Аl-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаri hаqidа - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	89.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Аl-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаri hаqidа

Sotib olish

Аl-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаri hаqidа
MUNDARIJA
Kirish ……………………………...………………………………….…….. 4-7
I BOB. АL-MАS’UDIYNING HAYOTI VA IJODI.…………………… 7-17
I.1. Al-Mas’udiyning hayoti va ijodi…………………..……………………. 7-11
I.2. Al-Mas’udiyning sayohatlari……..……………………………………. 12-17
II BOB. АL-MАS’UDIYNING “MURUJ AZ-ZAHAB” АSАRI TARIXIY
MANBA SIFATIDA……………….………………………………………. 18-30
II.1. “Muruj az-zahab” asarining yaratilish tarixi…………………………… 7-24
II.2. Al-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаrida keltirilgan muhim ma’lumotlar
tahlili va ularning o‘rganilishi………………………….…………………… 25-30
Xulosa ………………………………………...……………………………. 31-32
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati …………………….……. 33- 34

KIRISH
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev yoshlar tarbiyasiga alohida to‘xtalar
ekanlar: “Bolalarimizni birovlarning qo‘liga berib qo‘ymasdan, ularni o‘zimiz
tarbiyalashimiz lozim. Buning uchun yoshlarimiz bilan ko‘proq gaplashish,
ularning qalbiga quloq solish, dardini bilish, muammolarini yechish uchun amaliy
ko‘mak berishimiz kerak. Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida
shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz”.
Biz ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon
talablari asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz. Sharq mutafakkirlarining asarlarini o‘rganish, tahlil qilish, ularning ijodi
va ta’lim-tarbiyaga oid qarashlarini pedagogik nuqtai nazardan tadqiq etish muhim
amaliy ahamiyatga ega. Ular o‘z asarlarida shaxs ma’naviyati, insonda
odobaxloqning yuksak namunalarini tarkib toptirish, oila, nikoh, farzand tarbiyasi,
halol mehnat bilan kun kechirish, atrof-muhitga nisbatan oqilona munosabatda
bo‘lishga oid qarashlarni bayon qilganlar. Shunday qilib, inson va uni tarbiyalash
masalalari Sharq mutafakkirlari va allomalari o‘z asarlarida insonning bilim olishi,
hunar egallashi, undagi yuksak ma’naviy-ahloqiy sifatlarni ulug‘laydilar va
shunday fazilatlarga ega bo‘lishga barchani chorlaydilar. Ma’naviy yuksak,
zamonaviy ilmfanni egallagan, ajdodlarimizning boy ma’naviy merosga sohib
chiqqan avlodni hech qanday tashqi kuch, g‘oya yoki mafkura aslo o‘z ta’siriga
tushira olmaydi. Bunday avlodni voyaga yetkazgan xalqning istiqboli porloq,
kelajagi esa buyuk bo‘ladi.
Sharqning turli hududlarida yashab ijod qilgan buyuk zabardast
olim va allomalarning mumtoz ilmiy merosi hamda ularning jahon
sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan bebaho hissasi va ilm-fan taraqqiyotida tutgan
o‘rnini chuqur ilmiy tadqiq etish, har tomonlama teran o‘rganish va keng tahlil
qilish uchun vatanimiz va xorijiy davlatlardagi kutubxona va arxiv fondlarida
saqlanayotgan qo‘lyozma asarlarini aniqlash va o`rganish muhim va dolzarb
masalaga aylanib bormoqdaHar xil mafkuraviy salbiy xurujlar avj olayotgan

bugungi kunda ajdodlarimizning ma’naviy merosini chuqur o‘rganish, ulardagi
ezgu g‘oya, maqsad va ta’limotlarni keng xalq ommasiga yetkazish va shu asosda
yoshlarda sog‘lom dunyoqarashni kuchaytirish, ularni azaliy, milliy
qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalanishiga o‘z hissamizni qo‘shish kabi
maqsad muddaolarda bu kabi qarorlar naqadar qo‘shimcha kuch, ishonch
berishini anglab yetmoqdamiz. Sharq mamlakatlarida bevosita yozuv
madaniyati rivojlanishi natijasida arab qo‘lyozma va toshbosma kitoblari
jamlanmalarining tashkil etilishi keng ommalashgan. Umumbashariy
madaniyat durdonalari bo‘lmish minglab qo‘lyozma kitoblar xattot va
muqovasozlarning xolis, mashaqqatli mehnati tufayli bugungi kungacha yetib
kelgan va umuminsoniy ma’naviyat mulkiga aylangan. Bir necha asrlar davomida
musulmon mamlakatlari ilmiy ma’rifat borasida yuksak natijalarga erishgan.
Sharq mintaqasi tarixida faoliyat olib borgan olimlarning hayot va ijodining
namunaviy tarixi inson tafakkurining mahsuli, ular kitoblarini o‘rganish to‘plangan
tajribalarga doir ilmiy xulosalar chiqarish imkonini beradi.
Mavzuning dolzarbligi: X asr — musulmon madaniyatining yuksalish
davri — tarix, geografiya, she’riyat, tibbiyot va boshqa sohalarga oid qator
qiziqarli asarlar bilan boy davr hisoblanadi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar soni bu
davrda sezilarli darajada oshdi va biz uchun ayniqsa muhim jihati shundaki, ular
orasida Sharqiy Kavkaz hududlari bo‘ylab sayohat qilgan olimlarni ham
uchratishimiz mumkin. Bu davr fan va ilmning turli sohalarida yirik shaxslarni
yetishtirib berdi, jumladan, al-Mas’udiy kabi olimlarni ham. Akademik I. Yu.
Kratchkovskiy u haqida shunday degan: “X asrning eng original geografik
yozuvchisi”.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi va vazifasi : Ushbu Kurs ishi maqsadi —
al-Mas’udiyning Kavkaz xalqlari tarixiga oid «Muruj az-zahab va ma’adin al-
javohir» («Oltin yaylovlar va qimmatbaho toshlar konlari») hamda «Kitob at-
tanbih va-l-ishrof» (“Ogohlantirish va ko‘zdan kechirish kitobi”) asarlaridan
olingan parchalarni tarjima qilish, sharhlash va qiyosiy tahlil qilish orqali X asrda
Dog‘iston tarixiga oid ma’lumotlarni yoritishdan iborat.

Bundan tashqari, kurs ishida birinchi marta al-Mas’udiy asarlaridagi
Dog‘iston haqidagi ma’lumotlar va Ibn Rustaning «Kitob al-a’laq an-nafisa»
(«Qimmatbaho bog‘lanishlar kitobi») asaridagi ma’lumotlar taqqoslanib, har ikkala
muallifning ma’lumotlari yagona manbadan kelib chiqqanmi yoki yo‘q, shuni
aniqlash maqsad qilingan.
Hijriy 4-asrning eng yirik tarixchilari, astronomlari, geograf va sayyohlaridan
biri musulmon olimi-ensiklopedisti Abu Hasan Ali ibn Husayn ibn Ali bo‘lib, u
adabiyotda al-Mas’udiy nomi bilan mashhur (vafoti — 956 yil, hijriy 345-yil).
Uning tug‘ilgan sanasi noma’lum. U Bag‘dodda tug‘ilib o‘sgan va shu yerda ta’lim
olgan. Al-Mas’udiy o‘z nasl-nasabini Payg‘ambar (s.a.v.)ning sahobalaridan biri
bo‘lmish Abdulloh ibn Mas’udga borib taqalishini ta’kidlaydi.
Mavzuning obyekti: Ilk o‘rta asrlarda faoliyat olib brogan Arab tarixchi
olimlari asarlari, xususan Аl-Mаs’udiyning «Muruj az-zahab» аsаri tadqiqot
ishimizning obyekti sifatida qabul qilib olindi.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi X-XI
asrlar hisoblanib, asosiy urg‘u Arab tarixchi sayyoh geograf va tarixchi
olimlarining ilmiy asarlarini o‘rganishga qaratilgan.
Kurs ishi ning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, to‘rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat.

I BOB. АL-MАS’UDIYNING HAYOTI VA IJODI
I.1. Al-Mas’udiyning hayoti va ijodi
Abu-l-Hasan Ali ibn al-Husayn al-Mas’udiy, arab bo‘lib, o‘z nasabini
payg‘ambarning sahobalaridan biriga bog‘lar edi, arab tarixchilari va
geograflarining eng yiriklaridan biri hisoblanadi. Uning hayoti haqidagi
ma’lumotlar juda kam bo‘lib, asosan uning o‘z asarlaridagi ayrim eslatmalarga
tayanadi. Bu ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, u Bag‘dodda tug‘ilgan, ko‘p
sayohat qilgan, Eron, Hindiston, Seylon, Xitoyga borgan; shuningdek, Suriya va
Ummonda bo‘lgan. Al-Mas’udiy 345-346/956 yilda Fustotda vafot etgan 1
. Biz
uchun e’tiborli tomoni shundaki, u Xitoydan keyin Afrikaning sharqiy sohillari,
jumladan Zanzibarga tashrif buyurgan, shu sababli afrikaliklar haqidagi
hikoyalarni shaxsiy taassurotlari asosida baholashi mumkin bo‘lgan.
Yozuvchi sifatida al-Mas’udiy favqulodda keng qamrovli bilimga ega va har
tomonlama qiziqishlari bor edi. Shu bilan birga, u maxsus geografik bo‘lmagan
asarlarida materialni keng kitobxonlar ommasi uchun o‘qishga qulay va tushunarli
shaklda bayon qilishga intilgan. Aynan shu narsa bizgacha yetib kelgan eng yirik
asarlaridan biri — Muruj az-zahab va ma’adin al-javohir (Oltin konlari va
qimmatbaho toshlar yotqiziqlari) asarining asosiy xususiyatidir. Ushbu asar
336/947-948 yilda yozilgan va 345/956-957 yilda qayta ishlangan. Ushbu asar,
aslida, al-Mas’udiy yozgan ulkan umumiy tarix Axbor az-zaman (Zamon
xabarlari) asarining bir qismini tashkil qiladi. Axbor az-zaman 332/943-944 yilda
yozila boshlangan bo‘lib, bizga uning faqatgina bir jildi yetib kelgan. Muruj az-
zahab esa to‘liq tarixiy-geografik ensiklopediya hisoblanadi.
Al-Mas’udiy tarix, geografiya, zoologiya va botanika bilan birdek qiziqib,
ularning barchasini o‘z kitobida aks ettirgan. U turli xil manbalardan — savdogar
va dengizchilarning hikoyalari, geografik va tarixiy asarlar hamda o‘zining shaxsiy
kuzatuvlaridan foydalanadi. Shu bilan birga, u odatda o‘z manbalarini
ochiqlamaydi, bu esa ularni aniqlashda ancha qiyinchilik tug‘diradi. Ko‘rinib
turibdiki, al-Mas’udiy qiziqarli tarixiy-geografik adabiyot yaratishga harakat
1
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв. М.: Восточная литература, 1963. – C .85.

qilgan, shuning uchun u ba’zan tanqidiy yondashmay, kitobiga afsonaviy
ma’lumotlarni ham kiritgan. Ammo bu tanqidiy nuqson, uning geografik
ma’lumotlariga nisbatan tarixiy ma’lumotlarga qaraganda ancha kamroq
tegishlidir. Xususan, Muruj az-zahabda Hind okeanida Afrika qirg‘oqlariga
sayohat qilishdagi qiyinchiliklar haqidagi ma’lumotlarning ko‘pchiligi shaxsiy
kuzatuvlar natijasida yozilgan.
Ushbu asar Yevropa ilm-faniga ancha oldin ma’lum bo‘lgan. 1861-1877
yillarda Barbier de Meynar va Pave de Kurte Muruj az-zahabni frantsuz tiliga
tarjima qilib nashr etishgan. Biroq, bu nashr hozirgi kunga kelib ancha eskirgan 1
.
Ushbu nashr chop etilganidan beri Muruj az-zahabning ilgari noma’lum bo‘lgan
ko‘plab qo‘lyozmalari, jumladan, Fes va Mosulda topilgan. Ammo, hozirgacha
barcha ma’lum qo‘lyozmalarni inobatga olgan ishonchli ilmiy nashr yo‘qligi
sababli, ushbu kitobning hozirgi nashr mualliflari asosiy matn sifatida Barbier de
Meynar va Pave de Kurte tomonidan nashr qilingan matnga tayanishga majbur
bo‘lishgan. Afrika haqidagi parchalar Leningraddagi (hozirgi Sankt-Peterburg)
Osiyo xalqlari instituti fondidagi uchta qo‘lyozma matnlari bilan deyarli to‘liq mos
keladi.
Al-Mas’udiyning bizgacha to‘liq yetib kelgan yana bir asari uning geografik
asari — Kitob at-tanbih va-l-ishrof (Ogohlantirish va ko‘rsatmalar kitobi)
hisoblanadi. Ushbu kitob al-Mas’udiyning hayotining oxirlarida yozilgan bo‘lib,
nomidan ham ko‘rinib turibdiki, muallif o‘zining oldingi asarlaridagi
ma’lumotlarni umumlashtirib, ularning qisqacha sharhini berish, shuningdek,
ayrim tuzatishlar kiritish maqsadida yozgan. Ushbu asarda al-Mas’udiy umuman
olganda al-masolik va-l-mamalik janri an’analariga amal qiladi, eng avvalo, Abu-l-
Qosim ibn Xurdodbehga tayangan. Biroq, al-Mas’udiy ibn Xurdodbeh bilan
solishtirganda ancha keng geografik doiraga ega bo‘lgan. Bu, ehtimol, uning
safarlari davomida qo‘shimcha material to‘plagani bilan bog‘liq.
Kitob at-tanbih va-l-ishrof M. de Goeje tomonidan Bibliotheca geographorum
arabicorum seriyasida nashr etilgan. Ushbu nashr, boshqa jihatlardan tashqari,
1
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – C .36.

muhim ahamiyatga ega, chunki de Goeje o‘zining kirish so‘zida al-Mas’udiy
tomonidan tilga olingan va boshqa mualliflar tomonidan eslatilgan asarlar
ro‘yxatini keltirgan. Ushbu asarlarning deyarli barchasi yo‘qolgan; bizgacha yetib
kelgan asarlardan tashqari, faqat ayrim parchalar dunyoning turli qo‘lyozma
to‘plamlarida tarqalgan holda saqlanib qolgan. Ammo hatto ushbu asarlar
nomlarining o‘zi ham al-Mas’udiyning favqulodda keng qamrovli bilimga va ilmiy
qiziqishlarga ega bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Arab olamining eng mashhur tarixchi, sayyoh, astronom va geograflaridan
biri – qomusiy olim al-Mas’udiy, to liq ismi Abul Hasan Ali ibn al-Husayn Ali al-ʻ
Mas’udiy (tug ulgan sanasi ma’lum emas, 956-yil vafot etgan) Bag dodda tug ilib,
ʻ ʻ ʻ
u yerda ilk saboqlarini oladi. Muallif o zining Mas’ud nisbasini payg ambar
ʻ ʻ
Muhammad (s.a.v.) ning sahobalaridan biri Abdulloh ibn Mas’udga bog laydi.
ʻ
Mas’udiy sayohat qilishni yaxshi ko rgan hamda turli xalqlar va ellatlarning tarixi,
ʻ
kelib chiqishi va madaniyatiga juda qiziqqan. Shundan bo lsa kerak, umrining
ʻ
ohirigacha sayohatlarda bo lgan.
ʻ
Al-Mas’udiyning asarlari sharqiy yevropalik xalqlar – xazarlar, alanlar,
burtaslar, bulg‘orlar va ruslar haqida muhim manba hisoblanadi. Xazarlar Itil
(Volga) daryosining quyi oqimida yashovchi xalq sifatida tasvirlangan. Xazar
davlatining fuqarolari turli dinlarga e’tiqod qilgan – islom, butparastlik va
yahudiylik. Al-Mas’udiyning guvohlik berishicha, bu mamlakat hukmdorlari
(xoqon va uning atrofi) yahudiylikni xalifa Horun ar-Rashid (786–809) davrida
qabul qilgan. Alanlarning qudratli qirolligi IX-X asrlarda Dog‘iston hududida
joylashgan xristian davlati as-Sarir (Serir) bilan qo‘shni bo‘lgan. Burtaslar esa
xazarlar bilan yonma-yon yashovchi butparast xalq bo‘lib, Itil daryosining
irmoqlarida qayiqlarda suzgan va qimmatbaho mo‘ynalar bilan savdo qilgan.
Al-Mas’udiy bulg‘orlar haqidagi ma’lumotlarda xatolarga yo‘l qo‘ygan (bu
tarixiy noaniqlik bilan bog‘liq). U Volga bo‘yidagi musulmon bulg‘orlarni va
Dunay bo‘yidagi xristian bulg‘orlarni bir xalq deb hisoblab, ularni Pont (Qora
dengiz) yaqinida yashaydi deb ko‘rsatgan.

Al-Mas’udiy ruslarning X asr boshlarida Kaspiy dengizi sohillariga qilgan
hujumlari haqida yozgan. U ruslarni ko‘p sonli xalq deb hisoblagan va ular orasida
“al-urdumon” (ispancha lordomani – normanlar) nomi bilan ataluvchi guruhni
ajratib ko‘rsatgan. Ularning Andalusiya, Italiya, Konstantinopol va Xazariyaga
savdo maqsadida sayohat qilganini qayd etgan. Al-Mas’udiy ruslarning Pont (Qora
dengiz) bo‘ylab suzib yurishini va uning sohillarida yashashini aytib, bu dengizni
“ruslar dengizi” deb atagan. U, shuningdek, Vizantiyaliklarning ruslarni “rusiyya”
deb ataganini qayd etib, bu so‘zning ma’nosi “qizil, sariqsoch” deganini
tushuntirgan. Uning yozishicha, ba’zi ruslar Vizantiya chegaralaridagi Suriyadagi
qal’alarda xizmat qilgan.
Slavyanlar (as-saqaliba) haqida gapirar ekan, al-Mas’udiy ularni “O‘g‘oq
yulduzi ostida” (ya’ni shimolda) yashovchi xalq deb ta’riflagan. U slavyanlarning
11 ta guruhini sanab o‘tgan, ularning ayrimlari slavyan bo‘lmagan xalqlar –
nemislar ( an-namajin ), sakslar ( as-sasin ) va vengrlar ( badjgirid ) bo‘lgan.
Identifikatsiya qilingan xalqlar orasida duleblar, moravlar, serblar va xorvatlar
(chexiyaliklar?) bor. Boshqa nomlar aniq aniqlanmagan, biroq ular asosan g‘arbiy
slavyan guruhiga mansub bo‘lishi mumkin. Al-Mas’udiy slavyanlar orasida
xristianlar, butparast olovga sig‘inuvchilar ( al-majus ) va quyoshga sig‘inuvchilar
borligini qayd etgan hamda slavyanlarning tog‘larda qurilgan ibodatxonalari
haqida yozgan.
Al-Mas’udiy turli xalqlarning dinlariga alohida e’tibor qaratgan. U
zardushtiylar, manixeylar, xurramitlar va boshqa dualistik ta’limot vakillari haqida
yozgan. Arab-musulmon olimlari bunday ta’limot vakillarini zindiq deb atagan 1
.
Al-Mas’udiy yahudiylik va nasroniylikka katta qiziqish bildirgan. U Tavrotning
arab tiliga tarjima qilinganini tilga olgan. Iso (Isa) hayoti haqida hikoya qilar ekan,
nasroniylarning Uning suvga cho‘mishi, xochga mixlanishi va osmonga
ko‘tarilishi haqidagi e’tiqodlarini keltirib, bu voqealarning sanalarini ko‘rsatgan.
Shuningdek, u havoriylar va shahidlar haqida hikoya qilib, nasroniylikning Rim
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .48.

imperiyasida rasmiy qabul qilinishini qayd etgan va xristianlik tarixi bilan Rim
imperatorlari hamda keyinchalik Vizantiya hukmdorlarining tarixini bog‘lagan. Al-
Mas’udiy dastlabki olti Butunjahon Kengashlari va ularda yuzaga kelgan
tortishuvlar, ishtirokchilar va qoralangan shaxslar haqida yozgan, ammo ba’zan
uning ma’lumotlari noto‘g‘ri bo‘lgan.
Bu masalalarda u arab tilida yozgan xristian manbalariga tayanib, Iskandariya
patriarxi, pravoslav ulamosi Evtixiy (Misrda u bilan uchrashgan), Manbij episkopi
Agapiy, nestorian kotib Yoqub ibn Zakariyo, yaqobiy ruhoniy Abu Zakariya
Denho (Bag‘dod va Tikritda al-Mas’udiy u bilan bahslashgan), maronit Kayz bilan
muloqot qilgan.
Al-Mas’udiy Vizantiya haqida ko‘plab ma’lumotlarni jangchi va diplomat
Abu Umayr at-Tamimiy hamda Vizantiyada musulmonlikni qabul qilib,
musulmonlar tomonida jang qilgan dengiz harbiy sarkardasi Lev Tripolitanin
orqali olgan. U, shuningdek, musulmon mualliflari – Ibn Xurdadbeh, Qudama ibn
Ja’far, al-Yoqutiy, ad-Dinavoriy, at-Tabariy va Vizantiyaga asir tushib,
keyinchalik ozod qilingan Musallam al-Jarmiy tomonidan yozilgan, bizgacha yetib
kelmagan kitobdan foydalangan.
Al-Mas’udiy haqida deyarli hech narsa ma’lum emas. Uning shaxsiy
xususiyatlari yoki hayotida yuz bergan muhim voqealar haqida deyarli hech
qanday aniq ma’lumot yo‘q. Mashhur nemis sharqshunosi Karl Brokelman al-
Mas’udiyga e’tibor kam berilganini uning ijodining an’anaviy arab-musulmon
ilmiy yo‘nalishidan uzoqligi bilan tushuntiradi. Fransuz sharqshunosi Sharl Pella
esa hattoki aniq va ishonchli manba bo‘lmish Ibn an-Nadim (990 yilda vafot etgan)
ham al-Mas’udiyni xato bilan Shimoliy Afrikadan deb bilganini va uning asarlarini
o‘qimaganini ta’kidlaydi.
Al-Mas’udiyning 36 ta asari haqida u o‘zi eslatib o‘tgan, ammo ularning
aksariyati yo‘qolgan yoki zamondoshlari tomonidan esga olinmagan.
Faqatgina ikki asari – “Oltin konlar...” va “Kitob at-Tanbih va-l-Ishrof”
(“Ko‘rsatma va kuzatishlar kitobi”) bizgacha yetib kelgan. Ushbu asarlar jahon

tarixiy yilliklari janriga mansub bo‘lib, boshqa asarlari esa diniy-falsafiy
yo‘nalishda bo‘lgani taxmin qilinadi.

I.2. Al-Mas’udiyning sayohatlari
IX asr oxiri va X asrning birinchi yarmi arab-musulmon dunyosi tarixida
burilish davri bo‘ldi. Islom soyasida shakllangan va uni asosiy etnik guruh sifatida
qo‘llab-quvvatlagan madaniyat gullab-yashnayotgan edi. Bu davrga kelib
musulmonlarning harbiy yurishlari nihoyasiga yetgan va ulkan hududlar yagona
davlat – xalifalik tarkibiga kirgan. Xalifalik tushunchasi Muhammad
payg‘ambarning vafotidan keyin paydo bo‘lib, musulmon ummatiga yangi
yetakchi kerak bo‘lgan paytda vujudga kelgan. Bu yangi rahbar “xalifa” – ya’ni
“payg‘ambarning o‘rinbosari” deb atalgan.
Sunniy an’anaga ko‘ra, dastlabki xalifalar saylangan, lekin faqat Quraish
qabilasidan bo‘lishi shart edi, chunki Muhammad payg‘ambar ham ushbu
qabiladan chiqqan edi. Sunniy islomga ko‘ra, birinchi to‘rt xalifa – Abu Bakr,
Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon va Ali ibn Abu Tolib “to‘g‘ri yo‘ldagi
xalifalar” deb hisoblanadi. Ularning hukmronligi davri “islomning oltin asri” deb
baholanadi. Bugungi kunda ham ayrim siyosiy va diniy guruhlar bu davr
prinsiplariga qaytishni maqsad qilib olgan.
Shialikda esa xalifalik tizimi butunlay boshqacha tushuniladi. Shialarga ko‘ra,
ilohiy baraka (baraka) Muhammad payg‘ambarning nasl-nasabida davom etadi,
xususan uning qizi Fotima va kuyovi Ali ibn Abu Tolib avlodlarida saqlanib
qoladi. Shialar Abu Bakr, Umar va Usmonni haqiqiy xalifa deb tan olmaydi, faqat
Ali va uning o‘g‘li Hasanni haqiqiy voris deb bilishadi 1
.
Muoviya ibn Abu Sufyon – Umaviylar sulolasining asoschisi va Xalifalikdagi
siyosiy o‘zgarishlarning asosiy ishtirokchilaridan biri edi. U Quraish qabilasining
eng nufuzli va badavlat urug‘laridan biridan chiqqan. Muhammad payg‘ambar
boshqa bir urug‘ – Banu Hoshimdan edi. Umaviylar dastlab islomga qarshi
bo‘lgan, lekin 630-yilda Muhammad payg‘ambar Makka shahrini zabt etganidan
keyin musulmon dinini qabul qilishgan.
Usmon ibn Affon xalifa bo‘lganida, Umaviylar davlat lavozimlarini egallay
boshlashdi va davlat g‘aznasini talon-toroj qilishdi. Bu esa musulmon qo‘shinlari
1
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв. М.: Восточная литература, 1963. – C .88.

orasida norozilik uyg‘otdi. Usmonning uyi isyonchilar tomonidan qurshab olinib, u
qatl qilindi. Bu hodisa islom tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi.
Usmon vafotidan keyin xalifa etib Ali ibn Abu Tolib saylandi. Ammo
Muoviya bunga rozi bo‘lmadi va Usmonning qotillaridan qasos olish bahonasida
Ali bilan urush boshladi. Uzoq davom etgan nizolar natijasida Muoviya o‘z taxtini
saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Ali esa Kufada harijiylar tomonidan o‘ldirildi.
Muoviya 661-680 yillar davomida xalifalikni boshqardi va davlat poytaxtini
Damashqqa ko‘chirdi. U Vizantiyadan meros qolgan merosxo‘rlik tizimini
xalifalikda joriy etdi va o‘g‘li Yazidni taxt vorisi deb e’lon qildi. Keyinchalik
hokimiyat Umaviylarning boshqa bir shoxobchasi – Marvoniylar sulolasi qo‘liga
o‘tdi. Ichki nizolar Xalifalikda davom etgan bo‘lsa-da, Umaviylar davrida davlat
yanada kengaydi va islom sivilizatsiyasi rivojlandi.
Hoshimiylar—payg‘ambar Muhammadning qarindoshlari bo‘lgan yagona
qabila—ehtimol, xalifa Ali ibn Abu Tolib vafot etgan paytga kelib, allaqachon
ikkiga bo‘linib ulgurgan edi: Alining avlodlari va payg‘ambarning boshqa
amakivachchasi Abdulloh ibn al-Abbos avlodlari. Bu holat o‘sha davr arab
jamiyatiga xos umumiy hodisa bo‘lib, ko‘chmanchi va o‘troq aholi, xususan,
Makkaning mahalliy aholisi qabila tuzilishini saqlab qolgan edi. Har bir qabilaning
o‘z nasl-nasabi bo‘lib, uning boshida muayyan ajdod turar edi. Qabila ichidagi
urug‘-aymoqlar esa shu ajdodning yaqin avlodlaridan, ya’ni o‘g‘illari yoki
nabiralaridan tarqalgan bo‘lardi.
O‘troq arablar ijtimoiy jihatdan rivojlangan bo‘lib, ularning ayrimlari
(ko‘pincha butun urug‘lar) katta mulkka ega edi, boshqalari esa qashshoq hayot
kechirardi. Qabilaning erkin, to‘la huquqli a’zolaridan tashqari, katta miqdorda
qaram kishilar—klientlar, ozod qilingan qullar (arabcha “maula”, ko‘plik shakli
“mavoliy”) va patriarxal qullar mavjud edi. Eng maqbul nikohlar o‘z urug‘ a’zolari
o‘rtasida, ya’ni amakivachchalarning o‘zaro turmush qurishi hisoblangan. Bu odat
hozirgi kunda ham ko‘plab arab davlatlarida saqlanib qolgan. Shuningdek, erkin
erkaklar va cho‘ri ayollar o‘rtasidagi nikohlar ham keng tarqalgan bo‘lib, arab-
musulmon fathlari natijasida bunday nikohlar soni sezilarli darajada oshgan.

Mahalliy etnografiyada ijtimoiy rivojlanishning bunday bosqichida bo‘lgan
oilaviy-urug‘ kollektivlari “patronimiyalar” yoki “oilaviy-urug‘ guruhlari” deb
ataladi. Mahalliy olimlar isbotlaganidek, patronimiy birliklar ma’lum vaqt o‘tib,
ikkiga ajralib, bo‘linib ketishga moyil bo‘lgan. Xuddi shunday jarayon Banu
Umayya va Banu Xashim o‘rtasida yuz bergan bo‘lib, ularning ajralishi ayniqsa
keskin kechgan va bu jarayon ijtimoiy maqomi yuqori bo‘lgan ushbu ikki oilaviy-
urug‘ guruhining mavqei bilan tezlashgan.
O‘rta asrlar davomida arab-musulmon olamida patronimiy munosabatlari
hukm surdi. Bizni qiziqtirgan davrda ham muhim ijtimoiy-siyosiy sohalar
patronimiy guruhlar tomonidan monopoliyalashgan edi. Masalan, uzoq vaqt
davomida xalifalikdagi shia harakatining asosini aynan Ali ibn Abu Tolib avlodlari
tashkil etgan. Ular keyinchalik Hasan va Husayn avlodlariga bo‘linib, har bir avlod
yangi oilaviy-urug‘ guruhlariga ajralib ketgan. Ular butun musulmon olamiga
tarqalib, mahalliy elita qatlamlariga singib ketgan. Shu tarzda payg‘ambar
avlodlari bo‘lgan sayyidlar tabaqasi shakllangan. Xuddi shunday, to‘rt xalifaning
va boshqa payg‘ambar sahobalarining avlodlari ham patronimiy asosida o‘sib
borgani kuzatilgan 1
.
Xalifalikda vazirlar, ya’ni xali-falarning va boshqa musulmon
hukmdorlarining maslahatchilari yoki hozirgi zamon tili bilan aytganda, vazirlar
butun boshli sulolalar bo‘lib faoliyat yuritgan. Eng mashhuri—Barmakiylar
vazirlar sulolasi edi. Urug‘-aymoq munosabatlari hozirgi arab dunyosida ham,
hatto sobiq Sovet Ittifoqi hududida yashovchi musulmon xalqlari orasida ham
saqlanib qolgan.
Keling, endi bizni qiziqtirgan davrga qaytaylik.
Hoshimiylarning har ikkala bo‘lagi Umaviy xalifalariga muxolifat bo‘lib
kelgan. Avvaliga siyosiy jihatdan eng faol bo‘lganlar Alidlar edi. Ular xalifalikda
Umaviylar hukmronligidan norozilikni qo‘llab-quvvatlab, tarafdorlar guruhini
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .50.

yaratgan. Bu guruh arabcha “ash-shi’a” deb atalgan bo‘lib, keyinchalik “shia” deb
nom olgan islomiy yo‘nalish aynan shu harakatdan kelib chiqqan.
680-yilda birinchi Umaviy xalifasi vafot etgach, Ali ibn Abu Tolibning
kichik o‘g‘li Husayn ibn Ali bu vaziyatdan foydalanib, o‘z qarindoshlari va
tarafdorlari bilan Iroqning Kufa shahriga yo‘l oldi. U kufaliklar Umaviylarga
qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib, uni xalifa sifatida tan oladi deb umid qilgan. Ammo
ularning umidlari puchga chiqdi. Karbalo degan joyda Husayn va uning safdoshlari
Umaviy qo‘shinlari tomonidan qurshab olinib, qirg‘in qilindi. Karbalo (hozirgi
Iroq hududida) shialik e’tiqodining muhim muqaddas joylaridan biriga aylandi 1
.
Vaqt o‘tib, Umaviylarga qarshi kurashga Abbosiylar ham qo‘shildi. Dastlab,
ular mustaqil kuch sifatida maydonga chiqmagan. Abbosiylar atrofida ham o‘z
tarafdorlarining birlashgan guruhlari paydo bo‘ldi. Bu guruhlarning asosi Al-
Hoshimiyya deb nomlangan maxfiy diniy-siyosiy tashkilot edi. U taniqli Xashimiy
Abu Hoshim Abdulloh ibn Muhammad ibn al-Hanafiy tomonidan tashkil etilgan.
Rivoyatlarga ko‘ra, u Umaviylar josuslari tomonidan zaharlangan va vafotidan
oldin Falastinda Ali ibn Abdulloh ibn al-Abbosning uyida to‘xtagan. U o‘z
tashkiloti rahbarligini mezbonining o‘g‘li Muhammad ibn Aliga topshirgan.
Muhammad ibn Ali esa Al-Hoshimiyyani Abbosiylar partiyasiga aylantirib, o‘z
emissarlari orqali xalifalikning asosiy viloyatlaridan biri—Xurosonda faol
tashviqot olib bordi.
Bu voqealar taxminan 718-yilda yuz bergan. 743-yilda Muhammad ibn Ali
vafot etdi. Shundan so‘ng Abbosiylar klaniga uning o‘g‘li Ibrohim ibn Muhammad
yetakchilik qila boshladi. U kelajakdagi Abbosiy xalifalari As-Saffoh va Al-
Mansurning akasi edi. Shu davrda Xurosonga Ibrohim ibn Muhammadning quli
Abu Muslim jo‘natildi. U u yerdagi Abbosiy tarafdorlarini birlashtirdi.
Bu paytda Xurosonga arab istilolari davomida ko‘chib kelgan arablar
mahalliy aholiga aralashib, ijtimoiy jihatdan eroniy dehqonlarga yaqinlashgan edi.
Shu sababli ular Umaviylardan norozilik bildira boshladi. Aynan shunday
1
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – C .37.

sharoitda Abu Muslimning missiyasi Xuroson arablarida va mahalliy eronliklar
orasida katta qo‘llab-quvvatlash topdi.
Umaviy xalifaligi esa asta-sekin zaiflashib borar edi. G‘arbiy tarixchi Xyu
Blankenchipning fikricha, Umaviy davlatining zaiflashishining asosiy sababi xalifa
Hishom ibn Abdulmalik (724—743) siyosati bo‘lgan. U doimiy jihod yuritib,
musulmonlarning urushlardan charchashiga sabab bo‘lgan. Oxir-oqibat, ichki
kelishmovchiliklar va Umaviylarning zaiflashuvi ularning qulashi bilan yakun
topdi.
915-945 yillarda Eron, Hindiston, Shri Lanka, Shim. Afrika, Zanjibar,
Movarounnahr, Xitoy, Ozarbayjon, Armanistonda sayohatda bo lgan, keyinchalikʻ
Suriya va Misrda yashab vafot etgan. Shuningdek al-Mas’udiy arab, fors, grek,
hind va Italian tillarini bilgan. Bilimning turli sohalari (tarix, falsafa, fiqh)ga oid
muhim asarlaridan faqat bir nechtasigina saqlangan. Uning hozirgacha topilgan
asarlari soni 30ga yaqin. Al-Mas’udiyning 30 jildli “Kitob ut-ta rix fi axbor
ʼ
ilumam min alarab va l-ajam” (“Arab va ajam xalqlari tarixi”) asarining 20 jildi
Istanbul shahridagi Ayo-Sofiya kutubxonasida saqlanadi.
Uning “Kitob uttanbih va alishrof” (“Ogohlantirish va boshqarish haqida
kitob”) asarini gollandiyalik arabshunos de Guye 1894-yilda Leyden shahrida
nashr etgan. Yana uning “Xazoin ul-mulk va sirr ul-olamayn” (“Davlat xazinalari
va ikki olam sirlari”), “Kitob rasoil” (“Risolalar kitobi”), “Kitob ulmaqolot”
(“Maqolalar kitobi”), “Kitob axbor azzamon va ajoyib ul-buldon” (“Zamon
xabarlari va mamlakatlar ajoyibotlari haqida kitob”) yoki “Kitobi avsat” (“O rtacha
ʻ
kitob”) kabi asarlari bo lganligi ma lum. AlMas’udiy asarlarida ko proq sayohatlar
ʻ ʼ ʻ
aks etganiga qaramay, dunyoga sayohatchi olim sifatida emas, ko proq qomusiy
ʻ
olim sifatida mashhur bo ldi. Eng muhim asarlaridan biri «Muruj az-zahab va
ʻ
ma odin aljavohir» (“Oltin yaylovlar va javohirlar koni”) da Odam atodan boshlab
ʼ
X asrning o rtalarigacha bo lgan Islom tarixi, mamlakatlar dengizlar va tog lar,
ʻ ʻ ʻ
turli xalqlar arab, kurd, balgar, turk shu jumladan slavyanlar haqida ma’lumotlar,
afsona va rivoyatlar bayon qilingan.

Buyuk ingliz arabshunosi X.Gibb al-Mas’udiyning bu asari haqida shunday
deydi: “ Arab tilida bundanda ajoyib asarni uchratmadim» . “Muruj azzahab” X asr
Arab xalifaligi, Sharqiy Yevropa xalqlari, Kavkaz va O rta Osiyo tarixibo yichaʻ ʻ
muhim manbadir. Asarda musulmon olami, arab xalifaligi tarixi, madaniyati
ijtimoiy hayoti keng yoritilgan. Ma’lum bo lishicha, “Muruj az-zahab” ning 3ta
ʻ
mualliflik nusxasi mavjud bo lgan (943, 947, 956-yillarda yozilgan). Ulardan
ʻ
faqatgina 947-yilda yozilgan nusxasi saqlanib qolgan.
Asar ikki qismdan iborat bo lib, birinchi qismida arab musulmonlarining
ʻ
geografik tasavvurlari haqida ma’lumotlar, shuningdek, arablarning islomgacha va
islomni qabul qilganlarigacha bo lgan tarixi, hind, xitoy, turk, slavyan, german,
ʻ
qadimgi greklar, vavilonliklar, rimliklar, siriyaliklar, yamanliklar va assiriyliklar
haqida ko plab ma’lumotlarni o zida jamlagan. Albatta al-Mas’udiygacha ham
ʻ ʻ
dunyo tarixini Odam atodan boshlab yozgan tarixchilar ko p bo lgan, lekin “Muruj
ʻ ʻ
az-zahab” da bu xalqlar tarixi yanada kengroq yoritiladi. Shuni ham aytish kerakki,
al-Mas’udiyning bu asari nafaqat tarixiy, balkim, geografik ma’lumotlarga boyligi
bilan ham ajralib turadi. Ikkinchi qismi esa, faqat Muhammad (s.a.v) dan boshlab
to Abbosiylar xalifi bo lgan al-Muti (946-974) tarixigacha bo lgan musulmonlar
ʻ ʻ
tarixi yoritiladi. Asar payg ambar, chahoryorlar va xalifalar tarixiga oid
ʻ
bo limlarga bo linadi. “Muruj az-zahab”da al-Mas’udiy Abbosiy xaliflarning har
ʻ ʻ
biriga to xtalib o tib, ushbu tarixiy davrni kengroq yoritishga urunadi
ʻ ʻ 1
. Xulosa
qilib aytganda, al-Mas’udiy X asrgacha bo lgan butun islom dunyosining tarixini
ʻ
yorituvchi asari “Muruj az-zahab” nafaqat o zining tarixiyligi, balkim dunyo
ʻ
geografiyasiga qo shgan hissasi bilan ham ahamiyatli. Ayniqsa yurtimiz tarixi
ʻ
jihatidan olib qaraladigan bo lsa, asarning qiymati yana ham baland.
ʻ
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .52.

II BOB. АL-MАS’UDIYNING “MURUJ AZ-ZAHAB” АSАRI TARIXIY
MANBA SIFATIDA
II.1. “Muruj az-zahab” asarining yaratilish tarixi
913-yildan (hijriy 300-yil) boshlab vafotiga qadar al-Mas’udiy turli
mamlakatlarga sayohat qilishga moyillik ko‘rsatgan. U Fors, Hindiston, Seylon
oroli, Kaspiy dengizi va uning qirg‘oq mamlakatlari, Sudan, Arabiston yarim oroli,
Shom va Vizantiya mamlakatlari hamda Misr bo‘ylab sayohat qilgan va aynan
Misrning Fustat (Qohira) shahrida vafot etgan. Sayohatlari davomida u kuzatgan
barcha narsalarni yozib qoldirgan. Ta’kidlash joizki, al-Mas’udiy bir necha tillarni
mukammal bilgan: arab, fors, hind, yunon, ossuriy va italyan tillarini.
Shuningdek, u shia mazhabiga qiziqish bildirgan. Masalan, musulmon olimi
Ibn Hajar al-’Asqaloniy (vaf. 1567-y.) o‘zining “Lisan al-Mizan” asarida shunday
yozadi: “Al-Mas’udiyning asarlari uning shia va mutazila oqimiga mansub
bo‘lganidan dalolat beradi”.
Al-Mas’udiy kamida 34 ta asar yozgan bo‘lib, ayrimlari ko‘p jildli bo‘lgan. Uning
“Kitob at-tanbih va-l-ishrof” asarida keltirilgan bir qancha asarlari quyidagilardir:
 “ Kitob axbor al-zaman ” ,
 “Muruj az-zahab va ma’adin al-javohir”,
 “Kitob funun al-ma’orif”,
 “ Kitob zaxoir al-’ulum ” ,
 “ Kitob nazm al-javohir ” ,
 “ Kitob al-istizkor ” ,
 “Kitob at-tanbih va-l-ishrof”,
 “ Kitob nazm al-’alam ” ,
 “ Kitob nazm al-adilla ” ,
 “Kitob masa’il va-l-’ilal”,
 “Kitob xazain ad-din va sirr al-’alamayn”,
 “Kitob al-maqolat” va boshqalar 1
.
1
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – C .39.

Biroq, u ilm tarixiga faqat sayohatchi sifatida emas, balki ensiklopedik olim
sifatida kirgan. Garchi uning o‘zi sayohatlari haqida ko‘plab yozgan bo‘lsa ham, u
ko‘plab mamlakatlarni tavsiflagan oddiy sayohatchilardan ajralib turadi.
Uning Kavkaz tog‘lari (arab manbalarida “Kabk”) haqida ma’lumot
beruvchi asarlari orasida bizgacha yetib kelgan ikkita eng muhim asari «Muruj az-
zahab va ma’adin al-javohir» hamda “Kitob at-tanbih va-l-ishrof” hisoblanadi.
Ushbu asarlarda avvalgi olimlarning ishlaridan tashqari, muallifning shaxsiy
kuzatishlari va sayohatchilarning hikoyalari asosiy material sifatida ishlatilgan.
“Muruj az-zahab” asarida ta’kidlanishicha, bu asar 944-yilda (hijriy 332-yil)
tugallangan, biroq muallif uni keyinchalik, 956-yilda (hijriy 345-yil) qayta ko‘rib
chiqib, tuzatishlar kiritgan. Afsuski, bu asarning ikki baravar kattalashtirilgan
yangi tahriri bizgacha yetib kelmagan. Al-Mas’udiy o‘zining so‘nggi asari “Kitob
at-tanbih”ni esa o‘limidan sal oldin, 956-yilda (hijriy 345-yil) yakunlagan 1
.
“Kitob at-tanbih” qat’iy geografik asar emas va unda geografik mavzular
katta o‘rin egallamaydi. Asarning kirish qismida X asrda ma’lum bo‘lgan tizim
asosida astronomik va fizik geografiyaning qisqacha mazmuni beriladi. Tavsifiy
geografiya esa bizga yaxshi tanish bo‘lgan yetti iqlim sxemasi asosida yoritiladi.
“Muruj az-zahab” asari 88 bobdan iborat. Birinchi uchta bob yaratilishning
boshlanishi, birinchi inson — Odam paydo bo‘lishiga bag‘ishlangan. Keyin tarixiy
qismda payg‘ambarlar tarixi ketma-ket bayon qilinadi: payg‘ambar Ibrohim
(Ibrohim)dan boshlab, Iso payg‘ambargacha, shuningdek, Banu Isroil (Isroil
o‘g‘illari) qabilalarining barcha shohlari hukmronligi tarixi yoritiladi. To‘rtinchi va
beshinchi boblar yer va dengizlar, daryolar va tog‘lar, yetti iqlim chegaralari
tasviriga bag‘ishlangan. Keyingi boblarda esa Vavilon, Yunoniston, Hindiston,
Xitoy, qadimgi Arabiston, Afrika, Sosoniylar, Vizantiya, turk davlatlari
hukmronligi davridagi asosiy harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
voqealar ketma-ket yoritilgan. Muhammad payg‘ambar tarixi va musulmon
hukmdorlarining boshqaruvi esa tizimli tarzda bayon etilgan. Al-Mas’udiy o‘z
asarida deyarli butun jahon tarixini yoritgan.
1
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв. М.: Восточная литература, 1963. – C .95.

Bu ko‘p jildli qisqartirilgan asarning bir necha qo‘lyozma nusxalari bizgacha
yetib kelgan bo‘lib, ular dunyoning turli qo‘lyozma fondlarida saqlanadi. Hozirgi
vaqtda *»Muruj az-zahab»*ning to‘liq tarjimasi hali biror bir Yevropa yoki Sharq
tiliga qilinmagan. Biroq, bu asarning ayrim parchalari rus tiliga tarjima qilingan:
 Kavkaz xalqlari tarixi haqidagi parchalari — N. A. Karaulov tomonidan 1908
yilda;
 Guzlar haqidagi ma’lumotlar — S. L. Volin tomonidan 1939 yilda;
 Ardashir ibn Bobak davridagi Ozarbayjondagi siyosiy munosabatlar haqida — A.
N. Shmidt tomonidan 1958 yilda;
 Efiopiyaga oid umumiy ma’lumotlar — L. E. Kubbel va V. V. Matveyev
tomonidan 1960 yilda;
 Kavkaz haqidagi bob — V. F. Minorskiy tomonidan 1963 yilda [14: p. 188];
 Al-Ifranja xalqi haqidagi ma’lumotlar — V. G. Kryukov tomonidan 1987 yilda
[11];
 Abbosiylar sulolasi tarixi haqidagi parchalar — D. V. Mikulskiy tomonidan 2002
yilda .
Dog‘iston haqidagi ma’lumotlarni ajratib olish uchun biz o‘z tadqiqotimizda
al-Mas’udiyning 2000 yilda Qohirada nashr etilgan “Muruj az-zahab va ma’adin
al-javohir” asaridan foydalandik. Bundan tashqari, N. A. Karaulov tomonidan
bajarilgan tarjimalar ham ishlatildi, ammo ular hozirda eskirganligini ta’kidlash
lozim.
Ibn Rustadan keyin al-Mas’udiy Kavkaz xalqlari haqida eng keng ma’lumot
bergan. Uning ko‘plab sayohatlari va boy bilimga ega bo‘lishi unga Kavkaz
xalqlari haqida keng ma’lumotlar to‘plash imkonini bergan. Shu bilan birga, uning
bayonoti ba’zan izchil emas. U tez-tez mavzudan chetlashadi va faqat uzoq fikr-
mulohazalardan so‘ng asosiy mavzuga qaytadi.
“Muruj az-zahab”da Kaspiy dengizi haqida ma’lumotlar ham bor:
dengizning tavsifi, u yuvib turuvchi mamlakatlarning nomlari keltiriladi. “Ajam
(arab bo‘lmagan xalqlar) dengizi borasida, qirg‘oqlarida joylashgan mamlakatlarga
ko‘ra, u turli nomlar bilan yuritiladi: Babul-Abvab dengizi, Xazar dengizi, Jiloliy

dengizi, Daylamiy dengizi, Jurjoniy dengizi, Tabaristoniy dengizi. Ushbu dengiz
atrofida yashovchi aholi turli turk qabilalaridan iborat. Uning uzunligi 800 mil,
kengligi esa 600 mil. Dengiz tashqi ko‘rinishi jihatdan cho‘zilgan doira shakliga
o‘xshaydi”. Xuddi shu ma’lumotlar Kaspiy dengizining o‘lchamlari haqida
Qudama ibn Ja’far asarlarida ham uchraydi.
Bu holatda bizni Sharqiy Kavkazda bir milning nimaga teng bo‘lgani
qiziqtiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, bir farsax uch milga teng bo‘lib, taxminan olti
kilometrga mos keladi. Masalan, al-Mas’udiyning yozishicha, Kaspiy dengizining
uzunligi 800 mil bo‘lib, bu taxminan 1596 kmga teng, lekin bu haqiqatda mavjud
bo‘lgan masofaga mos kelmaydi, chunki Kaspiy dengizining haqiqiy uzunligi
taxminan 1200 kmni tashkil etadi. Uning kengligi esa 600 mil deb ko‘rsatilgan
bo‘lib, bu 1200 kmga teng, holbuki, aslida dengizning o‘rtacha kengligi 324 km
atrofida 1
.
Al-Mas’udiy Kabk (matnda Kabx, Kavkaz) tog‘ tizmasi, u yerda yashovchi
xalqlar va ularning hukmdorlari haqida batafsil ma’lumot beradi. “Kabk (Shimoliy
Kavkaz) juda keng hudud bo‘lib, o‘zining tabiati bilan mashhur. Unda ko‘plab turli
mamlakatlar va xalqlar istiqomat qiladi. Bu yerda kamida 72 ta xalq yashaydi, har
biri o‘ziga xos til va boshqaruv tizimiga ega. Kabkni boshidan oxirigacha bosib
o‘tish uchun… Xazar (Kaspiy) dengizi va Bob al-Abvob (Darband)dan Mayotis
(Azov) dengizigacha bo‘lgan yo‘l ikki oy yoki undan ko‘proq vaqt oladi.”.
Tavsiflarda Kavkazdagi siyosiy tuzilmalar ham uchraydi, jumladan, Bob al-Abvob,
Sarir, Jidan, Filan, Gumik, Tabasaron va boshqalar. Muallif bu yerlarning batafsil
tavsifini beradi. Shuningdek, u shoh Xusrav I Anushirvon (579 yilda vafot etgan)
tomonidan turkiy ko‘chmanchi qabilalar bilan fors yerlari o‘rtasida to‘siq sifatida
qurilgan Darband mudofaa devori haqida yozadi.
“Bu yerda (butun Kavkaz tizmasi bo‘ylab) tog‘ tarmoqlari va vodiylar bor.
Bob al-Abvob shahri esa uning (Kabk) tog‘li yo‘llaridan birida joylashgan. Uning
mudofaa devori Xusrav Anushirvon tomonidan qurilgan bo‘lib, u (tog‘ tizmasi)
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .54.

bilan Xazar dengizi o‘rtasida himoya vazifasini bajargan. Bir tomondan, u devorni
dengizga bir mil ichkariga cho‘zilgan qilib qurdi, ikkinchi tomondan esa, uni tog‘
tizmasi cho‘qqilari bo‘ylab taxminan 40 farsax (taxminan 240 km) davom ettirib,
Tabarsaran (matnda Tabaristan) deb nomlangan qal’aga yetkazdi. Devor bo‘ylab,
yo‘llarga mos ravishda, har uch mil oraliqda temir darvozalar (qo‘riqlash postlari)
qurilib, ularning har biriga devorni qo‘riqlash uchun turli xalqlardan odamlar
joylashtirildi. Bularning barchasi bu tog‘ tizmasi (Kavkaz) yonida yashovchi
xalqlar, masalan, xazarlar, alanlar, turli turkiy qabilalar, sarirliklar va boshqa
ko‘plab kofirlarning hujumlaridan himoyalanish uchun amalga oshirilgan.”
Al-Mas’udiyning Anushirvon tomonidan qurilgan devorlarning uzunligi 40
farsax (taxminan 240 km) ekanligi haqidagi xabari, bizningcha, juda oshirib
yuborilgan. Chunki tog‘li qismdagi Dag-Bar mudofaa devori va uning qirqdan
ortiq qal’alarining umumiy uzunligi atigi 42 kmni tashkil qiladi. Hatto al-Mas’udiy
ta’kidlaganidek, bu masofa Tabasaran hududidagi Rubas daryosining yuqori
oqimigacha cho‘zilgan bo‘lsa ham, u atigi 65 kmni tashkil etadi. Ammo
muallifning devor dengizga bir mil (taxminan 2000 metr) cho‘zilgan degan fikri,
haqiqatga yaqinroq, chunki Ibn Rusta va Kudama ibn Ja’far ma’lumotlariga
qaraganda aniqroq. Haqiqatan ham, dengiz qismidagi devor 500 metr suvga kirib
borib, bandargoh kirishini to‘sib qo‘ygan.
Diqqatga sazovor jihati shundaki, Sosoniylar Eroniga bostirib kirgan turkiy
qabilalar qatorida al-Mas’udiy Sarir aholisini ham tilga oladi. Keyinchalik u
Kavkazdagi siyosiy tuzilmalarning tavsifini beradi. Unga ko‘ra, Shirvon va Sarir
hukmdorlari tarixiy shoh Bahrom V Gur (Sosoniylar sulolasi, 421438 yillar)
avlodlaridan bo‘lgan.
“Hozir (944 milodiy yil, hijriy 332 yil) hokimiyatda bo‘lgan Shirvon
hukmdori – musulmon Muhammad ibn Yazid bo‘lib, u xuddi Sarir hukmdori kabi
Bahrom Gur avlodidan. Muhammad ibn Yazid o‘zining qayin ukasi, Babul-Abvob
(Darband) hukmdori bo‘lgan Abdulmalik ibn Hishom vafotidan keyin bu shaharni
egallagan. Abdulmalik ibn Hishom ansorlar (Madinalik musulmonlarning qadimgi
guruhi) sulolasidan bo‘lib, ularning ajdodlari bu yerga Maslama ibn Abdulmalik

(738 yilda vafot etgan) va boshqa musulmon hukmdorlar bu hududni egallaganidan
keyin (VIII asrning birinchi choragida) joylashgan edi”.
Al-Mas’udiy Shirvon hukmdori nomini aniq keltira olmagani, shuningdek,
aslida Shayboniy arab qabilasidan bo‘lgan hukmdorni Bahrom V Gur avlodiga
aylantirib qo‘ygani, uning haqiqatda Shirvonda bo‘lganligiga shubha tug‘diradi.
Sarir hukmdorlarining Bahrom Gur nasliga mansub ekanligi haqidagi da’volari esa
ehtimol Anushirvon tomonidan Sarirga tayinlangan mahalliy hokimlar oilalari
bilan tuzilgan nikoh aloqalari orqali kelib chiqqan bo‘lishi mumkin.
Al-Mas’udiy Shirvon yaqinidagi feodal mulk – Layzan haqida ham eslatadi:
“Bu hududning hukmdori Layzan-shoh (matnda – Liran-shoh) deb ataladi. Hozirda
(944 yil) u Shirvon tomonidan bosib olingan, xuddi Mukan o‘lkasi kabi. Shirvon
hukmdorining asosiy harbiy-siyosiy kuchi – Lakz yurtidir, u juda ko‘p millat
vakillaridan iborat. Ular orasida Dudaniyya deb ataluvchi (avar subetnosi) ham
bor. Ular kofir va butparastlar bo‘lib, Shirvon hukmdoriga bo‘ysunmaydi” 1
.
Shuningdek, al-Mas’udiy Shirvon bilan chegaradosh Tabasaran o‘lkasi
haqida yozadi: “Hozirda (944 yil) bu hudud musulmon hukmdor tomonidan
boshqariladi. U Abdulmalik ibn Hishomning singlisi o‘g‘li va ansorlar sulolasining
vakilidir. Tabasaran aholisi Babul-Abvobga eng yaqin qo‘shni xalq hisoblanadi”
[O‘sha manba]. Bu ma’lumotlar Ibn Rusta asarlarida uchramaydi.
So‘ngra Xaydak Kaytag (matnda – Jidan) mamlakati haqida ma’lumotlar
keltiriladi. U “Babul-Abvob (Darband) aholisiga tashvish keltirgan». Uning
(Kaytag) xalqi xazar hukmdorlariga vassal qaramlikda bo‘lgan. Ilgari ularning
(xazarlarning) poytaxti Samandar bo‘lgan – u Babul-Abvob shahridan sakkiz
kunlik yo‘l masofasida joylashgan edi. Hozir ham Samandar xazarlar tomonidan
yashab turibdi, biroq musulmonlarning dastlabki fathlari davrida u Salmon
(matnda – Sulaymon) ibn Rabi’a al-Bahiliy tomonidan zabt etilganidan so‘ng,
xazar hukmdori Itil (matnda – Amil) shahriga ko‘chishga majbur bo‘lgan.
Samandardan Itilgacha yetti kunlik yo‘l bor”.
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .55.

Yuqoridagi parchadan Kaytagning o‘tgan zamondagi harbiy-siyosiy qudrat
cho‘qqisida bo‘lgan xazarlarga mustahkam bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Ular,
ehtimol, shunday aloqalar orqali o‘z unvonlarini olgan bo‘lishi ham mumkin.
Jumladan, sali’fan qadimgi turkiy unvon bo‘lib, xitoy tilida se-li-fa tarzida
transkripsiya qilingan.

II.2. Al-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаrida keltirilgan muhim
ma’lumotlar tahlili va ularning o‘rganilishi
Al-Mas’udiy Babul-Abvob bilan chegaradosh hukmdorlar orasida eng
yomoni Xaydak Kaytag hukmdori ekanligini ta’kidlaydi. “U musulmon bo‘lib,
o‘zini Kahlon qabilasidan chiqqan arab deb hisoblaydi. Hozirda, ya’ni hijriy 332
yilda (milodiy 944 yil), u Sali’fan nomi (ehtimol, unvoni) bilan mashhur. Uning
butun davlatida musulmon faqat o‘zi, o‘g‘li va oilasi bor, xolos”.
Muallifning Kaytag hukmdori o‘zining arab naslidan ekanligi haqidagi
da’vosi, bizningcha, Babul-Abvob, Shirvon, Layzan va Lakz misolida
kuzatiladigan o‘xshash hodisalarga asoslanib mumkin deb hisoblanadi. Bu borada
V. F. Minorskiyning shubhalari yetarlicha asoslangan emas.
X asr boshlarida Ibn Rusta Kaytag aholisi diniy amaliyoti haqida shunday
yozgan: “Ular (Xaydak aholisi) orasida Azzarnarsoh ismli hukmdor bor. U uchta
dinni birgalikda e’tiqod qiladi: juma kuni musulmonlar bilan namoz o‘qiydi,
shanba kuni yahudiylar bilan, yakshanba kuni esa nasroniylar bilan ibodat qiladi.”
Al-Mas’udiy arab naslidan bo‘lgan dog‘istonliklar haqida ham yozadi. Ular
Xaydak va Babul-Abvob o‘rtasidagi keng hududda yashagan. “Ular qalin
o‘rmonzorlar va daryolar oqib o‘tgan jarliklarda joylashgan qishloqlarda yashaydi.
Ularning bu yerlarga kelib joylashishi arab badaviylarining o‘tmishda (VIII asrning
birinchi choragida) bu hududlarni zabt etishi bilan bog‘liq. Ular Xaydak davlatiga
qo‘shni bo‘lib, Babul-Abvobdan uch mil (taxminan 6 km) uzoqlikda yashaydi.
Babul-Abvob aholisi ularni ehtiyot bo‘lishga chaqiradi” 1
.
Xaydak nomi bilan atalgan yerlarga oid batafsil ma’lumotlar T. M.
Aytberovning tadqiqotlarida yoritilgan.
Al-Mas’udiy Xaydak (Jidan) va Sarir bilan chegaradosh bo‘lgan al-Kirj7
feodal mulkini ham tasvirlaydi. U uning hukmdorining unvoni – barzban
ekanligini qayd etadi, aholisi esa Asxab al-’amida (ustunlar egalari) deb atalgan.
“Al-Kirj hukmdori musulmondir”.
1
Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв. М.: Восточная литература, 1963. – C .104.

Ushbu davrda Urqarah hukmdorining «barzban» (forscha «marzuban»)
unvonini olganligi shuni ko‘rsatadiki, o‘tmishda al-Kirj hududi Sosoniylar Eroniga
vassal qaramlikda bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Al-Mas’udiyga ko‘ra, barzban mulklaridan keyin Gumik (Kumuh) feodal
mulki keladi. “Bu yer aholisi (X asr o‘rtalarida) nasroniylardir. Ular (ya’ni, laklar)
feodalga bo‘ysunmaydi, chunki ularda o‘z raislari (qabilaviy yetakchilari) bor va
faqat ularga itoat etishadi. Hozirda ular (ehtimol, Sarir hukmdori vositachiligida)
alanlar bilan sulh tuzgan”.
Qizig‘i shundaki, Ibn Rusta ushbu voqealardan yarim asr oldin yozgan
asarlarida Kumuh Sarirga vassal hududlardan biri ekanligini ta’kidlagan. Ammo
Kumuh va unga yondosh hududlarning aholisi o‘z yetakchilariga itoat qilgani va
mahalliy feodal hokimiyatga bo‘ysunmagani, ularning Sarir tomonidan
mustaqillikka erishgani yoki juda keng avtonomiyaga ega bo‘lgani ehtimolini
oshiradi.
Al-Mas’udiy davom etadi: “Laklar va Sarir hududlaridan keyin Zirikgeran8
joylashgan. Uni «zanjir ustalari yurti» deb atashadi, chunki bu yer aholisi
ko‘pincha zirhlar, uzangilar, jilovlar, qilichlar va boshqa temir buyumlar ishlab
chiqarish bilan shug‘ullanadi. Ular turli dinlarga e’tiqod qiladi: ular orasida
musulmonlar, yahudiylar va nasroniylar bor. Ularning yashash joylari juda qattiq
iqlimli bo‘lib, shuning uchun ular qo‘shni xalqlar tomonidan zabt etilmaydi”.
Ushbu ma’lumotlar Ibn Rusta asarlarida uchramaydi.
Xalifa ibn Xayyat, al-Balazuriy, al-Kufiy va boshqa musulmon tarixchilari
kabi, al-Mas’udi ham Sarir davlati haqida ma’lumot beradi: “Zirihgeranlardan
keyin Sarir davlati keladi, uning hukmdori “Filan-shoh” unvonini oladi. U
nasroniylik diniga e’tiqod qiladi” Al-Mas’udiy tomonidan keltirilgan Sarir
hukmdorining “Filan-shoh” unvoni, ehtimol, Filanning Sarirga vassallik
bog‘liqligini ko‘rsatadi. Sarir hukmdorining nasroniy e’tiqodida bo‘lganligi haqida
Ibn Rusta ham ma’lumot beradi. Boshqa bir arab manbasi — “Tarix Bob al-
Abvab” — Sarir hukmdorlarining diniy mansubligini tasdiqlovchi muhim
ma’lumotlarni taqdim etadi va ularning ismlarini keltiradi: Buxt Yisho I (905 yil /

292 hijriy yil) va Buxt Yisho II (1026 yil 416 hijriy yil). “Buxt Yisho” (Iso
Najotkor) — fors-suriya kelib chiqishiga ega bo‘lgan an’anaviy nasroniy ismi.
Al-Mas’udiy Sarir hukmdorlarining unvoni kelib chiqishi haqida hikoya
qilishda davom etadi: «Sahib al-Sarir (taxt egasi) Bahrom Gur (Bahrom V Gur,
421438) naslidan kelib chiqqan. Shuning uchun, Sasanidlar sulolasining so‘nggi
shohi Yezdegerd musulmonlar tomonidan Ktesifon bosib olingandan keyin
qochishga majbur bo‘lganda, u o‘zining oltin taxtini, boyliklari va mol-mulkini
Bahrom Gur naslidan bo‘lgan bir kishi bilan Sarirga jo‘natgan. Maqsad — bu
narsalarni o‘zining kelishiga qadar xavfsiz saqlash edi. Sarirga yo‘l olgan
Yezdegerd Xurosonga yetib borganida (651 yilda) o‘ldirildi. Bu hodisa xalifa
Usmon ibn Affon (644–656) davrida sodir bo‘ldi.
Yezdegerdning ishonchli vakili bo‘lgan odam esa Sarirda qolib, oxir-oqibat
shu davlatga hukmdor bo‘ldi va “Sahib al-Sarir” unvonini oldi. Ushbu ma’lumotlar
Ibn Rusta asarlarida uchramaydi.
Keyinchalik al-Mas’udiy shunday xabar beradi: “Bu davlatning poytaxti
Xunzax (matnda – Xumraj) deb nomlanadi. Uning (Sarir hukmdorining) ixtiyorida
12 mingta aholi yashaydigan joy mavjud. U xohlagan kishisini qulga aylantiradi.
Uning davlati — Kabk tog‘larining bir tarmog‘ida joylashgan og‘ir iqlimli yurt. U
geografik qiyinchiliklari tufayli bosib olish uchun yaroqsiz. Hozirgi paytda (X
asrning o‘rtalarida) Sarir hukmdori xazarlar ustiga muvaffaqiyatli harbiy yurishlar
uyushtirmoqda, chunki ular geografik jihatdan tekislikda joylashgan, o‘zi esa
tog‘larda” 1
.
Ibn Rusta bu ma’lumotlarni keltirmagan, lekin u Sarir hududidagi aholi
yashaydigan joylar soni haqida boshqa raqamni beradi: “Sarir hukmdorining butun
hududida 20 mingta tog‘ dovonlari (aholi yashaydigan joylar) mavjud bo‘lib, bu
yerda turli etnik guruhlar istiqomat qiladi”.
Ibn Rusta va al-Mas’udiy ma’lumotlariga asoslanib aytish mumkinki, IX
asrning o‘zidayoq Sarir tashqi siyosatda faol bo‘lgan. M. M. Atayevning adolatli
1
Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.: Издательство восточной литературы.,1960. –
C .58.

fikriga ko‘ra, X asrning o‘rtalaridan boshlab bu davlat uchinchi kuch rolini o‘ynay
boshlagan. Masalan, 969-yilda amir Ahmad ibn Abdulmalik tomonidan Sarir
qo‘shinlari bilan Shabaran shahriga yurish qilingan va bu voqea al-Bob va Shirvon
o‘rtasidagi ichki nizoda muhim rol o‘ynagan.
Al-Mas’udiy Sarir chegarasida joylashgan Alan davlati haqida ham
ma’lumot beradi: “Hozirgi vaqtda Alan va al-Sarir hukmdorlari o‘zaro tinchlik
shartnomasi tuzganlar. Bu kelishuvni mustahkamlash maqsadida ular o‘z opa-
singillarini bir-biriga turmushga bergan”.
Bizning tadqiqotimiz nuqtayi nazaridan, “Muruj az-Zahab” asarida asosan
Dog‘iston siyosiy tuzilmalari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Ammo yuqorida
keltirilgan ma’lumotlardan farqli o‘laroq, unda xalqlar, daryolar va mahalliy
bozorlarga olib kelingan mahsulotlar tasvirlanmagan. Biroq, tadqiqotimizga
tegishli sof geografik ma’lumotlar bu asarda tez-tez uchraydi.
Kabkni o‘rganish uchun al-Mas’udiyning so‘nggi asari – “Kitob at-Tanbih
va-l-Ishrof” yanada qiziqroqdir. Unda Kaspiy dengizi va uning yuvib o‘tadigan
davlatlari haqida tasvir berilgan:
“Xazar (Kaspiy) dengiziga kelsak, u Bab al-Abvab, Armaniyya, Ozarbayjon,
Mug‘on, Jil, Daylam, Abaskun dengizi deb ham ataladi. Shuningdek, u Jurjon,
Tabariston, Xorazm va boshqa arab bo‘lmagan mamlakatlar qirg‘oqlarini yuvib
o‘tadi, ularning aholisi ushbu dengiz bo‘ylab yashaydi. Uning uzunligi 800 mil, eni
esa 600 mil deb aytiladi. Ayrimlar uning tashqi ko‘rinishi ichakka o‘xshaydi, deb
aytishadi” 1
.“Muruj az-Zahab” asarida keltirilmagan holda, “Kitob at-Tanbih” da
Kurk-rud daryosi batafsil tasvirlangan:
“Kurk-rud daryosiga kelsak, uning nomi “bo‘ri daryosi” deb tarjima qilinadi.
U Kabk tog‘laridan boshlanib, Bab al-Abvab yaqinida joylashgan Kaspiy
dengiziga quyiladi. Uning ustida katta arkali ko‘prik qurilgan bo‘lib, u (arxitektura
jihatidan) Sanjay arkali ko‘prigiga o‘xshaydi – u dunyoning mo‘jizalaridan biri
bo‘lib, Samosat hududida joylashgan”.
Bu ma’lumotlar Ibn Rustada uchramaydi.
1
Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019. – C .40.

“Muruj az-Zahab” da muallif turli xalqlar haqida ma’lumot bergan bo‘lsa,
ularni aniq tasniflamagan. Biroq “Kitob at-Tanbih” da u yetti qadimgi xalq,
jumladan, forslarni ham sanab o‘tadi:
“Ularning (forslarning) yurt chegarasi Jibol, Maxat, Ozarbayjon va boshqa
hududlardan Armaniya, Arron, Baylakan, Bāb al-Abvāb, Ray, Tabariston, Maskat,
Shabaran hududlarigacha boradi”.
Ba’zan Derbent haqida ham qisqacha ma’lumotlar uchraydi. Masalan,
muallif shunday yozadi: “Burtas yurtidan (Volganing g‘arbiy qirg‘og‘ida) eng
yaxshi va eng qimmatbaho qora tulki terilari eksport qilinib, Bāb al-Abvāb,
Berza’a va Xuroson bozorlariga olib boriladi”.Biroq “Kitob at-Tanbih” da Kabk
haqida bundan ortiq ma’lumotlar uchramaydi.Shunday qilib, Sharqiy Kavkazning
o‘rta asrlar tarixi ni o‘rganishda arab mualliflarining asarlari katta ahamiyat kasb
etadi. Xususan, “Muruj az-Zahab va Ma’adin al-Javohir” hamda “Kitob at-Tanbih
va-l-Ishrof” chuqur tadqiq etishga arziydi.Al-Mas’udiy tomonidan Daghiston
haqida keltirilgan ma’lumotlar aksariyat hollarda original bo‘lib, uning bayoni
adabiy uslubda yozilgan. Shu sababli, u tez-tez o‘z manbalarini aniq ko‘rsatmaydi.
Kabk haqida keltirilgan asosiy ma’lumotlar kimga tegishli ekanligini aniq aytish
qiyin. Ehtimol, ularning bir qismi Ibn Rusta va Qudoma ibn Ja’far ga tegishli
bo‘lishi mumkin.Shu bilan birga, al-Mas’udiy sayohatchi sifatida Armanistonda
bo‘lgani sababli, ushbu mintaqalar va xalqlar haqida batafsil tasvir bera olgan
bo‘lishi ehtimoli ham bor.“Muruj az-Zahab” va “Kitob at-Tanbih” matnlarini
taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, Derbent va Kaspiy dengizi haqidagi ma’lumotlar
o‘xshash, ammo birinchisida batafsilroq bayon qilingan va ikkinchi manbani
to‘ldiruvchi qo‘shimcha ma’lumotlar mavjud.
Umuman olganda, al-Mas’udiy asarlari X asr Kavkaz tarixi va
geografiyasini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi.
XULOSA
Arab tarixchisi va geografi Abu al-Hasan Ali ibn al-Husayn ibn Ali al-
Mas’udiy al-Huzayliy Abdulloh ibn Mas’ud naslidan kelib chiqqan – u Islomni

birinchi bo‘lib qabul qilganlardan biri bo‘lib, Kufiy tafsir va islom huquqi
maktabiga asos solgan. Al-Mas’udiyning hayoti haqida maxsus ma’lumotlar
saqlanib qolmagan. U Bag‘dodda tug‘ilgan. Uning asarlaridagi ba’zi iboralarga
asoslanib, bu taxminan 893-yilda sodir bo‘lgan deb faraz qilinadi. Olim yaxshi
ta’lim olgan, o‘sha davrning mashhur olimlaridan ta’lim olgan. Bunga qanoat
qilmay, an’anaga ko‘ra, bilimlarini boyitish maqsadida safarga otlangan. Taxminan
915-yilda u Istaxr (Eronning janubidagi qadimiy shahar) shahriga tashrif buyurgan,
so‘ngra Hindistonga borgan va 916-yilda Umon orqali Bag‘dodga qaytgan. 918-
928-yillarda al-Mas’udiy Iroq, Suriya, Arabiston yarim oroli bo‘ylab sayohat
qilgan, 932-yilda Xazar va Armanistonda bo‘lgan, 941-942-yillarda Misrga, 946-
yilda Damashq va Antakiyaga borgan, 947-yilda esa Iskandariya va Yuqori Misrga
tashrif buyurgan va Fustatda joylashib qolgan. U shu shaharda 956-yilda vafot
etgan. Uning asarlarida Seylon, Tibet, Xitoy va Madagaskar haqida ham so‘z
yuritiladi, lekin u ushbu hududlarga borganmi yoki yo‘qmi – bu bahsli masala
hisoblanadi.
Turli fanlar bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lgan al-Mas’udiy o‘z asarlarini
yozishda turli manbalardan foydalangan. Masalan, uning «Muruj az-zahab» asarida
165 dan ortiq manba keltirilgan bo‘lib, ular orasida Aristotel, Platon va
Ptolemeyning arabcha tarjimalari, shuningdek, pehleviy tilidan tarjima qilingan
kitoblar ham bor. U ba’zi nasroniy mualliflari bilan uchrashib, ular bilan
bahslashgan va ularning asarlarini baholagan.
Al-Mas’udiy avvalgi mualliflarning ma’lumotlari har doim ham aniq
emasligini ta’kidlab, ularning so‘zlariga ko‘r-ko‘rona ishonib bo‘lmasligini aytgan.
E’tiborlisi, u islom bo‘lmagan yurtlar geografiyasiga qiziqqan va turli jamiyatlar
va madaniyatlar haqida ularning o‘z manbalaridan ma’lumot olish zarurligini qayd
etgan. Sayohatlari davomida al-Mas’udiy quruqlik va dengiz bo‘ylab kuzatuvlar
olib borgan, shuningdek, olimlar, dengizchilar, savdogarlar, sayyohlar, davlat
amaldorlari, turli din va mazhab vakillari bilan uchrashib, ulardan ma’lumot olgan.
Shu sababli u nafaqat islomiy, balki jahon tarixchisi hisoblanadi.

Al-Mas’udiyning asarlarini qadrlagan holda, uni ayrim jihatlardan tanqid
qilishgan – masalan, u ba’zan mavzudan mavzuga sakrashga, afsonalar va
mubolag‘alarga ko‘p o‘rin berishga moyil bo‘lgan. Masalan, Ibn Xaldun o‘zining
«Muqaddima» asarida uni tarixchilarning piri (imomi) deb atagan bo‘lsa-da, u
eshitgan xabarlarni tanqidiy tahlil qilmasdan keltirgani uchun al-Mas’udiyni tanqid
qilgan. Biroq, shuni unutmaslik kerakki, al-Mas’udiy tanqidga uchragan ayrim
jihatlar o‘rta asr tarix va geografiya kitoblarida keng tarqalgan edi.
Al-Mas’udiyning qaysi diniy oqimga mansub ekani borasida turli fikrlar
mavjud. Ba’zilarning fikricha, u shia bo‘lgan, boshqalarning nazarida esa –
motaziliy. Taj ad-din as-Subki uni shofi’iy olimlari orasida tilga oladi. Biroq, Ibn
al-Imodning ta’kidlashicha, shofi’iy faqihi Mas’udiy – bu boshqa olim.
Olimning eng muhim asari «Muruj az-zahab va maadin al-javohir» («Oltin
konlari va qimmatbaho toshlar») hisoblanadi. Bu ensiklopedik xarakterga ega
bo‘lib, ikki asosiy qismdan iborat va turli mavzularni qamrab oladi: Odam
(alayhissalom)dan boshlab payg‘ambarlar tarixi, yerning asosiy geografik
hududlari, ba’zi dengizlar, orollar, daryolar, tog‘lar, turli hayvon va o‘simliklar,
konlar, hindlar, xitoylar, yunonlar, rimliklar, vizantiyaliklar, forslar va turklar kabi
xalqlar. Asarda islomdan oldingi tarixga katta e’tibor qaratilgan. Al-Mas’udiy
madaniy elementlarni ham tasvirlab, urf-odatlar, an’analar, e’tiqod va diniy
marosimlar, afsonalar, taomlar, kiyim-kechak, bayramlar, o‘yinlar, ibodatxonalar
va turli xalqlarning taqvimlarini bayon qilgan. Asarning ikkinchi qismi islom
olamining Muhammad payg‘ambardan (alayhissalom) boshlab Abbosiy xalifasi al-
Muti li-llohgacha bo‘lgan tarixini tasvirlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO‘YXATI

I.Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T oshkent ., 2008.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. Toshkent.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar :
1. Абу-л-Хасан Али ибн ал-Хусайн ибн Али ал-Масьуди Золотые копи и
россыпи самоцветов {История Аббасидской династии: 749-947 гг. –
М.: Наталис,2002.
2. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
3. Аз-Захаби. Сийар алам ан-нубала. Бейрут: Му ассасат ар-рисала, 2001.
ʹ ʹ
Т.
4. Айтберов Т. М. Центральная часть Восточного Дагестана в VII–XIII вв.
(к хронологии и географии борьбы с мусульманами) //
Освободительная борьба народов Дагестана в эпоху Средневековья.
Махачкала: ИИЯЛ ДагФАН СССР, 1986.
5. Ал-Мас уди. Мурудж аз-захаб ва ма адин ал-джавахир. Каир: Дар ал-
ʹ ʹ
фикр ал-илмийи ал-хадийс, M .:2000.
6. Арабские источники VII–X веков по этнографии и истории Африки
южнее Сахары. М.; Л.: АН СССР, 1960.
7. Атаев М. М. Царство Сарир (из истории военной организации)
[Электронный ресурс] // Историко-краеведческий портал «ас-Сарир».
URL: http://as-sarir.ru (дата обращения: 28.07.2018).
8. Волин С. Л. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. I. VII–XV
вв. Арабские и персидские источники. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1939.
9. Гибб Х.А.Р.Арабская литература.Классический период. – М.:
Издательство восточной литературы.,1960.
10. Йакут ал-Хамави. Му джам ал-адиба. Бейрут: Дар садир,1993.
ʹ

11. Микульский Д. В. Абу ал-Хасан ‹Али ибн ал-Хусайн ибн ‹Али ал-
Масуди. Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской
династии 749–947 гг.). М.: Наталис, 2002.
12. Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербента X–XI вв. М.:
Восточная литература, 1963.
13. Шмидт А. Э. Материалы по истории Средней Азии и Ирана // Ученые
запис ки Института востоковедения. Т . 16. М .; Л .: Изд - во АН СССР ,
1958.
14. А z-Zaxabi. Siyar alam an-nubala. Bayrut: Mu assasat ar-risala, 2001. T.ʹ ʹ
15. Brockelmann C. Geschichte der arabischen Litteratur. 2nd ed. Leiden: Brill,
194349. 17. Kitab al-a lak an-nafisa, auctore Abu Ali Ahmed ibn Omar
ʹ ʹ ʹ
ibn Rosteh etc. 2nd ed. / ed. by M. J. de Goeje. Leiden: Lugduni Batavorum,
1892.
Internet ma’lumotlari:
1. www.islamosfera.ru
2. www.millattashlar.ru
3. www.vostlit.info
4. www.hrono.ru

Аl-Mаs’udiyning “Muruj az-zahab” аsаri hаqidа

Sotib olish