Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	46.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda

Sotib olish

Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir
sarkarda
Reja:
I Kirish
II Asosiy qism
1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi.
2 Amir Temurning "Buyuk Amir" sifatida saylanishi.
3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati
III Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

I Kirish
Mamlakatimiz mustaqillikni qo’lga kiritgan dastlabki kunlardanoq tariximizni
qayta tiklash, tarix haqiqatlarini xalqimizga boricha yetkazish, buyuk
ajdodlarimizning nomlarini ulug’lash, xalqimizning umumbashariyat tan olgan
ma’naviyatini qaytarish va yangi davr talablari asosida yuksak darajaga ko’tarishni
asosiy maqsad deb belgiladi. Bu hol esa O’zbekiston tarixining barcha davrlarini
chuqur o’rganish, tarixiy haqiqatni bekam-u ko’st yuzaga chiqarishni kun tartibiga
qo’yadi. Ushbu fanning dolzarbligi zamonaviyligi shundan iboratki, hozirgi davrda
barcha sohalar kabi Qurolli Kuchlarimizda ham harbiy xizmatchilarning ma’naviy-
ma’rifiy tarbiyasiga katta e’tibor berilmoqda, ushbu tarbiya jarayonida o’sib
kelayotgan yosh avlodimizni vatanparvarlik va buyuk ajdodlarimizga hurmat,
ularning bosib o’tgan yo’llarini bilish, tariximizda o’chmas iz qoldirganligini,
meroslarni o’rgatish, har bir ulg’ayib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalashda
muhim rol o’ynaydi. Istiqlolimiz tufayli mamlakatimizda sodir bo’layotgan tub
demokratik o’zgarishlar jarayoni Sohibqiron Amir Temurning turkiy xalqlar
davlatchiligi an’analarini, tajribalarini, islom hamda shariat qonun-qoidalarini
barpo etilgan qudratli davlatning asosiy dasturi qilib, o’z siyosati va hukmini yer
yuzining juda keng mintaqalariga yoyganligi haqidagi bor haqiqatni teran anglab
yetishga imkoniyat yaratdi. Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z
yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi
ortib bormoqda. Bu tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabi,
o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullas, Vatanining tarixini bilishni
istaydi. Hozir O’zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning Vatanimiz nafaqat
Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini butun jahon
tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqda buyuk allomalar, fozil-u fuzalolar,
olim-u ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqan.

II 1 Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi.
А mir T е mur 1336 - yilning 9 - а pr е lid а K е sh vil о yatining h о zirgi
Sh а hris а bz yaqinid а gi Х o’j а Ilg’ о r qishl о g’id а yirik b а rl о s b е gi а mir Muh а mm а d
T а r а g’ а y о il а sid а dunyog а k е ldi. T е murning b о l а ligi v а o’spirinligi K е sh
t о g’l а rid а o’tdi. Yoshligid а u о v v а о td а mus о b а q а l а rni, n а yz а ul о qtirish v а
k а m о nd а n о tishni х ush ko’r а rdi, h а rbiy o’yinl а rg а m о yilligi s е zilib tur а r edi. U o’n
yoshg а to’lg а ch, T а r а g’ а yning х izm а tid а bo’lg а n mur а bbiyl а r – о t а b е gil а r
T е murni h а rbiy s а n’ а tg а v а sp о rt o’yinl а rig а o’rg а tdil а r. Yoshi ulg’ а yg а ch u
ko’pchiligi b а rl о sl а rd а n bo’lg а n b о l а ligid а gi do’stl а rini yig’di v а ya х shi
qur о ll а ng а n о tryad t а shkil etdi. А mir T е mur h а rbiy х izm а tni m а h а lliy
hukmd о rl а r rahbarligida b о shl а di. U kichik l е kin ya х shi qur о ll а ng а n о tryadg а eg а
bo’ldi va shu bil а n birg а likd а h а rbiyt а ktik t а jrib а о rttirdi. T е z о r а d а T е murning
j а s о r а ti butun Q а shq а d а ryo v о diysid а m а shhur bo’ldi. Sh о nshuhr а t T е murni
M о v а r о unn а hrning о bro’li а mirl а ri bil а n yaqinl а shtirdi. XIV а srning o’rt а l а rid а
Chig’ а t о y ulusi ikkit а must а qil d а vl а tg а bo’linib k е tdi: birinchisi Muv а r о unn а hrd а ,
ikkinchisi es а Mo’g’ulist о nd а , ikk а l а sid а h а m h о kimiyat Chingiziyl а rning qo’lid а
s а ql а nib q о lindi. Mo’g’ulist о n Mov а r о unn а hrd а hukmr о nlikni d а ’v о qilib
b о sqinchilik siyos а tini о lib b о rdi. Mov а r о unn а hrd а а mirl а r o’rt а sid а d о im о
urushl а r d а v о m etib turdi, Chingiziyl а rning h о kimiyati es а kuchsizl а nib
q о ldi.1360–1361-yill а rd а Mo’g’ulist о n хо ni To’qlug’ T е mur M о v а r о unn а hrg а
b о stirib kirdi. U h е ch q а nd а y q а rshiliksiz Q а shq а d а ryog а ch а y е tib k е ldi. To’qlug’
T е murning qur о lli kuchl а ri ustunligini his о bg а о lg а n yigirm а uch yoshli T е mur,
Mo’g’ulist о n хо ni bil а n muz о k а r а l а rni о lib b о rdi v а uning х izm а tig а kirdi. А mir
T е mur o’zining bu h а r а k а ti bil а n K е shd а q о n to’kilishining о ldini о ldi.
Mo’g’ulist о n хо ni M о v а r о unn а hrd а o’z o’g’li Ilyos Х o’j а ni hukmd о r etib
t а yinl а g а nid а n k е yin T е mur ung а х izm а t qilishd а n b о sh t о rtdi.1362–1363 yill а rd а
А mir T е mur Chingiziyl а rning xoni Hus а yn bil а n yaqinl а shdi v а uning singlisig а
uyl а ndi. Ul а r ikk а l а si bir n е ch а b о r Ilyos Х o’j а qo’shinig а q а rshi h а rbiy
h а r а k а tl а rni uyushtirdil а r. 1364 yilning ох irid а ul а r Ilyos Х o’j а qo’shinini
M о v а r о unn а hrd а n h а yd а b chiq а rishg а muv а ff а q bo’ldil а r. Shu v а qtg а k е lib а mir

Hus а ynning bo’ysunm а s hukmd о rl а r bil а n kur а shi kuch а yib k е tdi, bund а T е mur
ung а f ао l ko’m а kl а shdi. S а kl а r yash а ydig а n S е yist о ng а (h о zirgi Er о n v а
А fg’ о nist о nd а gi vil о yat) h а rbiy yurishni о lib b о rg а n v а qtid а T е mur o’ng qo’li v а
o’ng о yog’id а n yar а l а ndi v а bir umrg а о qs о q bo’lib q о ldi. Shuning uchun uni
T е murl а ng (f о rs tilid а n «T е mur cho’l о q») d е b а t а shg а n. Yevr о p а likl а r uni
«T а m е rl а n» d е b nomlaganl а r. G’ а rbd а u shu n о m bil а n m а shhur bo’ldi. To’qlug’
T е murning o’limid а n k е yin M о v а r о unn а hrd а n h а yd а lg а n Ilyos Х o’j а o’zining
m а g’lubiyatini t а n о lishni хо hl а m а di. 1365-yild а u k а tt а qo’shin bil а n yan а
M о v а r о unn а hrg а qo’shin t о rtdi. Ikk а l а а mirl а rning хо n bil а n kur а shi 1365-yilning
22-m а yid а Chin о z yaqinid а , Chirchiqning qirg’ о g’id а bo’lib o’tdi. J а ng p а ytid а
do’l yog’ib, h а mm а yoq b о tq о qq а а yl а nib k е tdi. Bu j а ng t а ri х g а «L о y j а ngi» n о mi
bil а n kirdi. H а l qiluvchi v а qtd а Hus а ynning qo’shini q а t’iyatsizlik qildi, j а ng b о y
b е rildi. T е mur v а Hus а yn qo’shinining q о lg а n qismi bil а n а vv а l S а m а rq а ndg а ,
k е yin es а B а l х vil о yatid а yashirindi. Ilyos Х o’j а o’sh а muv а ff а qiyatid а n so’ng o’z
g’ а l а b а sini must а hk а ml а sh m а qs а did а S а m а rq а ndg а yurish qildi. Sh а h а r yan а
mo’g’ull а r b о sqini ха vfi о stid а q о ldi, Sh а h а rning mud о f аа sini s а rb а d о rl а r
b о shchiligid а gi tinch а h о li o’z qo’lig а о ldi. S а rb а d о rl а r h а r а k а ti XIV а srning 30-
yill а rid а Х ur о s о nd а m а yd о ng а k е ldi. Und а kichik s а vd о g а rl а r v а hun а rm а ndl а r
ishtir о k etg а nl а r, ul а rning shi о rl а ri quyid а gich а bo’lg а n – «mo’g’ull а rg а х izm а t
qilg а nd а n ko’r а d о rg а о silg а n m а ’qul». Ul а rning l а q а bl а ri «s а r» - b о sh, «d о r» -
d о r, b о shini d о rg а tikk а nl а r so’zid а n k е lib chiqq а n. S а m а rq а ndning mud о f аа sig а
M а vl о nz о d а v а b о shq а l а r b о shchilik qildi. А h о lining h а mm а si 12 yoshli
b о l а l а rd а n t о k е ks а l а rg а ch а qo’lig а qur о l о ldi. Him о ya t а ktik а si t а k о mill а shg а n
d а r а j а g а е tdi. Sh а h а rning b о sh ko’ch а l а ri о chiq q о ldirildi, l е kin ichki ko’ch а l а r
to’siql а r bil а n to’sildi, t е p а sid а es а z а njirl а r t о rtildi. Qul а y j о yl а rd а
k а m о nchil а rning о tishl а ri uchun tuynukl а r yar а tildi. Mo’g’ull а r bir n е ch а b о r
h а r а k а tl а nish m о b а ynid а sh а h а r а tr о fig а yorib kirishg а h а r а k а t qildil а r, l е kin k а tt а
t а lafotl а r ko’rib ch е kindil а r. K е yin о tliql а r j а ngg а t а shl а ndi, ul а r o’zl а rining
uchqur h а r а k а tl а ri bil а n sh а h а r him о yachil а rini sarosimaga qo’yishl а ri k е r а k edi.
L е kin s а rb а d о rl а r es а nkir а b q о lm а dil а r. Ul а r ch а v а nd о zl а rni t о r ko’ch а l а rg а

kiritdil а r, k е yin es а to’s а td а n ul а rg а o’q yomg’irini yog’dirdil а r, t о shl а r v а
yog’ о chl а r bil а n ul а rg а z а rb а b е rdil а r. Mo’g’ull а r ch е kinishg а m а jbur bo’ldil а r.
O’l а t v а b о si t а rq а lib, ul а r о tl а rining k а tt а qismid а n m а hrum bo’ldil а r.1366-yilning
b а h о rid а s а rb а d о rl а r r а hb а rl а rining о r а sid а k е lishm о vchilikl а r yuz а g а k е lg а nid а n
f о yd а l а ng а n T е mur Hus а yn bil а n birg а S а m а rq а ndg а y е tib k е ldi v а s а rb а d о rl а r
o’rt а sid а t а rtib buz а rlikl а rni chiq а rg а nl а rning ustid а n sud o’tk а zdi. Shund а y qilib,
Hus а yn v а T е mur S а m а rq а ndning, qolaversa, butun M о v а r о unn а hrning to’liq
hukmd о rig а а yl а ndil а r. Hus а yn m а ml а k а tning yo’lb о shchisig а а yl а ndi, T е mur es а
uning o’ng qo’li bo’ldi. L е kin t е zd а ul а rning mun о s а b а tl а ri k е skinl а shib k е tdi.
Hus а yn А mir T е murning h а rbiy b о shliql а rid а n k а tt а t о v о nl а rni to’l а shni t а l а b
qilib q о ldi v а yangi ist е hk о ml а rni qurib B а l х ni must а hk а ml а y b о shl а di. T е mur
j а nubg а Q а shq а d а ryod а n T е rmizg а , А mud а ryo bo’yl а rig а tushdi, d а ryoni k е chib
o’tib 1370-yild а B а l х sh а hrini b о sib о ldi. Hus а ynning ustid а n q о z о nilg а n
g’ а l а b а d а n k е yin T е mur M о v а r о unn а hrning hukmd о rl а ri o’rt а sid а b о shliq bo’ldi.
B а l х eg а ll а ng а nd а n k е yin v а zirl а r, b е kl а r v а а rmiya qo’m о nd о nl а ri o’rt а sid а
bo’lib o’tg а n qurult о yd а T е mur M о v а r о unn а hrd а ch е ksiz h о kimiyatg а eg а sh ах sg а
а yl а ndi. Shu yili А mir T е mur p о yt ах tni K е shd а n S а m а rq а ndg а ko’chirdi v а t е z
о r а d а must а hk а m d е v о rl а r v а q а l’ а l а r qurdir а b о shl а di. D а vl а tni b о shq а rish bil а n
birg а u h а rbiy yurishl а r t а shkil etib, M о v а r о unn а hrd а gi - А mud а ryo v а Sird а ryo
o’rt а sid а gi y е rl а rni, F а rg’ о n а v а Sh о sh vil о yati y е rl а rini o’z d а vl а ti t а rkibig а
kiritdi. А mir T е murning k е yingi а s о siy v а zif а si M о v а r о unn а hrd а kuchli
m а rk а zl а shg а n d а vl а tni b а rp о etish, uning ха vfsizligini t а ’minl а sh v а yangi
y е rl а rni o’z d а vl а ti t а rkibig а qo’shishd а n ib о r а t edi. А mir T е mur K е p а k хо nning
d а vrid а n а m а l qilib k е ling а n m а ’muriy tizim–tum а nl а rg а bo’linish, ya’ni o’ng
minglik qo’shinni y е tk а zib b е rish q о biliyatig а eg а bo’lg а n vil о yatl а r tizimini
s а ql а b q о ldi. А mir T е mur d а vrid а S а m а rq а nd vil о yati y е ttit а tum а nd а n ib о r а t
bo’lg а n.
M а rk а zl а shg а n d а vl а t h о kimiyatining а s о siy t а yanchi, d а vl а t ch е g а r а l а ri
b а rq а r о rligini v а yangi y е rl а rni z а bt etish qur о li bo’lib х izm а t qilg а n h а rbiy kuch
his о bl а ndi. А mir T е mur а rmiyasi m а rk а zl а shg а n v а o’t а intiz о mli bo’lib, o’ng

ming, ming, yuzlik v а o’nlikl а rg а bo’ling а n edi. H а r bir o’nlik o’z k о m а ndirig а
eg а bo’lg а n, h а r o’nt а o’nlikning k о m а ndirl а rid а n bitt а si yuzlikning k о m а ndiri etib
t а yinl а ng а n v а h о k а z о . H а r bir qo’shin bo’linm а si s а f а rd а h а m, l а g е rd а turg а nd а
h а m o’z o’rnini v а v а zif а sini ya х shi bilg а n. H е ch kim o’z o’nligid а n, yuzligid а n,
mingligid а n yoki o’n mingligid а n b о shq а yoqq а k е tishg а h а qqi bo’lm а g а n.
А rmiyaning а s о sini А mir T е murning а vl о dl а ri, ya’ni b а rl о sl а r t а shkil etg а n,
ul а rd а n k а tt а k а tt а qo’shin birl а shm а l а rining qo’m о nd о nl а ri t а yinl а nib, ul а r j а ngd а
muv а ff а qiyat v а m а g’lubiyatl а r uchun j а v о bg а r his о bl а ng а nl а r. Chig’ а t о yl а rd а n
ish о nchli gv а rdiyani, t о m m а ’n о d а b а rl о sl а r а vl о did а n t а shkil etish muhim ish
bo’lib his о bl а ndi. Gv а rdiya k а tt а imtiyozl а rg а eg а bo’lib, d а vl а tning t а yanchi
bo’ldi. Uning yord а mi bil а n А mir T е mur А mud а ryo v а Sird а ryo o’rt а sid а gi
y е rl а rni h а md а F а rg’ о n а v а h о zirgi T о shk е nt vil о yatid а gi hududl а rni birl а shtirdi.
L е kin h а li h а m Mo’g’ulist о n t о m о nid а n s о linib turg а n ха vf ха t а r tug а g а n em а s edi.
Mo’g’ull а rning О ltin O’rd а si h а m m а vjud bo’lib, u h а m О q O’rd а sing а ri Jo’ji
ulusining bir qismi edi. O’sh а p а ytd а А mir T е mur d а vl а ti bil а n О ltin O’rd а
o’rt а sid а Хо r а zm j о yl а shg а n bo’lib, u q а dimd а n M о v а r о unn а hr bil а n umumiy
iqtis о diy, siyosiy v а m а d а niy m а nf аа tl а r bil а n b о g’liq bo’lg а n. Mo’g’ull а r d а vrid а
Хо r а zm ikki bo’l а kk а bo’ling а n edi: m а rk а zi Urg а nch bo’lg а n Shim о liy Хо r а zm -
О ltin O’rd а s а fig а kirg а n, p о yt ах ti K а t his о bl а ng а n J а nubiy Хо r а zm -
Chig’ а t о yning ulusig а t е gishli bo’lg а n. XIV а sr 60-yill а rining b о shl а rid а
Хо r а zmning ikk а l а qismi h а m So’fil а r sul о l а sid а n е tishib chiqq а n m а h а lliy
hukmd о r Hus а yn t о m о nid а n birl а shtirildi (1361–1372). А mir T е mur d а vl а tining
а s о sini M о v а r о unn а hr t а shkil etg а n bo’ls а h а m, а yrim а mirl а r uning
hukmd о rligini q о nuniy d е b t а n о lm а dil а r, chunki ul а r Chingiziyl а rg а q а r а shli edi.
D а vl а tning shim о liy v а sharqiy ch е g а r а l а rig а d о im о mo’g’ull а r v а О q O’rd а
hujum qilib turdi. А yniqs а bund а n sharqiy F а rg’ о n а v а O’tr о r, Yassi (Turkist о n)
S а yr а mning cho’lli ch е g а r а hududl а ri k а tt а а z о buqub а tl а r ch е kdi. 1370–77
yill а rd а Mo’g’ulist о n hukmd о ri а mir Q а m а riddin (Ilyos Х o’j а ning o’g’li) bir
n е ch а m а rt а T о shk е nt v а А ndij о ng а hujum qildi. 1376 yild а es а u F а rg’ о n а
v о diysining k а tt а qismini b о sib о lishg а muv а ff а q bo’ldi v а sh а h а rqishl о ql а rni

v а yr о n а g а а yl а ntirdi. Bu h о l А mir T е murni Mo’g’ulist о ng а q а rshi k е tm а k е t bir
n е cht а h а rbiy yurishl а rni а m а lg а о shirishg а m а jbur etdi. Bu yurishl а r n а tij а sid а
d а vl а tning sharqiy ch е g а r а l а ri ха vfsizligi t а ’minl а ndi v а uning hududl а ri
Gurjig а ch а k е ng а ydi. 20 yil ichid а (1370–1390) А mir T е mur h а mm а si bo’lib
Mo’g’ulist о ng а y е tti m а rt а h а rbiy yurish uyushtirdi. Хо r а zmni o’z d а vl а tining
а jr а lm а s qismi d е b his о bl а g а n А mir T е mur, Хо r а zmg а b е sht а yurishni а m а lg а
о shirdi. Birinchi yurish 1371-yild а K а t sh а hrini eg а ll а nishi bil а n tug а di. 1373–
1375-yill а rd а uyushtirilg а n ikkinchi v а uchinchi yurishl а r muv а ff а qiyatsiz tug а di.
Хо r а zm hukmd о ri Yusuf So’fi 1376-yild а o’z qo’shini bil а n Bu хо r о v а uning
а tr о fl а rid а gi sh а h а rl а rni t а l а di. Хо r а zmg а n а vb а td а gi yurish 1379-yild а а m а lg а
о shirildi. J а ng p а ytid а y е vr о p а lik rits а rl а r mus о b а q а l а rig а o’ х sh а sh m а nz а r а bo’lib
o’tdi. Yusuf So’fi А mir T е murni yakk а m а yakk а kur а shg а ch а qirdi, А mir T е mur
bu t а klifni q а bul qildi v а q а l’ а ning yaqinig а k е lib r а qibini ch а qirdi, l е kin u so’zid а
turm а y kur а shg а chiqm а di.
Shund а n so’ng А mir T е murning j а ngchil а ri j а ngni b о shl а dil а r v а
sh а h а rni eg а ll а dil а r. Хо r а zm hukmd о ri m а g’lubiyatini t а n о ldi v а А mir T е mur
bil а n sulh tuzdi. 1388-yild а О ltin O’rd а хо ni To’ х t а mish qo’shinining bir qismini
Хо r а zmg а q о ldirdi. Bu h о l А mir T е murni n а vb а td а gi b е shinchi yurishni
uyushtirishg а m а jbur etdi. Ushbu h а rbiy yurishd а n k е yin Хо r а zmning butligi
tikl а ndi v а u А mir T е mur mulkig а kiritildi.
O’z d а vl а tini must а hk а ml а b, А mir T е mur q а l’ а l а rni must а hk а ml а shg а
k а tt а e’tib о r b е rdi. 1380-yilning b а h о rid а А mir T е mur Sh а hris а bz а tr о fid а q а l’ а
d е v о rl а rini qurdirdi. M о v а r о unn а hrning must а qilligig а ikkit а mo’g’ul d а vl а tl а ri
О q O’rd а v а О ltin O’rd а k а tt а ха vf s о lib tur а rdi, а yniqs а ul а rning yag о n а bir
d а vl а tg а birl а shishi ko’ngilsiz о qib а tl а rg а о lib k е lishi mumkin edi. Shuning uchun
А mir T е mur Jo’ji ulusid а bo’l а yotg а n h о dis а l а rni diqq а t bil а n kuz а tib turdi v а
ul а rning birl а shishl а rig а yo’l qo’ym а slikk а h а r а k а t qildi v а h а r q а nd а y qul а y
v а ziyatd а n o’z m а nf аа ti uchun f о yd а l а ndi. О q O’rd а t ах tig а o’z о d а mini qo’yishi
k е r а k edi. 1376-yild а А mir T е mur О q O’rd а v а О ltin O’rd а ni birl а shtirishg а
h а r а k а t qilg а nligi uchun, О q O’rd а хо ni O’ris хо n t о m о nid а n q а tl etilg а n Tuy H о ji

O’g’l о nning o’g’li To’ х t а mish o’g’l о nni qo’ll а b-quvv а tl а y b о shl а di. А mir T е mur
To’ х t а mishg а k а tt а s о vg’ а s а l о ml а r in’ о m etdi, S а br а n vil о yati v а Sign а k sh а hrini
ung а b е rdi. 1377yild а D а shti Qipch о qq а uyushtirilg а n yurushid а n k е yin v а
O’ris хо n о l а md а n o’tg а nid а n k е yin S о hibqir о n О q O’rd а t ах tig а To’ х t а mish хо nni
o’tq а zdi. L е kin k е yinch а lik To’ х t а mish А mir T е murg а хо inlik qildi, u
O’ris хо nning izid а n b о rdi. 1380 yild а To’ х t а mish, rus qo’shinl а rid а n ch е kk а n
m а g’lubiyatid а n kuchsizl а nib q о lg а n (Kulik о v о j а ngi) M а m а y хо nni t о rm о r etdi v а
О ltin O’rd а t ах tini eg а l а di. Shund а y qilib, u О q O’rd а v а О ltin O’rd а ni
birl а shtirdi. K е yingi v о q еа l а r shuni ko’rs а tdiki, To’ х t а mish А mir T е murning
а sh а ddiy dushm а nig а а yl а nib q о ldi.
А mir T е mur d а vl а tining yar а tilishi borasida M о v а r о unn а hr v а Хо r а zm
y е rl а rini birl а shtirishni ох irig а y е tk а zg а ch, А mir T е murning k е yingi b о sh v а zif а si,
а vv а l ucht а g’ а rbiy mo’g’ul ulusl а rig а q а r а shli bo’lg а n hududl а rd а yag о n а
d а vl а tni b а rp о etishd а n ib о r а t bo’ldi. 1380-yilg а k е lib ung а t о b е bo’lm а g а n ulus,
Er о nni o’z s а fig а о lg а n Х ul а gid ulusi edi хо l о s.
J а nubiy vil о yatl а rni z а bt etish Х ur о s о ng а yurish bil а n b о shl а ndi.
Х ur о s о nning p о yt ах ti Hir о t muhim h а rbiystr а t е gik а h а miyatg а eg а edi. 1381-
yild а А mir T е murning qo’shini Hir о t, Tus, K е l а t v а S а bz а v о r sh а h а rl а rini eg а ll а di.
1382-yild а n 1385-yilg а ch а А mir T е mur Х ur о s о ng а , Moz а nd а r о ng а , Shim о liy
Er о ng а (Sult о niya sh а hrig а ch а ) v а О z а rb а yj о ng а bir-n е cht а yangi h а rbiy
yurishl а rni а m а lg а о shirdi. Bu yurishl а r n а tij а sid а А mir T е mur d а vl а ti t а rkibig а
Х ur о s о n, А fg’ о nist о n, S е yist о n, M о z а nd а r о nning bir qismi, Er о nning Shim о lid а n
Sult о niyag а ch а bo’lg а n hududi kiritildi.
Amir Temur siyosiy faoliyatining boshlanishi. Amir Temur ilk harbiy
faoliyatini qo l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qilishdanʻ
boshlagan. Ularning o zaro kurashlarida qatnashib, jasorat ko rsatgan, janglarda
ʻ ʻ
chiniqqan, harbiy mahoratini oshirgan, dong i butun Qashqadaryo vohasiga
ʻ
yoyilgan. Amir Temurning aql-u zakovati, shijoati va shuhrati uni
Movarounnahrning nufuzli amirlaridan amir Xizr Yasovuriy va amir Qazag on
ʻ
bilan yaqinlashtirdi. Xondamirning yozishicha, otasi amir Tarag oy Amir Temurni
ʻ

avval (1355) amir Joku barlosning qizi Nurmushk og aga, so ngra o sha yili (1355)ʻ ʻ ʻ
Qazag onning nabirasi va amir Husaynning singlisi O ljoy Turkon og’aga
ʻ ʻ
uylantiradi. Keyingi nikoh tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi amir Husayn
o rtasida ittifoq yuzaga kelib, ular birgalikda mo g ullarga qarshi kurashadilar.
ʻ ʻ ʻ
Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yo lidagi harakati XIV-asrning 60-
ʻ
yillari boshlaridan boshlandi. XIV-asr ning 50-yillari oxirida Movarounnahrda
amirlarning o zaro kurashi kuchayib, amir Qazag on o ldirildi. Mamlakatda
ʻ ʻ ʻ
siyosiy parokandalik avjiga chiqib, og ir tanglik sodir bo ldi. Xondamirning
ʻ ʻ
"Habib us-siyar" kitobida keltirilgan ma lumotlarga qaraganda, ulus o nga yaqin
ʼ ʻ
mustaqil bekliklarga bo linib ketgan. Samarqand viloyatida amir Bayon Sulduz,
ʻ
Keshda amir Hoji Barlos, Xo jandda amir Boyazid Jaloir, Balxda Uljoy Bug a
ʻ ʻ
Sulduz, Shibirg onda Muhammad I Xoja Aperdi Nayman, Ko histonda Badaxshon
ʻ ʻ
shohi amir Sotilmish, Xuttalonda Kayxusrav, Hisori Shodmon hududida amir
Husayn va amir Xizr Yasovuriylar o zlarini hokimi mutlaq deb e lon qiladilar. Bu
ʻ ʼ
davrda Chig atoy ulusining sharqiy qismi - Yettisuv va Sharqiy Turkistonda
ʻ
hukmronlik qilayotgan mo g ul xonlari Movarounnahrdagi og ir siyosiy
ʻ ʻ ʻ
vaziyatdan foydalanib, bu yerda o z hokimiyatini o rnatishga harakat qildilar. Jeta
ʻ ʻ
xonlaridan Tug luq Temur va uning vorisi Ilyosxoja 1360 - 1361 va 1365-yilda
ʻ
Movarounnahrga bir necha bor bostirib kirdilar. Mo g ul xonlarining bosqinchilik
ʻ ʻ
yurishlari va zulmiga qarshi xalq harakati boshlandi. Biroq, Movarounnahr amirlari
xalqqa bosh bo lib, mo g ul bosqinchilariga qarshi kurashga jur at eta olmadilar.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Ularning bir qismi dushman tarafiga o tdi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib,
ʻ
o zga mamlakatlardan boshpana izladilar. Amir Temurning amakisi, Kesh
ʻ
viloyatining hukmdori amir Hoji Barlos Xurosonga qochdi. Mana shunday og ir
ʻ
pallada siyosat maydoniga Amir Temur kirib keldi. Mo g ullarga qarshi turish
ʻ ʻ
uchun kuchlar nisbati teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360-
yilning boshida Tug luq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan
ʻ
kelishadi. Sharoit taqozosi bilan xon xizmatiga o tib, uning yorlig i bilan o z
ʻ ʻ ʻ
viloyatining hukmdori etib tayin qilinadi. Shubhasiz, bu noilojlikdan qo yilgan
ʻ
siyosiy hamda strategik qadam bo lib, bu bilan Amir Temur mo g ullarning
ʻ ʻ ʻ

navbatdagi talon-tarojliklarni oldini olgan, mamlakat va xalqni falokatdan
qutqargan edi. Biroq, Movarounnaxrning hukmdori etib tayin qilingan Ilyosxoja va
uning lashkarboshisi amir Bekkichik bilan Amir Temurning murosasi kelishmay
qoladi. Shu sababdan 1361-yilning oxirida u mamlakatni tark etishga majbur
bo ladi. Xivaning janubida, Urganjiy dashtida Amir Temur Tug luq Temurningʻ ʻ
yana bir raqibi - qaynog asi amir Husayn bilan uchrashadi. Amir Temur mo g ullar
ʻ ʻ ʻ
bilan kurashish maqsadida u bilan birlashib, ikkovlon kuch to plashga kirishadi.
ʻ
Dastlab ular Tug luq Temurxonning farmoniga binoan Amir Temurni ta qib
ʻ ʼ
qilishga kirishgan Xiva dorug asi To qol (Tavakkal) bilan jang qiladilar. So ngra
ʻ ʻ ʻ
1362-yilning kuzida Seyistonda viloyat hukmdori Malik Qutbiddinning tarafida
turib mekroniylar bilan bo lgan to qnashuvda Amir Temur o ng kifti va o ng
ʻ ʻ ʻ ʻ
oyog idan jarohatlanadi.
ʻ
Amir Temur va amir Husayn keyingi ikki yil davomida Ilyosxoja boshliq
Jeta lashkari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat, 1364-yil oxirida ular
mo g ul qo shinlarini Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga muvaffaq
ʻ ʻ ʻ
bo ladilar. Biroq, Movarounnahrni qo ldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365-
ʻ ʻ
yilning bahorida yana Turkiston ustiga qo shin tortadi. Toshkent bilan Chinoz
ʻ
oralig ida ikki o rtada sodir bo lgan jang tarixda "Loy jangi" nomi bilan shuhrat
ʻ ʻ ʻ
topadi. Jangda amir Husaynning xiyonati oqibatida mag lubiyatga uchraydilar va
ʻ
o z qo shinlari bilan Amudaryo bo ylariga chekinib, Balx viloyatida o rnashdilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ilyosxoja esa hech qanday qarshilikka uchramay Xo jand, Jizzax va boshqa bir
ʻ
qancha shahar hamda qishloqlarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand
o sha paytlarda katta qo shinga qarshilik ko rsata olmasdi. Shaharning na devori va
ʻ ʻ ʻ
na mustahkam istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar
shaharni tark etgan edi, lekin mo g ullarga qarshi xalq ko tariladi, sarbadorlar
ʻ ʻ ʻ
shahar mudofaasini o z qo llariga oladilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi
ʻ ʻ
ilmlaridan Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining
oqsoqoli Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki
Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida mo g ullarga
ʻ ʻ
qaqshatqich zarba beradilar. Ilyosxoja dastlab Samarqandni, so ngra butun
ʻ

Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo ladi. Sarbadorlarningʻ
mo g ullar ustidan qozongan g alabasi haqidagi xabar amir Husayn bilan Amir
ʻ ʻ ʻ
Temurga ham borib yetgan. Amir Temur qishni Qarshida, Husayn esa Amudaryo
bo yidan o tkazib, 1366-yil bahorida Samarqandga yo l oldilar. Ular
ʻ ʻ ʻ
sarbadorlarning dushman ustidan qozongan g alabalaridan mamnun
ʻ
bo lganliklarini va ular bilan uchrashmoqchi ekanliklarini bildiradilar. Biroq,
ʻ
sarbadorlarning boshliqlari amirlar huzuriga kelganlarida amir Husayn buyrug i
ʻ
bilan Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof bilan mavlono Xurdak Buxoriylar dorga
tortiladi, Mavlonozodani esa Amir Temur o z himoyasiga olib qutqarib qoladi. Shu
ʻ
tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, Movarounnahrda amir Husaynning
hukmronligi o rnatiladi, ammo ko p vaqt o tmay Husayn bilan Amir Temur
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi munosabat keskinlashib, ochiqdan-ochiq nizoga aylanadi. Amir
ʻ
Temurning nufuzi ortib borayotganligidan xavfsiragan amir Husayn Balxga qaytib,
uning qal a devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. Balx, Qunduz
ʼ
va Badaxshondan ko p sonli lashkar ham to playdi. Kesh va Qarshi viloyatlariga
ʻ ʻ
bosh bo lgan Amir Temur ham amir Husaynga qarshi hal qiluvchi jangga hozirlik
ʻ
ko radi. 1366 - 70 yillar o rtasida bir necha bor to qnashuvlar bo lib o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ

II 2 "Amir Temurning Buyuk amir" sifatida saylanishi.
XIV-asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan nihoyatda og irʻ
siyosiy va iqtisodiy vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli bir davlat tashkil etishni
taqozo qilmoqda edi. Amir Husayndan ko ra Amir Temur zamonining bunday
ʻ
talabini yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun ham o z faoliyatining dastlabki
ʻ
bosqichida barcha harakatni Movarounnaxrda markazlashgan davlat tuzishga
qaratadi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar
va shahar hunarmandlari tabaqalariga suyandi. Amir Temur tarqoq mamlakatni
birlashtirishga kirishar ekan, kurashni avvalo, ichki g animlaridan boshladi. 1370-
ʻ
yil bahorida Amir Temur amir Husaynga qarshi yo lga chiqdi. Qo shin Termiz
ʻ ʻ
yaqinidagi Biyo qishlog iga yetganda makkalik shariflardan Sayyid Baraka Amir
ʻ
Temur faoliyatini qo llab-quvvatlab, unga oliy hokimiyat ramzi katta nog ora - tabl
ʻ ʻ
bilan yalov -bayroq tortiq qildi.
Shubhasiz, bu voqea katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanat
ramzi edi. Amir Temur buni yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Balxga
yetmasdan O rpuz mavzeyida u amir va no yonlari bilan kengash o tkazadi.
ʻ ʻ ʻ
Ko pchilikning xohish va ixtiyori bilan, o sha davr qonun-qoidalariga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
chingiziylar avlodidan bo lgan Suyurg atmish o g lon Movarounnahr podsholigi
ʻ ʻ ʻ ʻ
taxtiga o tqazildi. Amir Temur qo shini to Balxga yetib borgunicha, unga yo l-
ʻ ʻ ʻ
yo lakay yangi-yangi kuchlar kelib qo shildi. Shu asnoda amir Husaynni
ʻ ʻ
ko pchilik amirlari tark etdilar. Jangda amir Husayn qo shinlari yengildi, ikki
ʻ ʻ
kunlik qamaldan so ng, 1370-yilning 10-aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim
ʻ
bo ldi. Amir Husayn asir olinib, qatl etildi. Bu g alabadan so ng Amir Temur
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrning chingiziylardan bo lgan hukmdori Qozonxonning qizi
ʻ
Saroymulk xonimni o z nikohiga oldi. Xon qiziga uylanganligi munosabati bilan
ʻ
Amir Temur "ko ragon", ya ni "xonning kuyovi" unvonini oldi. 1370-yilning 11-
ʻ ʼ
aprelida Chig atoy ulusining barcha beklari, amirlari, viloyat va tumanlarning
ʻ
dorug alari hamda Termizning sayyidlari (xudovandzodalari), shuningdek Amir
ʻ
Temurning yoshlikdan birga bo lgan quroldosh do stlari va piri Sayyid Barakaning
ʻ ʻ
ishtirokida o tkazilgan qurultoyda an anaga ko ra chingiziylardan
ʻ ʼ ʻ

Suyurg atmishxon mamlakat hukmdori deb e lon qilingan bo lsada, amaldaʻ ʼ ʻ
markaziy hokimiyatni Amir Temur o zi boshqardi, viloyatlardagi hokimiyatni
ʻ
o g illari, nabiralari va yaqin amirlari orqali idora qildi. Samarqand Amir Temur
ʻ ʻ
davlatining poytaxtiga aylantirilib, o sha yilning yozida shahar devori va qal asi
ʻ ʼ
tiklandi, saroy va qasrlar bino qilindi.
Amir Temurning Oq O’rdaga yurishi.
Amir Temur Movarounnahrni mo g ullar hukmronligidan ozod etib,
ʻ ʻ
mamlakatda mustaqil davlat barpo etgan bo lsada, hali mamlakatda barqaror
ʻ
tinchlik o rnatilgan emas edi. Bir tomondan ayrim viloyat hokimlari Amir Temur
ʻ
hokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan bo lsalar, ikkinchi tomondan
ʻ
mamlakatning sharqiy va shimoliy hududlari notinch edi. Mo g uliston bilan Oq
ʻ ʻ
O rda hukmdorlari Farg ona vodiysining sharqiy O tror, Yassi (Turkiston) va
ʻ ʻ ʻ
Sayram shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez-tez hujum qilar va aholini talon-
taroj qilardi. Shuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat
sarhadlari xavfsizligini ta minlashga katta ahamiyat berdi. Isyonchi amirlarga
ʼ
qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. 1370-yilning kuzi va 1371-yilning bahorida
amir Zinda Chashmga zarba berib, Shibirg on viloyati bo ysundirildi. Balx va
ʻ ʻ
Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq
O rda hukmdorlariga suyanib, hanuz bo ysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni
ʻ ʻ
Amir Temur Chig atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni o z davlatiga
ʻ ʻ
qo shib olish siyosatini tutdi. Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yo l bilan
ʻ ʻ
hal etilmagach, Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi.
Birinchi yurishi 1371-yilning yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi.
Amir Temurning 1373-yilning bahori va 1375-yilning yozida Xorazm tomonga
qilgan ikkinchi yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda Oltin O rda xoni To xtamish
ʻ ʻ
bilan ittifoq tuzib olgan Xorazm hukmdori Yusuf so fi, uning yordamida Amir
ʻ
Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorako l tumani va Buxoro
ʻ
viloyatlarini talon-taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni
to rtinchi marotaba Xorazmga qo shin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham
ʻ ʻ
avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf so fi ilgari
ʻ

Xorazmning Chig atoy ulusiga tegishli bo lgan janubiy-sharqiy (Kat va Xivaʻ ʻ
shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan
Yusuf so fining tutgan bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir
ʻ
Temurning beshinchi marta yurish qilishiga sabab bo ldi. 1388-yilda Xorazmning
ʻ
poytaxti vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga bo ysundirildi.1360-
ʻ
yildan 1380-yilgacha, ya’ni 20 yil ichida Oltin O’rdada 25 ta xon almashdi. Oq
O’rdaning hukmdori O’risxon 1375-yilda Jo’ji ulusining ikki qismi Oltin O’rda va
Oq O’rdani birlashtirishga qaror qildi. O’rdalar birlashib Amir Temur davlatiga
jiddiy xavf tug’dirishi mumkin edi. Bu xavfni oldini olish uchun Amir Temur
yuzaga kelgan vaziyatdan mohirlik bilan foydalandi.
Oq O’rdaning o’zbek amirlaridan biri To’y Xo’ja O’g’lon Oltin O’rdaga
qarshi harbiy yurishga ishtirok etishdan bosh tortganligi uchun O’risxon tomonidan
o’ldirildi. To’y Xo’ja O’g’lonning o’g’li To’xtamish O’g’lon 1376- yilda Oq
O’rdadan qochib Samarqandga keldi. Amir Temur undan O’risxonga qarshi
kurashish uchun foydalanishga qaror qildi. Amir Temur To’xtamishni Jo’ji ulusida
uning siyosatini yurgizuvchi kishi bo’ladi deb o’ylagan edi. Lekin buning aksi
bo’lib chiqdi. Amir Temurning yordami bilan Oq O’rdaning xoniga aylangan
To’xtamish O’risxonning izidan bordi, ya’ni u Jo’ji ulusini birlashtirishni va
qudratli Oltin O’rdani yaratish uchun kurashni boshladi. Oq O’rdaning hukmdoriga
aylangan To’xtamish (1377y.) o’zining raqibi va soxta xon Mamayxonning
Kulikovo dalasida rus knyazi Dmitriy Donskoydan chekkan mag’lubiyatidan
foydalanishga qaror qildi va shu yili Kalka daryosi yoqasida Mamayxonning
qolgan-qutgan qo’shinini tor-mor etdi. Bu g’alabadan keyin To’xtamish Oltin
O’rdaning oliy hukmdori-xoni bo’ldi va Jo’ji ulusining ikkala qismini
birlashtirishga kirishdi. Amir Temur bilan shijoatli va makkor To’xtamish
o’rtasidagi kelishmovchiliklar ochiqchasiga kurash tusini oldi. Amir Temur o’z
davlatiga shimoliy qo’shnisi-Oltin O’rda qanday xavf solib turganini tushunib
etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib turgan ekan Amir
Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi. 1387-1388-yillarda Amir
Temurning Movarounnahrda yo’qligidan foydalangan To’xtamish davlat

ichkarisiga hujum boshladi. Yo’lda uchragan kichik qo’shin guruhlarini yakson
etib, To’xtamish Samarkand va Buxoro viloyatlari hududiga bostirib kirdi.
Shaharlar Oltin o’rdaliklar tomonidan qurshab olindi. Bu vaqtda Eronda turgan
Amir Temur 30 minglik qo’shinni Movarounnahrga yordamga jo’natdi, o’zi ham
shoshilinch ravishda vataniga qaytdi. To’xtamish chekindi, lekin u Xorazm
hukmdori Sulaymon So’fini Amir Temurga qarshi kurash uchun o’ziga
birlashishga ko’ndirdi. Bu voqealar Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi-
oxirgi yurishni amalga oshirishga majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So’fi
sulolasi hukmdorligini tugatdi. To’xtamishning Samarkand va Buxoroga yurishi
Amir Temurda, bu kurash alohida hududni bosib olish istagi uchun emas, balki
To’xtamishni Sohibqironning siyosatiga qarshi yo’naltirilgan kurashining ifodasi
ekanligiga shubha qoldirmadi.
II 3 Amir Temurning harbiy yurishlari va harbiy san’ati
Amir Temurning Uch yillik yurishi.
Amir Temur shimoli-g arbdan, ya ni Oltin O rda tomonidan bo layotganʻ ʼ ʻ ʻ
tazyiqqa barham berish maqsadida To xtamishga qarshi uch marta qo shin
ʻ ʻ
tortishga majbur bo ldi. U 1389-yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391-
ʻ
yilning 18-iyunida (hozirgi Samara bilan Chistopol shaharlari oralig ida joylashgan
ʻ
Qunduzcha (Kondurcha) daryosi vodiysida 1395-yilda (28-fevral) Shimoliy
Kavkazda Terek daryosi bo iida To xtamish qo shiniga qaqshatqich zarba beradi.
ʻ ʻ ʻ
Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga) viloyatlari, Saroy Berka,
Saroychiq va Hojitarxon (Astraxon) kabi shaharlar g orat qilindi. Amir Temur
ʻ
To xtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelets shahrini ishg ol qildi.
ʻ ʻ
Sharafuddin Ali Yazdiy Amir Temurning Moskva yurishini shunday ta riflaydi:
ʼ
"Sohibqiron Moskavga sorikim, Rusning shaharlaridan erdi, tavajjuh qildi. Anda
yetkonda nusratshi or cheriki ul viloyatni (shahar va atrofini) chobtilar va andag i
ʼ ʻ
hokimlarni tobe qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti..." ("Zafarnoma",
ʼ
179-bet). Bu urushda Azaq (Azov), Kuban va Cherkas yerlari ham kuchli aziyat
chekdi. Qizig i shundaki, Amir Temur Idilning Turotur kechuvi bo yida
ʻ ʻ
O rusxonning o g li Quyrichoq O g lonni chaqirtirib, unga qo lga kiritilgan sobiq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ

Jo ji ulusini in om etdi. Rossiya tarixchilari B. D. Grekov A.Yu.Yakubovskiylarniʻ ʼ
yozishlaricha, Amir Temurning To xtamish ustidan qozongan g alabasi, faqat
ʻ ʻ
Markaziy Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek tarqoq Rus
knyazliklarining birlashishi uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan.
To’xtamish O’zbekxon davridagi Oltin O’rdaning qudratini tiklashga
harakat qildi. Yangi yerlarni zabt etish uchun u harbiy yurishlarni boshladi. 1386-
yilda To’xtamishning qo’shini Ozarbayjonga bostirib kirdi. U Tabrizni zabt etdi,
Ozarbayjonning ko’pgina shaharlari talon-taroj qilindi va vayronaga aylantirildi.
Amir Temur o’z davlatiga shimoliy qo’shnisi Oltin O’rda qanday xavf solib
turganini tushunib etgan edi. Movarounnahrga shimol tomondan xavf rahna solib
turgan ekan Amir Temur hech qanday yurishlarni amalga oshira olmas edi.
1387-1388-yillarda Amir Temurning Movarounnahrda yo’qligidan
foydalangan To’xtamish davlat ichkarisiga hujum boshladi. Yo’lda uchragan
kichik qo’shin guruhlarini yakson etib, To’xtamish Samarqand va Buxoro
viloyatlari hududiga bostirib kirdi. Shaharlar oltin o’rdaliklar tomonidan qurshab
olindi. Bu vaqtda Eronda turgan Amir Temur 30 minglik qo’shinni
Movarounnahrga yordamga jo’natdi, o’zi ham shoshilinch ravishda vataniga
qaytdi. To’xtamish chekindi, lekin u Xorazm hukmdori Sulaymon So’fini Amir
Temurga qarshi kurash uchun o’ziga birlashishga ko’ndirdi. Bu voqealar
Sohibqironni 1388-yilda Xorazmga beshinchi-oxirgi yurishni amalga oshirishga
majbur qildi. U Urganchni bosib oldi va So’fi sulolasi hukmdorligini tugatdi.
To’xtamishning Samarqand va Buxoroga yurishi Amir Temurda, bu kurash alohida
hududni bosib olish istagi uchun emas, balki To’xtamishni Sohibqironning
siyosatiga qarshi yo’naltirilgan kurashining ifodasi ekanligiga shubha qoldirmadi.
Amir Temurning To’xtamishga qarshi uchta yurishidan (1389, 1391, 1395 y.)
ikkita oxirgisi, ayniqsa 1395-yilda uni Terek daryosi bo’yida tor-mor etilishi harbiy
san’atning rivojlanishi nuqtai-nazaridan katta e’tiborga sazovordir. 1391-yilning
qishida Sohibqiron To’xtamish tomonidan kutilayotgan xavfni bartaraf etishga va
Oltin O’rdaning Misr mamluklari bilan birga Temur davlatiga qarshi ittifoq
tuzishiga yo’l qo’ymaslikka qaror qildi. U To’xtamishga qarshi yurishni boshlash

uchun qo’shinni to’plashga farmon berdi. Qo’shin uchun oziq-ovqat zaxiralari
to’plandi. Yig’ilgan qo’shin Samarqanddan chiqib, Xo’jand shahri yaqinida
qurilgan ko’prikdan Sirdaryoni kechib o’tdi. Toshkentda Temur o’z qo’shinining
ko’rigini o’tkazdi. Jangchilarga kerakli qurol-yarog’lar va anjomlarga ega
bo’lishliklariga buyruq berildi. 1391-yilning 19-yanvarida qo’shinning ko’rigi
vaqtida Amir Temur Jo’ji ulusiga urush e’lon qildi. U o’z qo’shinini safar tartibiga
safladi va yo’lboshchilarni tayinladi. Oldinda ikki yuz minglik qo’shin bilan cho’l-
u biyobondan o’tishdek mashaqqatli yurishni amalga oshirish masalasi turar edi.
Cho’ldan 2500 kilometr masofani bosib o’tish kerak edi. Amir Temur vaziyatni
sinchkovlik bilan o’rganib chiqdi va shunday yo’lni tanladiki, bu yo’l harakat
davomida dushmandan xavfsizlikni ta’minlardi va shu bilan birga qo’shinni g’anim
bilan to’qnashgunga qadar sezdirmas edi. Amir Temurning qo’shini Yassi
(Qozog’istondagi hozirgi Turkiston), Qorchiq, Sabron orqali harakatlanib, keyin
Sariuzenga (Sarisu daryosi) chiqdi, u yerdan Kichik tog’ va Buyuk tog’ (Oltin
Choku - Qozog’istondagi Oltin dovon tog’ yonbag’irlari bo’yidagi hozirgi
Qarsakpay) yon bag’irlariga etib keldi. Uch oylik safardan keyin qo’shinda oziq-
ovqatning tanqisligi sezilib qoldi. Shuning uchun Amir Temur oziq-ovqat
taqsimotini qat’iy chekladi va birta jangchiga 2 oyga 10 kg atrofida un beriladigan
bo’ldi. 1391-yilning mayida Amir Temurning qo’shini Tobol daryosi qirg’og’iga
etib keldi. Tobol shahriga etguncha qo’shin sezdirmasdan, yashirincha harakatlanib
keldi. Bu hol Amir Temurni yirik armiyaning harakatini To’xtamishdan
yashirishga muvaffaq bo’lganligidan dalolat berdi. Uzoq va mashaqqatli yo’l bosib
o’tilganidan keyin qo’shinga dam olish va ov qilish uchun ruxsat berildi. Tobolga
yetib kelgunga qadar Sohibqiron dushman to’g’risida hech qanday ma’lumotga ega
emas edi. To’xtamishning qo’shini tomonidan buzib tashlangan Tobolning kechib
o’tish joylari tiklandi va qo’shin daryodan kechib o’tdi. Kuchini tiklab olganidan
keyin qo’shin Ural daryosi tomonga harakatlandi. To’xtamish Ural daryosining
ortida kechib o’tish uchun qulay bo’lgan uchta joyda oldindan pistirmalarni tashkil
etdi. Amir Temur tajribali va mohir sarkarda sifatida hushyorlikni yo’qotmasdan u
tomonga qo’shinni boshlamadi, aksincha, qo’shin bu kechuv joylaridan ancha

yuqoridan daryodan suzib o’tdi. U To’xtamishning pistirma qo’yib, o’sha yerda
o’z qo’shini bilan turganini va Oltin O’rda beklari odatda yoz oylarini o’tkazadigan
Azovdan va boshqa joylardan yordam kuchlari etib kelishini kutayotganini bilar
edi. Ural va Volga daryolari oralig’i To’xtamishning qo’shini uchun qulay joy
bo’lib hisoblanar edi, chunki bu yerda pistirmalar qo’yish mumkin bo’lib, ta’qib
qilib kelayotgan tomonga qarshi holdan toydiruvchi kichik urushlarni olib borish
mumkin edi. Amir Temur dushmanning o’ng qanotini aylanib o’tishga qaror qildi,
shu bilan u To’xtamishning poytaxtga chekinish yo’lini va kutilayotgan madad
kuchlari yo’nalishini kesib qo’yishi, hamda uni joy sharoitlaridan foydalanish
imkoniyatidan mahrum qilishi mumkin edi. Shu bilan birga ushbu makkor
dushmanni jangga kirishga majbur etar edi.
Sohibqiron o’z qo’shinini Samara daryosining quyi oqimi bo’ylab emas,
yuqoridan Samaraning Iyk daryosiga quyilish joyiga o’tkazdi. Ko’prikdan
avangard ( manglay ), keyin markaz (qul) o’tkazildi. Qo’shinning o’ng va chap
qanotlari (barang’or va jarang’or ) daryodan suzib o’tdi.
Dushmanning to’satdan beradigan zarbasini oldini olish uchun Amir
Temur jangchilarga o’z qismlarini tark etmaslikka, katta va kichik qalqonlarni
tayyorlashga, lagerni xandaklar qazib o’rab olishga, doimo razvedkani olib
borishga, gulxanlar yoqmaslikka buyruq berdi. Lagerni qo’riqlash uchun u 30
mingta jangchilarni tayinladi, ular lagerning atrofini patrullik yo’li bilan qo’riqlab
turdilar. Oltin O’rda jangchilarining keyingi chekinishlariga yo’l qo’ymaslik uchun
Amir Temurning kichik otryadlari yolg’ondakam harakatlari bilan dushmanning
bo’linmalari va qismlarini pistirmalarga tushirdilar.
Amir Temurning “ Besh yillik” yurishi.
Amir Temur butun e tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo vaʼ
Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392 - 96) urush
davomida G arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar
ʻ
va jaloiriylar sulolasining hukmronligi barham topdi.
Ma'lumki, Ilxoniylar davlati qulagandan so’ng, Eron, Ozarbayjon va Iroq
ijtimoiy-siyosiy inqiroz girdobida qolishdi, buning natijasida ilgari birlashgan

mamlakat qismlarga bo’linib ketdi. Masalan, Xurosonning o’zi uchta hukmdor
o’rtasida bo’lingan. Janubiy Eronda mahalliy Muzaffariylar sulolasi vujudga keldi.
Jaloirlar Iroq va Qurdiston ustidan o’z hokimiyatini o’rnatdilar. Luristonning
xazarlar va indju sulolasi bo’ysundirdi. Ozarbayjon Qora-Qoyunlu turkmanlar
tomonidan qo’lga olindi. Feodal parchalanishi feodal urushlarni keltirib chiqardi,
bu nafaqat dunyo va mamlakatlarning o’z iqtisodiyotiga, balki Uzoq Sharq, O’rta
va Markaziy Osiyoning qadimgi Ipak yo’lida qadimdan amalga oshirilgan O’rta
yer dengizi va Yevropa mamlakatlari bilan aloqalariga ham katta zarar yetkazdi.
Yaqin va O’rta sharqdagi feodal tarqoqlikning yo’q qilinishi bilan dunyo xalqlari
uchun zarur bo’lgan ushbu iqtisodiy va madaniy aloqalar tiklandi.
Uchinchi yurish paytida (1386-88) Ozarbayjon va Forslar bosib olindi,
turkman Qora Yusuf mulkiga, Gurjiston va Armanistonga (Van ko’li hududi)
harbiy yurishlar qilindi. Ushbu yurishlarda, Sharafiddin Ali Yazdiy yozganidek,
odamlarning katta talafotlari, shahar va qishloqlarning vayron qilinishi bilan og’ir,
qonli janglar bo’lgan. Amir Temur taslim bo’lgan va tovon to’lashga ixtiyoriy
ravishda rozi bo’lgan shaharlarga tegmadi, o’z askarlarini shaharga kiritmadi, u
yerga faqat o’lpon yig’uvchilarni yubordi. U faqat o’jar qarshilik ko’rsatgan qal'a-
shaharlarni talon-taroj qildi va vayron qildi, shu bilan birga qo’llarida qurol bilan
kurashgan aholining bu qismi jazolandi, tinchlarga tegmadi. Sayyidlar, olimlar,
shoirlar va hunarmandlarga ham tegmagan. Misol tariqasida Isfahonni olaylik.
Zafarnoma muallifining so’zlariga ko’ra, Isfahon aholisi ma'lum bir Ali
Kuchanning fitnasiga bo’ysungan, tunda o’lpon yig’uvchilarga va garnizonga
hujum qilgan va ularning har birini qirg’in qilgan. Shahar va viloyatni himoya
qilish uchun Amir Temur qoldirgan uch minglik garnizon ham yo’q qilingan.
Temur Fors yo’lidagi fojiadan xabar topdi, yurishni to’xtatdi va o’z qo’shinlarini
Isfaxonga qaratdi va g’azab jaziramasida bunga aybdor bo’lganlarning hammasini
o’ldirishga buyruq berdi. Isfahon o’zini himoya qilish uchun qurol ko’targan,
ammo bostirilgan. Sharofiddin Ali Yazdiy o’sha paytda Amir Temur tomonidan
qurilgan 70 ming bosh o’ldirilgan minora haqida gapiradi. Movarounnahr va
Xorazm yerlarini yagona davlatga birlashtirishni tugatgandan so’ng, Amir Temur

kuchli markazlashgan davlatni yaratishni istab, Eron, Kavkazorti (Ozarbayjon),
Iroq, Suriyaga qarshi uzoq muddatli harbiy yurishlarni olib borgan. Bunga O’rta va
Yaqin Sharqning parchalanishi yordam berdi. Amir Temur ushbu vaziyatdan juda
mohirlik bilan foydalandi. Amir Temurning ushbu mamlakatlardagi yurishlari
tarixda uch yillik (1386-1388) urush nomi bilan tanilgan. Janubiy shaharlarni bosib
olish Xurosonga yurishlardan boshlandi. Xuroson poytaxti Hirot katta harbiy va
strategik ahamiyatga ega edi. Bu Eron, Iroq va boshqa Sharq mamlakatlariga
hujum qilish uchun ko’prik kabi edi. Amir Temur qo’shinlari Hirot va Sabzavor
shaharlarini egallab oldilar. Seraks, Jami, Kavsia jangsiz taslim bo’ldilar. Amir
Temur Eronning katta qismini bosib oldi. Keyin Iroq, Kavkazortiga qarshi takroriy
yurishlar uyushtirdi. Uch yillik urush natijasida Janubiy Ozarbayjon, Eron (Fors),
Iroqning shimoliy qismi, Gurjiston va Armaniston qo’shib olindi. Amir Temurga
ixtiyoriy ravishda taslim bo’lgan va yer solig’ini to’lagan shaharlar bosqinchilik va
vayronagarchiliklarga duchor bo’lmadi.
Amir Temurning “ Yetti yillik” yurishi.
Amir Temurning 1399 - 1404-yillarda olib borgan harbiy yurishlari
natijasida Shomning Halab (Aleppo), Xums, Baalbek (Ba albak), Dimishqʼ
(Damashq) kabi yirik shaharlari va Iroqi Arabning Ubuliston o lkasi (qadimgi
ʻ
Kappadokiya) bilan Bag dod, shuningdek Turkiyaning katta qismi zabt etildi.
ʻ
Anqara jangida Amir Temur jahonning buyuk sarkardalaridan biri Boyazid
Yildirim ustidan g alaba qozondi. Turkiya sultoni asirga olindi. U bilan birga
ʻ
xotini serb malikasi Olivera, o g illari Muso va Iso Chalabiylar ham asirga
ʻ ʻ
tushdilar. Amir Temur Anadoluni egallab, O rta Yer dengizning sharqiy sohilida
ʻ
joylashgan Izmir shahrini zabt etdi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi
qarorgohiga barham berdi. So ngra, Egey dengizida joylashgan Xios va Lesbos
ʻ
olkalaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari unga taslim bo ldilar, Misr ham o z
ʻ ʻ
itoatkorligini izhor etdi. Amir Temur Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir shaharlarini
egallab, Vizantiya va butun nasoro olamining Boyazidga yig ib bergan bojlaridan
ʻ
iborat katta boylikni qo lga kiritdi. Birgina Bursa shahridan olingan oltin va
ʻ
javohirlarning o zi kattagina karvonga yuk bo lgan. Bandi qilingan Boyazid
ʻ ʻ

o rdugohga olib kelingach, Amir Temur unga hurmat va ehtirom ko rsatdi. Uningʻ ʻ
vafotidan so ng (1403yil 9-mart) esa vorislariga himmat ko zi bilan boqib, ularga
ʻ ʻ
beqiyos muruvvatlar qildi. Chunonchi Boyazidning to ng ich o g li Sulaymon
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chalabiyni turklarning Yevropadagi viloyatlariga hokim etib tayinladi. Edirne
(Adrianopol) shahri uning poytaxti qilib belgilandi. Anadoluning shimoliy-g arbiy
ʻ
qismi suyurg ol sifatida Iso Chalabiyga in om qilinib, Bursa shahri uning
ʻ ʼ
poytaxtiga aylantirildi. Usmonli turklar davlatining markaziy qismini boshqarishni
Muso Chalabiyga topshirdi.
XIV asrning 90-yillarida sulton Boyazid 1 Yildirim Kichik Osiyoning
janubida, Sivas va Malatya shaharlarini bosib oldi. Shundan keyin u Amir
Temurning vassallari - Arzinjon va Arziruma hukmdorlaridan usmoniylar
xazinasiga o’lpon yigishni talab qildi. Sohibqiron mojaroni elchilik yo’li bilan hal
qilish uchun sultonga xat yubordi. Boyazid 1 xatga qo’pollik bilan rad javobini
berdi. Sultonning javobiAmir Temurni gazabga keltirdi va u Sivas va Malatya
shaharlarini bosib oldi. Shundan keyin 1400-yilda Sohibqiron o’z nazarini Misrga
tobe bo’lgan Suriyaga qaratdi. Misr mamluklari usmoniylar bilan yaxshi
munosabatda edilar va kerak bo’lgan paytda turklarga harbiy yordam ko’rsatishlari
mumkin edi. Shuning uchun Amir Temur o’z qanotlarida qudratli ehtimoliy
dushmanni qoldira olmas edi. Amir Temur Misr qo’shinlarini tor-mor etdi va
Damashqni bosib oldi. Shu bilan birga u Boyazid 1 ga xat yuborishda davom etdi.
1402-yilning bahorida Boyazid 1 bilan Amir Temur o’rtasidagi munosabatlar yana
yomonlasha boshladi. Boyazidning javobini kutmasdan Amir Temur hujumga
o’tishga qaror qildi. Bo’lajak yurishning katta ahamiyatini, qiyinchiligini va turk
sultoni bilan kurashni hisobga olib, u Movarounnahrdan yordam kuchlarini
jo’natilishiga buyruq berdi. Amir Temurning Kichik Osiyoga yurishi to’rt davrda
olib borildi. Qo’shin 1402-yilning may oyida yurishni boshladi. U Sharqiy
Anatoliyadagi Kemaks qal’asini qamal qildi. Bu qal’a Tog’ daryosining
qirg’og’ida joylashgan edi. Qal’aning devori mustahkam va baland bo’lib, uning
birinchi tomoni daryoga taqalgan, ikkinchi tomoni esa vodiyga tutashgan edi.

Vodiy daryo irmog’i bilan tutashib ketganligi uchun unga chiqib borishning
imkoni yo’q edi. Qal’aning qolgan ikki tomonini tepaliklar himoya qilib turardi.
Qal’ani qamal qilishni Amir Temur taxtning vorisi Muhammad Sulton
qo’mondonligidagi Movarounnahrdan yetib kelgan qo’shinga topshirdi. Qal’ani
qamal qilish 1402-yilning may-iyun oylarida o’tkazildi. Sohibqiron qal’aga o’tish
qiyin bo’lgan vodiydan borishga qaror qildi. Uning buyrug’iga asosan daraxtlarni
kesib vodiyni o’tinlar, shox-shabbalar bilan to’ldirilda va uni yer bilan barobar
qilib tekisladilar. Qal’a himoyachilari maxsus tuzlardan, ko’mir va oltingugurtdan
tayyorlangan yonuvchi aralashmani daraxtlar va shox-shabbalar bilan birga yoqib
yubordilar. Shundan keyin Sohibqiron jangchilarga vodiyni katta-katta toshlar
bilan to’ldirishni buyurdi. Jangchilar narvonlar va arqonlar yordamida qal’a
devorlariga ko’tarila boshladilar. Qamaldagilar asirga tushishga majbur bo’ldilar.
Kemaks qal’asini egallaganidan keyin Amir Temur jangchilari Sivasga
harakatni boshladi. Sivas cho’llarida Amir Temur o’z odatiga ko’ra har doimgidek
katta jangdan oldin qo’shinning ko’rigini o’tkazdi. Tarixchilarning guvohlik
berishicha, «Hamma jangchilar o’sha davrning takomillashgan qurol-yarog’iga
ega: chavandozning boshidan otning tuyog’igacha sovutlar bilan himoya qilingan
edi». Bu hol Amir Temurning jangchilari yevropalik ritsarlardek qurol-yarog’lar va
himoya anjomlariga ega bo’lganliklaridan dalolat beradi. Endigina
Movarounnahrdan etib kelgan shahzoda Muhammad Sulton qo’shinining anjomlari
boshqacha bo’lib, ular turli xil rangda bo’lgan. Qo’shinning ko’rigi paytida sulton
Boyazidning elchilari ham ishtirok etdi. Bu ko’rik elchilarda katta tasavvur
uyg’otdi. Sivasdan Amir Temur Toqat yo’nalishiga dushmanni qidirib topish va
Qizil-Irmoq daryosidagi kechuv joylarini egallash uchun razvedkachilarni jo’natdi.
Razvedka Anqaraning shimolida turk qo’shinlarini yig’ilayotganligini aniqladi.
Razvedkaning ma’lumotiga ko’ra, Toqatga eltuvchi yo’l o’rmonning
ichidan o’tgan bo’lib, juda tor edi. Buning ustiga Qizil-Irmoq daryosidagi kechuv
joylari turklar tomonidan egallangandi. Boyazid qo’shinining asosini piyodalar,
Amir Temur armiyasini esa-otliqlar tashkil etdi. Shuning uchun Amir Temur o’zi
uchun noqulay joyda jang qilmaslikka qaror qildi. Turk sultonining qo’shinini

hiyla bilan tog’li, o’rmonli joydan chiqarish, hamda Qizil-Irmoq daryosidagi
kechuv joyini turk qo’shinlari qo’riqlamayotgan yeridan kechib o’tish uchun Amir
Temurning qo’shini Kesariyaga yo’l oldi. Boyazid Amir Temurning yurishini
aynan mana shu o’rmon yo’lidan kutdi. Pozitsiyani egallab, u jangga tayyorgarlik
ko’rdi. Tajribali Amir Temur chalg’ituvchi manyovrni amalga oshirdi, u kichik
bo’linmalarni o’rmon yoqasida qoldirdi, qo’shinning to’xtashini imitatsiya qildi,
qolganlarni so’qmoq yo’ldan Anqara tomonga olib ketdi. Boyazid 1 qo’shinining
harakatlarini kuzatish uchun Kirsheirdan razvedka otryadi chiqddi (1000
chavandoz).
Amir Temur dushman to’dasida yuzaga kelgan vaziyatni yaxshi bilar edi.
Otliq qo’shinni ta’qib qilish Boyazid 1 ning piyodalarini toliqtirishini hisobga
olgan Amir Temur, o’z qo’shinini dushman tomonidan ta’qib qilishga majbur
etishga qaror qildi. Boyazid 1 qo’shinni Brussa shahridan ajratib tashlash uchun
Amir Temur Anqara shahrini qamal qildi. Buning natijasida turk qo’shinlari
tekislikka chiqishga majbur bo’ldi. Shundan so’ng Amir Temur Anqara qamalini
kechib, ortga o’tdi va lager qurib uni mustahkamladi.
Amir Temurning lageri kichik bir daryoning qirg’og’ida joylashgan
bo’lib, daryo lagerning orqa tomonidan oqib o’tar edi. Lagerning atrofida
xandaklar qazildi. Sulton Boyazid 1 o’zi uchun noqulay holatdan hujumga o’tishga
majbur bo’ldi. Turklar tomonidagi yagona buloq Amir Temur jangchilari
tomonidan buzib tashlandi, shuning uchun sultonning qo’shini suv tanqisligiga
duchor bo’ldi. Buning ustiga sultonning qo’shini yaqin orada maosh olmaganligi
va uning orasida noroziliklar kelib chiqqanligi Amir Temurga ma’lum bo’ldi.
Anqara yaqinidagi jangda turk qo’shinining tor-mor etilishi sharq tarixchilarining
ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temurning qo’shini 250 mingdan 350
mingtagacha jangchilar va 32 ta jangovar fillar bo’lib, turk qo’shinlari 120-200
ming jangchini tashkil etgan. Hozirgi tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda
Amir Temurning qo’shini 140-160 ming kishini, 32 ta jangovar fillarni, turk
qo’shinlari esa 70 ming atrofida jangchini tashkil etgan. 1402-yil 20-iyulda Anqara
yaqinida sulton Boyazidning turk qo’shinlari va Amir Temur qo’shini o’rtasida

o’rta asrning eng yirik janglaridan biri bo’lib o’tdi. Amir Temur armiyasining
jangovar tartibi o’ng va chap qanotlardan, ularning avangardlari va markazdan
tashkil topdi. Ularning oldida bir nechta qatorda kamonchilar va 32 ta jangovar
fillar olov uloqtiruvchilar bilan saflangan. Markazning ortida shaxsan Amir
Temurning qo’mondonligi ostida saralangan qo’shindan tashkil topgan zaxira
bo’lib, Amir Temurning qo’shini qudratli qanotlarga va kuchli zaxiraga ega edi.
Boyazid 1 o’z qo’shini jangovar tartibining front ortini tog’larga taqab, o’ng
qanotga chekinishga mos qilib yaratdi. Turklarning o’ng qanoti Osiyoliklar
qismlaridan, jumladan tatarlarning qo’shinlaridan tashkil topdi, ularning orasida
sultonning siyosatidan norozi kishilar talaygina edi. Sulton qo’shining chap
qanotini serb qiroli Lazarning jangchilari egalladi. Bu jangchilar boshlaridan
oyoqlarigacha ritsarlik sovutlari bilan himoya qilingan edilar. Qo’shinni ikkinchi
qatorining ortida front ortining markazida sultonning o’zi rahbarligidagi zaxira
joylashdi. Usmoniylar qo’shini jangovar tartibining markazi kuchli, qanotlari esa
kuchsiz bo’ldi. Amir Temur zaxirani jangga tashladi, u turklarning asosiy
kuchlarini qurshovga ola boshladi. Serb ritsarlari garb tomonga chekina boshladi.
Amir Temur qo’shinlari yanicharlarni qurshovga olishni osonlik bilan oxiriga
yetkazdilar, ularni yanchib tashladilar, Boyazidni esa asirga oldilar. Sulaymon
qo’mondonligidagi turk qo’shinlarining qolgan-qutganlarini ta’qib qilish uchun
Amir Temur 30 mingta jangchini ajratdi, ularning 4 mingtasi otlarda beshinchi
sutkada Brussaga etib keldi. Sulaymon o’zining kichik bir otryadi bilan kemalarga
o’tirib suzib ketishga zo’rg’a ulgurdi.
Sulton Boyazidning asosiy kuchlarini tor-mor etganidan keyin Amir Temur
qo’shini turk qo’shinlarining qolgan-qutganlarini ta’qib qildi va Kichik Osiyoning
O’rta Yer dengizi qirg’oqbo’ylariga chiqdi. Ko’pgina shaharlar va qal’alar jangsiz
taslim bo’ldi. Faqat Smirna shahrida yashayotgan xristianlar qarshilik ko’rsatishga
qaror qildilar. Dekabr oyida qal’ani qamal qilish boshladi. Buning uchun qamal
qilish, olov va tosh uloqtiruvchi qurollar yig’ildi. Dengiz tomonidan bo’ladigan
hujumni qaytarish, kemalardan himoya qilish uchun yog’ochdan to’siqlar qurildi.
Qal’a himoyachilari qat’iy qarshilik ko’rsatdilar. Amir Temur yer ostidan yo’l

qazishni buyurdi. Qamal qiluvchilar tez-tez bir birlarini almashtirib qazib turdilar.
Yer ostidan qazilgan yo’l tayyor bo’lganidan keyin uning ichiga neftga pishitib
olingan o’tinlar yoqildi. Buning natijasida qal’a devorlari qulab tushdi va
jangchilar qal’aga bostirib kirdilar. Smirnaning egallanishi bilan Kichik Osiyoga
uyushtirilgan harbiy safar tugadi. Amir Temurning harbiy san’ati haqida gap
borganda, uning armiyasidagi taktika va strategiya qat’iyligi bilan ajralib turishini
alohida ta’kidlab o’tmasdan bo’lmaydi. Bu kurashning strategik asoslarini faol
hujumkor harakatlar va urush olib borishning usullari va shakllarini chuqur bilish
tashkil etdi.
Amir Temur Usmoniy turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida
bo lmagan, chunki u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatanʻ
tajovuzkorona niyatda ekanligini yaxshi tushunar edi. Shuning uchun ham Amir
Temur Usmoniy turklar davlatini saqlab qoldi va Boyazidning vorislariga
muruvvat qo lini cho zdi. Shunday bo lsada, Boyazid ustidan qozonilgan bu
ʻ ʻ ʻ
g alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380 - 1422), Angliya qiroli
ʻ
Genrix IV (1399 - 1407) tabriklab, unga maxsus maktub yubordilar. Chunki Amir
Temur endigina uygonayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmoniy turklar
davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi.

III Xulosa
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, Sohibqiron Amir Temur mashhur
davlat arbobi, mohir sarkarda sifatida O'zbekiston davlatchiligining yuksalishida
muhim o'rin tutadi. Tarixiy manbalarda Amir Temur Sohibqiron nomi bilan bir
qatorda "Sohibi jahon" hamda "Sohibi adl" - "Adolat sohibi" nomlari bilan
ulug'lanishi tarixiy manbalar va tarixshunoslarning tatqiqot ishlarida namoyon
bo'lishu bejizga emas. Bugun tarixiy bilimlarning bosqichlarini o'rganar ekanmiz,
Mo'gullarning 150 yildan ortiq hukmronligidan so'ng Amir Temur buyuk sarkarda,
davlat arbobi, adolatli hukmdor sifatida o'sha davrida yuksak cho'qqilariga
erishgan madaniy sohalarga e'tibor bergan, mamlakatlarda shaharsozlik,
me'morchilik, tasviriy san'at, naqqoshlik, metallga badiiy ishlov berish, hattotlik,
ilmu fan, adabiyot, hunarmandchilik, xullas, barcha sohalarning rivojlanishiga
asosiy sababchilaridan biri bo'lgan shaxs ekanligining guvohi bo'lamiz.
O'zbekiston va jahon tarixshunosligida hozirgi kunga qadar o'zining dolzarb
mavzuga ega ekanligini ko'rishimiz mumkin. Temur tuzgan buyuk davlatda
Ikkinchi uyg'onish davrining vujudga kelganligi va bu renesans Turon, Xuroson va
Hindistonda uzoq asrlar mobaynida shu'la sochib turganligi yuqoridagi
gaplarimizning isboti bo'la oladi. Amir Temur buyuk sarkarda, kuragi erga
tegmagan, engilmas fotihdir. Amir Temur -insoniyat tarixida eng nodir hodisa -
renesansni yuzaga chiqarib, amalga oshirgan ulug' zotdir!

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.;
O’zbekiston, 2017. 2. Oblomurodov N. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma.
2011y. 3. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. 2008y. 4. Murtazaeva
R.X. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. 2003y. 5. И. Икрамов. Военная
история. –Т.: «ТГПУ»,2001, 44с.

Amir Temur – Buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda

Sotib olish