• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

15 Продаж

Alisher Navoiy qit’a va fardlarini badiiy tahlil qilish

asar yozishi ularning o‘rtasidagi munosabatlarning nechog‘lik iliq ekanligini bildiradi. Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o gliʻ Shohruh Mirzo shohligi davrida Hirotda tug ildi. Zamondoshlari uning haqida ko pincha ʻ ʻ „Nizomiddin Mir Alisher“ deb yozadilar. Nizomiddin — din-diyonat nizomi degani bo lib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ amir demakdir. Uning ʻ otasi G iyosiddin Muhammad ʻ (uni G iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar ʻ saroyining amaldorlaridan , xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi amirzoda Shayh Abusaid Changning qizi bo lgan, ismi ma lum emas. Alisherning ʻ ʼ bobosi Temurning o g li Umarshayx bilan emikdosh (ko kaldosh) bo lgan ekan. ʻ ʻ ʻ ʻ Buyuk shoir o z asarlarida bu qutlug dargohga yaqinligidan iftixor etishini bayon ʻ ʻ qiladi. Shuningdek, uning tarjimai holiga oid ayrim lavhalar asarlarida uchraydi. Bu shaxs to g risidagi ba zi ma lumotlarni esa uning zamondoshlari o z kitoblarida tilga ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ oladilar. Alisher saroy muhitida yashaganligi uchun alohida tarbiya va nazoratda o sgan. ʻ Kichiklik chog idan she r va musiqaga ishqi tushgan. Olim-u fozillar davrasida ʻ ʼ bo lgan. Uch-to rt yoshlarida davrining mashhur shoiri ʻ ʻ Qosim Anvor ning bir she rini ʼ yod aytib, mehmonlarni hayratga soladi. Bir yildan so ng uni maktabga beradilar. U ʻ bo lajak sulton ʻ Husayn Bayqaro bilan birga o qiydi. Uning zehni va iqtidori haqidagi ʻ gaplar esa el orasida tarqaladi. 1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, temuriy shahzodalar o rtasida taxt uchun ʻ kurash boshlanadi. Hirot notinch bo lib qoladi. Alisherning oilasi Iroqqa yo l oladi. ʻ ʻ Yo lda, ʻ Taft shahrida Alisher zamonasining mashhur tarixchisi, „Zafarnoma“ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Alisher xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi. Tarixchi Xondamir bu bilan bog liq ʻ shunday bir hikoyani keltiradi: 7 Alisher Navoiy she rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlikʼ martabasida turib ham she r yozishni to xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga ʼ ʻ rag bat va hurmat bilan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o zi unga rahnamolik ʻ ʻ qildi. Ulug shoirning ilk she riy devonini muxlislari tuzgan bo lsalar, birinchi ʻ ʼ ʻ devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472–1476-yillarda shohning amri va istagiga ko ra o zi kitob qildi. ʻ ʻ 1485–1486-yillarda ikkinchi devon — „Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481–1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarf-u xarajatini ta min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher ʼ Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141–1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul-asror“(„Sirlar xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti go zal“), ʻ „Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253–1325) javob qildi. U o z dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“, ʻ „Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand bo ldilar. O z xalqining shunday hazinadan bebahra ʻ ʻ qolishi Navoiyni qiynadi. Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o z kuchi va imkoniyatlariga ʻ ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483- yilda o z „Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan ʻ kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zo r ʻ olqish bilan kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoye ul-vaqoe“sidan ʼ : "Shoh Navoiyga: „Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko pdan hal bo lmay keladi, ʻ ʻ 13 3. Asadov M. Soqiynoma: tarix va poetika. – Toshkent: “Tafakkur” nashri ѐY ti, 2020. 352 bet. 4. Ishoqov Yo. So z san ati so zligi, T.: “O„zbekiston” nashri ʻ ʼ ʻ ѐ Y ti, 2014. – 320 bet 5. Nosirov O., Jamolov O. Zi ѐ Y viddinov N. O zbek klassik she riyati janrlari. – T.: ʻ ʼ O qituvchi, 1979. 170 b. ʻ 6. Oymatova M. A. O zbek adabi ʻ ѐ Y tida fard janri poetikasi va tarixi / M. A. Oymatova; A.Navoiy nomidagi til va adabi ѐ Y t in-ti [dis. ... filologiya fan. nomzodi] : dis. ... filologiya fan. nomzodi . – Tashkent, 1999. – 131 b. 7. Orzibekov R. Lirikada kichik janrlar. – Toshkent: 1976. – 168 b. 8. Orzibekov R. Poetika i puti razvitiya janrov uzbekskoy klassicheskoy poezii. Dis d.f.n. – Samarkand, 1983. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror, MAT,7-jild, Toshkent, 1991, 26-bet. 9. Serikova L. Mal ы e form ы liriki Navai. Avtoref. Diss. Kand. F.n. – Leningrad: 1975. 10. Quronov D. va b. Adabi ѐ Y tshunoslik lug ati. – Toshkent: “Akademnashr”, 2013. ʻ – 408 b. 11. O zbek adabi ʻ ѐ Y tida ruboiylar. – T.: Fan, 1987 11. O.Sharafiddinov. Alisher Navoiy. Kitobda: Tanlangan asarlar.-T.: Fan,1978: 12. Ya. G ulomov. Alisher Navoiyning davrini o rganish haqida. Kitobda ʻ ʻ : „Ulug ʻ o zbek shoiri“ ʻ . -T.:1948; 13. Bertels E.E. Navoiy. Opit tvorcheskoy biografii. -M,L.: 1948; 14. Oybek. Navoiyning tarjimayi holi. Kitobda: „Navoiy gulshani“ . -T.:1967; 15. S.G anieva. Alisher Navoiy. -T.:1968; ʻ 16. V.Abdullaev. Navoiy Samarqandda. -T.: 1968 17. Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: G . G ulom nomidagi badiiy ʻ ʻ adabiyot nashriyoti, 1969; 18. V. Zohidov. Ulug shoir ijodining qalbi. -T.: O zbekiston, 1970; ʻ ʻ 19. A.Qayumov. Alisher Navoiy (ajoyib kishilar hayoti). -T.:1976; 20. S.Ayniy. Tanlangan ilmiy asarlar. — T.: Fan, 1978; 35 aytadi. Semurg ga yetishish baxti oldida bu dunyoning tashvishlari hechligini isbotʻ etuvchi biror hikoya keltiradi. Hudhudning gaplari, hikoyalari qushlarga yangi bir kuch bag ishlaydi. Ular hudhudni boshliq qilib, yo lga tushadilar. Hudhud bu ʻ ʻ yo lning ishq yo li ekanligi, unga kirgan odam ʻ ʻ Shayx San on ʼ singari o zligidan ʻ kechishi lozimligini aytadi. Yana bir-biridan jozibali hikoyalar: Nihoyat, qushlar yetti vodiyni bosib o tadilar va o zlarining Semurg ekanligini anglab yetadilar. „Mantiq ʻ ʻ ʻ ut-tayr“ hayoli Alisherga bir umr hamroh bo ldi. Umrining so ngida esa „Lison ut- ʻ ʻ tayr“(„Qush tili“) nomi bilan kitob yozdi. Bo lajak ʻ shoir yana Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlarini ham sevib o qigan. ʻ 1453-yilda Alisherning otasi G iyosiddin Muhammad vafot etadi. ʻ Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kiradi. Avval Sabzavorda , so ng ʻ Mashhadda yashaydi. Ikki maktabdosh do st ʻ — Husayn va Alisher yana birga bo ladilar. Bir munosabat bilan u 50 ming bayt, 100 ming misra she r yod olganini ʻ ʼ aytadi. She r shunchaki nutq o stirish emas, ma rifat, taffakur mashqi ham edi. ʼ ʻ ʼ Navoiy 15 yoshlarida o z she rlari bilan zamonasining mashhur shoirlari diqqatini ʻ ʼ tortgan. Xondamirning yozishicha, she rlari bilan endigina tanilib kela boshlagan ʼ Alisher o z davrining dongdor shoiri Mavlono ʻ Lutfiy xizmatiga boradi. Mavlono undan she r o qishni iltimos qiladi. Alisher o zining: ʼ ʻ ʻ Orazin yopg och, ko zimdin sochilur har lahza yosh, ʻ ʻ Bo ylakim, paydo bo lur yulduz nihon, bo lg och quyosh. ʻ ʻ ʻ ʻ mat’lasi bilan boshlanadigan g azalini o qiydi. She rdan hayratga tushgan keksa shoir ʻ ʻ ʼ bunday deydi: „Valloh, agar muyassar bo lsa edi, o zumning forsiy va turkiy tillarda ʻ ʻ aytgan o n-o n ikki ming baytimni shu g azalga almashtirardim va buni o zimning ʻ ʻ ʻ ʻ katta yutug im deb hisoblar edim“. Bu turkiy (o zbek) she riyatiga juda katta iste dod ʻ ʻ ʼ ʼ kirib kelayotganidan nishona edi. 1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etdi. Hokimyat tepasiga Abusaid Mirzo keldi. Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga sho ng ib ketdi. ʻ ʻ Navoiy esa Mashhad madrasalarida o qishni davom ettirdi. Do stlar orttirdi. Keksa ʻ ʻ 9 ijodiy erkinligini ta minlaydi. Hozirgi o zbek shoirlaridanʼ ʻ Abdulla Oripov , Rauf Parfi va boshqa ijodida fardlar uchraydi. Ulug Alisher Navoiy hayotning sinchkov kuzatuvchisi va chuqur bilimdoni ʻ edi. U gadodan tortib shohgacha, darvishdan tortib donishmandgacha, dehqondan tortib amiru beklargacha – jamiyatning barcha toifa kishilari hayotini eng mayda ikir- chikirlari qadar juda yaxshi bilgan. Bundan tashqari, mutafakkir shoir hayvonot va nabotot olamining, kosmik fazo sirlarining, o z davri fani erishgan yutuqlarning, ʻ inson psixologiyasining ham nozik bilimdoni edi. Biz buni uning yirik epik polotnolarida ham; “Mahbub ul-qulub”, “Arba in”, “Nazm ul-javohir” singari ʼ didaktik asarlarida ham ko ra olamiz. ʻ Badiiy ijod sirlaridan birmuncha xabardor bo lgan kishi(ijodkor va ʻ tadqiqotchi)larga yaxshi ma lumki, hayot tafsilotlarini epik va didaktik asarlarda ʼ istifoda etish uncha mushkul emas, ammo bu unsurlardan lirik asarlarda foydalanish har qanday shoirda ham muvaffaqiyat bilan amalga oshavermaydi. Mubolag asiz ʻ aytish mumkinki, Alisher Navoiy hayotiy tafsilotlarni boshqa hech bir shoirda kuzatilmagan darajada olamni lirik idrok etish jabhasiga tadbiq eta bildi. Chunonchi: Sochni tishlab qanday o rish mumkin? Shoirning muddaosi nima? Ha, shoir bu ʻ baytda ma shuqaning taqimini o padigan sochlaridan bahs ochgan. Agar uzun sochni ʼ ʻ shu sochlar sohibi sohibi to uchiga qadar o rmoqchi bo lsa, tabiiyki, qo llari ʻ ʻ ʻ yetmaydi. Engashib o raman desa, egilgani masofasi qadar soch ham uzoqlashadi. ʻ Shunda u sochni o rtasidan tishlab, yuqoriga ko taradi-da, tikka turib, bemalol ʻ ʻ o rimni oxiriga yetkazadi. G azal muallifi onalarimiz, opalarimiz suvratida ʻ ʻ kuzatganimiz ana shu nozik holatni injabinlik va ustalik bilan she riy matnga olib ʼ kirgan. 24 Shoirning asl muddaosi – ma’shuqaga yo’llangan maktub ustiga tomgan qonli yoshlardan xabar berish. Shu holatga muvofiq parallel keltirilgan hayotiy tafsilot esa kishini o’ylantirib qo’yadi: bolalar varaqlar ichiga gul bargini terib chiqqanlari kabi… Shoir shunchaki bolalarning o’yin-o’yin bilan kitob ichiga gul barglarini solib chiqishlarini nazarda tutganmikan? Balki, Navoiy davridayoq gerbariylar tuzish amaliyoti mavjud bo’lgandir? Bu bayt haqida, balki, tabiatshunos, pedagog olimlarimiz ham o’ylab ko’rarlar? Tig‘ ila paykonlaring yetti ko ‘ ngul bo ‘ lg ‘ ach xarob, Suv quyub tuxm ekting ul kishvarni vayron aylagach. (mazmuni: ko’nglim (ishq tufayli) xarob bo’lgandan keyin unga tig’ va paykonlaring yetib keldi – u mamlakatni vayron qilgandan keyin suv qo’yib, ekin ekib yubording). Bu hayotiy tafsilot o’ylab topilgan yoki ertaklardan olingan emas. Agar o’sha davrdagi turli xil harbiy yurishlarda bosib olingan mamlakat yoki shaharlarning fotihlar tomonidan tep-tekis qilinib, ekin ekib yuborilishi kabi faktlar bo’lmaganda, 30 beruvchi kishi ham yo q. Ketaman, desang etagingdan tutadigan umr yo ldoshing,ʻ ʻ ketsang, ayriliqdan eziladigan do sting bo lmasa. ʻ ʻ Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning bu shaharga kelishi sababini turlicha talqin qiladilar. Xondamir , o qish uchun keldi, ʻ deydi. To g ri u Samarqandda ʻ ʻ din huquqshunosi va faylasuf Fazulloh Abullays qo lida o qidi. ʻ ʻ Zahiriddin Muhammad Bobur uni „Abusaid surgun qildi“, deydi. Bunda ham asos bor. Abusaidning Alisherga munosabati yomon edi. Shoir Samarqandda dastlab moddiy qiyinchilik ichida yashaydi. Keyinroq unga shahar hokimi Ahmad Hojibek rag bat va hoiylik ko rsatadi. Nihoyat, Samarqand o z ʻ ʻ ʻ go zalligi bilan ham Navoiyni maftun etadi. Shoir uni „firdavsmonand“(jannatmisol) ʻ deb ataydi va unga hech qachon „gardi fano“ o ltirmasligini ʻ — zavolikka yuz tutmasligini istaydi. Navoiy shu yillari shoir sifatida juda katta shuhrat topa bordi. 1465–1466-yillarda uning muxlislari she rlarini to plab, „devon“ tuzadilar. Bu ʼ ʻ kitob bugun „Ilk devon“ nomi bilan mashhurdir. 1468-yil oxirida Eronni eggalash uchun bo lgan jangda Abusaid halok bo ladi. Husayn Bayqaro ʻ ʻ 1469-yilning boshida Hirotni qo lga oladi va Samarqandga xat yo llab, Navoiyni o z yoniga ʻ ʻ ʻ chaqiradi. Husayn Bayqaro uni davlat ishlariga jalb etadi va muhrdor qilib tayinlaydi. Alisher Navoiy 1469–1472-yillarda muhrdor, 1472–1476-yillarda vazir bo lib ʻ ishlaydi. 1487–1488-yillarda Astrobodga hokimlik qildi. Husayn Boyqaro uni o ziga ʻ g oyat yaqin tutar, har bir narsada u bilan maslahatlashar va buni nihoyatda qadrlar ʻ edi. To g ri, Bayqaro va Navoiy o rtasiga uchinchi kishi aralashgan, sovuqchilik ʻ ʻ ʻ tushgan paytlar ham bo ldi, lekin o z davrining ikki atoqli arbobi hamkorligi juda ʻ ʻ ko p sinovlardan muvaffaqiyat bilan o tib, avlodlarga o rnak bo ldi. Husayn Bayqaro ʻ ʻ ʻ ʻ saltanatining daslabki yillarida juda notinch kechdi. Xondamirning yozishicha, u taxtga chiqqan yilning o zida Abusaid Mirzoning o g li ʻ ʻ ʻ Yodgor Muhammad taxt da vosi bilan qo zg aldi. Husayn Bayqaro unga qarshi qo shin tortadi va g alaba ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ qozonadi. 1470-yilning bahorida Yodgor Mirzo Astrobodda yana bosh ko taradi. ʻ Husayn Bayqaro Navoiyni yoniga olib, qo shin bilan yana yo lga tushadi. Xuddi shu ʻ ʻ 11 shuni bugun bir yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi bo lishini ko pdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi.ʻ ʻ 1.2. Alisher Navoiy asarlarining janriy xususiyatlari. Ulug shoirning ilk she riy devonini muxlislari tuzgan bo lsalar, birinchi ʻ ʼ ʻ devoni — „Badoye ul-bidoya“ („Badiiylik ibtidosi“)ni 1472–1476-yillarda shohning amri va istagiga ko ra o zi kitob qildi. ʻ ʻ 1485–1486-yillarda ikkinchi devon — „Navodir un-nihoya“(„Nihoyasiz nodirliklar“) maydonga keldi. Alisher Navoiy 1481–1482-yillarda „Vaqfiya“ asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ishning sarf-u xarajatini ta min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher ʼ Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141–1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qolgan „Xamsa“ yaratish edi. Nizomiyning „Panj ganj“ nomi bilan tarixga kirgan „Xamsa“si 5 masnaviydan tashkil topgan edi: „Maxzan ul-asror“(„Sirlar xazinas“), „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Hayf paykar“(„Yetti go zal“), ʻ „Iskandarnoma“. Yuz yildan keyin unga Xusrav Dehlaviy (1253–1325) javob qildi. U o z dostonlarini „Matla ul-anvor“ („Nurlar boshlanishi“), „Shirin va Xusrav“, ʻ „Majnun va Layli“, „Hasht behisht“(„Sakkiz jannat“), „Oynayi Iskandariy“ (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi. Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand bo ldilar. O z xalqining shunday hazinadan bebahra ʻ ʻ qolishi Navoiyni qiynadi. 14 shoir bunday o’xshatishdan foydalanmas edi. U ijtimoiy hodisa ustiga ishqiy mavzu bilan bog’liq parda tashlab, davr fojiasidan ogoh etadi. Bong uradi. Mana bu bayt esa ijodkor yashagan ijtimoiy muhitda inson hayotining, uning taqdiri, orzu-intilishlarining arzimas bir narsa bo’lganligidan darak bermaydimi: Davron sanga zulm etsa, qadahlar to’la may ich, Qon yutsang ayog’lar to’la davrong’a ne parvo? (mazmuni: davron senga zulm qilsa, qadah to’la may ich, chunki qadah to’la qonlar yutsang ham davronning parvoyiga kelmaydi). Ma’lumki, Alisher Navoiy yirik epik asarlarida turli syujetlar vositasida o’zi yashab turgan jamiyatga oid tanqidiy qarashlarini katta jasorat bilan o’rtaga tashlay bilgan. Butun kuchini xalq manfaatiga yo’naltirgan Farhodning, chinakam insoniy fazilatlar sohibi bo’lgan Layli va Majnunning oxir-oqibatda halokatga mahkum bo’lishi mutafakkir shaxsning o’z davriga bergan bahosi o’laroq ko’zga tashlanadi. Xususan, shoh Bahrom taqdirining fojiali yakunida mutlaq hokimiyatga asoslangan davr ijtimoiy tuzilmasining nobopligiga, bunday tuzumda biror tabaqa vakili baxtli bo’la olmasligiga oid xulosa muhrlangan. Yuqoridagi ikki she’riy parchada istifoda etilgan hayotiy tafsilotlar shoirning bu taxlit xulosasini mustahkamlaydi. Zamon va tuzum haqidagi bu nuqtai nazar tasodifiy bo’lmay, mutafakkir shaxsning, gumanist adibning o’z zamoniga oid barqaror bir qarashi bo’lganligini tasdiqlaydi. Xulosa. Shoir lirikasida yana shunday baytlar borki, ularni maxsus kuzatishlarsiz yoki maxsus bilimlarsiz tushunish mushkul. Chunonchi: Kosh o’yub yoqsang qaro bo’lg’an ko’zumning mardumin, Xoli mayguningni qilg’ancha qo’yub anbar qaro. Baytning mazmuni shunday: may rangidagi xolingni anbar bilan qaro qilgandan ko’ra, koshki mening qop-qora bo’lgan ko’zim mardumagini o’yib, yoqsayding. Xo’sh, xolni anbar bilan bo’yashning ko’z mardumini o’yib, yoqish bilan nima 31 „Tarixi anbiyo va hukamo“ ( „Payg ambarlar va hakimlar tarixi“ʻ , 1485–1498) asarining birinchi bo limida ʻ „Qissas ul-anbiyo“lar an analarini davom ettirib, Odam ʼ alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Ya qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi ʼ payg ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni hakimga ham ʻ anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning „Hukamo zikrida“ deb nomlangan ikkinchi bo limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog urs, ʻ ʻ Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi. II.BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA KICHIK LIRIK JANRLARNING O‘ZIGA XOSLIGI. 2.1. Qit’a va fard janrining strukturaviy xususiyatlarini tahlil qilish metodikasi. Navoiy ijodi va uning shaxsiyati cheksiz bir ummondir. Bu ummonning qariga yetish, uni anglash uchun g‘ovvos bo‘lib dur-u gavharlarni terish zarur. G arbda ʻ Chig atoy adabiyotining buyuk vakili, sharqda "Nizomi millat va din" unvoni bilan ʻ ulug langan, o zbek tilining asoschisi hisoblangan Mir Alisher Navoiy ko p sohalarga ʻ ʻ ʻ o zining asarlari bilan katta hissa qo shgan. O zbek she riyatida uning she riy asarlari ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ yuqori cho qqida turadi. Ruboiy, tuyuq, lug z (chiston)larining barchasi o zining ʻ ʻ ʻ mukammal, beqiyosligi bilan ajralib turadi. Asarlarining ichida qit'aning alohida o rni ʻ bor. Ma’lumki, Alisher Navoiy asarlari zamonlar oshasa-da, o’z mazmunini, buyukligini,teranligini yo’qotmaydi. Necha zamonlar o’tibdiki, uning asarlarining mavzusi, g’oyasi, jamiyatda insonlar o’rtasidagi munosabatlarda, ibrat kitobi desak, mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Xususan, uning qit’alarining mavzusi, g’oyasi hayot bilan hamnafas. Bundan bir necha asr oldin yaratilgan bu noyob durdonalar xalqimizning ma’naviy xazinalaridan biridir. Navoiygacha bo’lgan o’zbek adabiyotida qit’a namunalari Hofiz Xorazmiy “Muhabbatnoma” (1 ta), “Bang va 20 payt Hirotda qo zg olon bo lganligi xabari keladi. Husayn Bayqaro Navoiyni ungaʻ ʻ ʻ katta vakolatlar berib poytaxtga qaytaradi. Navoiy shaharda adolatni tiklab, xalqni tinchlantiradi. Shunday to qnashuvlarning birida Yodgor Mirzoning qo li baland ʻ ʻ kelib, poytaxdagi ayrim kishilar unga qo shiladilar. Mojarolarni tinchlantirish ʻ maqsadida uylangani Abusaidning qizi Robiya Sultonbegim eriga hiyonat qilib, u safariga ketganida poytaxtda inisi Yodgor Mirzo nomiga xutba o qitadi. Yurt bir ʻ muddat Yodgor Mirzo qo liga o tadi. Bu hol Husayn Bayqaroga qattiq ta sir etadi va ʻ ʻ ʼ u tushkunlikka tushadi. Navoiy shunday paytda uning yonida turadi, tassali beradi. O sha 1470-yilning o zida payt poylab, Navoiyning maslahati bilan Murg ob daryosi ʻ ʻ ʻ bo ylaridan juda qisqa muddatda Hirotga yetib keladi va ʻ Bog i Zog onda ʻ ʻ maishatdan charchab uxlab yotgan Yodgor Mirzoni qo lga oladi. Shundan ʻ keyingina Xurosonda ma lum muddat tinchlik, osoyishtalik qaror topadi. Alisher ijod ʼ kishisi edi. U tabiatan buyruqvozlikdan va hukmfarmonlikdan yiroq, tafakkur hamda taxayyulga moyil, g oyat nozikta b bir kishi edi. Mansab-lavozimlar har qancha ʻ ʼ yuksak bo lmasin uning uchun zil-zambil yuk bo lib, Husayn Boyqaroga bo lgan ʻ ʻ ʻ ixlos va muhabbatigina uni iste fo berishdan saqlab turar edi. Shunga qaramasdan, u ʼ sadoqat bilan xizmat qildi. Donishmadnligi, tadbirkorligi bilan ko plab g alayonu qon ʻ ʻ to kishlarning oldini oldi, urushlarni yarashishga aylantirdi. Uning bu fazilati, ʻ ayniqsa, 1472–1476-yillardagi vazirlik faoliyatida yaqqol namoyon bo ldi. Husayn ʻ Bayqaro hokimyat ishlarida Navoiyning aql va sadoqatiga tayanib ish ko rdi. Uni, ʻ qarshiligiga qaramasdan, yuqori martabalarga tayinladi, 1472-yilda esa „amir“(vazir)likka qo ydi. Buyuk shoir „amiri kabir“ (ulug amir), „amirul muqarrab“ ʻ ʻ (podshoga eng yaqin amir) unvonlariga musharraf bo ldi. Uning vazirlik yillari ʻ Hirotda obodonlik avj olgan, madaniyat gullab, yashnagan davr bo ldi. Ulug amir ʻ ʻ o zi bosh bo lib, suvsiz yerlarga suv chiqardi, eski ariqlarni tozallatirdi, yangi ʻ ʻ kanallar qazdirdi. Eski binolarni ta mir qildirib, yangilarini qurdirdi. Ko plab ʼ ʻ madrasalar, xonahoqlar soldirdi. 12 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI _____________________________ UNIVERSITETI ____________________________ FAKULTETI ____________________________ KAFEDRASI ________________________ ta’lim yo‘nalishi _____ -guruh talabasi ______________________________ ning “ ALISHER NAVOIY QIT’A VA FARDLARINI BADIIY TAHLIL QILISH ” MAVZUSIDAGI KURS ISHI Himoyaga tavsiya etaman: Kafedra mudiri : __________ Ilmiy rahbar: __________ f.f.f.d.,PhD,dots., M.Q.O‘razbayeva f.f.f.d.,PhD., M.N.Kadirova Mundarija 1 Qoldi hayron zohid ashkimda ko rub har yon hubob,ʻ Ro stoyidekki, hayrat aylagay o rdu ko rib. ʻ ʻ ʻ Ya ni: oshiqning ko z yoshlari azbaroyi ko pirib-toshganidan uning ustida ʼ ʻ ʻ pufakchalar hosil bo lgan; ishq sirlaridan bexabar zohid bu holni ko rib xuddi ʻ ʻ shaharga kelib qolgan qishloqidek hayratga tushdi. 2.2.Qit’a va fardlarni interfaol metodlar vositasida tahlili qilish usullari. Qishloqda katta bo lgan qaysi birimiz shaharga ilk marta kelganda Navoiyning ʻ “ro stoyi”sidek hayratga tushmaganmiz?! Shoir hayratning darajasini ko rsatmoqchi, ʻ ʻ xolos. Bu o rinda kamsitish haqida so z bo lishi mumkinmas. Aslida qishloq ʻ ʻ ʻ kishisining shahar manzaralaridan bu hayrati – odamiyat hayotining boshlang ich ʻ tabiiyligi va soddaligi ila insonning yaratuvchiligi – taraqqiyot natijasi o laroq ʻ voqelikka aylangan yaratuvchiligi to qnashuvidan tug ilgan uchqunlardir. ʻ ʻ Navoiyning zohidi ham daf atan oshiqning jo shqin holatini tushunmaydi, hayronu ʼ ʻ lol qotadi. Shoir tarkidunyochi zohidning hammaga ham uncha tushunarli 26 chog’ir munozarasi” (2 ta) mavjud bo’lsa-da, bu janrning yuqori mavqeyga ega bo’lishi Navoiy nomi bilan bog’langan. Navoiy qit’alari poetikasi uchun xos bo’lagn yangiliklardan biri ularning har biri maxsus sarlavhaga ega bo’lganidadir. Qit’anavislikdagi bunday an’ana faqat forsiy shoirlardan Anvariy (1090-1170/75) va turkiynavis shoirlardan Alisher Navoiy devonlaridagina uchraydi. Yuqori o‘ltururni kim tilasa, Kishilikdin ani yiroq bilgil, O‘lturur safda yuqorilikdin O‘lturur safda yaxshiroq bilgil. Alisher Navoiy o’zining asarlarida hukmdorlar, mansab egalari haqida juda ko’p yozgan. Bu o’y-xayollar orzusida juda ko’p obrazlar yaratgan. Masalan, “Hayrat ulabror” dostonidagi Shoh Goziy hikoyatida shohning adolatpeshaligi oldida hatto ona ham o’z da’vosidan kechishi, yoki “Majolis un-nafois” asrining yettinchi majlisi Salotin bobida deb nomlanishining o’zida ham sultonlar va ularning davlat ishlaridagi amallari aytib o’tilgan. Navoiy o’zining orzusidagi hukmdor qanday bo’lish kerakligini o’zining asarlari orqali yaratgan obrazlari yordamida ifoda etgan. Yuqoridagi qit’ada ham hayotda faqat amal-mansab ilinjida yurib shuning orqasidan boylik orttirib, o‘zini, o‘zligini unutadigan shaxslar hozirgi zamonamizda 21 21. Fitrat. Navoyining forsiy shoirlig i va fors tilidagi asarlari to g risida.ʻ ʻ ʻ Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: 2000; 22. M.Shayxzoda. G azal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972; ʻ 23. Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merositadqiqotidan . „O zbek tili va adabiyoti“ ʻ jurn. 1965, № 5; 24. A.Rustamov. Navoiyning badiiy mahorati. -T.: 1979; 25. A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi. -T.: 1961; 26. Yo.Ishoqov. Navoiy poetikasi. — T.:1984; 27. M.Hakimov. Navoiy asarlari qo lyozmalarining tavsifi. ʻ — T.: 1983). 28. B. Akrom. Fasohat mulkining sohibqironi. -T.:1991; 29. Z.Hamidov. Navoiy badiiy san atlari. ʼ — T.: Universitet, 2001; 30. N.Bozorova. Alisher Navoiy g azallarida ko ngil obrazi. -T.: 2002; ʻ ʻ 31. I.Haqqulov. Tasavvuf va she riyat. ʼ — T.: 1991; 32. H.Karomatov. Qur on va o zbek adabiyoti. -T.: Fan, 1993; ʼ ʻ 33. N.Komilov. Tasavvuf. -T.: 1996; 34. I.Haqqulov. O zbek tasavvuf she riyatining shakllanishi va taraqqiyoti. DDA.- ʻ ʼ T.:1995. 35. Sultonmurod Olim. Naqshband va Navoiy. — T.: O qituvchi, 1996; ʻ 36. R.Vohidov. Navoiy va ilohiyot. — T.: 1997; 9. A.A zamov. Munojotnoma. - ʼ Namangan: 1997, -T.: 2001; 37. Yo.Ishoqov. Naqshbandiya ta limoti va o zbek adabiyoti. -T.: 2002; ʼ ʻ 38. A.Rustamov. Alisher Navoiyning „Maxbubul–qulub“ asari grammatik xususiyatlari. Nomz. diss. -T.: 1959; 39. Bertels E.E. Navoiy i Djami. -M.: Nauka, 1965; 40. Navoiy va adabiy ta sir masalalari. ʼ — T.: Fan, 1968. 36 taraqqiyoti bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy-adabiy muammolarning yechimini topishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzuning o‘rganilishi. Sharq mumtoz adabiyotida lirik asarlarni o‘rganish jarayonida bir qator ilmiy natijalar olib kelinmoqda. Alisher Navoiy ilmiy merosini o‘rganish shoir hayotligidayoq boshlangan. Mustaqilligimiz sharofati bilan Alisher Navoiy merosini qayta ko‘rib chiqish, uning ijodiy faoliyatini mukammal o‘rganish zarurati paydo bo‘ldi. So‘nggi yillarda Navoiy hayoti va ijodiga bo‘lgan qiziqish tobora ortib bormoqda. Shoir lirikasini mumtoz adabiyot namunalari bilan bog‘liq holda uning dunyoqarashi, ijtimoiy hayotga munosabati masalalarini tahlilga tortish adabiyotimizning muhim vazifalaridan biri. Tadqiqotning maqsadi va vazifasi. Alisher Navoiy ijodini o‘rganishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish, o‘quvchilarning mumtoz adabiyot namunalariga nisbatan aqliy va ijodiy faolligini oshirish kurs ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy-ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish; 2. Navoiy ijodiga oid matnlar bilan ishlash va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida Alisher Navoiy hayoti va ijodiga oid manbalar mazmuni, maqsadi va qurilishini o‘rganish 4. Ta’lim jarayonida mumtoz adabiyot namunalarining dolzarb muammolarini aniqlash. 5. Alisher Navoiy ijodiga oid ma’lumotlarning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 5 Aslida Alisher Navoiy shohlaru saroylardan tortib oddiy xalqning kundalik turmushi va kulbasigacha; o’n sakkiz ming olam sirlaridan tortib oddiy insoniy munosabat etikasigacha; tasavvufday murakkab falsafadan tortib maishiy hayotning mayda-chuydalarigacha – hayotning jamiyki qavatlarini juda chuqur bilgan. U mahzun qalbi, chuqur insoniy iztiroblari, komil inson sog’inchi va insonparvar g’oyalari bilan barcha zamon va makon kishilari ko’ngliga juda yaqin ijodkordir. Bundan tashqari, buyuk shoir ijodi – she’rni kundalik turmush hodisalari bilan to’qnashmaydigan samoviy sayyora deb tushunadigan bugungi ayrim qalamkashlar uchun ham katta ijod maktabidir. Alisher Navoiy asarlarining shafqatsiz Vaqt omilini pisand etmasligi, turli davrlarda yashagan insonlar qalbini zabt eta olish asrori ham uning oddiy xalq turmushidan o’zini baland tutmagani; xalq hayotini eng mayda ikir-chikirlarigacha sinchkovlik bilan kuzatgani va chuqur bilgani, xalq qalbining eng ichkin qavatlaridagi dardu iztiroblarini anglab, ularni o’z dardlari kabi kuylay bilgani, xalqning har bir vakili qalbiga yaqin hodisalarga san’atkorona bezak bera olganidadir. Zero, badiiy adabiyot umrzoqligining, hamma davrlarda o’qimishliligining shartlaridan biri shuki, o’quvchi unda o’z hayotini, o’z his-tuyg’u va iztiroblarining in’ikosini ko’rishi lozim. Yana: ijtimoiy hayotda so’z san’atiga bo’lgan, hech qachon yo’qolib-bitmaydigan ehtiyojning mavjudligi – oddiy o’quvchi o’zi ifoda etolmay, qalbida tugunak bo’lib og’riq berayotgan hollarning So’zda voqelanishidan yayralishi; tashqariga chiqolmay turgan og’ir energiyadan xalos bo’lishi bilan shartlangandir. Agar Alisher Navoiy she’rlarida shunchaki badiiy tasvir vositasi sifatida maydonga chiqqan hayotiy tafsilotlarni bir joyga jamlasak, tarixiy davr va unda yashagan kishilar turmushiga oid katta entsiklopediya, shuningdek, ajoyib hikmatlar kitobi vujudga keladi. 33 „Xamsa“ haqida xorijiy olimlar A.Vamberi, J.Malokolin, F.Richard, L.Vari, Y.Ekman, E.Partele; rus tadqiqotchilari I.Krachkovskiy, V.Bartold, E.Bertels, Konrad, B.Jirmunskiy, A.Yakubovskiy, A.Semyonov; turk olimlari F.Ko prulu,ʻ A.S.Levend, K. Eraslon; ozar olimlari H. Arasli, G. Aliev; o zbek olimlari Fitrat, ʻ I.Sulton, V.Zohidov, A.Qayumov, T.Jalolov, Sodir Erkinov, S.Nazrullaeva, A.Abdug afurov, M.Hakimov, S.Hasanov v.b. ishlari ma lum. ʻ ʼ O zMUda ʻ „Xamsa“ni tadqiq etish borasida B.Qosimov, B.Akrom, H.Boltaboev, A.Erkinov, D.Farmonova tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singigan bo lsa-da, maxsus ʻ "Lison ut-tayr" dostoni(1499)da, "Nasoyim ul-muhabbat" (1495– 1496)da, "Tarixi anbiyo va hukamo" (1485–1488), „Arbain“ , „Munojot“ singari asarlarida aks etgan. "Lison ut-tayr"da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan. O zbekiston ʻ mustaqillikka erishganidan so ng Navoiy asarlarini diniy va so fiylik ʻ ʻ jihatidan o rganish kengaydi, ular ob ektiv va ilmiy bahosini ʻ ʼ olmoqda. „Arbain“ , „Munojot“ kabi asarlari chop etildi. Jomiyning „Nafahotul-uns min hazarotil-quds“ tazkirasini tarjima qilib va to ldirib, so z yuritilgan 618 ta ʻ ʻ shayxlar sonini 770 taga yetkazdi. „Majolisun-nafois“ (1490 –1491; 1497–1498) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma lumot ʻ ʼ bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo lmagan ʻ shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, to rtinchi majlisda beshinchi ʻ majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi ma lumotlar jamlangan. ʼ Asar Fahriy Hirotiy(1521–1522), Muhammad 18 aloqasi bor? Surma tayyorlash jarayonini bilgan kishi uchun bu ikki hodisaning aloqasi bor. Qadimdan ma’lum bo’lgan va bizning kunlarda ham saqlanib qolgan xonaki texnologiyaga ko’ra, surma tayyorlash uchun mol suyagi ichidagi ilik olinib, eritiladi. Keyin undan sham tayyorlab, yoqiladi; tutuniga metall yoki oyna parchasini tutib, hosil bo’lgan qurum yig’iladi. Mana shu qurum – surmaning o’zidir. Oshiq istaydiki, suyak ichidagi ilik o’rniga uning ko’zi ichidagi mardumakni yoqib, surma tayyorlasinlaru, ma’shuqa undan xolini qora qilish uchun foydalansin. Borakalloh, xol bo’yash uchun necha-nechalab moddalar tiqilib yotgan olamda hayot qadar qimmatga ega bo’lgan ko’z mardumini yoqib, ma’shug’iga nisor qilmoqchi bo’lgan oshiqqa! Shoir, asosan, ayollar tomonidan qo’llangan texnologiyadan ham boxabar bo’lgan va uni ingichka bir mahorat bilan ishqiy bayt mazmuniga uyg’unlashtira olgan. Alisher Navoiy g’azallarini hayotiy tafsilotlar nuqtai nazaridan kuzatish yana shunday xulosani beradiki, shoir badiiy ijodning mohiyatini, san’atkor shaxsning ijtimoiy borliqdagi o ‘ rni va vazifalarini juda keng va teran: 1. hayotga faol munosabatda bo’lish; uning har bir narsa-hodisasiga tiyrak qarash; 2. xalq turmushining eng mayda ikir-chikirlariga ham befarq bo’lmaslik; 3. badiiy fikrni xayoliy o’ydirmalar vositasida emas, shu asar o’quvchisining kundalik turmushiga daxldor, unga tanish bo’lgan narsa-hodisalar orqali anglatish tarzida tushungan. Bugungi kitobxon o’zining ulug’ shoirini ko’p hollarda o’zidan ancha yiroq – qo’l yetmas yuksaklarda turguvchi, oddiy odamning aqli yetmaydigan buyuk, xayoliy-shoirona narsa-hodisalarnigina kuylagan yoki faqat Alloh ishqi bilan yashab, yerni unutgan samoviy shoir sifatida qabul qilayotgani, ayrim adabiyotshunoslar ham shoir ijodini mana shu taxlit tadqiq etayotganlari sir emas. 32 Yana bir baytda “Havas ishq aylagan ozoda, kechkil bu xayolingdan, Ki chiqmas bu tikan ko nglingda nogah ustivor o lgach” deb o qiymiz. Agar qo lgaʻ ʻ ʻ ʻ kirgan zirapcha tikka turib qolsa, uni chiqarish qiyin bo ladi. Ishqday ichkin bir ʻ tuyg u bilan kundalik turmushning oddiydan-oddiy bu hodisasi o rtasidagi ʻ ʻ mushtaraklikni topish va uni nafis bir libosga o rab lirik she r hududiga olib kirish ʻ ʼ uchun faqat Navoiyday daho egasi bo lmoq lozim. Zero, mavhum tushunchalar bilan ʻ moddiy narsa-hodisalar o rtasidagi o xshashlik, umumiylikni ko ra bilish, mavhum ʻ ʻ ʻ tushunchalarni mana shu taxlit “moddiylashtirish”, ifodalashgina mumkin bo lgan ʻ hodisani suvratlantirish assotsiativ tafakkuri chuqur, tasavvur kuchi juda o tkir ʻ ijodkorlargagina xosdir. She riyat ham adabiyotning boshqa turlari kabi tasvir ila ʼ tirikdir. Obraz ila tirikdir. Sidirg a mushohada, mulohaza, bayon, quruq nasihat ʻ badiiy so zniki emas. Alisher Navoiy shunchaki mushohada yuritmaydi, o z ʻ ʻ mulohazasini bayon qilmaydi; bil aks, haqiqiy badiiy suvrat – yorqin tasvir yaratadi. ʼ Chunonchi: 25 shoir Kamol Turbatiyni shu yerda uchratdi. Turbatlik bu shoir Alisher bilan bir bayt muhokamasi ustida tanishib qoldi. Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Biroq poytaxtda uni noxushliklar kutadi. Abusaid Mirzo u bilan taxt talashayotgan Husayn Bayqaroni yaqin kishilarini ta qib va tayziq ostiga olgan, jumladan, tog alariʼ ʻ Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G aribiylarni ʻ oldinma-keyin qatl ettirgan edi. Ular iste dodli shoirlar edi. Alisherning ota mulki musodara qilingan, hatto yashab turgan ʼ boshpanasi ham qolmagandi. U shaharda uzoq qola olmadi. Holbuki, yosh shoirning ijodi barq urgan payti edi. Abdurahmon Jomiydek zamonasining alloma adibi bilan yaqindan tanishib, saboqlar olgani, mehr qozongan edi. Navoiy — „Mahmud Nuran“ deb e zozlagan bu mashhur shoir va olim o zini siyosatdan uzoq tutar, hatto shahar ʼ ʻ tashqarisidagi Sa diddin Koshg ariy ʼ ʻ (1456-yilda vafot etgan mashhur shayx, Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy qilib, o sha yerda yashar edi. ʻ Navoiyning Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she riy maktubi bor. U ʼ „Masnaviy“ nomi bilan „Xazoyin ul-maoniy“ning birinchi devoniga kiritilgan. Mutaxasisslar uni Navoiyning Hirotdan Samarqandga jo nash oldidan yozgan ʻ maktubi deb hisoblaydilar. Chamasi, shoir safar oldida Ardasher bilan xayrlashmoqchi bo lgan, lekin uni topmagan. So ng ushbu maktubni yozib qoldirgan. ʻ ʻ Maktub Alisherning safar oldidagi kechinmalari va o z otasidek yaqin ko rgan ʻ ʻ Sayyid Hasan Ardasherning sifatlarini ta rif etish bilan boshlanadi. Vatan va ʼ do stlarni tashlab ketish og ir. Xayrlashmay ketish undan ham og ir. U ulug do stiga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ketishi sabablarini tushuntirmoqchi. Xat shu munosabat bilan yozilgan. Inson so z ʻ bilan ulug dir, „falak jismining joni“ — so z, ayqisa „nazm“ (she r), deydi shoir. Va ʻ ʻ ʼ o zida she r yozishga juda katta kuch-qudrat sezayotganini aytadi. Shunday qudratki, ʻ ʼ agar Firdavsiy o z ʻ „Shohnoma“sini 30 yilda yozgan bo lsa, u o shanday asarni 30 ʻ ʻ oyda yoza oladi. Nizomiy Ganjaviyning 30 yil sarflab maydonga keltirgan „Xamsa“si uning oldida 2-3 yillik ishdir. Faqat unga imkon kerak. Yurt esa notinch, odamlarda vafo yo q. Insoniylik qolmagan, zulm avjida. Hatto tasalli ʻ 10 I.BOB. ALISHER NAVOIYNING MUMTOZ ADABIYOTDA TUTGAN O‘RNI VA ROLI. 1.1. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga oid manbalar. Alisher Navoiy – muhim siyosiy o‘zgarishlar davrida yashab, tarixga o‘z munosib hissasini qo shgan betakror shaxs. Bolalik va yoshlik yillari muhim davlat‟ arboblari va allomalar orasida o‘tgani sababidan, Navoiyning kelajakdagi davlat ishlaridagi muvaffaqiyatlariga asos bo‘lgan. Ayniqsa, Temuriylar davlati davrida muhim lavozimlarda ishlagan, Navoiy Husayn Bayqarodek sultonga butun umrlik do‘st edi. U yozgan asarlarni o‘rganish Navoiyning ilmiy shaxsi haqida tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. U til, she’riyat, hikoya va tarix sohalarida ishlagan. Hirotda tug ilgan Alisher Navoiy uyg ur qabilasidandir. Otasi Kichkina bahodir ʻ ʻ nomini olgan, Temurning nevaralari xizmatida ishlagan, keyingi yillarda Boburshoh saroyida ham muhim lavozimlarda faoliyat yuritgan. Temur xoni Shohruh vafotidan keyin Hirotni tark etishga majbur bo‘ldi va Alisher Navoiy bolaligining bir qismini Iroqda o‘tkazdi. 1452-yilda Xurosonga qaytib keladi. Ilm oldi. Navoiy olgan bilim uning ijodi va keyingi davrda davlat arbobi sifatida paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi.Navoiylar oilasi temuriylar saroyida, hukmron oilada muhim lavozimlarda xizmat qilgan zodagonlardir. Alisher Navoiy saroyda yashab, Husayn Boyqaro bilan bir umrlik uzilmas rishtalar bilan bog‘landi. Bu ishonch asosidagi do stlik keyingi ʻ yillarda uni vazir darajasigacha olib chiqdi. Husayn Bayqara uni o‘g‘liga “ko‘kaldosh” deb belgiladi. Navoiy o‘n besh yoshga to‘lganida otasidan ayrilib, Husayn Boyqaro va Abul Qosim Bobur xizmatida ishlaydi. Alisher Navoiy o n ʻ to qqiz yoshga to lganida mashhur so fiy shoir Abdurahmon Jomiy bilan tanishib, ʻ ʻ ʻ unga shogird bo ldi. Abdurahmon Jomiy o‘z asarlarida do‘st va sodiq do‘st ekanligini ʻ yozadi. Abdurahmon Jomiy vafotidan so‘ng Alisher Navoiyning unga atab biografik 6 Zamonaviy ilm-fan tamoyillari bilan ish ko’rayotgan bugungi navoiyshunoslik bir asrdan ziyod vaqt mobaynida ulug’ adib asarlarini to’plash, tabdil va nashr qilish, ilmiy tadqiq etish borasida katta ishlarni amalga oshirdi. Biz mutafakkir shoir yashagan asrdan ancha uzoqlashdik. Ijtimoiy va texnikaviy taraqqiyotdan tashqari, turmush tarzi, maishiy urfu rusumlar ham o’zgardi. Shunga ko’ra, bugunga kelib adabiyotshunoslik oldida ilm ahli uchun amalga oshiriladigan chuqur tadqiqotlardan tashqari, Alisher Navoiy asarlarini zamondosh o’quvchiga tushunarli tarzda yetkazish, ularning chinakam xalqchil, oddiy odamlar qalbiga-da yaqin asarlar ekanligini ko’rsatishdan iborat vazifa ham turibdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Adabiy turlar va janrlar. 3 jildlik, 2-jild. Lirika. – T.: Fan, 1992. 2. “Alisher Navoiy: qomusiy lug at” / Mas ul muharrir: Sh. Sirojiddinov. – T.:ʻ ʼ “Sharq”, 2016. B. 179. 34 (mazmuni: og zidan achchiq so zlarni aytib, ko zidan zaharlar sochadi;ʻ ʻ ʻ pistaning sho rligi ayb, bodomning achchiqligi hayratlanarli bo lmaganidek, bu hol ʻ ʻ ayb ham, hayron qolarli ham emas). Navoiy yana shunday hayotiy tafsilotlarni istifoda etadiki, ular 5-6 asr beridagi kitobxonga o sha davr ijtimoiy hayotidagi ayrim qonun-qoidalardan, taraqqiyot ʻ darajasidan, turmushning ayrim detallaridan xabar beradi. Bu tafsilotlar nafaqat adabiyotshunoslar yoki so z san ati muxlislari uchun, balki boshqa soha ʻ ʼ tadqiqotchilari, tarixchilar, tarixiy mavzuda asar yozmoqchi bo lgan adiblar, ʻ rejissyorlar uchun ham muhim bo lishi mumkin. Jumladan, oltinni boshqa ʻ moddalardan ajratish usuli: Oltin ezinib-erib kuygan sayi xolis bo lur, ʻ Ne ajab, sarg arsa yuz yetkan sayi emgak manga. ʻ (mazmuni: oltinni ezgan-eritgan sayin tozarib borgani kabi mashaqqatlarga uchragan sari mening yuzimning (toza oltinday) sariq bo lishi ham hayron qolarli ʻ emas); 29 Karvon Yazd cho li bilan Hirotga borarkan, tungi yurishlardan birida ot-ulovʻ ustida hammani uyqu bosadi. Alisher mingan ot, ittifoqo, yo ldan chiqib, bo lajak ʻ ʻ shoir egardan tushib qoladi, uyqu zo rlik qilib, uyg onmaydi. Horigan ot ham egasi ʻ ʻ yonidan ketmay, to xtab qoladi. Alisher tong otib, quyosh qiziganda uyg onadi. ʻ ʻ Qarasa, poyonsiz sahro, atrofida hech kim yo q. Yolg iz otigina yovshan ildizlarini ʻ ʻ chimtib turibdi. O n yoshli bola o zini qo lga oladi. Otini minib, zehn bilan yo lni ʻ ʻ ʻ ʻ topib ilgari yuradi. Kun qizib, chanqoqlik boshlanadi. Shu payt uzoqdan bir narsa qorayib ko rinadi. U suv to la mesh ekan, Allohga shukronalar aytib, Alisher yo lini ʻ ʻ ʻ davom ettiradi. Uning ota-onasi manzilga yetgach, o g illarining yo qligini biladilar ʻ ʻ ʻ va mulozimni shoshilinch orqaga qaytaradilar. Mulozim ko p yurmay, Alisherga ʻ duch keladi. Alisherni, go yo u qayta tug ilganday, quvonch bilan kutib oladilar. ʻ ʻ 1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o tiradi, notinchliklar bosiladi. ʻ G iyosiddin Muhammad Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher esa o qishini ʻ ʻ davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she riyat, adabiyot olamiga olib kirgan. ʼ Bo lajak shoir ʻ Sa diy Sheroziyning ʼ „Guliston“ va „Bo ston“, asarlarini, ʻ Farididdin Attorning „Mantiq ut-tayr“ („Qush mantig i“) asarini so ngsiz ishtiyoq bilan o qiydi. ʻ ʻ ʻ Ayniqsa, qushlar tilidan keltirilgan hikoyatlar va ularning chuqur mazmuni Alisherning o y-xayolini tamom egallab oldi: ʻ Bir kuni qushlar jam bo libdi. Har xil: ʻ to ti ʻ , qumri , tovus , bulbul va hokazo. O rtaga hudhud ( ʻ sassiqpopishak ) chiqibdi. Boshidagi tojini selkillatib, o zini ta rif-u ʻ ʼ tavsif etibdi. So ng u hammani olam podshosi Semurg ni izlashga undabdi. Qushlar ʻ ʻ uni surishtira boshlabdilar. „Zotini, naslini, sifatini ayt, bizga nishon ber!“ — deyishibdi ular. Hudhud hikoya boshlabdi: Semurg bir kecha dunyoni aylanib, uchib ʻ yurar edi. Nogoh yo li Chin shahri ustidan tushdi. Bir silkingan edi, mamlakat nurga ʻ g arq bo ldi. Patidan biri tushib qolgan ekan. Ogoh bo lganlar bundan aql-u shuurini ʻ ʻ ʻ yo qotdilar. Chin mulki esa hashamat (ulug vorlikka) chulg andi. Qushlar zavq-u ʻ ʻ ʻ shavq bilan yo lga tushadilar. Biroq bu zavq-shavq uzoq davom etmaydi. Qushlar ʻ e tiroz bildirib, uzr aytib, o zlarini chetga ola boshlaydi. Hudhud har biriga javob ʼ ʻ 8 deya ta kid etadi.ʼ „Xamsa“ tarkibiga „Hayrat ul-abror“ , „Farhod va Shirin“ , „Layli va Majnun“ , „Sab ai sayyor“ ʼ , „Saddi Iskandariy“ kabi dostonlar kiradi. " Hayratul - abror " da hamd , munojot , na ʼ t , hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga , borliqqa , tabiatga , insonga bo ʻ lgan falsafiy , ijtimoiy - siyosiy , iqtisodiy , ilmiy , ma ʼ rifiy , axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan . Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtai nazaridan ayirmasiz , farqsizligini , podshohning hunar , axloq , adl , insof , mantiq , taqvo yo ʻ lida ulusdan o ʻ ta olmaganini anglatish bilan o ʻ zining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi . „ Farhod va Shirin “ da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi , insonlik faqat muhabbatda emas , balki o ʻ sha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqdiradi . Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab , Farhod orqali o ʻ zining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan . Navoiy dostoni orqali Firdavsiy , Nizomiy , Dehlaviy an ʼ analari yangilangan bo ʻ lsa , undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining o ʻ zak muammolarini hal etishda asosiy o ʻ rin tutdi va bu yo ʻ nalishda Ahmad rizvon , Jaliliy , Harimiy , Bafqiy , Urfi Sheroziy , Lamiiy , Nizoriy va boshqa dostonlari yaratildi . „ Layli va Majnun “ dostonida arab ertaklari orqali ma ʼ lum syujet o ʻ zining tugal shaklini topdi , unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi . Keyinroq yaratilajak Fuzuliy , Andalib , Sayqaliy dostonlari uchun ma ʼ naviy zamin bo ʻ ldi . „Xamsa“ tarkibidagi „Sab ai sayyor“ ʼ va „Saddi Iskandariy“da shohlik bilan bog liq masalalarni birinchi o ringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik ʻ ʻ an anasida o zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib ʼ ʻ turadi. „Xamsa“ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414–1492) yuqori baho berdi. O R ʻ FA ShI qo lyozmalar fondida XV–XX asrlarda ko chirilgan ʻ ʻ 166 qo lyozma ʻ saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan. 17 Tovus oyog’idan boshqasin ko’rmas. Tozalik axtargil,ey o’zi xira Ne ko’rsatar ko’zgu gar yuzi xira! Barcha aybin yuzga solma,ey g’addor, Sening ham aybingni ko’rsatuvchi bor. Insonlar orasida shunday kimsalar ham borki, ular ayb topib, boshqalarning kamchiliklari ustidan kulib, sal biror narsada qoqilsa, unga yomon munosabatda bo’ladilar. Afsuski, bu azaliy muammolar bizning zamonamizda ham uchrab turadi. Bunday insonlarning g’ofiligi oldida har qanday inson ko’ngli bir shisha kabi sinishi mumkin. Navoiyning bundan besh asr avval ilgari surgan g’oyalari bugun ham o’z dolzarbligi va ahamiyatini yo’qotmay kelayotgani insonni hayratga soladi.Shunday ekan bu qit’alarni yosh avlodga o’rgatib har bir dars jarayonida hikmatlarni tatbiq etishimiz lozim. Xoh adabiyot darsi bo’lsin, xoh tarix darsida ushbu asarlarga murojaat etishimiz zarur. Uning hikmat darajasiga ko’tarilgan har bir baytini mag’zini chaqib, ota-onaga, Vatanga bo’lgan muhabbat ruhida tarbiyalashimiz uchun hazrat Alisher Navoiy ijodiga doim tayanishimiz kerak. Bunday o’lmas va boqiy asarlarimiz xalqimizning ma’naviy merosiga aylangan. Fard ( arabchadan olingan bõlib — yakka, yolg iz) —ʻ Yaqin va O rta ʻ Sharq adabiyotidagi poetik janr . Hajmi bir bayt , ya ni 2 ʼ misradan iborat bo ladi. ʻ Muayyan mazmun, g oya ʻ ilgari suriladi, badiiy umumlashma, hayotiy tajribadan kelib chiquvchi hukm , xulosa tajassum topadi. Misol uchun Holimni sanga aytib hajr o tiga o rgandim, ʻ ʻ Ey yor, yomon qildim, har neki dedim, yondim( Bobur ). Fardda dolzarb, salmoqli falsafiy [[axloqiy g oyalar ifodalanadi. Fardning qisqa ʻ va ixchamligi shoirdan "Ming ma nini bir nuqta bila muxtasar etish"ni ( ʼ Mashrab ) taqozo etadi. Fard janriga xos erkinlik shoirning ijodiy imkoniyatini kengaytiradi, 23 ham topiladi. Chunki mansab va boylik o‘tkinchi bu bilan mast bo’lib qolmaslik zarur. Orttirgan qudrat va martabasining bahosi yo‘q va umri esa vafosizdir. Demak, nafsi pok va aqli sof kimsa bu mastliklardan o‘zini behush qilmasligi va o‘zini bunday ishlardan yiroqda tutishi adolat so’rab kelgan har bir xalqning dardiga darmon bo’lishi kerakligini uqtirgan. Shu sababdan ham ”yuqori o‘ltirurni» tilagandan ko‘ra oddiy odamlar qatorida turish afzalroqdir, deydi hazrat Navoiy. Alisher Navoiyning mazkur qit’asida ham inson va uning tabiati, fe’l-atvori haqida fikrlarni ko’rishimiz mumkin. Erur ahli hunar qoshinda hunar Ayb yopmoq, dog`i hunar topmoq. Har bir davrda ham har xil toifadagi insonlar yashab o’tgan. Navoiy davrida ham har xil fe’l–atvorli kimsalar bo’lib, o’zining yurish-turishi, odob-axloqi, ma’naviyati bilan boshqalardan ajralib turgan. Hazrat Navoiy olam va odam muammolari haqida o’z fikr va qarashlarini o’zining “Mahbub ul-qulub” asarida keltirib o’tgan. Bu muammolar insoniyat va olam o’rtasidagi azaliy muammolardan biri hisoblanadi. Didaktik yo’nalishdagi har qanday asarlarda inson va uning ma’naviy qiyofasi ko’rsatiladi. Qit’ada olam ahli qoshida kimningdir aybini yopmoq bu eng buyuk hunardir,deydi hazrat Navoiy. Kimningdir aybini oshkor qilmoqdan ko’ra uni ayblarini yashirmoq har bir mo’min-musulmon uchun eng ezgu fazilatlardan biridir. Ana shunday g’oyalar Navoiyning boshqa asarlarida ham o’z isbotini topgan. Xususan, “Mahbub ul-qulub” asarida: “Yaxshiliklarni topmoq - yedirmoqdir; ayblarini yashirmoq - kiydirmoqdir” degan satrlarida ham shu fikrlarni anglashimiz mumkin. Bilamizki, Sharq adabiyoti didaktik yo’nalishidagi asarlari bilan G’arb adabiyotidan farq qiladi. Shayx Sa’diy Sheroziyning “Bo’ston” asari ana shunday asarlardan biri hisoblanadi. Ta’bi aybjo’ylik bo’lsa agar bas, 22 Qazviniy(1522–1523), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan. Navoiy „Muhokamat ul-lug atayn“ʻ asarini o z zamonidagi turkiy lahjalar, ʻ ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga bag ishladi. Jonli xalq tilida qo llangan ko plab so zlarni ʻ ʻ ʻ ʻ asarga kiritib, adabiy tilda qo llanilishiga sababchi bo ldi. O zigacha ishlatilgan ʻ ʻ ʻ so zlarni yangi ma no qatlamlarini ochdi. o zbek va boshqa turkiy xalqlarning tili ʻ ʼ ʻ grammatikasini Mahmud Koshg ariydan so ng ilmiy asosga soldi. o zbek va boshqa ʻ ʻ ʻ turkiy xalqlarning tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e tiborli asarlarga murojaat qildi, ʻ ʼ shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi. Aruz nazariyasiga bag ishlangan ʻ „Mezonul-avzon“ (1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og zaki ʻ she riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish ʼ ʻ bilan birga turk she riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va ʼ doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To qqizta yangi vazn va she riy shaklni ʻ ʼ aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi. Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish XX asrning 20- yillaridan yo lga qo yildi. Bu yo nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa diy, O.Sharafiddinov, ʻ ʻ ʻ ʼ A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e tiborli. ʼ „Tarixi mulki Ajam“ ( „Ajam shohlari tarixi“ ,1488) qisqa tarix bo lib, Eron ʻ shohlari xronikasi bayon qilingan „Tarixi Tabariy“ , „Shohnoma“ asarlarini mantiqan to ldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh ʻ Kayumarsdan sosoniylarning so nggi vakili Yazdi Shahriyorgacha bo lgan shohlar ʻ ʻ tarixini, mifologik talqinini beradi. 19 KIRISH………………………………………………………………………………..3 I.BOB. ALISHER NAVOIYNING MUMTOZ ADABIYOTDA TUTGAN O‘RNI VA ROLI…………………………………………………………………………………..6 1.1. Alisher Navoiy hayoti va ijodiga oid manbalar………………………… ………..6 1.2. Alisher Navoiy asarlarining janriy xususiyatlari………………………………...14 II.BOB. MUMTOZ ADABIYOTDAKICHIK LIRIK JANRLARNING O‘ZIGA XOSLIGI ……………….....................................................................................…..20 2.1. Qit’a va fard janrining strukturaviy xuxusiyatlarini tahlil qilish metodikasi...…20 2.2. Qit’a va fardlarni interfaol metodlar vositasida tahlil qilish usullari …………… 25 XULOSA…………………………………………………………………………….31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………………34 2 1480–1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo ldi. Shoirʻ „Xamsa“ dan keyin ko p o tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U ʻ ʻ 1488- yilda yozgan „Tarixi mulki ajam“ („Ajam shohlar tarixi“) shularning biri edi. Bu asar „Muhokamat ul-lug atayn“da „Zubdat ut-tavoxir“(„Tarixlar qaymog i“) deb ham ʻ ʻ ataladi. 1480-yillarning oxiri , 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do stlari, ʻ ustozlaridan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad (1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bag ishlab „Holoti Sayyid ʻ Hasan Ardasher“, „Xamsat ul-mutahayyirin“, „Holoti Pahlavon Muhammad“ asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo lib, shoirning bu ulug zamondoshlari haqidagi ʻ ʻ memuar xotiralaridan tashkil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bag ishlangan ʻ „Risolayi muammo“ (ikkinchi nomi „Mufradot“) risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan bo lsa ʻ — da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy o zbek tilida muammo yozgan ilk o zbek shoirlaridan bo ldi. „Xazoyin ul-maoniy“ga ʻ ʻ ʻ uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillar dagi eng katta xizmatlaridan biri „Xazoin ul maoniy“ („Ma nolar xazinasi“)ni tuzish bo ldi. ʼ ʻ 1492–1498-yillarda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan she riy kulliyot shoirning turkiy tilda yozilgan deyarli ʼ barcha lirik she rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yoshigacha bo lgan ʼ ʻ davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini „G aroyib us- ʻ sig ar“(„Yoshlik g aroyibotlari“) deb atadi. ʻ ʻ Alisher Navoiy ijodining yuksak cho qqisi ʻ „Xamsa“ asari (1483–1485)dir, shoir birinchilardan bo lib, turkiy tilda to liq ʻ ʻ „Xamsa“ yaratdi va turkiy tilda shunday ko lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. Ushbu to plamni ʻ ʻ Nizomiy Ganjaviyning „Panj Ganj“ („Besh xazina“) asariga havas sifatida yozilganligini o quvchilarga anglatmoq maqsadida ʻ „Xamsa“ning kirish qismida: „Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasig a panja urmoq.“ ʻ 16 Ayni paytda Navoiy she rlaridagi hayotiy tafsilotlar bugungi kunda boshqaʼ jihatdan ham juda muhim: zamonaviy kitobxon va tadqiqotchi shu tafsilotlar orqali o sha davr hayoti manzaralari, bundan olti asr muqaddam yashagan kishilar maishiy ʻ turmushiga oid ma lumotlardan xabardor bo ladi. ʼ ʻ Soda ko nglum ichra la lingning xayoli tushgali, ʻ ʼ Shishayedurkim, aning ichiga solmishlar nabot; Ro za oyin ko rmay ilgingdin qadahni solmag il, ʻ ʻ ʻ Lek ol bayram hiloli ham ko rungan tun qadah; ʻ (mazmuni: ro za oyini ko rmasdan turib may ichishni to xtatma, lekin ro za ʻ ʻ ʻ ʻ hayiti hiloli ko rinishi bilan qo lingga qadah ol); ʻ ʻ Og zidin achchig so z aytib, zohir etsa zahri chashm, ʻ ʻ ʻ Ayb emastur, pista sho ru, tong emas, bodom talx; ʻ 28 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. “Bundan yuz yil muqaddam buyuk o‘zbek shoiri Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li – Cho‘lpon «Adabiyot yashasa, millat yashar!» degan otashin da’vat bilan maydonga chiqqan edi. Hayot va tarix sinovlaridan o‘tgan teran ma’noli bu so‘zlar bugun ham o‘z ahamiyati va qimmatini yo‘qotgan emas. Darhaqiqat, adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi.” 1 , – degan edi muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “ O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqiyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari» mavzusidagi xalqaro konferensiya ishtirokchilariga yo‘llagan tabrik nutqida. 2018-yil 7-avgust kuni bo‘lib o‘tgan bu xalqaro konferensiyada dunyoning turli mintaqalari va davlatlaridan tashrif buyurgan aziz mehmonlarga tashrif uchun minnatdorchilik bildirar ekan, milliy adabiyotimizni o‘z yurtlarida va xalqaro maydonda beg‘araz targ‘ib va tashviq etib kelayotganlari uchun barcha tashrif buyuruvchilarga samimiy tilaklarini izhor etdilar. Prezidentimiz tomonidan o‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘pqirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish, kelgusi vazifalarimizni belgilab olishga katta ahamiyat qaratdilar. Shu nuqtai nazaridan boy merosimizni mamlakatimiz va xalqaro maydonda targ‘ib va tashviq etish har birimizning oldimizga qo‘ygan muhim maqsadlarimizdan biri bo‘lmog‘i lozim. Mustaqil O‘zbekistonimizda “Adabiy do‘stlik – abadiy do‘stlik ” tamoyiliga amal qilgan holda jahon adabiyotining durdona asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish va nashr etish masalalariga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Shu bilan bir qatorda, asrlar davomida komil inson tarbiyasi, adolatli jamiyat, shaxs erkinligi, Vatan 1 Mirziyoyev Sh.M. “O‘zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqiyosda o‘rganish va targ‘ib qilishning dolzarb masalalari” nomli xalqaro konferensiyaga yo‘llagan tabrik nutqidan. 2018-yil 7-avgust. 3 bo lavermagan hayratini oddiy, hammaga ma lum bo lgan hayotiy tafsilot – shahargaʻ ʼ ʻ kelib qolgan qishloqi kishining hayratiga o xshatib, o quvchi tasavvurini ʻ ʻ oydinlashtirib yuboradi. Yoki yana: Orazing mushtoqidur bu ko zki bo lmish dardmand, ʻ ʻ Garchi bordur dardlig ko zga yorug liqtin gazand. ʻ ʻ ʻ Ya ni: hammamiz bilamizki, yorug lik-shu la xasta bo lgan ko zni battar ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ og ritadi (hayotiy tafsilot), ammo shunday bo lishiga qaramasdan, oshiqning ʻ ʻ sog inchdan dardmand bo lgan ko zlari yorning shu lavor chehrasini ko rishga ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ mushtoq bo laveradi (lirik kechinma). Bu baytda shoir zidlantirish priyomidan ʻ foydalangan. Xuddi shunday – hayotiy tafsilotdan tazod vositasida foydalanish quyidagi baytda ham uchraydi, bu baytda shoir odamlararo muomala-munosabat etikasiga xos bir holatni lirik matnga tadbiq qiladi: Ul ko z ollida halokim desalar, yo q bok hech, ʻ ʻ Garchi o lmakdin demak yo q shart bemor ollida. ʻ ʻ Ma lumki, mumtoz adabiyotda yorning suzilgan, xumor ko zlarini bemorga ʼ ʻ o xshatish an anasi bor. Mana shu go zal ko zlar oshiqni halok qilgan. Kasal kishilar ʻ ʼ ʻ ʻ holidan xabar olish etikasiga ko ra, odatda, bemor oldida, uning ko nglini ʻ ʻ cho ktirmaslik uchun, o limdan so z ochmaydilar. Shoir o zaro muomala ʻ ʻ ʻ ʻ madaniyatining ana shu nozik qirrasini ustalik bilan she riy matnga olib kirgan. Ya ni ʼ ʼ yorning ko zlari bemor, aslida uning oldida o limdan so zlash to g ri emas. Ammo bu ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xumor ko zlar oldida oshiqning halokatidan so z ochish mumkin, qo rqmasa ham ʻ ʻ ʻ bo ladi. ʻ 27 ozodligi, bunyodkorlik, bag‘rikenglik va baynalminalchilik, odamiylik kabi o‘lmas fazilatlarni tarannum etib kelayotgan mumtoz va zamonaviy adabiyotimizning eng sara namunalarini xorijiy tillarga o‘girish va chet ellarda targ‘ib etish bo‘yicha ham mamlakatimizda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Shu jumladan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 3- avgustda mamlakatimiz ijodkor ziyolilari bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvida so‘zlagan nutqlarida ham “Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men ishonaman, nasib etsa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz, buyuk adabiyotimiz va san’atimiz ham albatta bo‘ladi” , degan fikrni qat’iyat bilan ta’kidladilar. 2 Hozirgi kunda xalqimizning boy madaniy merosini tiklash va o‘rganish maqsadida bir qator yirik loyihalar amalga oshirilayotganligi e’tiborga molikdir. Jumladan, Prezidentimizning “Qadimiy qo‘lyozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori, Vazirlar Mahkamasi huzurida O‘zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni tadqiq etish markazi, Fanlar akademiyasi qoshida O‘zbekistonning yangi tarixi markazi tuzilganligi so‘zimizning yaqqol dalilidir. Mustaqillik sharofati bilan mumtoz adabiyotimizni chuqur ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilish, ijod namunalarini badiiy mezonlar asosida yangicha nuqtai nazardan o‘rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Milliy adabiyotimizda shoiralar ijodini keng qamrovda o‘rganish, ularning adbiy merosini kelajak avlodlarga yetkazish va jahon adabiyotida o‘ziga xos o‘rinlarga chiqarish oldimizda turgan eng muhim vazifalardan biridir. Jumladan, Alisher Navoiy asarlarini keng qamrovda, teran va holis tadqiq etish, uning ma’naviy dunyoqarashi va lirikasida ilgari surilgan falsafiy yondashuvlariga, g‘oyaviy rang-baranglikka, tasavvuf bilan bog‘liq teran mazmunga to‘g‘ri baho bergan holda tahlil qilish alohida e’tiborni talab qiladigan jarayon desak also mubolag‘a bo‘lmaydi. Bunday ijodiy faoliyatni o‘rganish dunyo badiiy- estetik 2 Mirziyoyev Sh. Mamlakatimiz ijodkor ziyolilari bilan uchrashuvda so‘zlagan nutqidan. 2017-yil 3-avgust 4 Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jomiy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o z kuchi va imkoniyatlariga ishonchiniʻ mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda tamomlaydi. 1483-yilda o z ʻ „Xamsa“sini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Shoir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Turkiy tilda birinchi marotaba „Xamsa“ yaratiladi. Olimu fuzalo — barcha bu hodisani zo r olqish bilan ʻ kutib oldilar. Zayniddin Vosifiyning „Badoye ul-vaqoe“sidan ʼ : "Shoh Navoiyga: „Bir mojaro Siz bilan bizning oramizdan ko pdan hal bo lmay keladi, shuni bugun bir ʻ ʻ yoqlik qilaylik“, deydi. Bu mojaro shundan iborat ediki, Sulton Husayn Alisherning muridi bo lishini ko pdan orzu qilar va uni „pirim“ deb atar edi. Alisher esa har gal: ʻ ʻ „Yo Ollo, yo Ollo, bu qanday gap bo ldi! Aslida ʻ — biz muridmiz, siz — hammasiga pirsiz“, der edi. Endi Sulton Husayn Alisherdan so radi: ʻ — Pir nima-yu, murid nima? Alisher javob berdi: Pirning tilagi — muridning tilagi bo lishi kerak. ʻ  Shunda Sulton Husayn o zining oq otini olib kelishni buyuradi. Ot juda asov, ʻ chopag on edi. ʻ Sulton Husayn aytdi:  Siz pir, men murid bo ladigan bo lsam, Siz shu otga minasiz, men uni ʻ ʻ yetaklayman. Alisher noiloj otga minishga majbur bo ladi. Ot g oyat asov bo lib, shohdan boshqani ʻ ʻ ʻ o ziga yaqinlashtirmas edi. Alisher oyog ini uzangiga qo yishi bilan ot tipirchilay ʻ ʻ ʻ boshladi, Sulton Husayn otiga o shqirdi, ot itoat qilib, Alisherning minishini kutdi. ʻ Alisher egariga o tirishi bilan Sulton Husayn otining jilovidan ushlab yetaklay ʻ boshladi. Alisher hushidan ketdi. Uni egardan ko tarib oldilar. Tarihda bunday hol ʻ ko rilmagan edi. Hech bir zamonda shoh shoirga jilovdorlik qilmas edi. ʻ 15

Murakkab rejada 40 list, 1.6 mb 

Купить