• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 64.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish kurs ishi

22harakatli ko‘rinishda namoyish etish mumkin. Bunday vositalar bolalarning diqqatini jamlaydi, ularni faol harakatga undaydi, vizual va motorik idrokni uyg‘unlashtiradi. Masalan, “Learning Apps”, “Live Worksheets” kabi platformalarda o‘qituvchi maxsus yozuv mashqlarini tayyorlab, o‘quvchilarga elektron shaklda topshiriqlar berishi mumkin. Yana bir samarali metod — bu “klaster” usulidir. Ushbu metod yordamida o‘quvchilar so‘zlarni guruhlarga ajratish, bog‘lanishlarini aniqlash, har bir so‘zning yozilishini to‘g‘ri tushunish ko‘nikmasini shakllantiradilar. Masalan, o‘qituvchi “B” harfi bilan boshlanadigan so‘zlar klasterini tuzishni topshiradi, o‘quvchilar esa so‘zlarni yozma shaklda tartibga keltiradilar. Bu jarayon nafaqat yozuvni mashq qilish, balki fikrlashni ham faollashtiradi. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda “aqliy hujum” (brainstorming) metodi ham juda foydalidir. Bu metod orqali o‘quvchilar biror mavzu yoki rasm asosida fikrlarini yozma tarzda ifodalashadi. Masalan, o‘qituvchi “Bahor keldi” mavzusida kichik hikoya yozishni taklif etadi. O‘quvchilar fikrlarini erkin bayon etadilar, har bir gapni mustaqil tuzadilar, shu orqali yozuv malakasini mustahkamlaydilar. “Aqliy hujum” metodi bolalarda ijodiy tafakkur, yozma nutq madaniyatini rivojlantiradi. Innovatsion metodlardan biri sifatida “konseptual jadval” usulini ham keltirish mumkin. Bu metod o‘quvchilarning yozuv jarayonini rejalashtirish, tizimli fikrlash va yozuvni mantiqan izchil tashkil etishga yordam beradi. O‘qituvchi har bir mavzu uchun jadval asosida yozuv topshiriqlarini beradi: “Harf – so‘z – gap – matn” ketma-ketligida o‘quvchi o‘z fikrini yozma shaklda ifodalaydi. Bu jarayon yozuv malakasini mustahkamlashning samarali vositasi bo‘lib, o‘quvchini yozuv jarayoniga faol jalb etadi. Yozuvni mustahkamlashda “blits-so‘rov”, “fikrlar zanjiri”, “juftlikda ishlash”, “kichik guruhda yozish” kabi interfaol usullar ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, o‘quvchilar juftlikda bir-birining yozuvini tekshiradilar, xatolarni 29yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonini yanada takomillashtirish va bolalarning yozma savodxonligini yuqori darajaga ko‘tarish uchun harakat qilaman. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45. 2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15– 50. 4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 15Alifbe darslarida yozuvga o‘rgatishda bosqichma-bosqichlik tamoyili muhim o‘rin tutadi. Dastlab o‘quvchilar chiziqlar, shakllar, qisqa egri chiziqlar, elementlar chizishni o‘rganadilar. Bu mashqlar qo‘l mushaklarini yozuvga tayyorlaydi. Keyingi bosqichda o‘qituvchi harflarning elementlarini o‘rgatadi, har bir elementni qanday yozish, qayerdan boshlash va qayerda tugatishni ko‘rsatadi. Shundan so‘ng harflarning to‘liq shakllari, ularning bog‘lanish usullari o‘rgatiladi. Bu jarayon davomida o‘qituvchi ko‘rsatmalilik prinsipiga amal qiladi: har bir harf yozilishi doskada, vizual vositalarda yoki elektron ekranda aniq ko‘rsatiladi. O‘quvchi ko‘rish orqali harf shaklini eslab qoladi, so‘ng uni mustaqil yozishga harakat qiladi. O‘qituvchi har bir bolaning yozuvini kuzatib, xatolarni vaqtida to‘g‘rilaydi. Chunki noto‘g‘ri shakllangan yozuv ko‘nikmasi keyinchalik tuzatish qiyin bo‘lgan odatga aylanadi. Yozuv o‘rgatish jarayonida fonetik prinsip asosiy metodik tayanch hisoblanadi. O‘quvchi avvalo tovushni eshitadi, so‘ng uni ifodalovchi harfni yozadi. Bu usul o‘quvchining tovush-harf bog‘lanishini o‘zlashtirishiga, so‘z tuzish va yozma nutqni shakllantirishiga yordam beradi. Shuningdek, bu jarayonda o‘qish va yozuv bir-biri bilan uzviy bog‘lanadi. Har bir yangi harf o‘rganilganda unga mos so‘z, rasm, gap yoki kichik matnlar o‘qiladi va yoziladi. O‘qituvchi dars jarayonida bolalarning individual imkoniyatlarini hisobga olgan holda differensial yondashuvni qo‘llaydi. Ba’zi bolalar yozuv jarayonini tez o‘zlashtiradi, boshqalari esa sekinroq. Shu sababli kuchli o‘quvchilarga mustaqil mashqlar, murakkab so‘zlar berilsa, sustroq o‘quvchilarga ko‘proq ko‘mak, qo‘shimcha tushuntirish, og‘zaki mashqlar tashkil etiladi. Bunday yondashuv sinfdagi barcha bolalarning imkonini teng darajada rivojlantirishga xizmat qiladi. Yozuv darslarining samaradorligini oshirish uchun interfaol metodlardan foydalanish muhimdir. “Aqliy hujum”, “Zinama-zina”, “Top, o‘qi, yoz”, 6 pedagogik kuzatuv va tajriba;  o‘quvchilarning yozma ishlari tahlili;  interfaol mashg‘ulotlar asosida sinov ishlari;  umumlashtirish va xulosa chiqarish metodlari. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Birinchi bobda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishning nazariy asoslari, ikkinchi bobda esa amaliy jihatlari yoritilgan. 27diqqatli bo‘lishga undaydi. Shu orqali ular xatolarni mustaqil aniqlashni o‘rganadilar va yozuv ko‘nikmasi mustahkamlanadi. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish masalasini chuqur o‘rgandim. Men uchun ma’lum bo‘ldiki, boshlang‘ich ta’lim — bu bolaning shaxsiy rivojlanishi, tafakkur va nutq madaniyati poydevorini yaratadigan eng muhim bosqich hisoblanadi. Ayniqsa, yozuv ko‘nikmalarini egallash, ya’ni alifbe davri, o‘quvchining o‘qish va yozish malakasini shakllantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Men alifbe davrida harflar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplarni yozish jarayonida o‘quvchilarning psixologik va motorik xususiyatlarini hisobga olishning muhimligini angladim. Men o‘rganish jarayonida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishning psixologik va pedagogik asoslarini chuqur tahlil qildim. Men uchun aniq bo‘ldiki, yozuv malakasini rivojlantirish — bu nafaqat harflarni yozishni o‘rgatish, balki bolalarda diqqat, eslash, motorik koordinatsiya, fikrni tizimli ifodalash va ijodiy tafakkurni rivojlantirish jarayonidir. Men shuningdek, o‘qituvchining individual yondashuvi, metodik mahorati va darsni to‘g‘ri tashkil etish yozuv malakasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega ekanligini angladim.Men o‘rganish davomida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda innovatsion metodlarning samaradorligini o‘rganib chiqdim. Men interfaol o‘yinlar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, loyiha usullari, klaster va brainstorming metodlari orqali o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning yozuv malakasini mustahkamlash mumkinligini tahlil qildim. Men innovatsion yondashuvlar nafaqat yozuvni o‘rgatishda, balki o‘quvchilarda mustaqil fikrlash va ijodiy tafakkur ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ekanligini tushundim. Men yozuv jarayonida uchraydigan xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish usullarini o‘rgandim. Men uchun ma’lum bo‘ldiki, xatolar tabiiy holat 17o‘rganayotgan bola uchun har bir harfni to‘g‘ri yozish — katta yutuqdir. O‘qituvchi buni e’tirof etishi, o‘quvchini qo‘llab-quvvatlashi, uni yanada faol bo‘lishga undashi lozim.Shuningdek, metodik asos sifatida darsda “ko‘rsatma — bajarish — mustaqil yozish” tizimi qo‘llaniladi. Avval o‘qituvchi namuna ko‘rsatadi, so‘ng o‘quvchilar bilan birgalikda mashq qilinadi, keyinchalik ular mustaqil yozuv topshiriqlarini bajaradilar. Bu tizim bosqichma-bosqich ko‘nikmani shakllantirishga yordam beradi. Pedagogik amaliyotda yozuvni o‘rgatishda “kichikdan kattaga” tamoyiliga amal qilish kerak. Avval alohida elementlar, so‘ngra harflar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar yozdiriladi. Har bir bosqichda takrorlash va mustahkamlash mashqlari muhim ahamiyatga ega. Masalan, harfni bir necha marotaba yozish orqali bola uni eslab qoladi, qo‘l mushaklari esa avtomatik harakatga o‘rganadi. Metodik yondashuvda estetik tarbiya ham muhim. Yozuv daftari toza, tartibli, chiroyli yozilgan bo‘lishi, qog‘ozdagi joydan to‘g‘ri foydalanish odatiga o‘rgatiladi. Bu bolada nafaqat yozuv madaniyatini, balki intizom va mas’uliyat hissini ham shakllantiradi. Zamonaviy ta’limda yozuv o‘rgatishda axborot texnologiyalaridan foydalanish yangi bosqichni boshlab berdi. Interaktiv dasturlar yordamida harf shakllarini o‘rganish, virtual yozuv mashqlari bajarish, tovush va harf mosligini tinglab yozish imkoniyati mavjud. Bu usullar bolalarning diqqatini jalb etadi va o‘quv jarayonini samaraliroq qiladi.Yozuv darslari shunchaki texnik mashg‘ulot emas, balki ijodiy faoliyat sifatida tashkil etilishi kerak. O‘qituvchi darsni jonli, har bir bola uchun qiziqarli shaklda o‘tishi zarur. Darsda qo‘shiqlar, she’rlar, topishmoqlar, o‘yin elementlari qo‘llansa, bolalar yozuvni osonroq va quvonch bilan o‘rganadilar. 21o‘quv jarayoniga qo‘shish bolalarda yozuv jarayonini qiziqarli, ko‘rgazmali va interfaol shaklda amalga oshirish imkonini beradi . 2.2. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda innovatsion metodlar Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘quvchilarda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish va mustahkamlash an’anaviy usullar bilan bir qatorda, innovatsion metodlar asosida tashkil etilishi bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Chunki ta’lim tizimida raqamli texnologiyalar, interfaol o‘yinlar, axborot-kommunikatsiya vositalari keng joriy etilayotgan bir paytda, o‘quvchilarni yozuv jarayoniga faollik, mustaqillik va ijodkorlik bilan jalb etish zamon talabi hisoblanadi. Yozuvni o‘rgatish va mustahkamlashning samaradorligi, avvalo, o‘qituvchining zamonaviy metodlardan to‘g‘ri foydalanishiga bog‘liqdir. Innovatsion metodlar o‘quvchining faol fikrlashini, o‘rganish jarayonida ishtirokini kuchaytiradi, yozuv mashg‘ulotlarini qiziqarli va samarali shaklda o‘tkazishga yordam beradi. Bunday yondashuvlarda o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki o‘quvchi faoliyatini tashkil etuvchi, yo‘naltiruvchi, rag‘batlantiruvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Innovatsion metodlarning eng muhim jihati — ular o‘quvchini “men o‘rganaman”, “men yozaman”, “men tahlil qilaman” degan faol subyekt sifatida shakllantiradi. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda eng samarali innovatsion metodlardan biri bu **“interfaol o‘yinli yondashuv”**dir. O‘yinli darslarda o‘quvchilar yozuv mashqlarini o‘yin elementlari orqali bajaradilar. Masalan, “Yashirin harf”, “Topshiriq xati”, “Eng chiroyli so‘z” kabi o‘yinlar bolalarda yozishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. O‘qituvchi o‘yin orqali o‘quvchilarning e’tiborini faol saqlab turadi, bu esa yozuv malakalarini mustahkamlashda muhim omil hisoblanadi.Shuningdek, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yozuv o‘rgatish jarayonida yuqori samaradorlik beradi. Bugungi kunda interaktiv doskalar, kompyuter dasturlari, planshetlar va smartfon ilovalari yordamida harf, bo‘g‘in va so‘z yozish jarayonini jonli, 10faoliyatida muhim rol o‘ynaydi.Shuningdek, alifbe davrining tarbiyaviy mohiyati ham katta. Dars jarayonida o‘quvchilarga ona Vatanga muhabbat, mehr-oqibat, do‘stlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik kabi fazilatlar singdiriladi. Har bir harf, so‘z, matn orqali bolalarda milliy g‘urur, tilga hurmat, kitobga mehr uyg‘otiladi. Shu bois alifbe darslarini nafaqat o‘qitish, balki tarbiyaviy jarayon sifatida tashkil etish har bir pedagogning asosiy vazifasidir. Alifbe davrining o‘rni butun ta’lim tizimida beqiyosdir. Chunki aynan shu davrda bola o‘qish va yozish orqali bilim oladi, tafakkurini shakllantiradi, nutqini rivojlantiradi. Agar bu davrda poydevor mustahkam qo‘yilmasa, keyingi ta’lim bosqichlarida o‘quvchi ko‘plab qiyinchiliklarga duch keladi. Shu sababli alifbe davrida o‘qituvchining mas’uliyati, sabr-toqati va ijodkorligi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Ilm-ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” doirasidagi islohotlar ham alifbe davrining sifatini oshirishga xizmat qilmoqda. Yangi darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, multimediya vositalarining yaratilishi savod o‘rgatish jarayonini zamonaviy bosqichga olib chiqdi. Shu orqali alifbe davrining mazmuni nafaqat harflarni o‘rgatish, balki bolaning mustaqil fikrlovchi, izlanuvchan, ijodkor shaxs sifatida shakllanishiga qaratilmoqda.Alifbe davri boshlang‘ich ta’lim tizimida poydevor vazifasini bajaradi. Bu davrda o‘quvchi o‘qish, yozish, fikrlash, diqqatni jamlash, eslab qolish kabi muhim hayotiy ko‘nikmalarni egallaydi. Shu bois bu davrni samarali tashkil etish, o‘qituvchilarning metodik mahoratini oshirish, zamonaviy texnologiyalarni o‘quv jarayoniga joriy etish har bir ta’lim muassasasining ustuvor vazifasidir. Faqat shunda biz savodli, ijodkor, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni anglagan barkamol yoshlarni tarbiyalashga erishamiz. 2Mavzu: Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish MUNDAREJA Kirish ………………………………………………………………….………..3 I BOB. ALIFBE DAVRIDA YOZUV KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Alifbe davrining mazmun-mohiyati va ta’limdagi o‘rni ………………..….7 1.2. Yozuv ko‘nikmasi shakllanishining psixologik va pedagogik asoslari …...11 1.3. Alifbe darslarida yozuv o‘rgatishning metodik asoslari …………………..14 II BOB. ALIFBE DAVRIDA YOZUV KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING AMALIY JIHATLARI 2.1.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv malakalarini shakllantirish usullari …………………………………………………………………………18 2.2. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda innovatsion metodlar ………….21 2.3. Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda uchraydigan xatolar va ularni bartaraf etish yo‘llari ……………………………………………...…23 Xulosa ……………………………………………………………………..…..27 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………...….29 20mashqlari taklif qilinadi. Bu yondashuv bolalarning imkoniyatini hisobga olgan holda ularni yozuv jarayoniga jalb qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuv malakasini shakllantirishda og‘zaki nutq bilan uzviy bog‘liqlikni saqlash zarur. O‘qituvchi har bir yozuv mashqini og‘zaki mashq bilan bog‘laydi — masalan, “So‘zni ayt, bo‘g‘inlarga ajrat, keyin yoz” tamoyili asosida ishlaydi. Bu metod o‘quvchining fonetik, grammatik va yozma faoliyatini uyg‘unlashtiradi. O‘quvchi nafaqat yozishni, balki har bir harfning tovushdagi o‘rnini ham tushunib boradi. Yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘yinli metodlar, musobaqalar, “kim chiroyli yozadi” kabi rag‘batlantiruvchi mashg‘ulotlar juda samarali natija beradi. Rag‘bat va baholash o‘quvchining yozishga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Shu bilan birga, o‘qituvchi rag‘batni shaxsga emas, harakatga berishi lozim, ya’ni “Sening yozuving yaxshilandi”, “Sen harflarni to‘g‘ri yozding” kabi ijobiy fikrlar bolani ruhlantiradi. Yozuv mashg‘ulotlarini tashkil etishda vaqt me’yoriga ham amal qilinadi. Juda uzoq davom etgan mashqlar o‘quvchilarni charchatadi, ularning diqqatini pasaytiradi. Shu sababli, yozuv darslari qisqa dam olish mashqlari, qo‘l mushaklarini bo‘shashtiruvchi harakatlar, musiqiy tanaffuslar bilan boyitilishi kerak. “Qo‘l mashqlari”, “harf gimnastikasi” kabi qisqa harakatli mashqlar o‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligini saqlab turadi. Yozuv ko‘nikmasini shakllantirishning muhim sharti — darsdan tashqari mashg‘ulotlarni yo‘lga qo‘yishdir. Uyga beriladigan yozma topshiriqlar o‘quvchini mustaqil ishlashga o‘rgatadi. Bunda ota-onalarning hamkorligi katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi ota-onalarni bolaga yordam berish, lekin uning o‘rniga yozmaslik haqida ogohlantiradi. Shuningdek, o‘quvchining uy sharoitida yozuv mashq qilish uchun qulay joyga ega bo‘lishi, yoritilishi to‘g‘ri bo‘lishi ham muhim.Yozuv o‘rganish jarayonida zamonaviy raqamli vositalar, masalan, planshetlar yoki interaktiv doskalar yordamida harflarni yozish mashqlari o‘quvchilarda yuqori motivatsiya uyg‘otadi. Yangi texnologiyalarni 18II BOB. ALIFBE DAVRIDA YOZUV KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING AMALIY JIHATLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv malakalarini shakllantirish usullari Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarda yozuv malakalarini shakllantirish jarayoni o‘ta murakkab va mas’uliyatli bosqich hisoblanadi. Bu jarayon nafaqat o‘quvchining harf yozishni o‘rganishi, balki u orqali tafakkurini, diqqatini, xotirasini, estetik didini, nutq madaniyatini shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi. Yozuv o‘rganish — bu o‘quvchining og‘zaki nutqini yozma nutqqa aylantirishdagi dastlabki qadami bo‘lib, u mantiqiy fikrlash, kuzatish, analiz va sintez qilish kabi aqliy faoliyatlarni rivojlantiradi. Shu bois yozuv malakalarini to‘g‘ri, bosqichma-bosqich, metodik asosda shakllantirish har bir o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni talab etadi. Yozuv malakasini shakllantirishda eng avvalo bolalarda yozuvga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalash muhimdir. O‘quvchi yozishni majburiyat emas, balki o‘z fikrini ifoda etishning qulay vositasi sifatida qabul qilishi lozim. Buning uchun o‘qituvchi darsda quvnoq, o‘yinli mashg‘ulotlardan, rasm, topishmoq, hikoya va ertaklardan, interfaol metodlardan keng foydalanadi. Masalan, harf bilan bog‘liq o‘yinlar, yozuv harakatlarini mashq qildirish jarayonida “qiziqarli topshiriqlar” tizimi o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydi. 5 Yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda dastlab o‘quvchilarni to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani to‘g‘ri ushlash, daftarni to‘g‘ri joylashtirish kabi gigiyenik talablarni o‘rgatish zarur. Bu jihatlar o‘quvchining yozish tezligiga, chiroyli yozuv shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. O‘qituvchi yozuv jarayonida bolalarning 5 Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50. 14nazorat qilib borishi zarur. Yozuvni o‘rgatishda bolaning emotsional holati barqaror bo‘lishi, o‘zini erkin his etishi, qo‘rqmasdan yozishi kerak. Bu esa ta’lim jarayonida rag‘bat, ijobiy baholash, qo‘llab-quvvatlash kabi pedagogik vositalarni to‘g‘ri qo‘llashni talab etadi.Yozuvni o‘rgatishning samarali usullaridan biri bu ko‘rsatmalilik va amaliy mashg‘ulotlarni uyg‘unlashtirishdir. Harf shakli, chiziqlari, egilishi, bog‘lanish usullari vizual tarzda ko‘rsatilib, bola o‘z harakatini namuna bilan solishtiradi. Shuningdek, bolalar yozuv daftarlari, chiziqli mashqlar, grafomotorik topshiriqlar orqali yozuvni takomillashtiradilar. Pedagogik faoliyatda yozuvni o‘rganish jarayoni shunchaki texnik mahorat emas, balki madaniy qadriyat sifatida qaraladi. Yozma nutq inson tafakkurining ifodasi bo‘lib, uni to‘g‘ri shakllantirish bolani nafaqat savodli, balki mantiqan fikrlay oladigan shaxs sifatida kamolga yetkazadi. Shu bois alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish nafaqat o‘quv maqsadi, balki shaxs tarbiyasi nuqtai nazaridan ham muhim vazifadir. 1.3. Alifbe darslarida yozuv o‘rgatishning metodik asoslari Alifbe davri — bu bolaning maktab hayotidagi eng muhim, mas’uliyatli va e’tiborli davr hisoblanadi. Chunki aynan shu bosqichda o‘quvchi o‘qish va yozish faoliyatini egallaydi, bilim olishga, fikrni yozma ravishda ifodalashga o‘rganadi. Alifbe darslarining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda savodxonlik, ya’ni to‘g‘ri o‘qish va yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shu bois bu davrda darslarni to‘g‘ri metodik asosda tashkil etish o‘qituvchidan yuksak mahorat, sabr-toqat va ijodkorlikni talab etadi. Yozuvni o‘rgatishning metodik asoslari, avvalo, bolaning psixologik, fiziologik va individual xususiyatlarini hisobga olishni talab etadi. Bolalar yozishni o‘rganishda diqqatini uzoq vaqt jamlay olmaydi, tez charchaydi, shu sababli dars jarayonini qisqa, ammo mazmunli mashqlar bilan boyitish lozim. Har bir yozuv mashqi o‘quvchining faol ishtirokiga, qiziqishiga va amaliy harakatiga asoslanishi kerak. 8chiqilgan yangi “Alifbe” darsligi zamonaviy talablar asosida tuzilgan bo‘lib, unda milliy qadriyatlar, estetik tarbiya va axloqiy tushunchalarga alohida e’tibor qaratilgan. Darslikdagi har bir mavzu bola hayotiga yaqin, tanish voqealar asosida tuzilgani sababli, o‘quvchilarda o‘rganishga qiziqish uyg‘otadi. Shu orqali harf, so‘z, gapni o‘zlashtirish jarayoni tabiiy, quvonchli va samarali kechadi. Alifbe davrining mazmun-mohiyatini tushunish uchun, avvalo, uning bosqichlariga e’tibor qaratish lozim. Alifbe davri odatda uch bosqichdan iborat bo‘ladi: tayyorlov bosqichi, asosiy alifbe bosqichi va alifbedan keyingi bosqich. Tayyorlov bosqichida o‘quvchilar yozuv qurollaridan foydalanishni o‘rganadilar, daftarda to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani to‘g‘ri ushlash, satrni to‘g‘ri chizish, chiziqlarni tortish kabi mashqlarni bajaradilar. Bu bosqich bola harakatini boshqarish, qo‘l mushaklarini yozuvga tayyorlash uchun xizmat qiladi. Asosiy alifbe bosqichida esa o‘quvchilar harflar bilan tanishadilar, har bir harfning grafik shaklini, yozilish tartibini, tovushini va bo‘g‘in tarkibini o‘rganadilar. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarga yozuv elementlarini bosqichma-bosqich o‘rgatadi, ularni tovushlarni eshitish, so‘zlarni tahlil qilish, tovush-harf tahlilini amalga oshirishga o‘rgatadi. Har bir harfni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda idrok, diqqat, xotira va tafakkur kabi ruhiy jarayonlar faol ishtirok etadi. Alifbedan keyingi bosqichda o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlaydilar. Bu davrda ularning o‘qish tezligi, so‘z boyligi, yozuvdagi aniqlik va tozalikka e’tibor kuchayadi. Shuningdek, o‘quvchilar o‘z fikrlarini mustaqil tarzda yozma shaklda ifodalashga o‘rganadilar. Shu tariqa alifbe davrida olingan bilim va malakalar keyingi 7I BOB. ALIFBE DAVRIDA YOZUV KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Alifbe davrining mazmun-mohiyati va ta’limdagi o‘rni Alifbe davri boshlang‘ich ta’limning eng muhim va mas’uliyatli bosqichi hisoblanadi. Chunki aynan shu davrda o‘quvchi ilk bor o‘qish va yozish faoliyati bilan tanishadi, tovush va harf o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglaydi, so‘z tuzish, gap qurish, fikrni yozma ifodalash malakasini shakllantira boshlaydi. Alifbe davri bola uchun yangi, qiziqarli va murakkab jarayon bo‘lib, u orqali bola atrofdagi olamni so‘z, harf va yozuv yordamida anglay boshlaydi. 2 Boshlang‘ich sinfda alifbe darslari o‘quvchining savod o‘rganishdagi birinchi qadami sifatida nihoyatda muhimdir. Bu davrda o‘qituvchi o‘quvchilarda harf shaklini to‘g‘ri idrok etish, uni yozish va talaffuz qilish, harflardan bo‘g‘in, bo‘g‘inlardan so‘z hosil qilish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Alifbe darslari faqat savod o‘rgatish jarayoni emas, balki bolaning tafakkurini, nutqini, estetik didini va diqqatini rivojlantirish vositasi hamdir. Shu bois alifbe davrining mazmuni juda keng, u bolaning umumiy rivojlanishiga, dunyoqarashiga ham bevosita ta’sir etadi. Alifbe davrining asosiy maqsadi o‘quvchilarda o‘qish va yozish malakasini shakllantirishdan iborat bo‘lsa-da, bu jarayonning mazmuni bundan ancha kengroqdir. Chunki o‘quvchi bu davrda harflarni o‘rganish bilan birga, so‘z boyligini kengaytiradi, nutq madaniyati va axloqiy tushunchalarni ham o‘zlashtiradi. Masalan, “Ona”, “Vatan”, “Do‘stlik”, “Kitob” kabi so‘zlar orqali bolalarga ijobiy his-tuyg‘ular singdiriladi. Demak, alifbe darslari faqat o‘qitish emas, balki tarbiyaviy ahamiyatga ham egadir. Alifbe davrining mazmunini belgilovchi asosiy omillardan biri — bu o‘quv dasturi va darslikdir. Bugungi kunda O‘zbekiston ta’lim tizimida ishlab 2 Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 4kabilar boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish, o‘qish va yozuvni o‘rgatishning metodik asoslarini chuqur tahlil qilib berganlar. L.S. Vygotskiy, D.B. Elkonin, A.N. Leontyev, V.V. Davydov singari rus pedagoglari yozuv jarayonining psixologik mexanizmlarini tadqiq etgan bo‘lib, ularning ishlari o‘quvchilarning yozuv faoliyatini bosqichma-bosqich shakllantirishda muhim manba hisoblanadi. Zamonaviy o‘zbek metodistlari esa alifbe darslarida axborot texnologiyalarini joriy etish, interfaol usullardan foydalanish, differensial yondashuv asosida yozuvni o‘rgatish bo‘yicha yangi ilmiy qarashlarni ilgari surmoqdalar. yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonini hozirgi sharoitda, ya’ni elektron resurslar, multimediya va interfaol vositalar bilan uyg‘un holda o‘rganish masalasi yetarlicha ishlab chiqilmagan. Shu sababli, “Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish” mavzusining ilmiy-amaliy jihatdan chuqur o‘rganilishi bugungi kunda dolzarb ilmiy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoniga oid mavjud ilmiy-nazariy qarashlarni chuqurlashtiradi va zamonaviy pedagogika talablari asosida boyitadi. Yozuv ko‘nikmasini shakllantirishning psixologik, pedagogik va metodik asoslarini tahlil qilish orqali boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish jarayonining mohiyati, bosqichlari hamda samaradorlik omillari yanada aniqlashtiriladi. Bu orqali o‘qituvchilarga o‘quvchilarni yozuvga o‘rgatishda ilmiy asoslangan yondashuvni shakllantirish imkoniyati yaratiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa shundaki, tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar, interfaol usullar va mashq turlari amaliyotda, xususan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida bevosita qo‘llanishi mumkin. Ishda keltirilgan ilg‘or tajribalar, yozuv jarayonida uchraydigan xatolarni bartaraf etish yo‘llari, differensial yondashuv asosida mashg‘ulotlarni tashkil etish kabi g‘oyalar o‘quvchilarning yozuv malakasini mustahkamlashda samarali natija beradi.Bundan tashqari, mazkur ish pedagogik amaliyot 5o‘tkazuvchi talabalarga, o‘qituvchi-metodistlarga, shuningdek, boshlang‘ich ta’lim sohasida ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchilarga amaliy qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Shu tariqa, mazkur kurs ishi boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish sifatini oshirish, o‘quvchilarda yozma nutq madaniyatini rivojlantirish va zamonaviy metodikalardan foydalanish tizimini takomillashtirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — alifbe darslarida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishga oid metodik usullar, pedagogik yondashuvlar va amaliy mashg‘ulotlar tizimidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — alifbe davrida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishning nazariy asoslarini o‘rganish, samarali metod va texnologiyalarni aniqlash hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Alifbe davrining ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish;  Yozuv ko‘nikmasi shakllanishining psixologik-pedagogik asoslarini o‘rganish;  Alifbe darslarida yozuv o‘rgatish metodlarini tahlil qilish;  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuvni o‘rgatishning samarali usullarini aniqlash;  Zamonaviy texnologiyalar asosida yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlash imkoniyatlarini ko‘rsatish;  Yozuv jarayonida uchraydigan xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish;  Olingan natijalar asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari  ilmiy-nazariy tahlil; 12bois dastlabki bosqichlarda mashqlar qisqa, sodda va takroriy bo‘lishi kerak. Bola harfni to‘g‘ri yozish bilan bir qatorda, uni estetik jihatdan chiroyli shakllantirishni ham o‘rganadi. Bu esa unda yozma madaniyat, tozalik va aniqlikka o‘rganish odatini hosil qiladi. Yozuv ko‘nikmasining shakllanishida motivatsiya ham muhim ahamiyatga ega. Agar bola yozishni foydali, qiziqarli va zarur faoliyat sifatida his qilsa, uning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqi oshadi. Shu sababli o‘qituvchi yozuv darslarida interfaol o‘yinlar, topishmoqlar, rasm asosida hikoya tuzish, harflar bilan bog‘liq ijodiy mashqlar orqali bolalarda yozishga qiziqishni uyg‘otishi kerak. Yozuvni o‘rganish jarayoniga emotsional jihatdan ijobiy muhit yaratilsa, bu o‘quvchining psixologik barqarorligiga ham ijobiy ta’sir etadi. Pedagogik nuqtai nazardan yozuv ko‘nikmasini shakllantirishda o‘qituvchining metodik mahorati hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Yozuvni o‘rgatishda fonetik, grafik, orfografik va sintaktik bosqichlarning uzviy bog‘liqligini ta’minlash zarur. Dastlab o‘quvchi tovush-harf munosabatini o‘rganadi, so‘ngra harfni yozishda qo‘l harakatlarini mashq qiladi, keyinchalik esa so‘z, gap va matn yozish bosqichiga o‘tadi. Bu jarayon ketma-ketlik asosida olib borilsa, bola o‘qish va yozishni bir vaqtda o‘zlashtiradi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yozuvni o‘rganish jarayonida eng katta yuklama bolaning diqqat va xotirasiga tushadi. Ayniqsa, 6–7 yoshli bolalarda diqqatning barqarorligi hali to‘liq shakllanmagan bo‘ladi, shu bois mashg‘ulotlar qisqa muddatli, ammo sermazmun bo‘lishi lozim. O‘qituvchi yozuv darslarini harakatli mashqlar, tanaffus mashg‘ulotlari va o‘yin elementlari bilan uyg‘unlashtirsa, bolaning charchashi kamayadi, o‘quv samarasi ortadi. Yozuvning psixologik asoslarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, yozish faoliyati bolaning asab tizimi, idrok, xotira, diqqat va tafakkurining rivojlanganlik darajasiga bevosita bog‘liq. Shu sababli maktabga tayyorlov davridayoq bola qo‘l motorikasini rivojlantiruvchi mashqlar — chizish, kesish, 23aniqlaydilar va birgalikda tuzatadilar. Bu jarayon o‘quvchilarda o‘z-o‘zini nazorat qilish, tahlil qilish, mas’uliyat hissini tarbiyalaydi. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda “loyiha metodi” ham zamonaviy yondashuvlardan biridir. O‘quvchilar kichik yozma loyihalar yaratadilar: masalan, “Mening oilam”, “Mening sevimli hayvonim” kabi mavzularda kichik matnlar yozadilar, rasm bilan bezaydilar va taqdim etadilar. Bu metod orqali bola nafaqat yozuvni mashq qiladi, balki mustaqil fikrlash, matn tuzish, o‘z ishini namoyish etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Yozuv mashg‘ulotlarini mustahkamlashda multimedia texnologiyalaridan foydalanish ham samarali natijalar beradi. Yozuv darslari davomida harflarning yozilish tartibini ko‘rsatuvchi videolar, audio qo‘llanmalar, animatsiyalar o‘quvchilar uchun qulay muhit yaratadi. O‘qituvchi masalan, “Harf yozish animatsiyasi”ni ekranga chiqarib, bolalardan shu harakatni daftarlarida takrorlashni so‘raydi. Bu usul ko‘rish, eshitish va motorik sezgilarni bir vaqtda ishga soladi, natijada yozuv malakasi tezroq shakllanadi.Shuningdek, “Gamifikatsiya” (o‘yinlashtirish) prinsipi bugungi ta’limda juda samarali hisoblanadi. Yozuv mashqlarini o‘yinlar asosida tashkil etish — bu innovatsion yondashuvning amaliy ifodasidir. Masalan, o‘qituvchi “Topshiriqlar darajasi”, “Yozuv poygasi”, “Xatolarni yeng” kabi raqamli o‘yinlar orqali o‘quvchilarda raqobat va qiziqish uyg‘otadi. Har bir muvaffaqiyat uchun yulduzcha, ball yoki sertifikat berilishi bolani rag‘batlantiradi.Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda innovatsion metodlardan foydalanishning yana bir muhim tomoni — darsni tahlilga yo‘naltirishdir. O‘quvchilar o‘z yozuv ishlarini tahlil qiladilar, xatolarini ko‘radilar, to‘g‘rilash yo‘llarini muhokama qiladilar. Bu jarayon o‘quvchini passiv ijrochidan faol o‘rganuvchiga aylantiradi.O‘qituvchi innovatsion metodlarni qo‘llar ekan, har bir o‘quvchining psixologik tayyorgarligini, individual imkoniyatlarini hisobga olishi zarur. Chunki har bir bolaning idrok darajasi, harf shaklini o‘zlashtirish tezligi, diqqatni jamlash 16“Harfni top” kabi o‘yinli mashg‘ulotlar bolalarda yozuvga nisbatan qiziqish uyg‘otadi. Masalan, o‘qituvchi harflarni rasm shaklida yashirib qo‘yadi, bolalar ularni topib, yozadilar; yoki harflardan so‘z tuzish bo‘yicha musobaqalar tashkil etiladi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini faollashtiradi, qo‘l-harakat koordinatsiyasini rivojlantiradi.Metodik jihatdan alifbe darslarida yozuvni o‘rgatishda quyidagi tamoyillarga amal qilish zarur: tizimlilik, izchillik, takroriylik, ko‘rsatmalilik va amaliyot bilan bog‘liqlik. Yozuv jarayoni o‘quvchilarning kundalik nutqiy tajribasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi kerak. Masalan, bola o‘z ismini, ota-onasi ismini, yaqin atrofdagi buyumlar nomini yozish orqali yozuvni hayotiy mazmunda o‘zlashtiradi.Yozuvni o‘rgatishda vizual materiallardan keng foydalanish zarur. Harflar shakli, yo‘nalishi, bog‘lanish tartibini aks ettiruvchi plakatlar, elektron slaydlar, animatsion darslar o‘quvchilarning e’tiborini oshiradi. Hozirgi kunda raqamli texnologiyalar, jumladan, interaktiv doska, multimedia dasturlari, onlayn yozuv mashqlari dars jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. O‘qituvchi yozuvni o‘rgatishda nutqni rivojlantirishga ham e’tibor qaratishi lozim. Chunki yozuv bu fikrni yozma shaklda ifodalash vositasi hisoblanadi. Har bir yozuv mashqi so‘z boyligini oshirish, to‘g‘ri gap tuzish, nutq madaniyatini shakllantirish bilan uyg‘un olib borilishi kerak. O‘quvchilarga rasm asosida so‘z yozish, gap tuzish, kichik hikoyalar yozdirish mashqlari bu borada samarali natija beradi. Alifbe darslarida yozuvni o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning xatolarini tahlil qilish ham metodik jihatdan muhimdir. Xatolar — o‘quvchi uchun bilim olish vositasi, o‘qituvchi uchun esa diagnostika manbai hisoblanadi. Har bir xato tahlil qilinib, to‘g‘ri variant bilan taqqoslanadi. O‘qituvchi bolani tanqid qilmasdan, balki xatoni to‘g‘rilashga yo‘naltirishi zarur. Bu bola o‘ziga bo‘lgan ishonchni yo‘qotmasdan, o‘rganish jarayonida faol bo‘lishiga yordam beradi. Yozuvni o‘rgatishda o‘quvchilarni rag‘batlantirish, ularga ijobiy baho berish, kichik muvaffaqiyatlarini qadrlash juda muhimdir. Yozuvni endigina 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI ONA TILI O‘QITISH METODIKASI fanidan kurs ishi Mavzu: Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish BAJARDI: YULDOSHEVA MADINA TO‘LQIN QIZI GURUH 22-BTK-07 ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA Toshkent - 2025 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim inson hayotidagi eng muhim bosqichlardan biri bo‘lib, unda bola shaxsining intellektual, ma’naviy, axloqiy va ijtimoiy jihatdan shakllanishi uchun zamin yaratiladi. Ayniqsa, savod o‘rgatish jarayoni — alifbe davri bola tafakkurini o‘stirish, nutqini rivojlantirish va yozuv madaniyatini shakllantirishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu davrda o‘quvchi ilk bor yozuv vositasida o‘z fikrini ifodalash, harf, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni yozish malakasini hosil qiladi. Bugungi ta’lim tizimida innovatsion yondashuvlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va raqamli vositalardan foydalanish savod o‘rgatish jarayonini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Alifbe davrida o‘quvchilarning yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishga yangicha qarash, dars jarayonini interfaol metodlar asosida tashkil etish, shuningdek, har bir o‘quvchining individual xususiyatini hisobga olish dolzarb masalaga aylanmoqda 1 . Yozuv ko‘nikmasi faqat harflarni yozish emas, balki tafakkur, nutq va diqqatni boshqarish, harakatlarni muvofiqlashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, o‘quvchilarni alifbe davridayoq yozuvga to‘g‘ri o‘rgatish keyingi bosqichlarda ularning savodxonligi, mantiqiy fikrlashi va mustaqil yozma ifoda qobiliyatini belgilaydi. Mazkur jihatlar alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish mavzusining bugungi ta’lim amaliyotida dolzarbligini yanada oshirmoqda. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish muammosi pedagogika tarixida alohida o‘rin tutadi. Mazkur masala yuzasidan mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. O‘zbekistonlik pedagog olimalar — M. Qurbonova, N. Jo‘raeva, X. G‘ulomova, M. Yo‘ldosheva, R. Jo‘rayeva, A. Raxmatullaeva 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 31https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 19barmoqlari, qo‘l muskullari harakatini, orqa va bo‘y holatini kuzatib boradi, zarur hollarda individual yordam ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun yozuv mashqlari qisqa, aniq va tizimli bo‘lishi kerak. Dastlabki bosqichda harf elementlari, egri chiziqlar, to‘g‘ri chiziqlar, aylana shakllarini yozish mashqlari bajariladi. So‘ngra bu elementlar asosida harflar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar yozish mashqlariga o‘tiladi. Bu jarayon har kuni muntazam takrorlanib borilishi zarur. Yozuvni o‘rgatishda “ko‘rsat – tushuntir – yozdir – tekshir” tamoyili eng samarali metodlardan biridir. O‘qituvchi avval yozuvni doskada namunali tarzda yozib ko‘rsatadi, keyin o‘quvchilar bilan birgalikda yozadi, so‘ng ularni mustaqil yozishga o‘tkazadi.Yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda vizual idrok muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchi yozilayotgan harf shaklini ko‘rib, uning tuzilishini xotirada mustahkamlaydi, so‘ngra uni harakat orqali ifodalaydi. Shu sababli, o‘qituvchi dars jarayonida doskadagi yozuvni, darslikdagi namunalarni, slayd yoki multimedia vositalarini uyg‘unlashtirib qo‘llashi lozim. Zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘quvchilarga harflar tuzilishini harakatli grafiklar orqali ko‘rsatish ularning idrokini kuchaytiradi va eslab qolishni osonlashtiradi. Yozuv mashg‘ulotlarida o‘qituvchi o‘quvchilarni nafaqat chiroyli, balki savodli yozishga ham o‘rgatadi. Har bir harfning shakli, bog‘lanish joyi, balandligi, satrga nisbati aniq tushuntiriladi. Harflar orasidagi masofa, so‘zlar orasidagi bo‘shliq, satrlar orasidagi oraliq kabi texnik jihatlar ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Yozuv jarayonida xatolarni tuzatish yumshoq, ijobiy shaklda olib boriladi — o‘qituvchi o‘quvchini tanqid qilmasdan, to‘g‘ri shaklni yana bir bor ko‘rsatib, o‘z xatosini tahlil qilishga o‘rgatadi.Yozuv malakasini rivojlantirishda o‘qituvchining individual yondashuvi alohida ahamiyatga ega. Har bir bola o‘ziga xos: kimdir tez yozadi, kimdir sekin; kimning diqqat markazi yuqori, kimning diqqatini tez chalg‘itish mumkin. Shu bois o‘qituvchi mashg‘ulotlarni differensial asosda tashkil etadi. Ba’zi o‘quvchilar uchun harf yozish, boshqalar uchun so‘z tuzish, yana boshqalar uchun gap yozish 252.3. Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirishda uchraydigan xatolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Boshlang‘ich sinfda yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonida har bir o‘quvchi turli xatolarga yo‘l qo‘yadi. Bu xatolar tabiiy va psixologik jihatdan normal holat hisoblanadi, chunki bolaning motorik harakatlari, vizual-idrok va diqqat kuchi hali to‘liq rivojlanmagan. Shu bilan birga, xatolarni to‘g‘ri aniqlash va ularni bartaraf etish metodik jihatdan muhim vazifa hisoblanadi. Yozuvda uchraydigan asosiy xatolardan biri — harflarning noto‘g‘ri shakllanishidir. Ba’zan o‘quvchi harfni qayerdan boshlash, qaysi yo‘nalishda chizish kerakligini bilmaydi. Masalan, “б” harfi uchun egri chiziq noto‘g‘ri boshlanishi yoki “д” harfi balandligi buzilishi mumkin. Bu xatolar dastlab kichik bo‘lib, keyinchalik odatga aylanadi. Shu sababli o‘qituvchi har bir harfning yozilish tartibini ko‘rsatishi, bolani namuna asosida yozishga o‘rgatishi kerak. 6 Ikkinchi ko‘p uchraydigan xato — harflar orasidagi masofa va so‘z bo‘shliqlarining noto‘g‘ri bo‘lishidir. O‘quvchi ba’zan harflarni bir-biriga juda yaqin yoki juda uzoq yozadi, bu esa so‘zni o‘qishni qiyinlashtiradi. Xatoni bartaraf etish uchun o‘qituvchi qog‘ozdagi chiziqlar, satr va bo‘shliqni belgilash orqali vizual yordam beradi. Shu bilan birga, “harfni to‘g‘ri joylashtirish” mashqlari muntazam o‘tkazilishi zarur. Uchinchi xato turi — harflarning noto‘g‘ri bog‘lanishidir. Harflar bir-biri bilan noto‘g‘ri bog‘langanida so‘z noto‘g‘ri yoziladi. Masalan, “мама” 6 Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B. 11–48. 24qobiliyati turlicha. Shu bois interfaol metodlar differensial yondashuv asosida tatbiq etilishi lozim. Jadval 1. Yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlashda qo‘llaniladigan innovatsion metodlar № Innovatsion metod nomi Asosiy maqsadi Qo‘llanish shakli Kutilayotgan natija 1 Interfaol o‘yinli metodlar Yozuv mashg‘ulotlarini qiziqarli va faol shaklda tashkil etish “Top harfni”, “Yashirin so‘z” kabi o‘yinlar O‘quvchilarda yozuvga nisbatan ijobiy motivatsiya shakllanadi 2 AKT (axborot- kommunikatsiya texnologiyalari) Yozuv jarayonini vizual va texnologik vositalar bilan boyitish Interaktiv doska, planshet, video, ilovalar Yozuv harakatlarini eslab qolish osonlashadi, diqqat va idrok kuchayadi 3 Klaster metodi So‘z va harflarni guruhlab o‘rganish orqali mantiqiy yozuvni rivojlantirish Harf asosida so‘z klasteri tuzish Fikrni tizimli ifodalash, yozuvni rejalashtirish malakasi shakllanadi 4 Aqliy hujum (brainstorming) O‘quvchilarda erkin fikr yozish va ijodkorlikni rivojlantirish Rasm, mavzu yoki so‘z asosida yozma topshiriq Mustaqil yozma fikr bildirish va tafakkur faoliyati kuchayadi 5 Loyiha metodi Yozuv malakasini real hayotiy mavzular bilan bog‘lash “Mening oilam”, “Mening maktabim” mavzularida kichik matnlar yozish O‘quvchilarda mustaqillik, ijodkorlik, matn tuzish ko‘nikmasi rivojlanadi 6 Juftlikda yoki guruhda ishlash Hamkorlikda o‘rganish orqali tahlil va nazorat malakasini rivojlantirish Bir-birining yozuvini tekshirish, tahrir qilish O‘z-o‘zini va boshqani baholash, muloqot madaniyati shakllanadi 7 Gamifikatsiya (o‘yinlashtirish) Dars jarayonini raqamli o‘yinlar orqali jonlantirish Ball, yulduzcha, darajali topshiriqlar tizimi Raqobat, motivatsiya, darsga faol ishtirok kuchayadi 8 Konseptual jadval metodi Yozuvni bosqichma- bosqich o‘rganish va mustahkamlash “Harf–so‘z–gap–matn” jadvali asosida ishlash Yozuv jarayoni izchil, tizimli va mantiqiy tarzda amalga oshiriladi 306) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55. 8) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60. 9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48. 10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39. 11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. – B. 12–44. 12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50. 13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57. 14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36. 15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B. 11–48. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz 9yillarda o‘quvchining muvaffaqiyatli ta’lim olishi uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 3 Alifbe davri o‘qituvchidan katta sabr, ijodkorlik va metodik mahoratni talab etadi. Chunki bu bosqichda o‘quvchi hali yozuv qurollariga to‘liq ko‘nikmagan, diqqatini uzoq saqlay olmaydi, harakatlari noaniq bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir darsni o‘yin, tasvir, hikoya, qo‘shiq, savol-javob va interfaol mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirib tashkil etishi lozim. Bu o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularni faol ishtirok etishga undaydi. Alifbe davrida o‘qituvchi tomonidan tanlanadigan metod va usullar ham muhim ahamiyatga ega. An’anaviy o‘qitish usullarini zamonaviy yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish, ya’ni AKT (axborot-kommunikatsiya texnologiyalari), interfaol o‘yinlar, audio-vizual materiallardan foydalanish o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini oshiradi. Masalan, harflarni kompyuter yoki interaktiv doska yordamida o‘rganish, so‘zlarni tovush bilan bog‘lab o‘rganish o‘quvchilar uchun yanada qiziqarli kechadi.Shuningdek, alifbe davrida o‘quvchilar bilan ishlashda differensial yondashuv muhim hisoblanadi. Har bir bolaning o‘ziga xos qobiliyati, o‘zlashtirish sur’ati bor. Shu sababli o‘qituvchi kuchli, o‘rta va sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni to‘g‘ri aniqlab, ularga individual yondashuvni amalga oshirishi kerak. Bu orqali har bir o‘quvchi o‘z imkoniyati darajasida muvaffaqiyatga erishadi, o‘ziga ishonch paydo bo‘ladi va ta’lim jarayonida faol bo‘lib boradi. Alifbe davrining mazmuni o‘quvchining shaxsiy rivojlanishini ham ta’minlaydi. Bu davrda o‘quvchi o‘qish va yozish orqali fikrlashni, eslab qolishni, ifoda qilishni o‘rganadi. Shu bilan birga, yozuv jarayonida tartiblilik, ozodalikka rioya qilish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, diqqatni jamlash kabi hayotiy ko‘nikmalar ham shakllanadi. Bu esa o‘quvchining kelgusidagi o‘quv 3 Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55. 13bo‘yash, shakl yasash kabi faoliyatlarni bajarishi kerak. Bu faoliyatlar qo‘l mushaklarini yozuvga tayyorlaydi va bola qalamni to‘g‘ri tutishni o‘rganadi. Pedagogik jarayonning samaradorligi o‘quvchining faol ishtirokiga ham bog‘liq. Yozuv darslarida o‘quvchining mustaqil fikrlashi, o‘z xatosini anglab, to‘g‘rilash ko‘nikmasini shakllantirish muhim. O‘qituvchi faqat tayyor bilimni beruvchi emas, balki o‘quvchini mustaqil faoliyatga yo‘naltiruvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘quvchining muvaffaqiyatini e’tirof etib, unda o‘ziga ishonch va yozuvga ijobiy munosabat hosil qilishi zarur. Yozuv ko‘nikmasini shakllantirishda psixolingvistik yondashuv ham muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuvga ko‘ra, yozuv jarayonida til va tafakkur o‘zaro bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bola so‘zning tovush tarkibini tahlil qilganida til tizimini, yozuv orqali esa fikrni ifodalashni o‘rganadi. Demak, yozuvni o‘rgatish bu nafaqat texnik, balki tafakkuriy jarayon bo‘lib, u nutq madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, zamonaviy pedagogikada konstruktivistik yondashuvga ko‘ra, o‘quvchi o‘z tajribasiga tayangan holda yangi bilimlarni o‘zlashtiradi. Yozuvni o‘rganishda ham o‘quvchiga mustaqil mashqlar berish, xatolarni tahlil qilish, o‘z fikrini yozma ifodalash imkonini yaratish muhimdir. Bu yondashuv o‘quvchini faollikka undaydi, unda yozuv jarayoniga ongli munosabatni shakllantiradi. Yozuv ko‘nikmasining pedagogik asoslari o‘quv dasturlari va metodikalarda aniq belgilangan. O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan Davlat ta’lim standarti va “Alifbe” darsligi konsepsiyasiga ko‘ra, birinchi sinfda o‘quvchining yozma nutqini bosqichma-bosqich rivojlantirish, to‘g‘ri, chiroyli, tez va ongli yozuv malakasini shakllantirish talab etiladi. Bu maqsadga erishish uchun darslarda o‘yinli mashg‘ulotlar, interfaol metodlar, grafik diktantlar, qo‘l yozuvi mashqlari keng qo‘llaniladi. O‘qituvchi o‘z faoliyatida bolalarning psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olib, ularning qiziqishlarini, hissiy holatini, motivatsiyasini doimo 111.2. Yozuv ko‘nikmasi shakllanishining psixologik va pedagogik asoslari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish murakkab, ko‘p bosqichli jarayon bo‘lib, u bolaning nutqiy, aqliy va motor faoliyatining uyg‘unlashuvini talab etadi. Yozuv bu faqat harflarni chizish emas, balki murakkab aqliy faoliyatning natijasidir. Bola yozayotganda tovushni eshitadi, uni idrok etadi, ongida harf obraziga aylantiradi, so‘ngra qo‘l harakati orqali qog‘ozda ifodalaydi. Shu bois yozuv ko‘nikmasi bolaning eshitish, ko‘rish, tafakkur va qo‘l motorikasining uzviy birligida shakllanadi. Psixolog olimlar, jumladan, L.S. Vygotskiy, A.N. Leontyev, D.B. Elkoninlarning ta’kidlashicha, yozuv — bu bolaning nutqiy faoliyatining yangi shakli bo‘lib, u og‘zaki nutqdan farqli ravishda ongli, rejalashtirilgan, mantiqiy ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Yozuv jarayonida bola tovush-harf munosabatlarini o‘zlashtirib, so‘zlarni tahlil qilish, ularni to‘g‘ri yozish, ma’nosini tushunish orqali fikrni ifoda etadi. Demak, yozuvni o‘rganish bolaning tafakkuri, nutqi va idrokining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Yozuv faoliyatini o‘rgatishda pedagogik yondashuvlar muhim o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchi yosh xususiyatlarini, psixik rivojlanish darajasini, qo‘l mushaklarining tayyorgarligini va tafakkur imkoniyatlarini hisobga olishi lozim. Har bir bola yozuv jarayonini turlicha idrok etadi: kimdir tez, kimdir sekin, kimdir esa motorika jihatidan qiyinchilikka duch keladi. Shu sababli o‘qituvchi individual va differensial yondashuv asosida mashg‘ulotlarni tashkil etishi, har bir o‘quvchi uchun qulay sharoit yaratishi zarur. 4 Psixologik jihatdan bola yozuvni o‘rganish jarayonida bir vaqtning o‘zida bir necha murakkab amallarni bajaradi: diqqatni jamlash, tovushni eshitish, harfni eslab qolish, qo‘lni muvofiqlashtirish, so‘zni to‘g‘ri joylashtirish. Shu 4 Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48. 28bo‘lib, ularni darhol aniqlash, takrorlash va mustahkamlash orqali bartaraf etish mumkin. Men yozuv xatolarini bartaraf etishda interfaol metodlar, o‘yinlar, vizual va kinestetik mashqlar, shuningdek, differensial yondashuvning samarali ekanligini aniqladim. Men kurs ishini bajarish jarayonida amaliy jihatlarni ham o‘rgandim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozuv malakasini shakllantirish usullari, ularni mustahkamlashda interfaol va innovatsion metodlardan foydalanish, o‘quvchi faolligini oshirish yo‘llari — bularning barchasi o‘qituvchi tomonidan tizimli va izchil tatbiq etilishi kerakligini tushundim. Men yozuv malakasini shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich, har bir o‘quvchining individual imkoniyatlari hisobga olinib tashkil qilinishi lozimligini angladim.Men uchun muhim xulosalardan biri shuki, alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish o‘quvchining nafaqat texnik yozish ko‘nikmasini rivojlantiradi, balki uning mantiqiy tafakkuri, nutq madaniyati, diqqat va eslash qobiliyatini ham mustahkamlaydi. Men yozuv o‘rgatish jarayonida o‘qituvchining pedagogik mahorati, metodik yondashuvi va zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi natijani samarali qiladi. Men kurs ishini bajarish davomida alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish mavzusining dolzarbligini, o‘rganilganlik darajasini, nazariy va amaliy asoslarini, innovatsion metodlarni va xatolarni bartaraf etish yo‘llarini batafsil o‘rgandim. Men aniq tushundimki, boshlang‘ich ta’limda yozuv ko‘nikmalarini puxta shakllantirish — bu o‘quvchining keyingi o‘qish, yozish va umumiy bilim olish jarayonining asosini tashkil etadi. Men yakun qilib aytishim mumkinki, alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish — bu murakkab, ammo muhim pedagogik jarayon bo‘lib, u o‘quvchining intellektual va ijodiy rivojlanishini ta’minlaydi. Men bu jarayonni samarali tashkil etish uchun nazariy bilimlar, amaliy metodlar, innovatsion yondashuvlar va individual yondashuvlarni uyg‘unlashtirish zarurligini angladim. Shu bilan birga, men o‘qituvchi sifatida kelajakda alifbe davrida 26so‘zidagi harflar orasidagi bog‘lanish to‘g‘ri bo‘lmasa, so‘z tushunarsiz bo‘ladi. Bu xatoni tuzatish uchun o‘qituvchi dastlab harflar orasidagi bog‘lanishni alohida mashq sifatida o‘rgatadi, so‘ngra so‘z yozishga o‘tadi. To‘rtinchi xato — harflarning noto‘g‘ri o‘lchamlari va balandligidir. Ba’zi o‘quvchilar kichik yoki katta harflarni noto‘g‘ri yozadi, satrga moslashtira olmaydi. Shu sababli o‘qituvchi harflar balandligi, satrga joylashuvi va nisbati bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi, har bir bola alohida nazorat qilinadi. Bu xato ko‘pincha motorik ko‘nikmalar yetarli darajada shakllanmaganda yuzaga keladi. Beshinchi xato turi — xatolarni takrorlash orqali odatga aylanishidir. O‘quvchi bir marta xato qilsa, uni o‘qituvchi vaqtida tuzatmasa, bola bu xatoni odat sifatida davom ettiradi. Shu bois xatolarni darhol aniqlash va ijobiy rag‘bat bilan tuzatish metodik jihatdan muhimdir. O‘qituvchi xatoni tanqid qilmasdan, to‘g‘ri variantni ko‘rsatishi kerak. Yozuv xatolarini bartaraf etishda samarali metodlardan biri — takrorlash va mustahkamlashdir. O‘quvchilar bir harf yoki so‘zni bir necha marotaba yozadilar, shu orqali motorik harakat avtomatlashtiriladi. Takrorlash mashqlari qisqa, ammo tez-tez o‘tkazilishi lozim, bu esa diqqatni charchatmay, yozuvni mustahkamlaydi.Shuningdek, xatolarni bartaraf etishda vizual va kinestetik yondashuvlar muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchi harfni ko‘rib, so‘ng qo‘l harakati bilan chizadi. Bu kombinatsiya yozuvni tezroq o‘zlashtirishga yordam beradi. Misol uchun, o‘qituvchi harfni doskada chizadi, o‘quvchi esa havo bo‘shlig‘ida yoki qog‘ozda takrorlaydi. Yana bir muhim yo‘l — differensial yondashuv. Har bir bola individual tarzda kuzatiladi. Ba’zi bolalar tez yozadi, lekin xatolarga ko‘p yo‘l qo‘yadi, boshqalar sekin, ammo aniqlik bilan yozadi. Shu sababli mashqlar intensivligi va murakkabligi har bir bola uchun alohida belgilanadi. Xatolarni bartaraf etishda interfaol metodlar va o‘yinlar ham samarali hisoblanadi. Masalan, “Top xatoni”, “Harfni to‘g‘ri yoz” kabi o‘yinlar bolalarni

Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish

Купить