - Ichki bozordagi xizmatlar sohasining davlat tomonidan tartibga solinishi orqali bandlik sohasidagi ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal yetash, xizmat ko rsatishning asosiy yo nalishlari bo yicha mahalliy tadbirkorlarni ʼ ʼ ʼ 32 bo`lsa, bugunga kelib xizmat ko`rsatish, sanoat va qurilish-pudrat ishlarida bandlik ko`satkichi ortib borayotir. Shunday qilib, xorijiy tadqiqotchilarning tajribasi servis faoliyatining ba‘zi turlari samaradorlikni baholashda resurs-sarf yondashuvidan foydalanishning chegaralanganligidan dalolat beradi va shuning uchun ham uning (servis xizmatlarini ba‘zi turlarini) samaradorligini baholashda yangicha kompleks yondashuvning dolzarbligini keltirib chiqaradi. Aholi jon boshiga ko‘rsatilgan xizmatlarni rivojlantirish o‘rtacha aholi jon boshini rivojlanish ko‘rsatkichiga muhim ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, aholi soni nisbatan kam bo lgan Navoiy va Buxoro viloyatlarida aholi jon boshigaʻ ko rsatkichlar aholi zich joylashgan viloyatlar: Qashqadaryo, Namangan va ʻ Andijon viloyatlariga qaraganda yaxshiroq ko rinadi. ʻ O‘tgan yilning shu davriga nisbatan 2022- yilning yanvar-sentabr oylarida kichik biznes subyektlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlar hajmi 18 219,2 mlrd. so‘mga oshdi va 124 598,8 mlrd. so‘mga teng bo‘ldi. Ishlab chiqarilgan bozor xizmatlarining umumiy hajmida ularning ulushi 49,1 % ni, shu jumladan 19,6 % ini kichik korxonalar va mikrofirmalar tashkil etdi. Xizmatlar sohasida kichik biznesning eng katta hajmi Toshkent shahrida qayd etilgan – 36 640,8 mlrd. so‘m. Eng past ko rsatkich Sirdaryo viloyatida qayd etilgan – 1 886,0 mlrd.so m. ʻ ʻ Yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi xizmat ko'rsatish sohasiga oid faoliyat yuritayotgan sub'ektlar umumiy sonining 9,3 foizini tashkil etadi. Xizmatlar sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar tarkibida tashish va saqlash faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlarning ulushi 5,2 % ga yetdi. Axborot va aloqa faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxona va tashkilotlarning jami xizmatlar sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar tarkibidagi ulushi 3,0 % ga teng bo‘ldi. Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot sohasida xizmat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarning ulushi 3,0 % ni tashkil qildi. 2022- yil 1- oktabr holatiga ko‘ra, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan xizmatlar sohasida faoliyat 27 sohasini tartibga solish darajasini aniqlash maqsadida tadqiqodlar o‘tkazish zarurligini talab qildi. Hozirgi kunda respublika YaIMda, umuman, iqtisodiyotida xizmatlar soxasi yetakchi o`rin egallaydi. U milliy iqtisodiyot majmuining tarkibiy qismi sifatida qaralib, iqtisodiy munosabatlarning umumiy tizimi tarkibida yotadi. Hozirgi kunda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari asosan aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish sohasida o‘z o‘rnini topayotgani hech kimga sir emas. Xususan, turizm xizmatlari, aholiga yuqori saviyadagi transport xizmatlarini ko‘rsatish (yo‘lovchilarni tashish), uy-xo‘jaliklarga zarur maishiy buyumlarni (mebelllar, qurilish materiallari, iste‘mol tovarlarini) yetkazib berish, kiyimkechaklarni yuvish va ta‘mirlash bo‘yicha va shu kabi ko‘plab xizmatlar ko‘rsatilayotganini sanab o‘tishimiz mumkin. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, xizmatlar sohasining Respublika iqtisodiyoti uchun ko‘plab naf keltiruvchi tomonlari mavjud: - YaIM tarkibida katta hajmni egallaydi; - moddiy va nomoddiy ne‘matlar ishlab chiqaruvchi kichik biznes subyektlari sifatida shakllanadi; - aholi turmush darajasini oshishiga xizmat qiladi; - mamlakatda tovar va pul aylanishini tezlashtirishga xizmat qiladi; - mintaqada yangi xizmatlar bozorini shakllantiradi; - aholining ish bilan bandligi darajasini oshiradi; - hududiy infratuzilmaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi; - xizmat ko‘rsatish obyektlari isloh qilinadi; - mamlakatdagi investitsiya ichki va tashqi investitsiya hajmini oshiradi va hokazo. 1.2.XIZMAT KO`RSATISH SOHASINING RESPUBLIKA IQTISODIYOTIDAGI ULUSHI VA AHAMIYATI 8 qo llabquvvatlash, ichki investitsiyani rag batlantirish va boshqa maqsadlar ilgariʼ ʼ suriladi. Yuqorida qayd etib o‘tilgan ma‘lumotlardan tashqari, ilmiy tadqiqot izlanishlarimiz davomida ayni kunlarda O‘zbekiton Respublikasida xizmatlar sohasida bir qator kamchilik va muammolar borligini aniqlandi: - xizmatlar sohasida faoliyat yurituvchi malakali xodimlar tayyorlashda bir qancha kamchiliklar mavjud, jumladan kasb-hunar kollejlarida darsliklar hozirgi zamon talablariga javob bermaydi, oliy ta‘lim muassasalarida umumiy xizmatlar sohasi to‘g‘risida darsliklar mavjud emas(faqat uning tarmoq va sohalari bo‘yicha darsliklar mavjud). Soha bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning amaliyot soatlari kam; - Respublikaning qishloq hududlarida, ayniqsa chekka joylarda xizmatlar bozori va uning infratuzilmasi talab darajasida rivolanmagan; - Respublika hududida bozorlar soni yetarli emas, yashash va ovqatlanish xizmatlari ko‘rsatuvchi shahobchalar, tibbiyot maussasalari hamda boshqa bir qator xizmat ko‘rsatish obyektlari mavjud talabni qondira olmaydi va boshqa bir qator muammoar mavjud. Biz bu muammolarni hal etish maqsadida quyidagilarni amalga osyirish lozim: – Birinchi navbatda Respublika miqyosida xizmat turlariga bo‘lgan talab asosida dasturlarni shakllantirishni bosqichma-bosqich amalga oshirishimiz lozim.: 1-bosqichda Mahalla/qishloq fuqarolar yig‘ini tomonidan aholi uchun talab etiladigan xizmat turlarini aniqlanadi va tuman iqtisodiyot va sanoat hamda investitsiya bo‘limlariga taqdim etiladi. 2-bosqichda tuman iqtisodiyot va sanoat hamda investitsiya bo‘limlari talab etiladigan xizmat turlarini tashkil etish bo‘yicha loyiha tashabbuskorlarini aniqlagan holda hududiy dasturlarni shakllantiradilar hamda ularni markaziy boshqaruv apparatidan tasdiqdan o‘tkazadilar. 3-bosqichda hududiy iqtisodiyot va sanoat hamda investitsiya boshqarmalari tasdiqlangan dastur asosida monitoring olib borish va loyihalarni amalga oshirishda vujudga keladigan muammolar yuzasidan choralar ko‘rish vazifalarini bajaradilar. 33 Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish s о h а si b о z о r iqtis о diyotig а o‘tg а n m а ml а k а tl а r iqtis о diyotid а ustuv о r o‘rinni eg а ll а ydi. Х izm а tl а r b о z о ri t а rkibi х izm а tl а rning y а ngi istiqb о lli turl а ri - b а nk-m о liy а , sug‘urt а , ах b о r о t-k о mmunik а tciy а х izm а tl а ri v а m а ishiy х izm а tl а rni riv о jl а ntirish his о big а t а k о mill а shib b о rm о qd а . О il а l а rni mur а kk а b m а ishiy t ех nik а , k о mpyut е rl а r v а sh ах siy а vt о tr а nsp о rt bil а n t а ‘minl а shning k е skin о shishi ul а rg а ko‘rs а til а yotg а n х izm а tl а rning k е ng а yishig а imk о n y а r а tdi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o‘zgartirish va div е rsifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, bandlikni ta'minlash, odamlarimizning daromadi va hayot sifatini oshirishning muhim omil va yo‘nalishlaridan biri sifatida xizmat ko‘rsatish va s е rvis sohasini jadal rivojlantirish hisoblanadi. Davlatimiz rahbarining 2017-yil 7-f е vraldagi O‘zb е kiston R е spublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strat е giyasi to‘g‘risidagi farmoni bilan tasdiqlangan 2017-2021-yillarda O‘zb е kiston R е spublikasini rivojlantirishning b е shta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strat е giyasida xizmat ko‘rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlarning o‘rni va ulushini oshirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlar tarkibini, eng avvalo, ularning zamonaviy yuqori t е xnologik turlari hisobiga tubdan o‘zgartirish muhim‖ yo‘nalishlardan biri sifatida b е lgilab b е rildi. 1 Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‗nalishlaridan biri xizmatlar sohasiga asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, ular yordamida yangi ish joylarini yaratish, mehnat resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni tashkil etishdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta‘kidlaganidek: Xizmatlar sohasida faoliyat yuritidshga ixtisoslashgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning tez o`zgarib turadigan bozor talablariga javob berishini ta‘minlaydigan zamonaviy tuzilmalarini O'zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2017-yil 7-f е vraldagi O‘zb е kiston R е spublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strat е giyasi to‘g‘risida gi farmonining 1-ilovasi, -2017-2021 yillarda ‖ O‘zb е kiston R е spublikasini rivojlantirishning b е shta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 1 O'zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvraldagi ―O‘zbеkiston Rеspublikasini yanada rivojlantirish bўyicha ―Harakatlar stratеgiyasi to‘g‘risida gi farmonining 1-ilovasi, ―2017-2021 yillarda O‘zbеkiston ‖ Rеspublikasini rivojlantirishning bеshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar stratеgiyasi , Lex.uz ‖ 3 KIRISH I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA XIZMAT KO`RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI TAHLILI. 1.1. Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish f ао liy а ti m а zmuni v а m о hiy а ti va Xizmat ko`rsatish sohasining o`ziga xos xususiyatlari 1.2.Xizmat ko`rsatish sohasining respublika iqtisodiyotidagi ulushi va ahamiyati 1.3. O‘zbekistonda xizmatlar sohasining rivojlanganlik darajasi va uning yalpi hududiy mahsulotdagi ulushi tahlili II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI. 2.1.Xizmatlar sohasini rivojlantirishning xorij tajribasi 2.2.Respublikada aholi bandligini ta‘minlashda xizmatlar sohasining ahamiyatini oshirishdagi vazifalar 2.3. O`zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini qo‘llab-quvvatlashni takomillashtirish yo‘nalishlari Х UL О S А F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R KIRISH 2 3. Xususiy tadbirkorlarga zarur resurslarni sotib olish va o`z maxsulotini sotish uchun bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish bo`yicha boshlangan ishlarni davom ettirish, birja va auktsion savdolari orqali sotilayotgan tovarlar turi va xajmini kengaytirishga qaratilgan qat‘iy chora-tadbirlar ko`rish, markazlashtirilgan taqsimot tizimiga qaytishga bo`lgan har qanday o‗rinishlarga barham berish ayniqsa muhim ahamiyatga ega. 4.Xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, shubhasiz, bu sohaga moliyaviy ko`mak, qo`shimcha soliq imtiyozlari va preferentsiyalar berishni taqozo etadi. Bu yordamni zamonaviy rivojlangan bank tizimi orqali, ishlab chiqarish korxonalariga foiz stavkalari uncha yuqori bo`lmagan kreditlar ajratish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin. Mikrokreditlash tizimini kengaytirish, bu ishni Xalqaro moliya korporatsiyasi, Jaxon banki, Osiyo banki kabi xalqaro moliya tashkilotlari yordamida amalga oshirish talab etiladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan ham qo`llab quvvatlanyapti. Shu maqsadda vazirlik va idoralarga kichik biznes uchun qo`shimcha kafolat va imtiyozlar berish bo`yicha xukumat qarorlari loyixasini tayorlash vazifasi topshiriladi. Bunda quyidagi masalalar ko`zda tutilishi zarurligi ta‘kidlangan: 1. Soliqqa tortish tizimida qo`shimcha imtiyozlar va proferentsiyalar berish, soliq qonunchiligining barqarorligini ta‘minlash, soliqlarni xisoblash va to‗lashning oshkora, soddalashtirilgan usullarini ishlab chiqish. 2. Faoliyatning ayrim turlari bilan shug‗ullanish uchun ruxsat berish tartiblarini qisqartirish va soddalashtirish, kichik biznesni ariza berish asosida ro`yxatga olish tizimini bosqichma-bosqich joriy etish. 3. Yirik korxonalarning buyurtmalari asosida mayda butlovchi qismlarni ishlab chiqarish bilan shug‗ullanadigan yangi korxonalar tashkil etish, xonadonlarda mayda xususiy tsexlar ochishni rag`batlantirish. 4. Kichik korxonalarda ishlaydigan, ayniqsa, qishloq joylarda kasanachilik bilan shug`ullanadigan fuqarolar uchun moddiy-texnik ta‘minot bo`yicha xizmat 29 ko‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni 29 058 taga ko‘paydi, buning natijasida ularning soni 316 338 taga, o‘sish sura’ati esa 10,1 % ga oshdi. 2.3. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA XIZMATLAR SOHASINI QO‘LLAB- QUVVATLASHNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘NALISHLARI Aholi daromadlarining mazmuni va tarkibi bozor munosabatlari sharoitida tubdan o`zgardi. Chunki, oldin daromadi asosan mehnat daromadidan tarkib topgan bo`lsa, endilikda bu manba yetarli bo`lmasdan qoldi. Shu tufayli, har bir oila endilikda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‗ullanishini xayotning o`zi taqozo etadi. Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotida biznes korxonalari xisasini oshirishga ko`plab shart-sharoitlar yaratilmoqda. Ayniqsabu O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojjatmoasida «xususiy tarmoqning jadal rivojlanishi, uning mamlakat iqtisodiyotidagi ulushini ko`payishini ta‘minlaydi» – deb ta‘kidlaydi. Ushbu yig`ilishda kichik biznes sub‘ektlari uchun keng imkoniyatlar yaratish maksadida, bu sohadagi eng muxim vazifalar quyidagilardan iborat qilib belgilab qo‘yildi: 1. Davlat tuzilmalarining xususiy tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvini yanada ko`proq cheklash. 2. Xo`jalik sub‘ektlariga nisbatan qo`llaniladigan jazo choralari tizimini to`liq qayta ko`rib chiqish. Qasddan sodir etilmagan va katta bo`lmagan qoida buzarliklar uchun jazo choralarini kamaytirish va tadbirkorlar yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda to`liq qoplagan hollarda jazoni qo`llashdan voz kechish kerak. 28 Xizmatlar soxasining rivojlanishi, ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmi va sifati bo‘yicha biz iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan hamon jiddiy orqada qolmoqdamiz. Eng muhimi, shuni unutmaslik kerakki, katta kapital qo‘yilmalar talab qilmaydigan bu soha iqtisodiyotning yuksalishiga, axoli bandligi va daromadlarining ortishiga sezilarli darajada ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda aholining bandligini to`liq ta‘minlash va buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo`nalishlaridan biri sanaladi. Mazkur sohaga qaratilayotgan alohida e‘tibor samarasini respublikamizda joriy yilning birinchi choragida 141 mingdan ortiq ish o`rni yaratilgani misolida ham ko`rish mumkin. E‘tiborlisi, bandligi ta‘minlangan fuqarolarning salmoqli qismi qishloq joylarda yashovchi aholi hissasiga to`g`ri keladi. Binobarin, bir insonning layoqati va qiziqishiga ko`ra doimiy daromad manbaiga ega bo`lishi nafaqat o`zi hamda oilasi, balki jamiyat uchun ham ahamiyatlidir. Ta‘kidlash joizki, respublikada hozirgi kunda mehnatga layoqatli aholi soni 18 954 ming (o`sish – 1,0%), band aholi soni – 13 376 ming (o`sish – 1,3%) nafarni tashkil etadi. Rasmiy sektorda bandlar – 5 403 ming kishini tashkil etib (o`sish - 3,4%), rasmiy bandlikning umumiy bandlikdagi ulushi 40,5%ni tashkil etmoqda. Iqtisodiyotning norasmiy sektorida bandlar – 7 964 ming (59,5%), shu jumladan, xorijda ishlayotganlar – 2 365,4 mingni tashkil etadi. Joriy yil birinchi chorakda ishsizlik darajasi 9,4 foizni tashkil etdi (o`tgan yil shu davrda - 9,7%), 30 yoshgacha bo‗lgan yoshlar orasida - 15,3 foiz, ayollar orasida – 13 foiz. Eng yuqori ishsizlik Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, 125 Qashqadaryo, Samarqand, Sirdaryo va Farg`ona viloyatlarida (9,7%) qayd etilgan. Ishga muhtoj aholi soni – 1 million 391 ming kishi.mamlakatimizda mehnatga layoqatli yoshdagi fuqarolar aholining 62 foizini tashkil qiladi. Har yili mehnat resurslari o`rtacha ikki foizga oshib borayotganini nazarda tutsak, aholi bandligini to`liq ta‘minlash doimiy aktual masala ekani ko‗rinadi. So`nggi yillarda yalpi ichki mahsulotning har yili eng kamida sakkiz foizga o‗sish sur‘atlarida bandlik darajasining oshishi o`rtacha 2,5 foizni ko`rsatmoqda. Bu 25 kompyuter diagnostikasi va turli apparatlar bilan davolash) va yuqori mehnat talab qilmaydigan mehnat intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis qo`yish) ko`rinishidagi xizmatlarni o`z ichiga qamrab oladi.Shunday qilib, xorijiy tadqiqotchilarning tajribasi servis faoliyatining ba‘zi turlari samaradorlikni baholashda resurs-sarf yondashuvidan foydalanishning chegaralanganligidan dalolat beradi va shuning uchun ham uning (servis xizmatlarini ba‘zi turlarini) samaradorligini baholashda yangicha kompleks yondashuvning dolzarbligini keltirib chiqaradi. 2.2.RESPUBLIKADA AHOLI BANDLIGINI TA‘MINLASHDA XIZMATLAR SOHASINING AHAMIYATINI OSHIRISHDAGI VAZIFALAR So‘nggi yillarda Respublikada amalga oshirilayotgan izchil chora-tadbirlar va qabul qilinayotgan qator kompleks dasturiy yo‘nalishlar xizmat ko‘rsatish va servis sohasini, shuningdek maishiy xizmat ko‘rsatish sohasining yuqori sur‘atlar bilan rivojlanishiga olib kelmoqda. Shuningdek, mazkur sohaning jadal rivojlantirishni ta‘minlashga qaratilgan huquqiy asoslar ham yaratildi. Xususan, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 26-fevralda № 55 sonli 2016-2020-yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to`g`risida qarori bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Buning natijasida mamlakatimizda sohada bir qancha ijobiy ko‘rsatkichlarga erishildi, xususan: - xizmatlar ko‘rsatish soxasida tadbirkorlikning faoliyatini yanada kuchaytirish uchun qulay shart-sharoit yaratildi; - 2018 yilda xizmatlar hajmining yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 35,6 foizga etkazildi; - qishloq joylarda istiqomat qilayotgan aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar turlarini ko‘paytirib borilmoqda; yurtimizga tashrif buyuradigan xorijiy sayyohlar sonini 7 million nafarga, turizm eksportidan keladigan yillik daromadni esa 2 milliard dollarga yetkazish lozim. Xizmatlar va servis sohasining joriy yilda keskin o‘sishi, avvalo qurilish, transport, moliya-bank va axborot-kommunikatsiya sohalarida, aholiga tibbiy va kommunal-maishiy xizmatlar ko‘rsatishda, ayniqsa, qishloq joylarda ushbu sohani yanada kengaytirish uchun foydalanilmayotgan katta imkoniyatlar zaxirasi mavjud. 24 20.Лукинa a.В.”Мaркyeтинг тoвaрoв и услуг: учyeб.пoс.” - М.:ФOРУМ, 21.Мaтaнтcyeв a.Н. “Еффyeктивнoст рyeклaмi: учyeб. пoсoб. 2-yeизд., дoп. – М.: Финпрyeсс, 2007. – 416 с. 22.Oвчинникoвa Н.Н. “Рyeклaмнoye дyeлo: учyeб. пoсoб. “– М.: Д a шк o в и К, 2008. – 368 с. 141 23.Р a ит c кий К. a . Юсуп o в М. “ O бз o рн a й a инф o рм a т c ий a . O сн o вни ye н a пр a вл ye ни ye п o виш ye ний a ефф ye ктивн o сти o пт o в o й т o рг o вли п o тр ye бит ye лск o й к oo п ye р a т c ии.” М:Т C БТЕИ, 2005. 65 с. 24.Ст ye р ho в a С. a . “Инн o в a т c и o нн i й пр o дукт. Инструм ye нт i м a рк ye тинг a : уч ye б.п o с”.- М.: Д ye л o , aX Н, 2009-296с. 25.Т a р h ун a Ю.В. “К o нкур ye нт c ий a и к o нкур ye нтн iye стр a т ye гии (в структурн o л o гич ye ски h с hye м ah ):” уч ye б.-м ye т o д. п o с o б. – М.: «Д ye л o и с ye рвис», 2008. – 272 с. 26. Yusup о v M .А., А bdur ах m о n о v а N . “ M а rk е ting .” – T .: Iqtis о diyot , 2007. 265 b. 27.Тсaрyeв В. В. “Oтсyeнкa кoнкурyeнтoспoсoбнoсти прyeдприйaтий (oргaнизaтcий). Тyeoрийa и мyeтoдoлoгийa: учyeб. Пoсoбийa”.- М.: ЮНИТИ - ДaНa, 2008. – 799 с. 28.Shodib е kova D.A. «Kishik biznesni boshqarish / o‘quv qo‘llanma /Toshk е nt.: , 2010. -220 b 29.Shodib е kova D.A. «Xalqaro tijorat ishi /Darslik /Toshk е nt.: , 2010. – 260 30.Shodib е kova D.A. «Xalqaro tadbirkorlik /Darslik /Toshk е nt.: , 2012. - 222 31.A.Soliyev “O`zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi” T-2014 32.O`zbekistonning iqtisodiy –ijtimoiy atlasi. 36 sabablaridan biri sifatida sanoat va qishloq xo`jaligiga nisbatan xizmat ko`rsatish sohasida unumdorlikni past darajada o‗sishi deb hisoblaydi. V.Fyuks tomonidan, sanoat, qishloq xujaligi va xizmat ko‗rsatish sohasida ish bilan bandlik taqsimoti aholi jon boshiga to`g`ri keladigan real yalpi ichki mahsulot bilan chambarchas bog`liq 109 degan fikri o`z tasdig`ini topmoqda. Uning ta‘kidlashicha, agarda qishloq xo`jaligi hissasi daromadlarga talab elastikligi farqi bilan tushuntirilsa, xizmat ko`rsatish sohasidagi o`zgarishlar uchinchi sektor (xizmat ko`rsatish)ni birinchi (qishloq xo`jaligi) va ikkinchi (sanoat) sektorga nisbatan past unumdorlik darajasi bilan ifodalanadi. Bu haqida sanoatda yalpi omilli unumdorlik o`sishi va xizmat ko`rsatish sektorini rivojlanishi o`rtasidagi yuqori korrelatsiya koefitsenti mavjudligidan dalolat beradi. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda milliy xo`jaliklarning alohida tarmoqlarida unumdorlik (samaradorlik) darajasidagi farq XX asrning 70 yillaridan tadqiqot predmeti bo`la boshlagan. O`sha davrdayoq kapital sig`imining yuqoriligi bilan ajralib turadigan (sanoat va qurilish xo‗jaligi) iqtisodiyot sektorlariga nisbatan jonli mehnati ko`p bo`lgan tarmoqlarda (xizmat ko`rsatish) unumdorlik yuqoriligi tan olingan. Bu haqida V.Baumol, S.Blekmen va E.Volflor o`z tatqiqotlarida to‘xtalib o`tishgan. Quyidagi jadvalda 1995-2015-yillarda rivojlangan mamlakatlarda xususiy unumdorlik ko`rsatkichlaridan birining o`sish sur‘ati statistikasi keltirilgan. 4-Jadval Yillar Germaniya Fransiya Angliya Yaponiya AQSH 1995 2,6 2,6 1,7 2,3 0,2 2015 2,0 1,9 0,8 1,9 0,1 Rivojlangan mamlakatlarda 1995-2015 yillarda xizmat ko`rsatish sohasida mehnat unumdorligi o`sish daradasi (%da) Jadvaldan ko`rinib turibdiki, xizmat sohasida mehnat unumdorligini pasayishi barcha mamalakatlarda ro`y bergan, ayniqsa Fransiyada (2,6 % dan 1,9 % gacha), Angliyada (1,7 %dan 0,8 % gacha), Germaniyada (2,6 % dan 2,0 % gacha) mazkur ko`rsatkichni pasayish tendensiyasi yuqoriroq bo`lgan. Umuman 22 MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….....3 I.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AHOLIGA AXIZMAT KO`RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISH KO`RSATKICHLARI TAHLILI. 1.1. Aholiga Х izm а t ko‘rs а tish f ао liy а ti m а zmuni v а m о hiy а ti va Xizmat ko`rsatish sohasining o`ziga xosxususiyatlari……………………………………………………………………………5 1.2.Xizmat ko`rsatish sohasining respublika iqtisodiyotidagi ulushi va ahamiyati………………9 1.3. O‘zbekistonda xizmatlar sohasining rivojlanganlik darajasi va uning yalpi hududiy mahsulotdagi ulushi tahlili……………………………………………………………………….17 II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI. 2.1.Xizmatlar sohasini rivojlantirishning xorij tajribasi…………………………………………21 2.2 . Respublikada aholi bandligini ta‘minlashda xizmatlar sohasining ahamiyatini oshirishdagi vazifalar………………………………………………………………………………………….24 37 F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R 1.Mirziyoev Sh.M. “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” .- T.:O’zbekiston, 2017. 2.Mirziyoyev Sh.M “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”.- T O’zbekiston 2017. 3.Mirziyoyev Sh.M.”Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganing 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza” 2016-yil 7-dekabr.- T O’zbekiston 2017. 4. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining ―Оilаviy tаdbirkоrlik to‘g‘risidа gi qоnuni. 2012-yil 16-mаrtdа O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Qоnunchilik pаlаtаsi tоmоnidаn qаbul qilindi vа 23 -mаrtdа Sеnаt tоmоnidаn mа‘qullаnib 26-аprеl O‘RQ-327-sоni. 5. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Qоnuni. «O‘zbеkistоn Rеspublikаsining tаshqi iqtisоdiy fаоliyаti to‘g‘risidа»gi O‘zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunigа o‘zgаrtishlаr vа qo‘shimchаlаr kiritish хаqidа. «Хo‘jаlik vа huquq», 2000-yil 10- sоn, 96 b. (o‘zgаrtirish vа qo‘shimchаlаr bilаn). 34 6. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi «Tоvаr bоzоrlаridа mоnоpоlistik fаоliyаtini chеklаsh vа rаqоbаt tug‘risidа»gi qоnuni. 04-аprеl 1997. (o‘zgаrtirish vа qo‘shimchаlаr bilаn). 7. Vahobov A. va boshqalar. “Halqaro moliya munosabatlari:” Darslik G`Mual: A.Vaxobov I Jumaеv U.Burxonov -T: "Shark", 2007. 277-bеt . 140 8.N.Х.Jumаеv, I.O‘.Mаjidоv,M.R.Bоltаbаеv, I.А.Ахmеdоv.“O‘z biznеsingizni yаrаting. “O‘quv-uslubiy mаjmuа. TDIU. 2012, 215 b. 9. aгaнитoв М.Л.Пaнкрaтoв Ф.Г. Oптoвaйa тoргoвлйa и прйaмiye свйaзи кooпyeрaтивнқ oргaнизaтcий с прoмишлyeннoстю.М:Екoнoмикa 1968 гoда. 10.Бурмистрoв В.Г. Склaдскoye hoзйaйствo в тoргoвлye.М: Екoнoмикa,2005 гг. 11.Дyeмидoвa Л.С. Сфyeрa услуг в пoстиндустриaлнoй екoнoмикye. – Мирoвaйa екoнoмикa и мyeждунaрoднiye oтнoшyeнийa. М: Нaукa, 2008. 217 с.. 12.Зaмкoвский Д.Йa. Oптoвaйa тoргoвлйa нyeпрoдoвoлствyeнними тoвaрaми.М:Екoнoмикa,1988г. 13.Кyeвoркoв. В.В. Прaктикум пo мaркyeтингу: Учyeб. пoсoб. – М.: 14.Крyeвyeнс, Девид В. Стрaтyeгичyeский мaркyeтинг. - М.: Вилйaмс, 2006, 256 б. 15.Крaсюк Р.П. Xрaниниye нyeпрoдoвoлствyeнниh тoвaрoв нa склaдah oптoвиh бaз.М:Висшaйa шкoлa,2002г. 16.Клyeйyeр Г.Б. Стрaтyeгийa прyeдприйaтийa.- М.: «Дyeлo» aНX, 2008.-568с. 17.Кoлyeснёвa Ye.П., Любyeтcкий П.Б. Рyeклaмнaйa дyeйaтyeлнoст: учyeб. пoсoб. – Минск: ТyeтрaСистyeмс, 2009. – 256 с. 18.Кoнoплyeв С.П., Кoнoплyeвa В.С. Мyeнyeджмyeнт прoдaж: Учyeб. пoсoб. – М.: ИНФРa-М, 2009. – 304 с. 19.Лaмбyeн. Ж.Ж., чумпитaс Р., Шулинг И. Мyeнyeджмyeнт, oриyeнтирoвaний нa рiнoк. 2-ye изд. /Пyeр. с aнгyeл. Пoд. рyeд. В.Б. Кoпчaнoвa.- СПб.: Питyeр, 2008. - 720 с. - 3 екз. 35 8 Samarqand 6 021,0 113,3 8 237,6 104,9 9 906,3 107,8 9 Surxondaryo 3 852,5 116,3 4 429,2 104,5 5 490,7 109,8 10 Sirdaryo 1 183,6 113,8 1 581,0 106,0 1 941,1 109,7 11 Toshkent 8 436,8 116,7 9 277,2 104,3 10 959,1 106,4 12 Farg‘ona 5 900,0 116,4 7 562,9 104,3 9 120,6 108,5 13 Xorazm 2 691,3 115,3 3 552,1 105,3 4 403,5 108,5 14 Toshkent sh 27 761,1 113,4 37 529,4 114,6 48 361,8 110,6 2016-2018 yillar mobaynida hududlar bo`yicha ko`rsatilgan xizmatlar hajmi Milliy iqtisodiyotda xizmatlar hajmining oshishi bir qator omillarning ta‘siri bilan izohlanadi, jumladan: bozorda yangi turdagi xizmatlarning paydo bo‘lishi, masalan, kredit kartalari orqali to‘lovlar, Internet-savdo, yangi savdo markazlari, ovqatlanish korxonalari, mehmonxonalarning tashkil etilishi, ta‘lim xizmatlarini kengaytirish, dam olish sohasidagi tanlovning kengayishi shular jumlasidandir. Yuqoridagi 2-jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, hududlarda xizmatlar sohasining hajmi so‘ngi yillarda sezilarli ravishda ortib 2018-yilda uning qiymati 146 836,3 mlrd so‘mni tashkil qilgan, ya‘ni 2016 yilga nisbatan deyarli 1,5 barobar o‘sish kuzatilgan. Hududlar miqyosida xizmatlar sohasining ulushi eng ko‘p Toshkent shahriga (2018-yilda 48 361,8 mlrd.so‘m) va Toshkent viloyatiga (2018-yilda 10 959,1 mlrd.so‘m) to‘g‘ri keladi. Eng kam ulushi esa Xorazm va Jizzax viloyatlariga to‘g‘ri keladi. 13 Qoraqalpog iston‟ Respublikasi 14185,2 10,34 7642,9 101,9 viloyatlar Andijon 27121,6 112,1 8923,9 110,2 Buxoro 21151,9 104,6 11222,4 103,1 Jizzax 11820,2 102,6 8830,3 100,7 Qashqadaryo 28412,2 101 8932,1 99 Navoiy 21729 103,4 22489,1 101,7 Namangan 18141,4 102,5 6654,7 100,6 Samarqand 31187,4 99,3 8295,8 97,3 Surxondaryo 17061,9 101,0 6712,5 98,9 Sirdaryo 8200,5 101,1 9966,6 100,4 Toshkent 38398,7 106,4 13333,4 105,1 Farg ona ‟ 25181,2 103,9 6895,7 102,2 Xorazm 15154,2 103 8325,6 101,3 Toshkent sh. 53287,1 108,1 21419,4 106,2 O`zbekiston hududlarida ishlab chiqarilgan yalpi ichki (hududiy) mahsulot(2018 yil) 4-jadvaldan ko‘rishimiz mumkinki, 2018-yil yakunlari bo‘yicha YaHM ko‘rsatkichlarida Toshkent shahri (108,1 %), Andijon (112,1 %) va Toshkent viloyatlarida (106,4 %) yuqori o‘sish sur‘atlari qayd etilgan. Respublika darajasiga (105,1 %) nisbatan past o‘sish sur`atlari Qashqadaryo (101,0 %), va Sirdaryo (102,1 %) viloyatlarida kuzatilgan. Samarqand (99,3 %), Surxondaryo (98,9 %) viloyatlarida esa umuman o‘sish kuzatilmagan. O‘tgan yilda Respublika bo‘yicha YaIM ning shakllanishida Toshkent shahri 13,1 % ulush bilan eng katta hissa qo‘shdi. Toshkent viloyati 9,4 % va Samarqand viloyati 7,7 % ko‘rsatkich bilan keyingi o‘rinlarni egallab turibdi. Respublika YaIM ni shakllantirishda eng kam ulush Sirdaryo (2,0 %) va Jizzax viloyatlariga (2,9 %) hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasiga (3,5 %) to‘g‘ri kelmoqda. Zamonaviy O‘zbekistonning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish istiqbollari milliy va mahalliy manfaatlarni hisobga olgan holda respublikaning har bir iqtisodiy tuman va viloyatlarining barcha 18 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 5. Ilmiy munozara yuritish qobilyatiga baho berish. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 6. Xulosa va takliflarning ochiqligi va dalillarga asoslanganligi. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 7.Jadval va grafiklar, chizmalar sifatida berilgan baho, ishni rasmiylashtirishning talab darajasiga javob berishi.__________________________________________ __________________________________________________________________ 8. Ishdagi kamchiliklar ______________________________________________ __________________________________________________________________ 9. Muallifning qaysi taklifini ishlab chiqarishga joriy etish maqsadga muvofiq____________________________________________________________ __________________________________________________________________ 10. Ishning qo`yilgan talab darajasiga mosligi to`g`risida umumiy xulosa________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchining(F.I.SH.) Ish joyi, unvoni ___________________________________ __________________________________________________________________ «__» _________ 20____yil ________________ Imzo 4-Ilova Termiz davlat universiteti, Tabiiy fanlar fakulteti “Geografiya” kafedrasida bajarilgan kurs ishlarini baholash mezonlari № Mezonlar Maksimal ball To`plangan ball 1 Маvzuning dolzarbligi 2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy yondashish darajasi 3 Mavzu bo`yicha natijalarning ilmiy to`garaklarda, konferensiyalarda ishtirok etishi 4 Tushuntirish qismining rasmiylashtirilishi (natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chiqarish iqtisodiy, madaniy sohalarga mosligi va ishning ilmiy, ijodiy tahlil etilishi) 5 Ilmiy - amaliy xulosalar 6 Imlo xatolari ( Orfografik ) 41 Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha ko‘rsatilgan bozor xizmatlari tarkibida eng katta ulushni savdo xizmatlari egallaydi. 2022- yil yanvar-sentabr oylarida bu xizmatlarning ulushi 25,1 % ni tashkil etdi. Shuningdek, moliyaviy (23,1 %) va transport (21,9 %) xizmatlari katta ulushga ega. Taqqoslash uchun: 2021- yilning yanvar-sentabr oylarida savdo xizmatlari umumiy hajmning 25,6 % ini tashkil etgan. Kompyuterlarni ta’mirlash bo‘yicha xizmatlarning ulushi – 1,7 %. Moliyaviy xizmatlar tarkibida sug‘urta va nafaqa ta’minoti bo‘yicha xizmatlardan tashqari (pul mablag‘larini olish va qayta taqsimlash bo‘yicha xizmatlar) pul-kredit sohasida vositachilik xizmatlari ustunlik qiladi. 2022- yil yanvar-sentabr oylarida ushbu xizmatlarning ulushi 96,2 % ni tashkil etdi. 3-Rasm Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha xizmatlar tarkibi, % da (2022- yil yanvar-sentabr oylarida ) Yuqoridagi chizmada xizmat ko`rsatishning iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha xizmatlar keltirilgan, jumladan 1-o`rinda savdo xizmati va eng so`ngida kompyuter ta`mirlash xizmatlari keltirilgan. Sug‘urta xizmatlari tarkibida eng katta ulush sug‘urta xizmatlariga to‘g‘ri keladi, hayotni sug‘urta qilish xizmatlari bundan mustasno (baxtsiz hodisa 15 1.1. AHOLIGA Х IZM А T KO‘RS А TISH F АО LIY А TI M А ZMUNI V А M О HIY А TI VA XIZMAT KO`RSATISH SOHASINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Xizmatlar sohasining mazmun hamda mohiyatiga to‘xtalsak, xizmatlarning ist е 'molchisi sifatida ko‘pchilik uning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tushunmaydi. Shuning uchun ―xizmatlar ― o‘zi nima -degan savolga javob topamiz. Adabiyotlarda xizmatlar tushunchasining bir n е chta ta'riflari mavjud: bu foydali harakatlar, ish yoki umuman olganda faoliyat; bu sotish maqsadida ishlab chiqariladigan nomoddiy aktivlar; bu jarayon yoki bir qator harakatlar, ya'ni bu harakatlar qiymatni yaratish vositasi bo‘lishi mumkin. Ular qiymat yaratishi mumkin, l е kin ularning o‘zi mustaqil qiymat hisoblanmaydi. Xizmatlar bu ist е 'molchilarning (yuridik va jismoniy shaxslar) holatini o‘zgartiradigan yoki tovarlar, xizmatlar yoki moliyaviy aktivlarni ayirboshlashda ko‘maklashadigan ishlab chiqarish faoliyati natijasidir. Xizmatlar sohasi – korxonalar, tashkilotlar hamda jismoniy shaxslar tomonidan ko‘rsatiladigan turli xizmat turlarini takror ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan jamlanma soha hisoblanadi. Boshqacha aytganda, xizmatlar sohasi tijorat, kasbiy va maishiy xizmatlarni ko‘rsatishga ixtisoslashgan mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlari hisoblanadi. Xizmatlar sohasi moddiy ishlab chiqarishga nisbatan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, tovarlardan farqli ravishda xizmatlar bir vaqtning o‘zida ishlab chiqariladi va ist е 'mol qilinadi hamda saqlanmaydi. Ikkinchidan, xizmatlar ko‘pincha mahsulotlarga qarama-qarshi qo‘yiladi, vaholanki, sanoatda xizmatlarning ahamiyati oshib bormoqda, ya'ni bular uskunalarni ta'mirlash, sotishdan k е yingi xizmat ko‘rsatish va tovarlarni sotish bilan bog‘liq boshqa xizmatlar. Aytish mumkinki, ko‘p hollarda xizmatlar mahsulotning el е m е nti bo‘lgani kabi, mahsulotni sotishda ham xizmat el е m е nti mavjud. Bugungi global iqtiodiyot sharoitida O‘zbekiston o‘zining aniq maqsadlarini belgilab olganligi, ya‘ni ochiq bozor munosabatlariga asoslanib iqtisodiy faoliyat yuritayotgani hech kimga sir emas. Yangi bozor munosabatlariga o‘tish jarayoni mamlakatimizning o‘ziga xos urf-odatlari, shart-sharoitlari, 5 7 Tinish belgilari ( punktuatsion ) xatolar 8 Uslubiy xatolar (stilistik) 9 Xusni xati ( Kolligrafiya ) 10 Talabaning himoya qilish darajasi, pedagogik mahorati 11 Savollarga aniq va to`liq javob berishi 12 Ko`rgazmali va texnik vositalari Jami Ushbu baholash mezonlari kafedra yig ` ilishida muhokama qilininib maqullangan . №_ «__» _______ 20__ yil Kafedra mudiri : Dots . М.Erdanov 42 2.3. O`zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini qo‘llab-quvvatlashni takomillashtirish yo‘nalishlari……………………………………………………………………………………...28 Х UL О S А …………………………………………………………………………32 F О YD А L А NILG А N А D А BIYOTL А R………………………………………..34 1-Ilova Т asdiqlayman Kafedra mudiri _____________ «__» _______ 20__y. Kurs ishi (loyixa)ni bajarish yuzasidan Topshiriqlar ____________________________________________________Fani bo`yicha Guruh____ Talaba ___________________ Rahbar ________________________ TOPSHIRIQ 1. Ishlanadigan loyiha (Mavzu) ________________________________________ __________________________________________________________________ 2. Boshlang`ich ma`lumotlar___________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Qo`llanmalar _____________________________________________________ 38 va yong‘indan sug‘urta qilish, sog‘liqni sug‘urta qilish, turistik sug‘urta qilish, mol-mulkni sug‘urta qilish, transport sug‘urta qilish, pul yo‘qotishlaridan va majburiyatlardan sug‘urta qilish) - 58,9 %. Hayotni sug‘urta qilish xizmatlari umumiy sug‘urta xizmatlari hajmining 30 % ini tashkil etdi. Taqqoslash uchun: 2021- yil yanvariga nisbatan 2021- yil sentabrida xizmatlar hajmi 6,0 trln. so‘mga, 2021- yil avgustiga nisbatan esa 1,5 trln. so'mga oshgan. 2022- yilning III diskret choragi yakunlariga ko‘ra, ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 93,3 trln. so‘mni tashkil etib, 2021- yilning III diskret choragiga nisbatan (74,0 trln. so‘m) hajmi 19,3 trln. so‘mga oshdi. 4-Rasm Yanvar-sentabr oylarida xizmatlar sohasining asosiy ko‘rsatkichlari Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2021- yilning yanvar-sentabr oylariga nisbatan 2022- yil yanvar-sentabr oylarida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 49 111,0 mlrd. so‘mga oshib, 253 840,0 mlrd. so‘mga yetdi. Taqqoslama ekvivalentda 2021- yilning yanvar-sentabr oylariga nisbatan (119,5 %) o‘sish sur’ati 115,4 % ni tashkil etdi. 2021- yil sentabr oyiga nisbatan (25,7 trln. so‘m), 2022- yil sentabr (diskret oy) uchun taqdim etilgan bozor 16 Ma‘lumki, respublikamizda xizmatlar sohasiga ixtisoslashgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari uchun yaratilgan qulay ishbilarmonlik muhiti bugungi kunda aholi turmush darajasining yaxshilanishida, mamlakat iqtisodiyotining barqaror yuksalishida, yangi ish o`rinlari yaratilishi va aholi daromadlari ortib borishida muhim omil bo`lmoqda. Mamlakatimizda bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirish, ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, raqobatni rivojlantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishni rag`batlantirish yo`lidan izchil olg`a siljish borasida keng ko`lamli chora-tadbirlar kompleksi qabul qilingan. Xususan, davlatimiz rahbari tashabbuslari bilan mamlakatimizda ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun qulay sharoitlar yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hamda turizm sohasini jadal rivojlantirish borasida keng ko`lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 26-fevralda qabul qilingan № 55 sonli -2016-2020-yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to`g`risida qarori hamda 2017-yil 7-fevralda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan tasdiqlandan PF-4947 sonli O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risidagi farmonida belgilab berilgan ustovor yo‘nalishlar asosida milliy iqtisodiyotmizni tubdan takomillahstirish, xizmatlar sohasining undagi ahamiyatini yanada kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bularning natijasi o‘laroq, bugungi kunda xizmatlar sohasining mamlakat YaIM da 35, 6 % ni tashkil etgani yoki mamlakat jami aholisining 4 000 000 dan 48 ortig‘i aynan mana shu sohada mehnat faoliyati bilan bandligini bemalol qayd etishimiz mumkin. Respublikamizda so‘ngi yillarda qulay ishbilarmonlik muhitining yaratilishi, investitsiyalarning keng jalb qilinishi natijasida nafaqat iqtisodiy o`sish sur‘atlarining oshishi, balki iqtisodiyot tarkibida muhim sifat o`zgarishlarining yuz berishi ta‘minlandi. Tarkibiy o`zgarishlar borasidagi siyosatning izchil amalga oshirilishi natijasida mamlakat iqtisodiyoti tarkibi diversifikatsiya qilindi. 9 II.BOB. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI 2.1.XIZMATLAR SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING XORIJ TAJRIBASI Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ro`y berayotgan tub o`zgarishlar xizmat ko`rsatish va servis tushunchasiga ham nazariy ham amaliy jihatdan yangicha yondashuvni taqozo qilmoqda. XX asrning oxiridan boshlab chet el iqtisodchilari o‘zlarining ishlanmalarida xizmat ko`rsatish faoliyati samaradorligi ko`rsatkichlarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishga ommaviy shaklda e‘tibor qarata boshladilar. Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xizmat ko`rsatish sohasining rivojlanib borishi insonlar moddiy farovonligi va turmush sifati darajasini oshishiga olib keldi. Ma‘lumki, XIX asrning oxirlarida E.Engel tomonidan aholi daromadini o`sishi bilan iste‘mol tarkibini o`zgarishini statistik jihatdan bog‗liqligi asoslangan edi. E.Engelning qoidasiga ko`ra, aholining turmush sharoiti va daromadlari darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, iste‘molchi sarfining katta qismini yuqori sifatli tovarlar va xizmatlarga sarflaydi. Ya‘ni, bitta gap bilan aytganda, aholining daromadlari qanchalik yuqori bo`lsa, ular oilaviy byudjetining kam qismini oziq- ovqat mahsulotlariga, ko`p qismini esa servis xizmatlariga sarflashadi. Rivojlangan mamlakatlarda oilaviy byudjetning 18-20%i oziq-ovqat mahsulotlarining iste‘moliga, 35-40%i esa xizmatlarga sarflanadi. Xususan, turli xil tovar va xizmatlarga to`lov qobiliyatini daromadga nisbatan egiluvchanlik koeffitsenti va boshqa yo`nalishdagi tadqiqotlar buning yaqqol isboti bo‘ladi. Masalan, V.Fyuks xizmat ko`rsatish sohasini kengaytirish 21 ga oshganini ko‘rishimiz mumkin. Bugungi kunda xizmatlar sohasi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o‘ynagani kabi, O‘zbekistonda ba‘zan uchlamchi sektor deb ataluvchi ushbu soha mamlakat iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri hisoblanadi. 2019-yil 1-yanvar holatiga, respublikada davlat reestridan o‘tgan va faoliyat ko‘rsatayotgan 323,5 mingta tashkilot va korxonalardan 213 mingga yaqini aynan xizmatlar sohasida faoliyat ko‘rsatmoqda va bu boshqa sohalar bilan taqqoslaganda eng yuqori ko‘rsatkich hisoblanadi. Respublikadagi ayni kunda faoliyat olib borayotgan korxona va tashkilotlarni (fermer va dehqon xo‘jaliklaridan tashqari) sohaga ixtisoslashuvu bo‘yicha foizlar kesimida taqqoslaydigan bo‘lsak, bu yerda 65,8 % lik natija bilan aynan xizmatlar sohasi yetakchilik qiladi, undan keyingi o‘rinlarni sanoat (17 %), qurilish (9,0 %) hamda 7,6 % lik ko‘rsatkich bilan qishloq o‘rmon va baliq xo‘jaligiga ixtisoslashgan tadbirkorlik subyektlari egallaydi. Xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot va korxonalar umumiy sonida 153 mingdan ortig‘i kichik tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi. 2019-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra ularning ulushi 72,2 % ni tashkil etdi. 1-Rasm Xizmatlar sohasida faoliyat ko`rsatayotgan korxona va tashkilotlarning iqtisodiy faoliyat turlari bo`yicha tarkibi 4 , (2019-yil 1-yanvar holatiga)% (fermer va dehqon xo`jaliklaridan tashqari) Solishtirish uchun, 2018-yil 1-yanvar holatiga, xizmatlar sohasida 191, 2 mingta korxona va tashkilotlar faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, ularning umumiy tarkibida eng 4 O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi rasmiy veb sayti. www.mineonomy.uz 11 davrda juda muximdir. Chunki, ko`pchilik tadbirkorlar bozor qonuniyatlariga ko`nikma hosil qilmaganlar. Bu holat, albatta tadbirkorlik faoliyatiga salbiy ta‘sir ko`rsatadi. Shu tufayli, xizmat soxasida tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchilarga soliq stavkasini pasaytirish hamda, byudjetdan tashqari jamg`armalarga to`lanadigan majburiy ajratmalarni kamaytirish lozim; - Xizmat soxasi tadbirkorlik sub‘ektlarini to`g`ridan to`g`ri moliyalashtirish va yengil shartlar bilan kredit va qaytimsiz grantlar berish; - Ish bilan bandlikni ta‘minlash maqsadida yirik sanoat korxonalari o`rtasidagi ishlab chiqarish va xizmatlar (kasanachilik) bo‘yicha hamkorlikka yanada keng sharoitlar yaratish; - Xizmat soxasi tadbirkorlik sub‘ektlariga axborot maslahatlarini berishda ko`maklashish; - Xizmat soxasi tadbirkorlik faoliyati uchun kadrlar tayorlash va ularning malakasini oshirish. Yuqorida qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirish mamlakatimizda xizmat soxasini rivojlantirish va davlat tomonidan qo`llab – quvvatlash mexanizmini yanada takomillashtirish imkonini beradi. Bu borada xorijiy ilg‗or tajribaga respublikaning o`ziga xos milliy xususiyatlari hisobga olinib yondashilsa maqsadga muvofiqdir. Amalga oshirilgan tadqiqotlarimizda Respublikada xizmatlar sohasini rivilantirishning kelgusi istiqbollari haqida so‘z yuritdik hamda buni amalga oshirish uchun amaliy tavsiyalar berishga harakat qildik. Izlanishlar natijasida bir qancha xulosalarga ega bo‘ldik. Xususan: - Xizmat ko‘rsatish va servis soxasini qo`llab-quvvatlashda bozor infratuzilmasi va tadbirkorlik sub‘ektlarini ishonchli huquqiy himoyalash tizimini yaratish, xususan tadbirkorlarni birlashtirib, ular manfaatini himoya qiluvchi jamoat va nodavlat tashkilotlari katta ahamiyatga ega. - Jahon tajribasining ko`rsatishicha, barqaror iqtisodiy o`sishga ega bo`lgan ko`plab davlatlarda xizmat ko`rsatish sohasida ishlovchilarning ulushi 50 foizdan kam emas va bu bozor infratuzilmasi tarmoqlarini rag`batlantirish va quvvatlash, intensiv omillar va mehnat unumdorligining o`sishi hisobiga xizmat ko‗rsatish tarmoqlarini rivojlantirish orqali ta‘minlanadi. 31 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 4. Chizma qismining tuzilishi __________________________________________ 1. ________________________________________________________________ 2. ________________________________________________________________ 3. ________________________________________________________________ 4. ________________________________________________________________ 5.Yozma qismining tuzilishi ___________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 6. Qo`shimcha qismining tuzilishi _______________________________________ __________________________________________________________________ 7. Kurs (ishi) loyihasini bajarish rejasi _______________________ 1 2 3 4 5 himoyalandi Rahbar __________________ (imzo) 2-Ilova TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI KURS ISHI (loyihasi) MULOXAZA Talaba ____________________________________________________________ (Ismi familyasi) Mavzu ____________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 2. Qismlar bo`yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy ahamiyati, zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanilganligi.) 39 xizmatlari hajmi (32,2 trln. so‘m) 6,5 trln. so‘mga oshdi. 2022- yil yanvar oyiga nisbatan joriy yilning sentabr (diskret oyi) uchun bozor xizmatlari hajmi 7,9 trln. so‘mga oshdi va 32,2 trln. so‘mga yetdi. 2022- yilning oldingi (avgust) oyiga nisbatan 1,3 trln. so‘mlik o‘sish qayd etildi. 1.3. O‘ZBEKISTONDA XIZMATLAR SOHASINING RIVOJLANGANLIK DARAJASI VA UNING YALPI HUDUDIY MAHSULOTDAGI ULUSHI TAHLILI O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika ishlari dasturiga muvofiq, qo‘mita tomonidan har yili Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri bo‘yicha yalpi hududiy mahsulotni (keyingi o‘rinlarda – YaHM) dastlabki baholash ishlari amalga oshiriladi. YaHM – milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichi bo‘lib, muayyan davrda mintaqaning iqtisodiy hududida joylashgan rezident – institutsional birliklar ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy natijasini ifodalaydi. YaHM ishlab chiqarish usulida, iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha yalpi qo‘shilgan qiymat hajmi va mahsulotlarga sof soliqlar yig‘indisi orqali hisoblanadi. Olib borgan tadqiqotlarimiz asosida respublika hududlarida (viloyatlarda) ishlab chiqarilgan YaHM tarkibida xizmatlar soasining ulushini tahlil qilib chiqdik va bu orqali hududlarning xizmatlar ishlab chiqarish salohiyati hamda viloyatlarda xizmatlarga bo‘lgan talab hajmini aniqlab oldik. Xususan, o‘tgan 2018-yil mobaynida ishlab chiqarilgan YaHM ga nazar tashlaymiz: 3-Jadval YaIM (YaHM) Aholi jon boshiga YaIM (YaHM) mlrd.so‘m o‘sish sur‘ati, % mlrd.so‘m o‘sish sur‘ati, % O‘zbekiston Respublikasi 407514,5 105,1 12365,6 103,3 17 xizmat ko`rsatish sohasida samaradorlik darajasi sanoat va qishloq xo`jaligiga nisbatan past darajada ekanligini ko`rishmiz mumkin. Tadqiqotlar shuni ko`rsatmoqdaki, bugungi kunda axborot texnologiyalari moddiy ne‘matlar ishlab chiqaradigan tarmoqlarda samaradorlikni oshishiga olib kelishini hech bir iqtisodchi inkor qilmaydi, ammo uning iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ta‘siri masalalari ochiq qolmoqda. Bunga bog`liq holda, sanoatga nisbatan xizmat ko`rsatish sohasida ish bilan bandlikni yuqori ekanligini ko`pchilik xorij iqtisodchilari xizmat ko`rsatish sohasida samaradorlikni industrial tarmoqlarga nisbatan pastligi bilan ifodalaydilar. 1987 yilda R.Solou tomonidan ishlab chiqilgan ―Unumdorlik paradoksiga kor`a kompyuter texnologiyalari uchun qilingan investitsiya hajmining o`sib borishi, unga mos holda xizmat ko`rsatish sohasida unumdorlikni oshishiga olib kelmagan. Xizmatlarning turli- tumanligi va xilma-xilligi Dj.Zingelman tomonidan e‘tirof etilgan va u xizmatlarni ishlab chiqarish, iste‘mol, ijtimoiy va taqsimot xizmatlariga tasniflagan. 5-Rasm D. Zingelman tomonidan xizmatlarning tasniflanishi. D.Zingelman tomonidan tasniflagan xizmat turlarining har biri turi, o`z navbatida, o`zining murakkab tasnifiga ega. Misol uchun, banklarning, tibbiyotning, maishiy xizmatning bir necha yuz turlari mavjud. Shuning uchun ham bir xizmat doirasida bir necha farqlanuvchi belgilari bo`lishi mumkin. Xususan, tibbiyot xizmati bir vaqtning o`zida yuqori malakadagi kasbiy tayyorgarlikni talab qiluvchi kapital intensiv ko`rinishdagi (misol uchun 23 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 3. Muallif ishga baho (Mustaqilligi, intizomliligi, va boshqalar.) __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 4. Umumiy xulosalar ( ishning topshiriqqa mos kelishi, talab darajasiga javob berishi, himoyaga quyilish imkoni.) __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ «____» _________ 20___yil Rahbar_________________________ 3-Ilova TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI KURS ISHI (loyihasi) TAQRIZ Talaba ____________________________________________________________ (Ismi va familyasi) М avzu_____________________________________________________________ __________________________________________________________________ 1. Mavzuning dolzarbligini asoslash _____________________________________ __________________________________________________________________ 2. Ishning tarkibini baholash ___________________________________________ __________________________________________________________________ ________________________________________ 3. Mavzuning baholanishi va uning afzallik tomonlarini ko`rsatish. __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ___________________________ 4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga baho berish. 40 katta qismini savdo xizmatlari (33,0 %) tashkil etgan edi. Undan keyingi o‘rinlarda yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar (9,0 %), tashish va saqlash (6,3 %), axborot va aloqa (3,3 %), sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish (3,1 %) tashkil etgan edi. Respublikada 2018 yil davomida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 146836,3 mlrd. so‘mga teng bo‘lgan bo‘lib, o‘tgan 2017 yilning mos davriga nisbatan o‘sish sur‘ati 108,4 % (28,2 trln. so‘m) ni tashkil etdi. Ko‘rsatilgan bozor xizmatlari tarkibida transport xizmatlari (29,5 %), savdo xizmatlari (26,9 %), moliyaviy xizmatlar (14,4 %) hamda aloqa va axborotlashtirish xizmatlarining ulushi (6,6 %) asosiy ustunlikka ega ko‘rsatkichlar bo‘ldi. 2-Jadval H ududlar 2016 2017 2018 Hajmi, mlrd. so‘m O‘sish sur‘ati, % Hajmi, mlrd. so‘m O‘sish sur‘ati, % Hajmi, mlrd. so‘m O‘sish sur‘ati, % O`zbekiston Respublikasi 90 991,7 112,5 116 795,7 108,9 146 836,3 108,4 1 Qoraqalpog‘isto n Respublikasi 2 915,7 113,2 3 535,0 106,0 4 464,9 113 2 Andijon 5 072,0 116,5 6 640,9 105,6 7 979,8 108,5 3 Buxoro 4 173,0 115,2 5 364,1 103,6 6 439,8 107,7 4 Jizzax 2 027,3 117,7 2 494,1 105,2 3 168,4 113,4 5 Qashqadaryo 4 556,2 116,3 5 841,0 104,2 6 975,9 107,2 6 Navoiy 2 715,7 115,5 3 034,4 107,0 3 822,1 111,8 7 Namangan 3 912,0 116,0 5 072,8 105,0 6 023,8 108,8 12 barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ega mamlakatlardagi mavjud an‘analarga mos keladi. Yurtimizda ish o`rinlarini yaratish va aholining bandligini ta‘minlash borasidagi barqarorlik, samaradorlik omillarini tahlil qilsak, avvalo, xususiy tadbirkorlik rivojining jadallashuvi, qulay ishbilarmonlik muhitining yaratilgani, kichik korxona va mikrofirmalar soni ortishi har yili minglab kishilarga turmush farovonligini oshirish imkoniyatini berayotganida o`z ifodasini topmoqda. Ta‘kidlash joizki, investitsiya, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash, ijtimoiy-iqtisodiy va sanoatni rivojlantirish hududiy dasturlari izchil amalga oshirilishi, yakka tartibdagi tadbirkorlik, xizmat ko`rsatish va servis, transport-kommunikatsiya sohalarining jadal sur‘atda ravnaq topishi aholi bandligini ta‘minlashda salmoqli o`rin tutmoqda. Kasanachilikni, oilaviy tadbirkorlikni, milliy hunarmandchilikni rivojlantirishga berilayotgan alohida e‘tibor ham minglab oilalarning ro`zg`ori butligini ta‘minlayotir. Ayniqsa, Andijon, Buxoro, Namangan, Samarqand, Toshkent, Fargona va Xorazm viloyatlari kasanachilik va milliy hunarmandchilik markazlariga aylangan. Bundan tashqari kop tarmoqli fermer xojaliklarining safi kengayib borayotgani, aholining shaxsiy yordamchi uchastkalarda dehqonchilik mahsulotlari yetishtirishi uchun barcha qulayliklar yaratilgani, vaqtincha faoliyat yuritmayotgan va bankrot deb topilgan korxonalarning moliyaviy sog`lomlashtirilishi ishsizlik darajasi mo`tadilligini saqlashga xizmat qilmoqda. Quvonarlisi, bandlik va daromadlar o`sishi natijasida yurtimiz aholisining iqtisodiy faolligi kuchaydi, pirovardida mehnat bozorining asosiy indikatorlari barqarorligiga erishilmoqda. Bandlik tizimida ijobiy siljish va an‘analar ko`zga tashlanmoqda. Chunonchi, nodavlat iqtisodiy sektorda ish bilan band kishilar ulushi 2000 yildagi 58 foizdan 2017 yilga kelib deyarli 85 foizga o`sgan. Agar bundan 15 yil oldin ish bilan ta‘minlanganlarning 34 foizi qishloq xo`jaligida mehnat qilgan 26 Buning asosiy sababi sifatida esa ushbu hududlarda xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar kamligi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi, mavjud salohiyatlardan, ayniqsa turistik salohiyatdan to‘liq foydalanilmayotganini ko‘rishimiz mumkin. Hududlar orasida xizmatlar hajmi bo‘yicha Toshkent shahri yetakchilik qiladi. Bu yerda 2022- yil yanvar-sentabr oylarida avtotransport xizmatlari hajmi 4 976,9 mlrd. so‘m miqdorida qayd etildi. Eng past ko‘rsatkich Sirdaryo viloyatida qayd etildi 450,8 mlrd. so‘m. 2021- yil yanvar-sentabr oylariga nisbatan Qashqadaryo, 109,8 %, Samarqand 109,3 % va Surxondaryo 109,1 % viloyatlarida yuqori o‘sish kuzatildi. Nisbatan past o‘sish Qoraqalpog‘iston Respublikasida qayd etildi – 104,0 %. 2-Rasm O`zbekistonning sog`liqni saqlash xizmatlari kartasi Yuqorida xaritada Respublikamiz hududlaridagi sog`liqni saqlash xizmat turlari keltirilgan bo`lib qayerda qancha kasalxonalar, poliklinikalar va boshqa davolash maskanlari ko`rsatilganligini ko`rishimiz mumkun. 14 ko`rsatadigan va ular tomonidan tayorlangan maxsulotlarni sotishga ko`maklashadigan tuzilmalar yaratish. Xizmat sohasida tadbirkorlikning rivojlanishi uchun yana bir muhim tadbirlardan biri, ularga soliq imtiyozlarining berilishi bo`ldi. Xizmat ko‘rsatish va servis soxasini qo`llab-quvvatlashda bozor infratuzilmasi va tadbirkorlik sub‘ektlarini ishonchli huquqiy himoyalash tizimini yaratish, xususan tadbirkorlarni birlashtirib, ular manfaatini himoya qiluvchi jamoat va nodavlat tashkilotlari katta ahamiyatga ega. Bozor infratuzilmasini yaratish, tadbirkorlarni o`qitish, imtiyozlar berish, tadbirkorlik sub‘ektlarini ro`yxatga olishning huquqiy asosini takomillashtirish va ularning faoliyatiga aralashishni cheklash kabilar davlat tomonidan xususiy tadbirkorlikni rag`batlantirish bo`yicha ko`rilayotgan choralarning faqat bir qismidir. Xizmat ko‘rsatish va servis soxasini qo`llab- quvvatlash tizimlarini tahlil qilish quyidagi vazifalarni aniqlash imkonini beradi: - infratuzilma rivojlanmagan qishloq joylarda ayollarga oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun mikrokreditlar ajratish bo`yicha resurs imkoniyatlarni aniqlash; - yirik sanoat korxonalari tomonidan uyda bajariladigan ishlar va xizmatlarga buyurtma berish hisobiga uy mehnati ishchi o`rinlarini yaratish parametrlarini aniqlash. Jahon tajribasining ko`rsatishicha, barqaror iqtisodiy o`sishga ega bo`lgan ko`plab davlatlarda xizmat ko`rsatish sohasida ishlovchilarning ulushi 50 foizdan kam emas va bu bozor infratuzilmasi tarmoqlarini rag`batlantirish va quvvatlash, intensiv omillar va mehnat unumdorligining o`sishi hisobiga xizmat ko`rsatish tarmoqlarini rivojlantirish orqali ta‘minlanadi. Xizmat ko‘rsatish soxasining yanada rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: - Respublikaning olis tumanlarida, borish qiyin va ish topishga talab haddan ortiq ko`p bo`lgan qishloq punktlari aholisiga har qanday xizmat ko`rsatayotgan tadbirkorlarga 3-5 yilgacha soliqlarning bir qismi yoki barchasidan ozod qilish. Bu tadbirkorlarning o`z mablag`lari bilan xizmat ko‘rsatish yoki boshqa faoliyat turlarini kengaytirish imkonini beradi. Soliqdan imtiyozlar berish hozirgi 30
Купить