Alisher Navoiyning Mahbub ul-qulub asarining pedagogik tahlili - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	59.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Shohruh

Ro'yxatga olish sanasi 02 Mart 2024

3 Sotish

Alisher Navoiyning Mahbub ul-qulub asarining pedagogik tahlili

Sotib olish

Mavzu: ,, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”
asarining pedagogik tahlili”
MUNDARIJA

Kirish……………………………………………………………………………3-5
I bob. “Mahbub ul-qulub” asari adabiy manba sifatida
1.1. “Mahbub ul- qulub”da Navoiy adabiy-estitik qarashlari in’ikosi ……….…6-
17
1.2. “Mahbub ul-qulub” asarida inson va uning kamoloti xususida …………...18-
23
II bob. Navoiy axloqiy-ta’limiy qarashlarining
2.1. “Mahbub ul-qulub”da ilmiy-marifiy masalalarning nazariy asoslari ……...24-
28
2.2. Asarda ta’lim-tarbiya masalasi ……………………………………………29-35
Xulosa……………………………………………………………………………..38
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………………..39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning
turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi
umumjahon xazinasidan mustahkam o‘rin oldi. Mustaqil O‘zbekistonda Navoiyni
anglash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan
biri va uning markazi, O‘zbekiston Davlat mukofoti, O‘z RFA Til va adabiyot
instituti,Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti, opera va
balet akademik teatri, O‘zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat
universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma'rifiy muassasalar, jamoa xo‘jaliklari
ulug' shoir nomi bilan ataladi.
Navoiy, nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun dunyo, Sharq-u G‘arb xalqlarini
o‘ziga rom etgan shoir. U kishining asarlarini hamma birdek sevib o‘qiydi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov "Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch" asarida
bu haqida shunday yozgan edilar: "O‘zbek xalqi ma'naviy dunyosining
shakllanishida g‘oyat kuchli va samarali ta'sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan yana biri
- bu Alisher Navoiy bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining
boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo
faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy
madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy
adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha'n-u sharafini
dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san'atkoridir. Ta'bir joiz bo‘lsa, olamda
turkiy va forsiy tilda so‘zlovchi biron bir inson yo‘qki, u Navoiyni bilmasa,
Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e'tiqod bilan qaramasa" 1
.
Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari shoir hayotining so‘ngida yozilgan eng
so‘nggi yirik nasriy asar hisoblanadi. Asar 1500-yilda yozilgan bo‘lib, 3qism, 127
ta tanbeh, 13 ta hikoyatdan iborat. Birinchi qismda insonlar xulq-atvorida
1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: M'anaviyat, 2008. – B. 47.

2

uchraydigan yaxshi-yomon xislatlar va illatlar haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi
qismda tasavvufiy allomalar va ular hayoti bilan bog‘liq hikoyatlar uchraydi.
Uchinchi qismda pand-nasihat ruhidagi 127 ta tanbeh kiritilgan.
Ushbu kurs ishida “Mahbub ul-qulub”dagi adabiy-estitik, inson va uning
kamoloti haqida ko‘plab qarashlar asosiy mavzu qilib olingan.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Navoiyning ko‘pgina asarlarida adabiy-estitik,
inson va uning kamoloti haqida ko‘plab qarashlar kiritilgan. Ularni alohida olib
o‘rganish, bugungi kun talablari asosida fikr yuritish muhim vazifalardan
hisoblanadi. “Mahbub ul-qulub” dagi adabiy-estetik, inson va uning kamoloti
haqidagi qarashlarni ana shu tarzda o‘rganish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari
haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Ular katta-katta kitoblardan tortib, kichik
maqolalar shaklida. Asardagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi
qarashlar xususida ham qator ishlar bor. Bu jihatdan adabiyotshunoslar Hayitmetov
A 2
, Vohidov R 3
, Izzat Sulton 4
, Sultonmurod Olim 5
, Ummat
To‘ychiyev 6
kabilarning tadqiqotlarini, “Navoiyga armug‘on” 7
kabi kitoblarni
ko‘rsatish mumkin. Ushbu ishlarda “Mahbub ul-qulub” bilan bog‘liq ayrim fikrlar
o‘rin olgan.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi Navoiy
"Mahbub ul-qulub” dostonini o‘qib, undagi adabiy-estitik, inson va uning
kamoloti haqidagi qarashlar xususida, ularning mavzularini aniqlash, badiiy
xususiyatlarini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib,
quyidagi vazifalarni yoritishga e'tibor qaratildi:
2 Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. – Toshkent: M'anaviyat, 1997.
3 Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyot tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg‘armasi, 2006.
4 Izzat Sulton .Navoiyning qalb daftari. – Toshkent, 2010.
5 Sultonmurod Olim. “Mabub ul-qulub”da shoirlar va oshiqlar // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son.
6 To‘ychiyev U. Navoiyni ishqni turlarga ajratib tasvirlashi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son.
7 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollar. // Navoiyga armug‘on. 5-kitob. – Toshkent,
2006.
3

- “Mahbub ul-qulub"ni to‘liq o‘qish;
- asardagi hikoyatlarning ta’limiy-tarbiyaviy jihatlariga alohida urg‘u berish;
- hikoyatlardagi mavzularning dolzarbligini aniqlash va tasnif qilish;
- hikoyatlardagi obrazlarni guruhlashtirish va tahlilga tortish;
- hikoyatlarning badiiy xususiyatlari va ulardagi adabiy-estitik xususiyatlar; -
hikoyatlar va obrazlarni umumiy tahlilga olib kirish.
Kurs ishining obyekti. Ushbu kurs ishini yozishda Alisher Navoiyning turli
yillarda chop etilgan "Mahbub ul-qulub" asari, ayniqsa, mukammal deb
hisoblanayotgan 10 jildlikning 9-jildiga suyanildi.
Kurs ishining metodologik asosi va uslubi. Kurs ishining metodologik
asosini istiqlol mafkurasining nazariy masalalari aks etgan Birinchi Prezident
Islom Karimovning asarlari tashkil etadi. Kurs ishini yozishda navoiyshunos
olimlar A.Hayitmetov, A.Qayumov, A.Abdug'afurov, R.Vohidov, I.Haqqul,
N.Komilov, H.Homidiy, Sultonmurod Olim kabilarning ilmiy-nazariy
tatqiqotlaridan foydalanildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Navoiyning "Mahbub ul-qulub" asaridagi
adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi qarashlar, ularning mavzularini
aniqlash, mavzu jihatidan tasnif qilish, yangicha qarashlar asosida tahlil qilish,
obrazlarga e'tibor qaratish, ularning o‘ziga xos tomonlarini yoritish, hikoyatlarning
badiiyati, ularda badiiy san'atlarni qo‘llashda Navoiyning badiiy mahoratini
ko‘rsatish kursishining ilmiy yangiligini tashkil etadi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishida Navoiyning
"Mahbub ul-qulub" asaridagi adabiy-estitik, inson va uning kamoloti haqidagi
qarashlar tahlil qilindi. Bu narsa shoirning boshqa asarlaridagi adabiyestitik, inson
va uning kamoloti haqidagi qarashlarni ham ana shunday o‘rganishga turtki,
yo‘llanma beradi. Ushbu kurs ishidan kurs ishi, referat, kurs ishlari yozishda,
seminar, amaliy mashg‘ulotlarga tayyorlanishda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I bob. “Mahbub ul-qulub” asari adabiy manba sifatida
1.1 “Mahbub ul- qulub”da Navoiy adabiy-estitik qarashlari
Navoiy zukko shoir, donishmand inson sifatida o‘zining lirik asarlari,
«Xamsa» va boshqa asarlarida, umuman, faoliyati davomida asosiy e`tiborni komil
inson masalasiga qaratdi. Shoir asarlarida komil inson qanday bo‘lishi kerak, uning
zohiriy va botiniy xusuiyatlari xususida javob berishga harakat qildi. Zero,
bugungi kunda ham ma`naviy yetuk kishilar, yoshlar dunyoqarashi, kamoloti
haqida ko‘p gapirilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimovning qator asarlari, nutq va
suhbatlari, umuman faoliyatlari davomida ma`naviyat, ma`rifat, o‘tmish
merosimizga hurmat kabi jihatlarga e’tiborni tortmoqdalarki, bu bejiz emas.
Bugungi kunda yetuk kishilarni tarbiyalashda Navoiy merosining ham, ayniqsa,
«Mahbub - ul qulub» asarining alohida o‘rni bor.
«Mahbub ul - qulub» - Navoiy umrining oxirida yozilgan nasriy asardir. U
muallifning g‘oyat mazmunli va sermashaqqat hayoti davomida to‘plagan boy
tajribasi va xulosalarining yig‘indisidir. Navoiy bu asarni yaratishda ko‘zlagan
maqsadi haqida asar muqaddimasida shunday yozadi: «... bolalikdan to qarilikka
qadar ko‘hna davron voqealaridan, aylanuvchi osmon hodisalaridan, fitna
qo‘zg‘ovchi dunyo buqalamunligidan zamonaning rang singari gunogunligidan
ko‘p vaqt va uzoq muddat har xil hayol va taraddudlar bilan daydib yurdim, har
tovur va ravishda bo‘ldim va turli yo‘llarga kirdim, yaxshi-yomonning xizmatini
qildim, katta-kichikning suhbatida bo‘ldim, goh xorlik va qiyinchilik vayronasida
nola qildim, goho izzat va ma’murlik bo‘stonida majlis qurdim... Goh amirlik
ornida o‘tirdim va hukumat mahkamasida xalqning arz-dodini surdim va goh
podshoh yonida vazirlik qildim va menga umidvor nazar bilan qaragan elga
muruvvat ko‘rsatdim... Maqsadim shuki, har yo‘lda yurdim, olamda bo‘lmish har
nav’ odam bilan ko‘rishdim, katta - kichikning fe’l-u atvorini o‘rgandim,
5

yaxshiyomonning xislatlarini tajribadan o‘tkazdim, yaxshilik va yomonliklarning
sharbatini ichib, zahrini totib ko‘rdim...» («Mahbub ul qulub», 3-bet)
Navoiy hayotda ko‘rgan, kechirgan, yaxshi va yomon kunlari, mehr-u jafolarni
ushbu misralarda aniq bayon eta olgan:
Gahe topdim falakdin notavonlig‘,
Gahe ko‘rdum zamondin komronlig‘,
Base issig‘-sovug‘ ko‘rdum zamonda,
Base achchig‘-chuchuk tottim jahonda.
(«M.q.,», 11-bet)
Shoir hayotining xulosasi, donishmand insonning hayot, kishilar, ularning fe`l-
atvorlari haqidagi qarashlarining xulosasi sifatida «Mahbub ul qulub» yaratildi.
Asarning qadimgi qo‘lyozma nusxalari kam. Ilm-fanda ma’lum bo‘lgan qo‘lyozma
nusxalardan uchtasi XVI asrga, qolganlari esa XVIII-XIX asrlarga mansubdir.
«Mahbub ul qulub»ning 1565-66 yillarda ko‘chirilgan nusxasi Parij Milliy
kutubxonasida, XVI asrda ko‘chirilgan deb taxmin qilingan mukammal bir nusxasi
Sank-Peterburgda, 1595-96 yillarda ko‘chirilgan nusxasi ham Sank-Peterburgda,
Saltikov-Shchedrin nomidagi Davlat kutubxonasida saqlanadi. Buxoro, Istambul,
1939 - yilda Toshkentda nashr etiladi. “Mahbub ulqulub”da Navoiy bevosita o‘z
davridagi deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning
qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali
yoki zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va
aniqroq bayon etadi”. “Mahbub ul-qulub” asarini o‘rganish XX asrda
A.N.Kononov tomonida boshlab berildi. Bu nashrlar ketma-ketligini quyidagicha
keltiramiz: “Manbub ul-qulub” birinchi marta 1948-yil SSSR Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik Instituti. Nashrga tayyorladi
A.N.Kononov va leningradda chop etildi. Ushbu asar asl qo‘lyozma tarzida arab
alifbosida berildi. Ikkinchi marta “Mahbub ul-qulub” alohida kitob holida 1983-
yil G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashryotida nshar etildi. Unga
6

masul muxarrir va so’zboshi muallifi Suyima Amonilla Valixonov, nasriy bayon
muallifi Inoyat Maxsumov. Shundan so‘ng “Mahbub ul-qulub” asari
A.Navoiyning mukammal asralr to‘plamlarida berilgan. Ular quyidagilardan
iborat: birinchi 1966-yil Alisher Navoiyning 15 tomlik mukammal asarlar
to’plamida berilgan.
Unga tahrir hayati azolari Oybek, G‘afur G‘ulom, Vohid Zohidov,Aziz Qayumov,
Hamid Sulaymon, Porso shamsiyev, Xodi Zarif va Ramz bobojon edi. Nashrga
Porso Shamsiyev tayyorladi, muxarrir Suyuma G‘aniyeva edi. Toshkentda nashr
etilgan. 1998-yil 20 tomlik mukammal asarlar to‘plamining 14-tomida berilgan. Bu
asar bilan birga “Munshaot” va “Vaqfiya” berilgan. Nashrga SuyimaG‘aniyeva
tayyorlagan. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashryotida
nashr etilgan. Keyin 2011-yil 10 jildlik mukammal asarlar to’plamida krill
alifbosida 9-jildida berilgan. Toshkent G‘afurG‘ulom nashryotida chop etilgan.
2012-yil 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamining lotin alifbosida 9-jildida,
2013yil ham 10 jildlik mukammal asarlar to‘plamning 9-jildida lotin alifbosida
“Lison ut-tayr”, “Majolis un-nafois”, “Munshaot”, “Vaqfiya” asarlari bilan birga
berilgan. Bu uchta nashrni ham nashrga Suyuma G‘aniyeva tayyorlagan va
G‘afur
G‘ulom nashryotida chop etilgan. “mahbub ul-qulub”ga oid ikkita dissertatsiya
himoya qilingan ular quyidagilar: Shavkat Hayitov “Alisher Navoiy “Mahbub
ulqulub” asarining manbalari va g‘oyaviy- badiiy tahlili” 1997-yil Buxoro va
Hamroyeva Hulkar Naimovna “Alisher Navoiyning insonparvarlik G‘oyalaridan
foydalanib o’quvchilarni axloqiy-estitik tarbiyaning pedagogic asoslari” (“Mahbub
ul-qulub”, “Nazm ul-javohir”, “Lison ut-tayr”) misolida. 1999-yil. “Mahbub
ulqulub” asari haqida Natan Mallayevning “O‘zbek adabiyoti tarixi ” darsligida va
Porso Shamsiyevning “O’zbek matnshunosligiga oid tadqiqotlar” kitobida
berilgan. «Mahbub ul- qulub» falsafiy, axloqiy, ta`limiy asardir. Unda Navoiy XV
asrdagi ijtimoiy tabaqa va guruhlarni tasnif va ta`rif qiladi. Asar Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg‘u bilig», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro‘shnoyinoma»,
7

Sa`diyning «Guliston» va «Bo‘ston», Jomiyning «Bahoriston» asarlari kabi o‘ziga
xos nasihatnomadir.
Ulug‘ shoir, davlat arbobi, adabiyotshunos va tilshunos olim Alisher
Navoiyning ijodiy merosini o‘rganish va tadqiq etish biz yoshlarning bugungi
kundagi muhim vazifalarimizdan biri bo‘lib kelmoqda. Bu ulug‘ zotning milliy
adabiyotimizga va ma’naviyatimizga qo‘shgan hissasi katta. Bu haqda Birinchi
Prezidentimiz I. A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” asarida
shunday deydi: “Alisher Navoiy xalqimizning adabiyoti, madaniyati va siyosiy
tarixida alohida o‘ringa ega bo‘lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz
namoyandasi, millatimizning g‘ururi, sha’n-u sharafini dunyoga tarannum etgan
o‘lmas so‘z san’atkoridir” 2
.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ulug‘ bobokalonimiz shaxsiyati va ijodiga
munosabat tubdan o‘zgardi. Hazratning boy adabiy merosiga to‘laqonli va
haqqoniy yondashish imkoniga ega bo‘ldik. U zotning ijodini yanada chuqurroq
o‘rganish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar qilinyapti, ilmiy izlanishlar ko‘lami yanada
kengaymoqda. Bu yil shoir tavalludining 577 yilligi yurtimiz bo‘ylab keng
nishonlandi. Shoirning adabiy asarlari, takrori yo‘q g‘azallari, pand-nasihatga boy
dostonlari haqida adabiy kechalar, mushoiralar o‘tkazilmoqda. Alisher Navoiy
asarlarining tub mohiyatini anglash, ularda da’vat etilgan ezgulik, mehr-muruvvat,
tinchlik va do‘stlik kabi g‘oyalarni chuqurroq o‘rganish biz yoshlarning bugungi
muhim masalalarimizdan biridir. Zero, Navoiyning adabiy merosi miqdor va
mazmun jihatdan beqiyos. Bobur Mirzo yozadi: ”... turkiy til bila to she’r
aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘p aytqon emas”. Bu haqda shoirning o‘zi
“Lison ut-tayr”dostonida:
Nazmu nasrim kotibi taxminshunos
Yozsa, yuz ming bayt etar erdi qiyos 1
.
deb yozgan edi.
8

Navoiyning nafaqat ijodi, balki sermazmun hayoti ham biz yoshlar uchun
namunadir. Uning bunyodkorligi, xalqsevarligi barchamizga namuna bo‘lishi
lozim.
Bahrdin qatrag‘a ta’zim ila tahsin ko‘rdim,
Mehrdin zarrag‘a e’zoz ila ehson topdim.

1 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 47.
2
. Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. – Toshken: . Ma’naviyat, 2005. – B. 54.
Ya’ni, dengizning tomchiga ta’zim bilan tahsin qilganini ko‘rdim, quyoshning
zarraga e’zoz va ehson ko‘rsatganiga guvoh bo‘ldim deb yozadi shoir asarlaridan
birida.
Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” kitobida alohida
ta’kidlaganidek: “Inson qalbining quvonch-u qayg‘usini, ezgulik va hayot
mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdankam
topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash
tuyg‘usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga, avvalo Navoiy asarlari bilan
kirib keladi.
Alisher Navoiy tarjimai holi o‘z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro,
Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.
O‘zbek olimlari O.Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Ya.G‘ulomov,
I.Sulton, V.Zohidov, V.Abdullayev, A.Qayumov, S.G‘aniyeva va boshqalar
Navoiyning hayot yo‘li haqida asarlar yaratishgan.
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig‘ib, “Ilk devon” (1464-1465)
tuzgan edilar. “Navoiy devonlari professor H.Sulaymon tomonidan yig‘ilib, tasnif
etilgan. “Ilk devon’ Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564)
saqlanadi” 8
.
8 Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi
9

Alisher Navoiyning o‘zbek tilidagi dastlabki yirik asarlaridan “Hiloliya”
qasidasi Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan bo‘lsa, forsiy tildagi birinchi
yirik asari “Tuhfat ul-afkor” qasidasi Jomiyga bag‘ishlangan edi. 1470-yillarning
oxirida Alisher Navoiy o‘zining o‘zbek tilida yozgan she’rlaridan iborat ilk
devoni-“Badoe’ ul-bidoya” (“Badiiylik ibtidosi”) ni tuzdi. Mazkur devonda 777
g‘azal, 85 ruboiy, 52 muammo, 46 qit’a, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lug‘z, 3 mustahzod,
5 muxammas, 3 tarjeband, 2 musaddas bo‘lib, bunday mukammal devonni tuzish
Navoiygacha kamdan kam o‘zbek shoiriga nasib bo‘lgan. Alisher Navoiy “Badoe
ul- bidoya” tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o‘zbekcha she’rlari asosida 1480-
yillarning oxirida “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. “Mazkur devonning O‘z.R
FA ShI (inv.1995)dagi nusxalari nihoyatda nodir bo‘lib, ular Navoiy davrida
Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abduljamil kotib (1487-1488) tomonidan
ko‘chirilgan” 1
. 1481-1482-yillarda “Chihil hadis” (“Qirq hadis” yoki “Arbain”)
asarini yozdi. Bunda Muhammad payg‘ambarning qirq hadisi to‘rtlik bilan she’riy
ifodalab berilgan.
Alisher Navoiy mansub adabiy hayotda she’riy janrlardan g‘azal, qasida,
ayniqsa, muammo yozishga qiziqish kuchli edi. Alisher Navoiy forsiy devonida
373 muammo kiritgan. 1485-yil muammo yozish qoidalari haqida maxsus
”Mufradot” asarini yaratdi.
Alisher Navoiyda “Xamsa” – besh doston yaratish maqsadi yoshligidan
bo‘lgan. Bu maqsadini 1483-1485-yillarda amalga oshirdi. Asar o‘zbek adabiyoti
shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi.
“Xamsa”dan keyin Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485- yil o‘zining
mashhur “Nazm ul-javohir” asarini yozdi, bunda birinchi xalifalardan bo‘lmish
Hazrat Alining 266 ta hikmatli so‘zi ruboiy tarona shaklida bayon etilgan. O‘sha
davr kitobxonlari, shu jumladan, tarixchi Xondamir bu asarni g‘oyat yuksak
baholagan” 1
.
1490-yilda u o‘ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning “Bahoriston”,
Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis
10

unnafois” (“Nafis majlislar”) tazkirasini tuzishga kirishib, 1492-yilda tugalladi.
Shu vaqtning o‘zida Alisher Navoiy o‘zbek tilida she’riyat nazariyasi, aniqrog‘i,
aruz vazni qoidalari haqida “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar o‘lchovi”) ilmiy
qo‘llanmasini yaratdi. 1494-yilda turkiy tildagi maktublarini to‘plab “Munshaot”
(“Maktublar”) majmuasini tuzdi. 1495-yilda Jomiyning “Nafahot ul-uns” asarini
“Nasoyim ulmuhabbat” (“Muhabbat shabadalari”) nomi bilan tarjima qilib, uni
qayta ishlab, turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi.
Alisher Navoiy 1491-1492 yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma
she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ishni 1498-1499-yillarda
nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi “Xazoyin ul- maoniy” (“Ma’nolar

4
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.
5
O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. –Toshkent:.Davlat ilmiy, 2000. – B. 219.

xazinasi”) bo‘lib, 4 qismdan iborat bo‘lganligi uchun “Chor devon” deb ham
atalgan. Devon shoirning butun hayoti davomida yozilgan she’rlarini qamrab
olgan, ularda Alisher Navoiyning barcha davrlaridagi dunyoqarashi, orzu-umidlari
ifodalab berilgan. U forsiy she’rlaridan tashkil topgan ”Devoni Foniy” ni, forsiy
tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat taraqqiyotiga ham o‘zining
munosib hissasini qo‘shdi. Navoiy she’riyatining mavzular doirasi keng, janrlar
ko‘lami xilma-xil. G‘azallari “oshiqona, orifona, rindona” (Shayxzoda) sifatlar
bilan o‘rganiladi. G‘azallarida insoniy muhabbat, ilohiy ishq bilan uyg‘un holda
ulug‘lanib, majoz-haqiqat ko‘prigi aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy
she’riyatidagi zohiriy ma’no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham
o‘rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin.
“Navoiy she’riyati Fitrat, Oybek, M.Shayxzoda, H.Sulaymon, N.Mallayev,
Yo.Ishoqov, B.Akramov, I.Haqqulov va boshqalar tomonidan o‘rganilgan” 1
.
“Shoirning 2 yil mobaynida ikkita yirik asari – “Lison ut-tayr” (“Qush tili”)
dostoni va “Muhokamat ul- lug‘atayn” (“Ikki til muhokamasi”) nomli ilmiy
asarlari yaratildi. Uning so‘nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma
11

yo‘sinida yozilgan “Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) dir. U Sharq
adabiyoti tarixida Shayx Sa’diyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”,
Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. Bu
asarida Alisher Navoiy o‘zining hayot yo‘lini, boshidan kechirgan turmush
mashaqqatlarini yorqin tasvirlab bergan” 2
.
“Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin:
1. Devonlari. 2.
Dostonlari.
3. Forsiy tildagi she’riy merosi.
4. Ilmiy- filologik, nasriy va tarixiy asarlari.
Uning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan “Xazoyin ul-maoniy”
devoniga jamlangan.

6
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.
7
O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 1-tom. – Toshkent: Davlat ilmiy, 2000. – B. 219-220.
“Xazoyin ul-maoniy”ga qadar “Ilk devon”, “Badoe’ ul-bidoya”, “Navodir
un-nihoya” devonlarini yozgan.
“Xazoyin ul-maoniy” dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 g‘azal,
umuman 4 devonda 210 ta qit’a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10
muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1
tarkibband, 1 qasida, 1masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, Sharq she’riyatining
16 turi namoyondir.
Navoiyning nasriy asarlari quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganilgan.
Ilmiy-filologik merosi: "Majolisun-nafois" (1490-91; 1497-98) tazkirasi
turkiy tilda yozilgan dastlabki tazkira bo'lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459
shoir va adib haqida ma'lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib
berilganda hayot bo'lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari,
beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movarounnahr, Kichik Osiyo va Eron,
12

yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va
shahzodalar haqidagi ma'lumotlar jamlangan. “Asar Fahriy Hirotiy(1521-22),
Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta
fors tiliga tarjima qilingan. Navoiy "Muhokamat ul-lug'atayn" asarini o‘z
zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning
leksikgrammatik xususiyatlarini forsiy til xususiyatlari bilan qiyoslashga
bag‘ishladi. Jonli xalq tilida qo'llanilgan ko‘plab so'zlarni asarga kiritib, adabiy
tilda qo‘llanilishiga sababchi bo'ldi. O‘zigacha ishlatilgan so‘zlarning yangi ma’no
qatlamlarini ochdi. O‘zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg'ariydan so‘ng ilmiy
asosga soldi. O‘zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi
bo‘ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e’tiborli asarlarga murojaat
qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi” 1
.
Aruz nazariyasiga bag'ishlangan "Mezonul-avzon"(1492) asarida arab va fors
aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turkiy yozma va og‘zaki
she’riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o‘rgandi. Turkiy aruz tabiatini

8
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.

yoritish bilan birga turk she’riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi.
Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To‘qqizta yangi vazn va
she’riy shaklni aniqladi. Turkiy til tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni
ilgari surdi.
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish XX asrning
20yillaridan yo‘lga qo‘yildi. Bu yo'nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa'diy,
O.Sharafiddinov, A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va
A.K.Borovkov,
O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e’tiborli.
Ustozlarga bag‘ishlangan asarlari: “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”(1490-
1491), “Xamsat ul-mutahayyirin” (1493-1494),”Holoti Pahlavon Muhammad”
(1493-1494).
13

Tarix, tasavvuf va din tarixiga oid asarlari: “ Tarixi muluki ajam”(1488),
“Tarixi anbiyo va hukamo”(1485-1498), “Nasoyim ul-muhabbat”(1496),
“Vaqfiya”(1481-1482), “Munshaot”(1498-1499).
Ijtimoiy, falsafiy, axloqiy asarlari:
Alisher Navoiyning fors tilida yozgan she’rlari asosida "Devoni Foniy"
tuzilgan bo'lib, uning muqaddimasida "Sittai zaruriya" ("Olti zarurat") va "Fusuli
arbaa" ("To'rt fasl") forsiy qasidalari majmualari berilgan. "Sittai zaruriya"
to'plamidagi qasidalar "Ruhul-quds" ("Muqaddas ruh"), "Aynul-hayot" ("Hayot
chashmasi"), "Tuhfatul- afkor" ("Fikrlar tuhfasi"), "Qutul-qulub" ("Qalblar
g'izosi"), "Minhojun-najot" ("Qutilish yo'li"), "Nasim ul-xuld" ("Jannat nasimi")
kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon
Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan.
"Fusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so'ng "Bahor", "Saraton",
"Xazon" ("Kuz") va "Day" ("Qish") vasflari keladi.
Muammo janri qoidalariga bag‘ishlangan "Mufradot" (1485) fors tilidagi
ilmiy asarida mumtoz she’riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi.
Muammolarni yechish usullarini o'rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi.
Navoiyning arab tilida "Sab'at ul-abhur" ("Yetti dengiz") nomli
diniytasavvufiy ruhda lug‘at xarakteridagi asar yozgani ma’lum. Biroq bu asar
nashr etilib, yetarli darajada o‘rganilmagan. “Alisher Navoiyning fors tilidagi
merosi Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltayeva
tomonidan o'rganilgan” 9
.
“Uning zarbulmasalga aylanib ketgan ta’birlari, baytlari, misralari, inson,
xalq, bashariyat haqidagi g‘amxo‘rligi, adolat, insof va to‘g‘rilik yo‘lida olib
borgan tolmas kurashi bu hassos yurakda naqadar zo‘r muhabbat qaynaganiga, bu
yorqin manglay miyada naqadar oliy fikrlar va g‘oyalar javlon urganiga
shohiddur” 2
.
9 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari // Navoiyga armug‘on. 5-kitob. – Toshkent, 2006. – B. 81.
14

“Mahbub ul-qulub” hikmatlarida ham xuddi ana shu axloq me’yorlari haqida fikr
yuritiladi. Adib butun umri davomida orttirgan hayot tajribalari asosida
donishmand murabbiy sifatida insonga xos bo‘lgan xatti-harakatlarni kuzatib, unga
odamiylik ilmidan saboq beradi.
“Mahbub ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) pandnomasi Alisher
Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari bo‘lib, 1500-yilda yozilgan. Unda ulug‘
mutafakkirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani, boshidan kechirgani, hayotiy
tashvishlarining qalb qatlam-u qavatlaridan sizilib chiqqan lo‘nda,
umumlashmaxulosalari o‘z ifodasini topgan. Musajja’ san’atining nodir namunasi
sanalgan bu noyob asarning bunyod etilishi sabablarini muallif quyidagicha
izohlaydi: “Bu muqaddimotdin maqsad bukim, har ko‘y va ko‘chada yugurubmen
va olam ahlidin har nav’ elga o‘zumni yetkurubmen va yaxshi-yamonning af’olin
bilibmen va yamon-u yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va sharrdin
(yomonlik, gunohlardan) no‘sh va nish ko‘ksumga yetibdur va laim (past, xasis,
nokas) va karim zaxm va marhamin ko‘nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin
bayozi as’hob
(suhbatdosh) va davron xaylidin ba’zi ahbobki (ayrim do‘stlar) bu hollardin
xabarsiz va ko‘ngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur.
Bu nav’ as’hob va ahbobg‘a intiboh qilmoq va alarni nav’ bu holatdin ogoh
qilmoq vojib ko‘rundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin
shuurlari bo‘lg‘ayki, munosib el xizmatig‘a shitob qilg‘aylar va nomunosib el
suhbatidin ijtinob vojib bilg‘aylar va bari el bila maxfiy rozlaridin so‘z
demag‘aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav’ el suhbat va
xususiyatiki, alarg‘a havas bo‘lg‘ay, bu faqirning tajribasi alarg‘a bas bo‘lg‘ay” 1
.
Asar 3 qismdan iborat.
Avvalg‘i qism: Soir un-nosning af ’ol va ahvoli kayfiyati – har xil toifa
odamlar fe’l-atvori va ahvoli kayfiyati.
15

Ikkinchi qism: Hamida af ’ol va zamima xisol xosiyati –yaxshi fe’llar va
yomon xislatlar xosiyati.
Uchinchi qism: Mutafarriqa favoid va amsol surati - xilma-xil foydalar va
hikmatli so‘zlarning ko‘rinishi.
Pandnoma an’anaviy “hamd”- Ollohning tanholigi (“vahdad”) va
ulug‘vorligi, na’t - Muhammad alayhissalomning maqtovi bilan boshlanadi.
Asarning birinchi qismi 40 fasldan iborat. Unda “egallagan vazifasi, ko‘rsatilajak
ta’siri jihatidan jamiyat taraqqiyotida belgili mavqega ega qirq to‘qqiz toifa
ahlining fe’l-atvori, ahvoli xususida fikr yuritiladi. Bu safda shohdan gadogacha
bo‘lgan aksariyat toifa a’zolarini uchratish mumkin”.
Navoiy turfa toifa ahllarini goh tanqidiy, goh ijobiy, goh nafratli qarashlari
bilan takrorlanmas o‘xshatishlar vositasida juda chiroyli tasvirlaydi. Asarda
quyidagi toifa ahllari haqida fikr yuritiladi: odil sultonlar, islompanoh beklar
zikrida, zolim va fosiq shohlar, vazirlar, nomunosib noiblar, noqobil sadrlar, fosiq
qozi, mufti, mudarrislar, kotiblar, nazm gulistonining xushnag‘ma qushlari,
imomlar, muqriylar, qissasoz va qissaxonlar, nasihat ahli va voizlar, ahli nujum,
mutrib-u mug‘anniylar, tabiblar, tijorat ahli, bozor kosiblari, dehqonlar, yatim va
laimlar, riyoyi shayxlar, xarobot ahli va darvishlar kabi. Navoiy fikrlarini dalillash
maqsadida har bir toifaga berilgan tavsifdan so‘ng she’riy izohlar keltiradi.
Chunonchi, birinchi qismda 7 ta masnaviy, 16 ta bayt, 3ta nazm, 6 ta ruboiy va 7 ta
qit’a berilgan.
“Mahbub ul-qulub”ning birinchi qismida bayon etilgan fikrlar ulug‘ adibning
hayotiy tajribalari, umumlashmasi bo‘lib, unda atrofdagi voqea-hodisalardan

1 0
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.
–B. 453
doimo ogoh bo‘lishga da’vat etiladi. Bu da’vatlar yurt sarvaridan tortib, oddiy
fuqarogacha taalluqlidir.
Asarning ikkinchi qismida komillikka erishish yo‘li, tasavvuf tamoyillari
haqida fikr yuritiladi. “Ushbu qismdan yomonliklardan mosivo bo‘lishning eng
16

to‘g‘ri yo‘li nafsni riyozat bilan mavh etib sabr-u qanoat bilan pok yashash, ruhni
chiniqtira borib, hamida axloqqa erishish xususida fikr yuritiladi. Nafsni mag‘lub
etib, ilohiy fayzdan bahra olishning dastlabki bekati-tavbadir. Tavbadan murod haq
yo‘liga kirgan solikning barcha yomon ishlardan ogoh bo‘lib, ulardan butkul voz
kechishi, har taraflama poklanishdir”.
O‘n fasldan tarkib topgan asarning ikkinchi qismida tavba, zuhd, tavakkul,
qanoat, sabr, tavoze’ va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar
sharhlanadi. Shuningdek, har bir masala nazariy jihatdan yoritilgandan so‘ng
fikrlarni dalillash maqsadida bir hikoya keltiriladi. “Mahbub ul-qulub”ning
ikkinchi qismi tuzilishiga ko‘ra “Hayrat ul-abror” dostonidagi maqolat va
hikoyatlarga o‘xshab ketadi. Bu qismda 1ta masnaviy, 3 ta qit’a, 4 ta ruboiy, 14 ta
bayt keltirilgan.
“Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismi “Mutafarriqa favoid va amsol surati”
(“Turli foydali maslahatlar va maqollar”) deb nomlangan. Bu bo‘limda odob va
axloq masalalariga doir to‘rt yuzga yaqin maqol va hikmatli so‘zlar tanbehlar
shaklida qo‘llanilgan bo‘lib, adib ular orqali pand-nasihat berib, go‘zal insoniy
fazilatlarni egallashga, yomon illatlardan saqlanishga, ilm o‘rganishga, yaxshilarga
yor, muhtojlarga madadkor bo‘lib, xalq va Xoliq oldidagi burch, vazifalarini halol
ado etishga da’vat etadi”.
Asarning bu qismi turli foydali pand va hikmatlar, 127ta tanbehdan iborat.
“Asarning mazkur bobi oldingi boblarda bayon etilgan ijtimoiy-falsafiy,
axloqiyta’limiy qarashlarni ulug‘ shoirning maqollarga uyg‘un hikmatli so‘zlari
bilan birmuncha kengaytiriladi va umumlashtiriladi. Keltirilgan tanbehlar adibning
uzoq yillar davomidagi hayotiy kuzatishlar hosilasi bo‘lib, o‘ziga xos hukmlardan
iborat” 3
. Bobda Navoiy saj’ va boshqa badiiy san’atlardan mohirona foydalangan.
Bu qismda 57 ta bayt, 19 ta qit’a, 12 ta masnaviy, 8 ta ruboiy, 2 ta nazm
keltirilgan. Pandnomada jami 22 masnaviy,19 ruboiy, 88 bayt, 31 qit’a, 5 nazm
bor.
17

“Mahbub ul-qulub”dagi har bir tanbeh, bayt yoki qit’a hayotiy hikmat
darajasiga ko‘tarilganki, bu tanbehlar zamiriga xalqning ko‘p asrlik hayot tajribasi
davomida to‘plagan maqol va matallarining mazmuni singdirilgan.

1.2. “Mahbub ul-qulub” asarida inson va uning kamoloti xususida
“Mahbub ul-qulub”da Navoiy bevosita o‘z davridagi deyarli barcha ijtimoiy
guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi
biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zararli ekanligini boshqa
asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq bayon etadi”.
Pandnoma “Odil salotin zikrida” sharhi bilan boshlanadi. Navoiy podshohlar
va ularning xalq oldidagi burch va mas’uliyatlari haqida fikr yuritadi. Bir umrlik
orzusi bo‘lgan odil podshohlarni go‘zal tashbehlar bilan juda chiroyli tasvirlaydi.
”Odil podshoh haqdin xaloyiqqa rahmatdur va mamolikka mujibi amniyat va
rafohiyat. Quyosh bila abri bahordek qora tufroqdin gullar ochar va mulk ahli
boshig‘a oltun bila durlar sochar. Fuqaro va notavonlar aning rifq va madorisidin
osuda, zalama va avonlar aning tig‘i siyosatidin farsuda. Hirosatidin qo‘y-u qo‘zi
bo‘ri xavfidin emin va siyosatidin musofir ko‘ngli qaroqchi vahmidin mutmain ”.
Asarda odil podshoh quyoshga, bahor yomg‘iri, qo‘riqchi, cho‘ponga qiyoslanadi.
Xuddi shunday o‘xshatishlar “Hayrat ul-abror” dostonida ham keltirilgan. Unda
shohlik sifatlari quyidagicha tavsiflanadi: ”Quyosh o‘zi senga soyabon bo‘lishga
intiladi. Oy yuzidagi muhr sening uzuging o‘rni. Sulaymon davlatida sen ishrat
qilasan; humo qushidan boshqa narsa senga soya solmaydi.
Sen podshoh Jamshid o‘tirgan joyda o‘ltiribsan, qo‘lingni qadahdan boshqa narsa

11
Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyot tarixi. – Toshket: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg‘armasi, 2006. – B. 435.

18

o‘pa olmaydi. Adolat uzugingga baland osmon ”Rostlik-xaloslik” degan so‘zlarni
naqshlagan. Baland martabang xutbasini esa u “Adolat bilan amiringni yurgiz!”deb
yozgan”.
Alisher Navoiy saroy amaldorlarining yaxshi yoki yomon fe’l sohibi bo‘lishini
hukmdorga bog‘liq deb bilgan, shuning uchun ham dastlab shohlar haqida fikr
yuritiladi.
Podshohning eng yaqin maslahatchisi vazirdir. Vazir podshohni to‘g‘ri yo‘ldan
adashmasligi, to‘g‘ri hukmlar chiqarishi uchun mas’ul. U vazir haqida fikr
yuritarkan, “Vazir vizrdin mushtarakdur va bu fe’l aning zotig‘a ahak va alyakdur.
Bu ishni pisandida qilq’on Osaf ermishkim, nigini naqshi “qad rahimallohu man an
safa ermish”. Dahr elida birovki Osafnihondur, bilgaykim, Sulaymon taxti
barboddur” 2
. Adib o‘z zamonasida hech bir durust vazir ko‘rmaganligini,
qachonlardir Osaf ismli bir vazirgina insofli bo‘lganini aytadi. ”Majiduddin,
Nizomulmulk singari Husayn Boyqaro saltanatining ishonchli ustunlari sanalgan
vazirlar o‘z manfaatlari yo‘lida hamma narsani, hatto, insonni ham qurbon qilishga
tayyor turganliklariga bir necha marta guvoh bo‘lgan ulug‘ mutafakkir bunday
toifa vakllarini keskin tanqid qiladi: Bu zolimlar yurtni barbod berguvchilardir va
mulk ahli yig‘ishturg‘onlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular zikrida kishi
xoma surmagay... Zahr berib bemor o‘lturguvchi tabib, bularning holig‘a
mushobehdur va qarib... Bular, jumlasi chayonlar, xaloyiqqa yetkurur ziyonlar”.
Bilamizki, Navoiy ham 1472-1476-yillarda vazir lavozimida faoliyat
ko‘rsatgan.Uning faoliyati davomida xalqning ahvoli anchayin yaxshilangan.
Mamlakat tinchligini ta’minlovchi, qo‘riqlovchi yana bir toifa borki, Navoiy
ularga tanqidiy ko‘z bilan qaragan.”Yasog‘liq degan qaro cherik, Yajuj va Ma’juj
xaylig‘a sherik . Emgakdin alarg‘a orom yo‘q, yasoq tortardin bir nafas kom yo‘q.
Ishlari talay olg‘onni talamoq, yot yurtda chugurtkadek sabza va yafrog‘ni
yalamoq.
19

12 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. –B.
457.

Ruboiy:
Ul qavmdin a’juba xaloyiq bo‘lmas
Kim, me’dalari harom yerdin to‘lmas.
O‘lguncha balo chekib erurlar mavjud,
Chin bo‘ldi bu da’voki, yasog‘liq o‘lmas.
Asarda shayx ul-islom, qozi, muftiy va mudarrislar haqida ham fikr yuritilib,
ularning qilgan yaxshi va yomon ishlari elga ibrat qilib ko‘satiladi. Xususan, shayx
ul-islom musulmonlar peshvosi bo‘lib, musulmonlar uning yo‘lidan borishlari
lozim deyiladi. U islom dinining himoyachisi va targ‘ibotchisi bo‘lishi kerak. Rad
etib bo‘lmas darajada haq so‘zni so‘zlovchi, shariat qonunlarida mustahkam va
barqaror turuvchi, fayzli va obro‘li odam bo‘lmog‘i shart. Shunday bo‘lgandagina
uni ”shayx ul-islom” desa bo‘ladi, deydi. Shundaylardan birini misol qilib
keltiradi.
Bayt:
Mundin o‘ldi muqarrabi Boriy,
Shayx al-islom piri Ansoriy
Qozilar musulmonlarning yaxshi va yomon ishlari yuzasidan hukm
chiqaruvchilar deb ta’riflanadi. Bu toifa ahlini Navoiy cholg‘u asbobiga o‘xshatadi.
“Soz toridekkim, e’tidoldin tajovuz qildi, tuzuki buzuldi. Ulki hukmi el moli va
jonig‘a joriy bo‘lg‘ay, kerakkim, da’bi muqmir shiori bo‘lg‘ay. Ayog‘ikim, siroti
mustaqimdin toyildi. Vayl chohi tubin maqom qildi. Bu ishni o‘zi qilurmen degan
beboku kozib, kozibi bebokka payg‘ambar shar’i hokimlig‘ig‘a ne munosib”
Navoiy tabiblarni ham tanqid qiladi. Tabobat fanidan savodsiz tabib xuddi
jallodning shogirdi kabidir. U tig‘ bilan o‘ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi.
20

Shubhasiz, jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir: chunki, u gunohkorlarni o‘ldiradi,
bu esa begunohlarni halok qiladi deb ta’riflaydi. Bayt:
Hoziq tabibi xushgo‘y tan ranjig‘a shifodur,
Omiyyu tundu badxo‘y el jonig‘a balodur. “Nazm
gulistonining xushnag‘ma qushlari” bobida shoirlar qushga
o‘xshatilgan. Shoirni qushga o‘xshatish adabiyotda oldindan bor
edi. Bu yerda shoirlarning she’r ijod qilishi bilan qushlarning
sayrash xususiyati asos qilib olingan. Navoiy shoirlarni 5guruhga
ajratgan.
”Avvalg‘i jamoat-nuqudi kunuzi ma’rifati ilohiydin g‘aniylar va xalq
ta’rifidin musta‘niylardur. Ishlari maoniy xazoinidin ma’rifat javharin termak va el
fayzi uchun vazn silkida nazm bermak. Nazm adosi bag‘oyat arjumand va
benihoyat sharif va dilpisand o‘ldug‘i uchun oyoti kalomda nozil bor va hadisi
mu’jiz nizomda tilagan topar, chun maal-qasd emas, el hurmati jihatidin ani she’r
demas”.
“Bu guruh ijodi mohiyatini to‘la tushunib olish uchun tasavvufda uch
bosqich, ya’ni shariat, tariqat va haqiqat borligini ko‘z oldimizga keltirishimiz
kerak. Demak, birinchi guruh shoirlari faqat haqiqatni qalamga olgan. Ya’ni
bunday sohibi qalamlar asarlarida to‘g‘ridan to‘g‘ri Olloh taolo, uning sirlari,
so‘zlari ta’riflangan” 10
. Alisher Navoiy bunday shoirlarning peshvosi deb amir ul-
mo‘min Hazrat Alini ko‘rsatadi. Yana forsiylardan Shayx Fariduddidin Attor,
“Masnaviyi ma’naviy” muallifi Jaloliddin Rumiyni aytadi.
Ikkinchi guruh shoirlariga haqiqat sirlariga majoz sirlarini aralashtirib, o‘z
fikrlarini shu uslubda ifoda etuvchilarni kiritadi. Bular Shayx Muslihiddin Sa’diy
Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Shayx Zahiriddin Sanoiy, Shayx Avhadiddin,
Xoja Shamsiddin Muhammad Hofiz.
“Demak, borliq olamni va uning sarvari bo‘lmish insonni, uning muhabbatini
kuylashni birlamchi hisoblagan, shu yo‘l bilan ramzan Ollohga ishqni ifodalagan
10 Sultonmurod Olim.”Mahbub ul- qulub”da shoirlar va oshiqlar tasnifi // O‘zbek tili va adabiyoti, 2010. 6-son. . – B. 38.
21

shoirlar ikkinchi guruhga kirar ekan. Ular haqiqat bilan majozni omixta qilib
yozadi. Oddiylashtirib tushuntirganda, ular yor deb go‘yo Yerdagi ma’shuqani
tasvirlaydi-yu, undan o‘sha haqiqiy yorni ko‘zda tutaveradi, ikkalasi aralash
keladi.”
Uchinchi guruh shoirlar asarlarini “ma’joziy ma’nodadir” deb ta’riflaydi
shoir. Ulardan quyidagi shoirlarni misol tariqasida ko‘rsatadi: Kamol Isfahoniy,
Hoqoniy Shervoniy, Hoju Kirmoniy, Mavlono Jaloliddin, Anvariy, Zahir,
Abdulvosi’, Salmon Sovajiy, Nosir Buxoriy, Kotibiy Nishopuriy va Shohiy
Sabzavoriy.
Mavlono Jomiyni to‘rtinchi guruhga kiritib, “birinchi guruh ravishida so‘zi
sharafli va so‘nggi guruhning ham uslubi go‘zalliklarida kamol egasidirki,
dunyodagi ilohiy haqiqat shaydolari ham, pok insoniy muhabbat ahllari ham
bularning latif va ma’nodor so‘zlari bilan xushnuddirlar va tarqatgan ma’rifatlari
bilan huzur qiladilar”, 2
-deya ta’riflaydi.
Bilamizki, “Mahbub ul-qulub” –pandnoma asar. Unda pand-nasihat, o‘git
birinchi o‘rinda turadi. Shuning uchun shoirlar zikridagi fasl ham ana shunday
tanqid-u o‘gitdan xoli emas. Yuqorida sanalgan to‘rt guruh ta’rif-u tahlili tugagach,
Navoiy endi shoirlarning yana bir “adno”, ya’ni past tabaqasini –beshinchi guruhni
qalamga oladi: ”Yana adno tabaqasi jamoatedurlarkim, nazm bila faqat ko‘ngullar
xushnud va xursand va roziyu bahramanddurlar”-deya ta’riflaydi. Qizig‘i
shundaki, bu toifa shoirlarning ko‘pchiligining she’rida ma’no ozroq va shoirlik
da’volari ko‘proqdur.
“Ruboiy:
A’lolari ularning eng yaxshisidir,
Tubanlari esa barcha tubanlar tubani.
O‘rtoqlari esa hech narsaga yaramaydi,
Bilgilkim, yaxshisi ulardan og‘iz ochmaslik kerak” 1
.

22

Asarning keyingi bobida kotiblar haqida so‘z yuritiladi. Kaykovusning
“Qobusnoma ” asarida kotibning ijtimoiy ahvoliga ko‘ra odobi qanday bo‘lishi
lozimligi, unda qanday fazilatlar bo‘lishi bayon qilinar ekan, shu fazilatlarni
o‘rgatishga dasturilamal vazifasini o‘tovchi hikoyatlar keltirilgan. “Mahbub
ulqulub”ning “Kotiblar zikrida”gi faslida bironta ham hikoyat uchramaydi. Navoiy

1
Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.–B. 458.

2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. B-
432.

kotiblar haqida so‘zlarkan, yaxshi yozilgan xat va xatga qo‘yilgan nuqtalar, yuzga
go‘zallik baxsh etadigan xoldek oq qog‘oz jamolini bezaydi, deydi. Yana, yomon
kotibning joyi qalamdondek chuqurlik bo‘lsin, boshi esa qalamdek yara va qora
bo‘lsin, deb tasnif beradi.”Savodsiz kotib o‘quvchini tashvishga qo‘ygani, ortiqcha
mehnat sarflashga majbur qilgani holda, o‘z mehnati, butun sa’yi harakatlarini ham
yelga sovuradi. Kishining o‘zi qilgan ishni o‘zi yo‘qqa chiqarishi, o‘z
qadrqimmatini o‘zi oyoq osti qilishi-o‘zi yiqqan xirmonga o‘zi o‘t qo‘yishi bilan
barobardir” 11
.
“Kadxudolig‘ sifati va xotunlar zikrida”-oilaning tinch va farovon bo‘lishi
ayolga bog‘liq deb ko‘rsatiladi. Yaxshi xotun- oilaning davlati va baxti. Uyning
ozodaligi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Husnli
bo‘lsako‘ngul yozug‘i, xushmuomala bo‘lsa-jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda
tartibintizom bo‘ladi, asbob-anjomlar pokiza va saranjom turadi-deb ayollikning
yaxshi sifatlarini aytib o‘tadi.
Xulosa qilib aytganda, asarning ushbu qismi inson o‘z aksini ko‘zguda
ko‘rgandek aniq va ravshan yoritib berilgan. Har bir kasb egasining yaxshi va
yomon fazilatlari boshqalarga ibrat bo‘lsin uchun, bir-biriga o‘xshamagan
tashbehlardan foydalanilgan. Keltirilgan misollar esa qisqa va aniq. Asarning
ikkinchi qismi ham xuddi shunday yoritib berilgan.
11 Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. Navoiyga armug‘on. 5-kitob. Toshkent. 2006. B.126.

23

II bob. Navoiy axloqiy-ta’limiy qarashlarining in’ikosi
2.1 “Mahbub ul-qulub”da ilmiy-marifiy masalalarning nazariy asoslari
Alisher Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari “Mahbub ul-qulub”dir.
“Mahbub ul-qulub”da shoirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani, boshidan
kechirgani, inson va yashash bilan bog‘liq ko‘pdan-ko‘p mulohazalari bayon
qilingan. Ushbu kurs ishining birinchi bobi “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi va
undagi masalalar”. Unda “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi, birinchi, ikkinchi,
uchinchi faslidagi masalalar o‘rganiladi. Birinchi qismdagi masalalar batafsilroq
yoritiladi.
Adibning “Mahbub ul-qulub” asari biz bilamizki, umrining oxirida yozilgan
asari hisoblanadi. Shuning uchun ham bu asar Alisher Navoiyning butun hayoti
davomida ko‘rgan-kechirganlari, orttirgan hayot tajribalari, 60 yillik hayot mahsuli
deyishimiz mumkin. Bu asarda, asosan, ilmiy – marifiy, odob-axloqqa oid
qarashlar aks ettirilgan. Asarda til odobi, inson talim-tarbiyasi va nutq odobi
haqida haqida ko‘plab misollar keltirilgan. Navoiy o`z asarlarida nutqning kishilar
kundalik ehtiyojini qondiruvchi nodir vosita ekanligini qayd etdi. “Mahbub
ulqulub” asarida voizlar til odobi xususida fikr yuritsa, “Muhokamat ul- lug‘atayn”
asarida o‘zbek adabiy tilining boyligini e’tirof etdi. Nainki e’tirof etdi, balki
tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ta’kidladi. So‘zning tarixiy-madaniy xizmati
beqiyos, ammo til imkoniyatlari nutq jarayonidagina ochib beriladi. Agar nutq
24

bo‘lmas ekan, tilning, so‘zning cheksiz imkoniyatlari ro‘yobga chiqib chiqmay
qolaveradi. “Majolis un-nafois” da so‘zning voizlar hayotida tutgan o`rni haqida
ham shaxsiy mulohazalar bayon qilinadi. “Nazm ul javohir” asarida esa so`z
qudratli vosita ekanligi, insonga hayotiy zarurat sanalishi aytib o`tiladi. Tarixdan
ma’lumki, Navoiyning o`zi ham mohir notiq bo`lgan va shirin kalomi, o`tkir
tafakkuri bilan xalq qalbidan joy olgan va o‘z asarlarida ham xaloyiqqa nafi
tegadigan, el yuragidan joy oladigan shirinzabon so`zlar so`zlashni, chiroyli va
ravon nutq tuzish yo‘llarini o‘rganish lozimligi haqida mukammal fikrlar bayon
etgan.
Navoiy tilni o`sib, rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga
muvofiqlashuvchi zarurat ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo‘ladi, bir-biriga
chatishadi deb hisoblaydi. “Mahbub ul-qulub”da Navoiy bevosita o‘z davridagi
deyarli barcha ijtimoiy guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri
yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki
zararli ekanligini boshqa asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq
bayon etadi.
Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug‘ma ekanligini ta’kidlaydi. Alisher
Navoiyning nutq madaniyati masalalariga bag‘ishlangan fikrlari yanada
mukammalroq ifodalangan asari “Mahbub ul-qulub” dir. Chunki shoir bu asarida
tilning ahamiyati, undan foydalanish, nutq so‘zlovchi dilidagi fikrni to‘g‘ri aks
ettirish lozimligi haqida fikrlar bayon qiladi.
“Saodatbaxsh ruh zuloliga matla` ham til. Tilga iqtidorlig‘-hakimi
xiradmand, so`zga ixtiyorsiz-layni najand. Tilki fasih va dilnazir bo`lgay, xubroq
bo`lgay agar ko`ngil bila bir bo`lgay” deb yozadi Navoiy.
Ma`nosi: “Saodatbaxsh ruhning tiniqligi manba ham til, baxtsizliklar yulduzining
boshlanishiga sabab ham til. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir: so`zga
ahamiyat bermaydigan kishi la`natlangan, pastdir. Til go`zal va dillarni
olovlantiruvchi bo`lishi bilan birga, so`zlovchining dilidagini aks ettirsa, yanada
yaxshiroq bo‘ladi”.
25

Navoiy til deganda nutqni ko`zda tutgan. Til, ya`ni so`z o`zining ko`p yaxshi
fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning qo`polligi, maqsadga
muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarar yetkazishini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Mayin, yoqimli, shirali ovoz bilan so`zlash odobi haqida, o`ylamasdan
so‘zlamaslik lozimligi haqida: “Tildin azubat dilpisanddur va miynat sudmand.
Chuchuk tilki achig‘liqqa evruldi, zarari oni bo`ldi. Chuchuk so‘z sof ko‘ngullarga
nushdir... So‘zni ko‘ngulda pishqormaguncha tilga kelturma, harnakim
ko‘nglungda bo‘lsa, tilga surma” deydi. Buning ma`nosi shundayki, tilning shirin,
yoqimli va yumshoqligi foydadir. Chuchuk til achchiqqa aylansa, tinglovchiga
zarar yetkazadi. Nutq
nazariyasi bilan jiddiy shug‘ullangan shoir “Mahbub ul-qulub” asarining 24-bobini
voizlik ilmiga bag‘ishlaydi. Navoiyning o`zi ham notiqlik san`atini o`z davrida
yuksak darajaga ko`targan. “Tilga ixtiyorsiz-elga e`tiborsiz” yoki “Ma`dani inson
gavhari so`z durur, gulshani odam samari so`z durur” deb yozadi. Navoiy 24 bob
“Nasihat ahli va voizlar zikriga” bag‘ishlangan bo‘lib, shoirning fikricha “voiz
uldurki, majlisg‘a kirgan to‘lg‘ay va to‘la kirgan holi bo‘lg‘ay”.
“Mahbubulqulub” da “Og‘ziga kelganni demoq - nodonning ishi”, “Aytar so‘zni
ayt, aytmas so‘zdan qayt”, “Chin so‘z-mo‘tabar yaxshi so‘z-muxtasar” kabi
hikmatli so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu mazmundagi baytlar
yaratadi. Shoir nazarida so‘z o‘likni tiriltirish kuchiga ega:
Ham so‘z ila elga o‘limdin najot,
Ham so‘z ila topub o‘luk tan hayot.
Ba’zan bir so‘z bilan tirik vujud, salomat inson ham jonsiz o‘lukka aylanishi
mumkin. Yolg‘on so‘z ham shunday qudratga ega:
O‘luk gar andin erur joni pok,
Valekin tirikni ham aylar halok.
26

Navoiy ta’kidlashicha, shirin so‘z bilan ko‘p ishlar amalga oshadi. Achchiq
may, boda ham chuchuk til bilan uzatiladi. Hatto “chuchuk so`z elga izhor” etish
orqali u kim bo‘lmasin, “har nechakim ag‘yor zurur yor” ga aylanadi. Xalqimiz
tili achchiq, inson ko‘ngliga ozor beruvchi kishilarga “tili zahar”, “tilidan zahar
tomadi” kabi nisbatlarni beradi. Bunday kishilardan hamma o‘zini chetga tortadi.
Dildan suhbatlashishni istamaydi, aksincha, zarurat yuzasidangina muomala
qilishga majbur bo`ladi. Navoiy bu taxlit “achchiq so‘z, anfos” lik kishilardan
“istig‘no” zarurligini o‘rinli ta`kidlaydi:
Har kimki achchiq bo‘ldi so‘zi, anfosi,
Bor suhbatidin xalqning istig‘nosi.
Navoiy so‘zni ajib, sehrli va qimmatbaho gavhar sifatida e’zozlaydi.
Ko‘pgina baytlarda, ayniqsa, “Xamsa”, “Mahbub ul- qulub” singari asarlarida so‘z,
uning o‘rni, inson hayotidagi ahamiyati, so‘zlash madaniyati, so‘zning badiiy
ijoddagi mavqeyi, so‘z odobi kabi tomonlar xususida mulohazalar bildiradi. Shoir
nazarida “So‘z jahon bahrida durdona”, inson qalbining ma’dani- “Ma’dani inson
guzari so‘z”, “gulshani odam samari”, “ajab guzar”, “bahr-u mavjvar”, “dur”,
“javhari ruz”, “aytib sovumas tarona”, “olib qurimas xizona” - tuganmas xazina:
Aytib sovumas tarona sen-sen,
Olib qurumas xizona sen-sen.
Asarda ilmiy-marifiy qarashlarni yanada chuqurroq dalillash uchun unga
yanada chuqurroq nazar tashlaymiz. Asarda insonni ilmga, ma’rifatga boshlashga
xizmat qiladigan soha tasvvufga ham alohida to‘xtalib, urg‘u berib o‘tiladi va
bunga quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin. “Mahbub ul-qulub” asarining
ikkinchi qismida ham tasavvufiy istilohlar haqida xuddi shunday fikrni aytish
mumkin.
“Tariqatda maqomot va hol tushunchalari muhim o‘rin tutadi.
“Maqomot”maqom (manzil, bekat) so‘zining ko‘pligi bo‘lib, solikning ruhiy-
27

ma’naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi. Abu Nasr Sarroj tariqatning quyidagi
maqomlarini qayd etgan:
1.Tavba
2.Vara’
3.Zuhd
4.Faqr
5.Sabr
6.Xavf
7.Rajo
8.Tavakkul
9.Rizo 2

Navoiy asarida ana shu maqomlarni asos qilib olgan va ularni to‘laroq bayon
etish uchun hikoyatlarni keltirgan. Birinchi hikoyat Tavba bilan bo‘g‘liq.
Tavba-shariatda vojib, tariqatda shart, sulukda lozim bo‘lgan tushuncha.
Tavba insonning qilgan gunohlaridan pushaymonligi, gunohlarining kechirilishini
Tangridan iltijo qilib so‘rashi va Haq yo‘liga qadam tashlashi. Tasavvufda
solikning Parvardigor sari safari bo‘lsa, bu safar manzillari-maqomlari yettitadir.
Birinchi maqom tavbadir. Tasavvuf istilohida tavba ruhning bedorligidir, deb ta’rif
qilinadi.
Najmiddin Komilov ham o‘zining “Tasavvuf” asarida bu maqomotning asl
mohiyatini ochib beradi.”Tavba - qaytish demak, ya’ni kamolotga, oliy axloqiy
sifatlarga qaytish. Tavbani bob ul-abvob-eshiklarning eshigi ham deydilar,chunki
tariqatga qadam qo‘ygan odamning niyati va mohiyati, avvalo, shu tavbasida
ayonlashadi. Tavbaning haqiqati shuki, solik xudoga yetishish yo‘lida g‘ov
bo‘ladigan jamiki narsalardan yuz o‘girishga qasamyod etadi, butun intilishi,
tavajjuhini Allohga qaratadi, avvalgi hayot tarzidan butunlay voz kechadi. Tavba
kufrdan qaytish, shariatda man etgan nahy va yomon ishlardan qaytish, zamima
axloqdan hamida axloqqa qaytish, Haqning g‘ayri bo‘lgan narsalardan qaytish
kabilarni o‘z ichiga oladi” 1
. “Mahbub ul-qulub” mohiyatan insonni komillikka,
28

insoniylikka, odob – axloqqa yetaklaydigan tarbiyaviy, falsafiy asar deyish
mumkin. Asarda juda ko‘p ilmiy-ma’rifiy qarashlar juda ko‘p, uni qancha ko‘p
o‘rgansak, shuncha ko‘p bitmas tuganmas xazina chiqib kelaveradi.

1
Komilov N. Tasavvuf. –Toshkent: Movarounnahr, 2009.– B. .

2
Komilov N. Tasavvuf. –Toshkent: Movarounnahr, 2009. –B.27.
2.2. Asarda ta’lim-tarbiya masalasi
“ Mahbub ul-qulub” yuqorida ta’kidlaganimizdek, tarbiyaviy asar. Asarda
odob-axloq, inson kamoloti haqida fikr yuritiladi. Asarda komil inson g‘oyasini
o‘rtaga tashlanadi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari komil inson tarbiyasiga
doir muhim manbalardandir. Ayniqsa, uning ikkinchi qismida ma’naviy
barkamollikka oid qator fazilatlar sharhlanadiki, ulardan yoshlarimiz uchun eng
zarurlaridan biri qanoatdir. Qanoatga shunday ajoyib ta’rif beriladi: “Qanoat – bir
chashmadirki, olgan bilan uning suvi qurimaydi; u bir xazinadirki, undagi boylik
sochilgan bilan kamaymaydi. U bir ekinzorki, urug‘i izzat va shavkat hosilini
beradi; u bir daraxtdirki, unda qaram bo‘lmaslik va hurmat mevasi border. Qanoatli
darvishning quruq noni ta’magir shohning xitoycha dasturxonidan yaxshiroq;
faqirlik yo‘lida farog‘atlining yovg‘on umochi olg‘ir badavlatning nabotlik
ovqatidan totliroqdir. Shoh uldirki, olmaydi-yu beradi, gadoy uldirki, sochmaydiyu
teradi. Qanoatda tinchlik va farog‘at bo‘lganiday, aksincha, tamada razillik va
uqubat bor”. Darvoqe, qanoat bilan tabiatini toblagan inson mol-davlat ilinjida olis
yurtlarda sarson-sargardon kezmaydi, obro‘-e’tiborini yerga urmaydi, oilasi va
xalqining sha’niga dog‘ tushirmaydi.
29

Asarning uchinchi qismidagi ta’riflar biri-biridan qimmatbaho ma’naviy duru
gavharlardir. Xususan, saxovat va himmat to‘g‘risidagi ta’rifda ko‘ngil mulkini
zabt etuvchi quyidagi mushohadalar mavjud: “Himmat ahlining ixtisosi –
saxovatdir; bu ulug‘ sifat – pokiza kishilarga xosdir. Odam – bir badan bo‘lsa,
himmat uning jonidir; himmatlilardan olam ahli uchun yuz ming sharaf va shukuh
yetishadi… Himmatsiz odam – xazina topsa ham buyuklarga teng bo‘lmas”. Ulug‘
shoir boshqa bir asarida naql qilishicha, himmat-saxovat va homiylikni kasb-koriga
aylantirgan Hotamtoydan o‘zingizdek himmatli boshqa bir kishini ko‘rganmisiz,
deb so‘raydilar. Hotamtoy bir kuni dasht ahliga yuz tuya, son-sanoqsiz qo‘ylar
so‘yib, ziyofat berganini, shu orada toza havo olish uchun dashtga chiqib, o‘tinchi
cholni uchratganini, uni orqalab olgan tikanlari zahmatidan ozod bo‘lib, Hotamtoy
ziyofatiga kirib orom olishga da’vat etganini, chol esa rad etib, birov bergan
xazinadan ko‘ra, o‘z qo‘l kuchi bilan ishlab topgan bir dirham afzalligini aytib, sen
ham Hotamtoy minnatini eshitgandan ko‘ra, ushbu tikanli o‘tin zahmatini tortaqol,
deya javob berganini eslaydi va shunday xulosani bayon etadi:
Ulkibu yanglig‘ so‘zi mavzun edi,
Mendin aning himmati afzun edi.
Demak, tamasizlik, qanoat oliyhimmatlikning eng yuksak bosqichi ekan.
Navoiy himmat sharhi uchun tabiatdan ham shunday juda oddiy, ammo ajoyib va
g‘aroyib misollar topib, badiiy talqin etadiki, uning mahoratiga qoyil qolmay iloj
yo‘q:
Tuxm yerga kirib, chechak bo‘ldi,
Qurt jondin kechib, ipak bo‘ldi.
Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmi,
Ipak qurticha himmating yo‘qmi?
Tuxm, ya’ni lola urug‘i – yorug‘ dunyoni tark etib, yer bag‘riga kirdi,
g‘ayrat-shijoat ko‘rsatib tomir otdi, tuproqni yorib chiqib o‘sdi, lola guli bo‘lib
30

ochilib, olamga go‘zallik bag‘ishladi. Qurt o‘z jonidan kechib, o‘z vujudini qurbon
qilib, pilla o‘radi. Shu yo‘l bilan insoniyat olamini kiyintirgulik ipak hadya etdi.
Arzimas bir urug‘ va jonzot g‘ayrat va himmat bilan bunyodkorlik ko‘rsatdi. Ey
odamzot, sen koinotning gultojisan, sengagina ravo ko‘rilgan tafakkur va amal
koinotdagi boshqa biror jonzot-u jonsiz unsurda yo‘q. Nahotki, oddiygina lola
urug‘ichalik g‘ayrating, ipak qurtichalik himmating bo‘lmasa, deya nido
chekmoqda Navoiy. Bunday ta’sirchan nido har qanday dangasa, insonlik g‘ayrati,
g‘ururi, himmati mudragan o‘smirni ma’naviy-ruhiy uyg‘oqlikka da’vat etsa, ajab
emas. Darvoqe, har bir fuqaro insonlik g‘ururi, nodir iste’dodi, g‘ayrat-shijoati
bilan mehnat qilib, halol rizq-ro‘z undirsa, shuning o‘zi oliyhimmatlik, ma’naviy
barkamollikdir.
Navoiy asarlaridagi aql-zakovat durdonalarini o‘zlashtirish ham barkamollikka
erishishning muhim omillaridandir. “Mahbub ul-qulub”dagi satrlarning ko‘pchiligi
shu qadar aql-zakovat bilan yo‘g‘rilganki, ular xalq maqollari darajasida purma’no
va mashhur bo‘lib ketgan. Masalan: “Chin so‘z mo‘tabar, yaxshi so‘z – muxtasar”,
“Bilmaganni so‘rab o‘rgangan – olim, orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim”, “Oz-oz
o‘rganib – dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib – daryo bo‘lur”. Asardagi chin so‘z va
uni aytish odobi, me’yori haqidagi mana bu misralar ham barkamollik tarbiyasida
ahamiyatlidir:
Xiradmand chin so‘zdin o‘zga demas,
Vale bori chin ham degulik emas.
Kishi chinda so‘z desa, zebodurur,
Necha muxtasar bo‘lsa, avlodurur.
Alisher Navoiy ijodining aksariyat qismi barkamol avlod tarbiyasiga
bag‘ishlangan, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu asarlar mazmuni va g‘oyalarini
o‘qib o‘zlashtirishning o‘zigina kifoya emas. Ular yoshlarimizning hayoti va
faoliyatida o‘zining amaliy ifodasini topmog‘i zarur.
31

Alisher Navoiy ilm, ma’rifat haqida ajoyib fikrlarni olg‘a surdi. U aql, ilm
insonning eng go‘zal va zaruriy fazilatlaridan biri, har bir kishining eng muhim
burchi ilm olishdir, deb hisobladi. Navoiyning fikricha, ilm-fanni egallash uchun
yoshlikdan boshlab astoydil o‘qish-o‘rganish kerak: “Yoshligingda yig‘gil bilimni,
qarigach sarf qilg‘il ani”, degan shoirning o‘zi ham juda yoshligidan ta’lim oladi,
o‘qishga beriladi. U yoshligidanoq ko‘p she’rlarni yod bilgan. Jumladan,
Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” (“Qush nutqi”) asarini bolalik
chog‘laridayoq qayta-qayta o‘qib, yod olgan. Alisher Navoiy keyinchalik maktab
va maorif masalalariga katta ahamiyat berdi. U mehnatkash xalq bolalarini o‘qitish
va tarbiyalash uchun maktablar ochish va madrasalar qurish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik
qildi. Alisher Navoiy Astrobodda surgunda yurganida podsho Husayn Boyqaroga
yozgan xatida o‘g‘il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qilgani, shaxsan
o‘zi madrasalar qurishda tashabbus ko‘rsatgani buning yaqqol dalilidir. Navoiyning
fikricha, maktab xalqqa nur keltiradi, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, bolalarni bilimli
qiladi. U o‘zining “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochib, bolalarni o‘qitish va
tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratib, buning uchun lozim bo‘lgan mablag‘
ajratadi. Navoiy dars beruvchini quyoshga o‘xshatadi va bu quyosh o‘z atrofidagi
yulduzlarga nur sochadi, ya’ni hali ilmdan bexabar bo‘lgan toliblarga ilm nurini
sochadi, ma’rifat beradi, deydi. Asarning uch bobi ham ta’limtarbiya, odob-axloq
to‘g‘risida. Masalan, birinchi qismning birinchi fasli “Odil salotin zikrida” bilan
boshlangan bo‘lsa, “darveshlar zikrida” nomi ostida tugaydi.
Yaxshi podshoh bo‘lish uchun ham, yaxshi vazir bo‘lish uchun ham, yaxshi noib
bo‘lish uchun ham, eng avvalo, yaxshi ta’lim-tarbiya kerak. Bu xislatlar haqida
asarda to‘liq keltirilgan. Asarning ikkinchi qismida odob-axloq, ta’lim-tarbiya
masalaiga chuqurroq kiriladi va tavba nima-yu tavakkul nima, barcha-barchasiga
to‘xtalib o‘tiladi. Ta’lim-tarbiya masalasi ikkinchi qismda yaqqolroq ko‘ringan.
Alisher Navoiy ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarini ko‘proq barkamol insonni
ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon qiladi. Ilm-ma’rifat, axloq-odob
masalalariga doir fikrlarini esa ilmiy-falsafiy va didaktik asarlarida bayon qiladi.
32

Navoiy aql kuchiga cheksiz ishonadi, komil ishonch bilan ilmfanning fazilati juda
katta, deb hisoblaydi. Umuman olganda, Alisher Navoiyning barcha asarlarida
ta’lim-tarbiya, odob-axloq, tasavvufona ruh ustunlik qiladi. Alisher Navoiyning
inson haqidagi qarashlari uning ilohiyot va koinot, ular o‘rtasidagi bog‘lanish
singari masalalarga aloqadordir. Shoirning ta’limotiga ko‘ra, atrofdagi borliqning
paydo bo‘lishi Xudoning o‘z husnini koinotda namoyon qilishga muxtojligi
ifodasidir, deb tasavvur qilinadi. Shunga ko‘ra, dunyoning yaratilishi bir qonuniy-
tabiiy jarayon hisoblanadi.
Shoirning bunday falsafiy qarashlari «Mahbub ul-qulub» asarida izchil va har
tomonlama bayon etilgan. Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o‘rta asrdagi
Uyg‘onish davrining boshqa ulug‘ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson
qanday bo‘lishi lozimligini ko‘rsatdi. U o‘z davridagi nohaklikka, adolatsizlikka
qarshi kurashdi, amaldorlarning o‘z vazifalarini suiste’mol qilishlarini va
ta’magirliklarini fosh etdi, ojiz, muhtoj kishilarni o‘z himoyasiga oldi. Alisher
Navoiy madaniyat va san’atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning
faoliyatida ijtimoiy-siyosiy masalalarni to‘g‘ri hal etishga intilish, jamiyatdagi
barcha ijtimoiy qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil munosabatda bo‘lish, hech
qaysi birini kamsitmaslik, hammaning manfaatiga barobar xizmat qiladigan jamoat
binolarini qurishga alohida e’tibor berish oldingi o‘ringa chiqa boshladi.
Xondamirning qayd qilishicha, 80-yillar davomida Alisher Navoiy o‘z mablag‘lari
hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta
rabot, 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin hovuz qurdirgan
yoki ta’mirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi «Ixlosiya», «Nizomiya» madrasalari,
«Xalosiya» xonaqohi, «Shifoiya» shifoxonasi, Qur’on tilovatxonasi bo‘lgan
«Dorulhuffoz» binosi, “ Jome’ “ masjidi, Marvdagi «Xusraviya» madrasasi,
Mashhaddagi «Dorulhuffoz» xayriya binosi va b. noyob me’morlik yodgorliklari
bor. Bobur qayd etganidek, Navoiydan bo‘lak hech kim bu qadar xayrli binolar
yaratishga musharraf bo‘lmagan edi. Bu davrda Hirotda adabiy hayot jo‘sh urgan.
Alisher Navoiy atrofida Shayxim Suhayliy, Xoja Osafiy, Binoiy kabi o‘nlab
33

shoirlar, Hasan Noiy, Xoja Abdullo Marvoriy, Qulmuhummad Udiy, Shohquli
G‘ijjakiy kabi o‘nlab sozandalar, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar, Sultonali
Mashhadiy, Abdujamil Kotib, Xoja Hofiz Muhammad, Muhammad Xandon,
Mavlono Hijroniy kabi mashhur kotiblar, Behzod kabi musavvirlar, Husayn voiz
Koshifiy, Atoulloh Husayniy kabi iste’dodlar qizg‘in ijodiy mehnat bilan band
edilar. Ularning ko‘pchiligi Navoiy tarbiyasida voyaga yetdilar. Hirotda, umuman,
Xuroson mulkida ma’naviy hayotning baquvvat ustunlaridan Abdurahmon Jomiy
bilan Alisher Navoiy o‘rtasidagi ijodiy hamkorlik – ustoz-shogirdlik ko‘p
masalalarda hamfikrlilikka olib keldi. Alisher Navoiyning barcha lirik janrlarga
oid she’rlari yuksak mahorat bilan yozilgan bo‘lib, inson manfaatlariga, uning
e’tiqodini mustahkamlashga, ruhini sog‘lomlashtirishga xizmat qiladi. Uning
falsafiy, axloqiy mazmundagi hayot nafasi ufurib turgan har bir she’ri bu janrning
o‘lmas namunalaridir. Butun umrini yaxshilikka, ezgulikka, insoniylikka, o‘z
milliy g‘ururini, tilini, adabiyotini yuksaklarga ko‘tarishga baxsh etgan bobomiz
Hazrat Alisher Navoiy bilan har qancha faxrlansak haqlidirmiz.
Uning noyob asarlari xalqimiz ma’naviy merosining yuksak namunasi bo‘lib
xizmat qiladi. Biz yosh avlod, Hazrat Navoiydek buyuk insoniylikni, eliga, yurtiga
fidoiy bo‘lishning oliy namunasini, ezgulikka, soflikka, sevgi va sadoqatga
chorlashning mumtoz hissiyotlarini o‘rganishimiz lozim va bu bebaho merosni
kelajak avlodlarga hech qanday xiyonat qilmay yetkazish bizning muqaddas
vazifamizdir. Ana shu muqaddas vazifaga va burchga sodiq qolishda bizga
e’tiqod, imon, g‘urur va o‘zlikni anglash muhimdir. Hazrati Alisher Navoiy o‘z
asarlarida adolat va insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etgan. Ana shunday
asarlaridan biri bo‘lgan, sharqda yetti iqlim istiqboli uchun mangu chiroq bo‘lgan
ajib bir asari “Mahbub ul-qulub” ham xuddi “Xamsa” singari millatning faxridir.
Bu asar ulug‘ mutafakkir va buyuk shoir Alisher Navoiyning umri oxirida 906
(1500-1501) yilda yozilgan yirik nasriy asaridir. U muallifning g‘oyat mazmunli
va sermashaqqat hayoti davomida to‘plagan boy tajribasi va xulosalarining
yig‘indisidir. Alisher Navoiy bu asarida ham inson haqida qayg‘uradi.
34

Navoiy ushbu asarida yuksak insoniy fazilat va ezgulikni madh etish, targ‘ib,
tashviq etish bilan cheklanmaydi. U ayni zamonda odamlardagi yomon, xunuk,
insoniylikka xilof xislatlarni, insonlar uchun, jamiyat uchun zararli, sharafli inson
sha’niga yarashiqsiz xulq- atvor va sifatlarni qoralaydi, tanqid ostiga oladi. Navoiy
bu qismda, o‘zining ijtimoiy qarashlariga oid fikrlarini davom ettiradi,
chuqurlashtiradi, yangi-yangi dalillar bilan asoslaydi. Navoiy ilm ahlini g‘oyat
yuksak baholaydi, mamlakat obodonligini ta’minlashda, xalq ahvolini
yengillashtirishda ularga juda katta umid bog‘laydi. Bu xususda “Mahbub
ulqulub” dagi:
Kishiga necha kelsa mushkul hol, Hikmat-u aql anga erur, halol,
kabi bayt va ilm hamda olimlar haqidagi fikrlari g‘oyat ahamiyatlidir. Shuningdek,
o‘rganib undan amalda foydalanmagan, ya’ni ilmini xalq, mamlakat xizmatiga
qo‘ymagan olimlarni Navoiy hajv ostiga oladi.
Navoiyning ilm-fan haqidagi o‘gitlari uning ma’rifatparvarlik g‘oyalarining
uzviy qismini tashkil qiladi. U butun hayoti davomida ilmma’rifatni targ‘ib etdi.
Mehnat aziyatini chekib ilm o‘rganganlarni olqishladi va avlodlarni ilm-ma’rifatni
egallashga da’vat etdi. Uning “Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim va orlanib
so‘ramagan o‘ziga zolim. Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo
bo‘lur” kabi dono o‘gitlari xalqning hikmatli so‘zlariga aylanib ketdi.
“Mahbub ul-qulub” dagi materiallar zaminida nutqning juda ko‘p fazilat va
xislatlari ochiladi. Jumladan, Navoiy “nodon pandida g‘alat muqarrar va dushman
nasihatida firib mutasavvar” ekanligini, ular bilan muloqatda bo‘lganda aql va
tadbir bilan ish ko‘rishni maslahat ko‘radi. Navoiy ushbu asarida “Zamon
kishilari bevafoligidan bag‘rimda tikonlar bor va davr xalqi behayoligidan
ko‘ksimda yaralar bor. Bular haqida yozay desam, katta chidam menga vafo
qilmaydi va barchasini qalamga olay desam, uzoq umr davomida ham tugatib
bo‘lmaydi” deya bevafolarining jabridan fig‘on chekadi va ushbu baytni keltiradi:
Kimga qildim bir vafokim-yuz jafosin ko‘rmadim?
35

Ko‘rguzub yuz mehr, ming dardu balosin ko‘rmadim?
Shunday qilib, Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida o‘z zamonasiga va
undagi ijtimoiy tabaqalar, guruhlar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy hodisalarga faol
munosabat bildiradi va o‘zining yuksak optimistik tilagini, kelajak avlodlariga
qaratilgan eng pokiza tuyg‘ularini, gumanistik niyatlarini, dono o‘gitlarini asarga
g‘oyat katta dadillik va o‘ziga xos qat’iylik bilan teran mazmunda bayon etadi.
O‘zi yaratilgan har bir asar insonni ezgulikka, ma’rifatga boshlamog‘i darkor. Agar
yaratilgan asar bunday xususyatlardan holi bo‘lsa, bunaqa asarlarni asar deyishga
inson tili biroz iymanadsi. Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asari insonlarni
ma’rifatga boshlovchi didaktik asar deb, bemalol ayta olamiz. Chunki asarda
insonni tarbiylovchi jihatlarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. “Mahbub ul-qulub”
odob-axloq, ma’naviyat va ma’rifat ustiga qurilgan asar. Buning dalilini yuqorida
keltirilgan gaplarimizga isbotlab o‘tdik. Shuning uchun ham bunga ortiqcha izoh
berishni joiz topmadik.

36

Xulosa

Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan
turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma'naviy merosi umumjahon xazinasidan
mustahkam o'rin oldi. Alisher Navoiyning eng so‘nggi yirik nasriy asari “Mahbub
ul-qulub”dir. “Mahbub ul-qulub”da shoirning umri davomida ko‘rgani, kuzatgani,
boshidan kechirgani, inson va yashash bilan bog‘liq ko‘pdanko‘p mulohazalari
bayon qilingan. Ushbu kurs ishining birinchi bobi “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi
va undagi masalalar”. Unda “Mahbub ulqulub”ning tuzilishi, birinchi, ikkinchi,
uchinchi faslidagi masalalar o‘rganiladi. Birinchi qismdagi masalalar batafsilroq
yoritiladi. “Mahbub ul-qulub” asaridagi hayotiy, dolzarb qarashlar zamonlarosha
insonlar qalbidan joy egallab kelmoqda.
Alisher Navoiy aytgan fikrlarni qalb qo‘riga singdirsa, hayot yo‘llariga
qoqilmasadan yura oladi. Bu kurs ishidan siz asar haqidagi tasavvurlaringizni
yanada boyitishingiz, yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz mumkin. Shu bilan bir
qatorda asardagi ilgari surilgan fikrlarni yangi metodlar orqali yanada teranroq
anglaysiz. Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning
“Mahbub ul-qulub” asari va undagi ma’naviy-ma’rifiy, ta’limiy-tarbiyaviy
qarashlar g‘oyaviy -badiiy jihatdan katta ahamiyatga ega asardir. Asarga kiritilgan
nasihatlar, hikmatalar, tanbehlar ijod mahsuli badiiyligini yanada oshirgan.

37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2011.
2. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma'naviyat, 2008.
3. Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. Mukammal asarlar to‘plami. 10 jildlik 9-
jild. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.
4. Ahmedov S, Qo‘chqorov R, Rizayev SH. 6-sinf. Adabiyot. II qism. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2013.
5. Muhamedov O‘.X, Usmonboyeva M.H, Rustamov S.S. Ta’limni tashkil
etishda zamonaviy interfaol metodlar. –Toshkent, 2016
6. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug'ati. 4 tomlik. 1-tom. –Toshkent:
Fan, 1983.
7. Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. –Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2005.
8. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. –Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2006.
9. Boboyev T. She'r ilmi ta’limi. –Toshkent: Fan, 1996.
10. Berdaq Yusuf. Mumtoz adabiy asarlar lug‘ati. –Toshkent: Sharq, 2010.
11. Donishmanlar tuhfasi. –Toshkent, 2009.
12. Hamidjon Homidiy. Tasavvuf allomalari. –Toshkent: Sharq, 2004.
13. Haqqulov I. Kamol et kasbkim. –Toshkent: Ma’naviyat, 1991.
14. Haqqulov I. Navoiyga qaytish. –Toshkent: Fan, 2007.
15. Haqqulov I. Zanjirband sher qoshida. –Toshkent: Fan, 1989.
16. Haqqulov I.Meros va mohiyat.–Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
17. Hayitmetov A. Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti. –Toshkent: Fan, 1996.
18. Hayitmetov A. Adabiy merosimiz ufqlari. –Toshkent: Ma’naviyat, 1997.
19. Is'hoqov Yo. So‘z san'ati so‘zligi. –Toshkent: Fan, 2006.
20. Komilov N. Tasavvuf. 1-kitob.–Toshkent: Movarounnahr, 1996.
38

21. Komilov N. Tasavvuf. 2-kitob.–Toshkent: Movarounnahr, 1999.
22. Komilov N. Faqr nuri porlagan qalb. –Toshkent: Ma’naviyat, 2001.
23. Navoiy asarlari lug‘ati. –Toshkent: O‘zbekistin, 1972.
22. Navoiyga armug‘on. 5-kitob. –Toshkent: O‘zbekiston, 2006.
23. Ochilov E. Alisher Navoiy. Hikmatlar. –Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
24. Qayumov A. Alisher Navoiy. –Toshkent: Akademnashr, 1991.
25. Qayumov A. Dilkusho takrorlar va ruxafzo ash'orlar. –Toshkent:
Akademnashr, 2011.
26. Sultonmurod Olim. Navoiy-yoshlarga. –Toshkent, 2008.
27. Sirojiddinov Sh. Alisher Navoiy manbalarining qiyosiy-tipologik, tekstologik
tahlili. –Toshkent: Akademnashr, 2011.
28. Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. –Toshkent:
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006.
29. O‘z ME. 1-tom. –Toshkent: Akademnashr, 2000.
30. G‘afurov G‘. Sharq javohirlari. –Toshkent: Ma’naviyat, 2000.
31. Abadiyat gulshani. Tuzuvchi: Rahmatov O‘. –Toshkent: Sharq, 2013. 32.
Sultonmurod Olim. Mahbub ul-qulubda shoirlar va oshiqlar tasnifi//O‘zbek tili va
adabiyoti jurnali. –Toshkent, 2010.
33. To‘ychiyev U. Navoiyni ishqni turlarga ajratib tasvirlashi// O‘zbek tili va
adabiyoti jurnali. –Toshkent, 2010.
Foydalanilgan internet saytlari:
1. www.ziyouz.com.
2. www.ziyonet.uz .
3. www.adabiyot.uz
4. www.tahlil.uz
5. www.xurshiddavron.uz

39

Sotib olish