Amir Temur davlat boshqaruv tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	216.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Amir Temur davlat boshqaruv tizimi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish.....................................................................................................................3-4
1-bob. Amir Temur davlat boshqaruvini huquqqiy tizimi....... . ........ ....... .....5-13
1.1. Amir Temurning davlat tashkil topishi.................................................. ....... .....5
1.2. Amir Temur boshqaruv an’analari...................................................................10
2-bob. Amir Temurning davlat boshqaruviga oid qarashlari…………….14-27
2.1. Amir Temur davlatchi borasidagi huquqiy qarashlar......................................14
2.2. Amir Temur tuzuklarining davlat boshqaruvidagi
ahamiyati...........................24
Xulosa.....................................................................................................................28
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................30
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Mustaqillik in’om etgan eng ulug‘ ne’matlardan
biri - bu, xalqimizning o’zligini bilish, o’z tarixini emin-erkin o’rganish huquqi
bo’ldi. Qadriyatlarimizni tiklash, merosimizga xolis munosabatni qaror toptirish,
aziz allomalar nomini sharaflash, ularga bugungi avlodning yuksak hurmat-
e’tiborini bajo keltirish istiqlol yillarida amalga oshirilgan behad ulkan savobli
ishlar sirasidandir. O’tgan qisqa davr mobaynida bobokalonimiz buyuk Sohibqiron
Amir Temur hazratlaring tabarruk nomi, hayoti va misilsiz jasoratlarga to’la
faoliyati xalqimiz ma’naviy dunyosining ajralmas qismiga aylanib ulgurgani
yaqqol na’munasi ekanligidan dalolat beradi. Amir Temur bugungi davrda nafaqat
tariximizni gavdalantirdi, balki davlat boshqaruvida, uni shakllantirishda asosiy
tajriba sifatida asqotdi.
Amir Temur va temuriylar davri davlatchiligi va ma’naviyati o’zining
salohiyati, mazmuni, tarbiyaviy kuchi va ta’siri bilan xalqimiz tarixida alohida
o’rin egalladi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ham takidlaganlaridek,. bizning
tariximizda Amir Temurdek ulug‘ siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu-
o’gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi
muammolarni echishda bizga qo’l kelayotgan ekan, bizning bu merosni
o’rganmasdan, ta’riflamasdan, targ‘ibot qilmasdan haqqimiz yo’q” 1
.
Olimlarimiz tomonidan olib borilayotgan keng ko’lamli tadqiqotlar
ajdodlarimizning boy tarixiga, o’ziga xos milliy davlatchilik ta’limotlariga,
betakror ma’naviy merosga ega bo’lganligini ko’rsatmoqda. Ayniqsa, Amir Temur
qurgan buyuk saltanat, uning o’zbek davlatchiligi va madaniyati taraqqiyotidagi
o’rni masalalariga oydinlik kiritildi, tarixchi olimlarimiz tomonidan bu borada
birinchi manba bo’lib xizmat qiladigan ko’plab asarlar o’zbek tiliga tarjima qilinib,
nash ettirildi.
Amir Temur davlati o’zbek davlatchiligi tarixining eng rivojlangan bosqichini
tashkil etdi. Saltanatda barcha sohalarda tub burilishlar, yuksalishlar kuzatildi.
1
И.А.Каримов. Амир Темур –фахримиз, ғуруримиз. – Т: Ўзбекистон, 1998 й. 414 б.
2

Taraqqiyot uchun xizmat qilgan Amir Temur faoliyati bilan bog‘liq tarixiy
qadriyatlar allaqachon umuminsoniy qadriyat darajasiga etib ulgurgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsad va vazifalari
ishning himoyaga olib chiqalayotgan quyidagi holatlarida bayon etiladi:
“Temur tuzuklari”da davlat boshqaruv tamoyillari, davlat boshlig‘i, xon va
amirning vakolatlari to’g‘risidagi masalalarga aniqlik kiritilib, yoritib berildi.
Kurs ishi ob’ekti va predmeti . Amir Temur davlati ishning ob’ekti, uning
davlat boshqaruvi tizimi tadqiq etish tadqiqotning predmetini tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilish va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib 29 sahifa.
3

1-bob. Amir Temur Davlat boshqaruvini xuquqqiy tizimi
1.1. Amir Temurning davlat tashkil topishi.
Amir Temur va temuriylar zamoni davlatchilik siyosati, boshqaruv tizimini
ko’rib chiqmoqchi ekanmiz, davlat, davlatchilik mohiyatida muayyan bir makon
va jamiyatda mavjud turli imkoniyatlarni shu erlik xalq manfaati yo’lida yuzaga
chiqaruvchi tashkilotchilik yotganini eslatib o’tish g‘oyatda muhimdir.
XIV asrning 50-60-yillarida Movarounnahr 10 ga yaqin mustaqil bekliklarga
bo’linib ketgan. Samarqand viloyatida Amir Bayon Sulduz, Keshda Amir Hoji
Barlos, Xo’jandda Amir Boyazid Jaloir, Balxda O’ljaytu Sulduz, Hisori Shodmon
chegarasida Amir Husayn va Amir Yasovuriylar o’zlarini hokimi mutlaq deb e'lon
qiladilar.Buning ustiga Sharqiy Turkiston va Yettisuvda tashkil topgan
Mo’g’uliston xonlari bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni
talaydilar. Mo’g’uliston xonlarining vayronagarchilikka olib keluvchi yurishlari,
istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlanadi. Mana shunday o’zaro ichki
urushlar qizigan, mo’g’ullar zulmiga qarshi mehnatkash xalq harakatlari
boshlangan bir davrda mamlakatda yangi siyosiy kuch yetilmoqda edi.
O’zining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qo’l ostidagi navkarlari bilan ayrim
viloyat amirlariga xizmat qilishdan boshlagan. Ularning o’zaro kurashlarida
qatnashib, jasorat ko’rsatgan va janglarda chiniqqan. Harbiy mahorat va
oliyhimmatlilik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dong’i butun
Qashqadaryo vodiysi, xususan Kesh viloyatiga yoyilgan. Otasi Amir Temurni
avval (1352) Amir Joku Barlosning qizi Turmush Og’oga uylantiradi. 1355-yilda
Amir Temur Qazog’onning nabirasi, Amir Husaynning singlisi Uljoy Turkon
Og’oni o’z nikohiga oladi. Keyingi nikoh tufayli Amir Temur bilan Balx hokimi
Amir Husayn o’rtasida ittifoq yuzaga keladi.
Amir Temurning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. XIV asrning 50-yillari
oxirida Movarounnahrda amirlarning o’zaro kurashi kuchayib, mamlakatda siyosiy
parbkandalik avjiga chiqadi. Mo’g’uliston xonlari Movarounnahrdagi og’ir siyosiy
vaziyatdan foydalanib, bu o’lkada o’z hokimiyatini o’rnatishga harakat
qiladilar. Tug’luq Temur 1360-1361-yillarda Movarounnahrga birin-ketin ikki
4

marta bostirib kiradi. Movarolinnahr amirlari xalqqa bosh bo’lib mo’g’ul
bosqinchilarga qarshi kurashga jur'at eta olmaydilar. Ularning bir qismi dushman
tarafiga o’tadi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, o’zga mamlakatlardan
boshpana izlaydi. Amir Temurning amakisi Kesh viloyatining hukmdori Amir Hoji
Barlos Xurosonga tomon qochadi.
24 yoshli Amir Temur boshqacha yo’l tutadi. U Tug’luq Temur tomonidan Keshga
yuborilgan beklar bilan kelishib, xon xizmatiga kiradi. Natijada Tug’luq
Temurning yorlig’i bilan o’z viloyatining dorug’asi etib tayinlanadi.
Shu tariqa Amir Temur Movarounnahrda siyosiy vaziyat keskinlashgan, uning
mustaqilligini ta'minlash zaruriyati ko’ndalang bo’lib turgan tarixiy sharoitda
siyosiy kurash maydoniga kirib keldi.
Tug’luq Temur o’g’li Ilyosxojani Movarounnahrning hukmdori etib tayinlab,
Mo’g’ulistonga qaytib ketadi. Ilyosxoja bilan Amir Temurning murosasi to’g’ri
kelmaydi, Shu sababli u Movarounnahrning nu/uzli amirlaridan biri, Balx hokimi
Husayn bilan ittifoq tuzib, mo’g’ullarga qarshi kurash olib boradi. 1363-yilda
Amudaryoning chap sohilida Qunduz shahri yonida umumiy dushman ustidan
g’alaba qozonadilar. Keyingi ikki yil davomida ittifoqchilar Ilyosxoja
boshliq jeta lashkarlari bilan bir necha marta jang qiladilar. Nihoyat 1364-yil
oxirida ular mo’g’ullarni Movarounnahrdan quvib chiqaradilar.
Biroq, Movarounnahrni qo’ldan chiqarishni istamagan Ilyosxoja 1365-yilning
bahorida yana Movarounnahr ustiga qo’shin tortadi. Ikki o’rtadagi jang 1365-yil,
22-may kuni Toshkent bilan Chinoz o’rtasidagi Chirchiq daryosi bo’yida sodir
bo’ladi. Tarixda u "Loy jangi" nomi bilan shuhrat topadi. Chunki o’sha kuni kuchli
jala quyib, jang maydoni botqoqlikka aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan.
Jangda Amir Temur qo’shini g’olibona harakat qilib, dushman qo’shinining o’ng
qanotiga qaqshatqich zarba berayotgan bir paytda Husayn o’z askarlarini raqibning
so’l qanotiga tashlamay, jang maydonini tark etadi. Amir Temur chekinishga
majburbo’ladi. 2
Bu g’alabadan so’ng Ilyosxoja hech qanday qarshilikka uchramay, Xo’jand va
2
https://uz.denemetr.com/docs/134/index-86038-1.html
5

Jizzax shaharlarini egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqandda qurolli qo’shin
bo’lmasa-da, xalq shahar mudofaasini o’z qo’liga oladi. Uzoq davom etgan
mo’g’ullar hukmronligiga qarshi ko’tarilgan bu xalq harakati tarixda Sarbadorlar
harakati nomi bilan shuhrat topadi.
Sarbadorlar harakati XIV asrning 60- yillarida Movarounnahrda mo’g’ul
xonlarining hujumi munosabati bilan vujudga keldi. Samarqand sarbadorlariga
mudarris Mavlonozoda Samarqandiy, hunarmand Abu Bakr Kuluiy va shahar
mahallalaridan binning oqsoqoli, mohir mergan Xurdaki Buxoriylar boshchilik
qiladilar. Sarbadorlar mo’g’ullarga Samarqand shahrida qaqshatqich zarba
beradilar. Buning ustiga Ilyosxojaning ot uyuri orasida o’lat tarqab, otlar qirila
boshladi. Chorasiz qolgan Ilyosxoja avval Samarqand, so’ngra esa butun
Movarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo’ladi. Shaharda xalq hokimiyati
o’rnatiladi va ayrim islohotlar o’tkaziladi. Badavlat mulkdor shaxslarning mol-
mulki musodara qilinib, ularga tazyiq o’tkazadilar. Tortib olingan mol va mulklar
kambag’al- yo’qsillarga tarqatiladi. Jon boshidan olinadigan jiz'ya solig’i bekor
qilinadi. Bu hukmdor tabaqalarning keskin noroziligiga sabab bo’ldi. Natijada
Samarqandda beqarorlik vujudga keldi.
Sarbadorlar boshliq samarqandliklarning mo’g’ullar xoni Ilyosxoja ustidan
g’alabasi va shahardagi beqarorlik to’g’risidagi xabar Amir Temur bilan Amir
Husaynga ham borib yetadi. 1366-yilning bahorida ular Samarqandga yo’l oladilar
va shahar yaqinidagi Konigil mavzeyiga kelib tushadilar. Beklar sarbadorlarning
yetakchilari bilan muzokara olib boradilar. Uchrashuvning birinchi kunida beklar
ularning sharafiga ziyofat berib, sha'niga hamd-u sanolar aytadilar. Biroq ertasi
kuni Abu Bakr Kuluiy bilan Xurdakiy Buxoriylar dorga tortiladilar.
Mavlonozodani esa Amir Temur o’rtaga tushib qutqarib qoladi. Shu tariqa
sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi. Movarounnahrda Amir
Husaynning hukmronligi o’rnatiladi. Ammo ko’p vaqt o’tmay Husayn bilan Amir
Temur o’rtasida munosabat keskinlashib, ochiqdan- ochiq nizoga aylanadi. 1366—
1370-yillar davomida ular o’rtasida bir necha bor o’zaro to’qnashuvlar ham
6

bo’ladi. Amir Temur 1370-yilda markazlashgan daviatga asos soladi. 3
XIV asrning 60-yillarida Movarounnahrda hukm surgan og’ir siyosiy va iqtisodiy
vaziyat mamlakatni birlashtirib, kuchli bir davlat tashkil etishni talab qilmoqda
edi. Amir Temur o’z zamonining bunday talabini boshqa amirlarga nisbatan
yaxshiroq tushunardi. Shuning uchun ham u markazlashgan davlat tuzishga
kirishdi. Bunday maqsadni amalga oshirishda u ruhoniylar, harbiylar, savdogarlar
va shahar hunarmandlari tabaqalariga suyanadi. Amir Temur bu ulkan maqsadini
ro’yobga chiqarish ishini avvalo ichki g’animlariga qarshi kurashdan boshlaydi.
1370-yilning bahorida Amir Temur butun qo’shinlari bilan kuchli raqib, Balx
hukmdori Amir Husaynga qarshi yoiga chiqadi.
Qo’shin Termiz yaqinidagi Biyo qishlog’iga yetganida uning huzuriga taniqli
sayidlardan Sayyid Baraka tashrif buyuradi.. Sayyid Baraka Amir Temur
faoliyatini qo’llab-quvvatlab, unga Oliy hokimiyat ramzi tabl bilan yalov-bayroq
tortiq qilib, uning buyuk kelajagidan bashorat qiladi. Bu voqea, shubhasiz, siyosiy
ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanatlik ramzi edi. Amir Temur qo’shini to
Balxga yetib borgunicha, yo’1-yo’lakay unga yangi-yangi kuchlar kelib qo’shiladi.
Bu paytga kelib Amir Husaynning ko’pchilik amirlari uni tark etadilar. Jangda
Amir Husayn qo’shinlari yengiladi, ikki kunlik qamaldan so’ng, 1370- yilning 10-
aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim bo’ladi. Amir Husayn asir olinib, qatl
etiladi.
1370-yilning 11-aprelida Chig’atoy ulusining bek va amirlari, viloyat va
tumanlarning dorug’alari, Amir Temurning yoshlikdan birga bo’lgan quroldosh
do’stlari, shuningdek, Amir Temurning piri Sayyid Baraka ishtirokida qurultoy
o’tkaziladi. Qurultoyda Amir Temurning hukmdorligi rasman tan olinib,
u Movarounnahrning amiri deb e'lon qilinadi. Amir Temur davlatni siyosiy va
iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga kirishadi. U 1370-yil, iyul oyida Samarqandda
qurultoy chaqirdi. Qurultoyda Shibirg’on hokimi amir Zinda Chashmdan boshqa
Movarounnahrning barcha amirlari va qabila boshliqlari to’plandilar. Ikki daryo
3
https://uz.denemetr.com/docs/134/index-86038-1.html
7

oralig’ida yashovchi turk-mo’g’ul qabila boshliqlari, barcha amirlar Amir Temur
hokimiyatini tan oldilar. Samarqand davlat poytaxti deb e'lon qilindi.
Samarqandda mustahkam devorlar, qal'alar hamda saroylar barpo etiladi. Amir
Temur mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etadi. Maxsus qo’shin tuzib,
unga katta imtiyozlar beradi. Amir Temur yirik harbiy bo’linmalarning boshliqlari
etib Joku, Sayfuddin, Abbos, Iskandar, A'lam Shayx, Ardasher qavchin va
boshqalarni tayinladi. Tajribali harbiylar sipohsolarlikka tayinlandi. 1370-yildayoq
Shibirg’on bo’ysundirildi. Zinda Chashm Amir Temur xizmatiga o’tdi.
Amir Temur sharqiy hududlarni mo’g’ullar ta'siridan ozod etish uchun Sharqiy
Turkiston tomon bir necha marta yurish qilib, Mo’g’uliston xonlariga zarba berib,
Farg’ona vodiysi hududlarini, O’tror, Yassi (Turkiston) va Sayramni o’z
tasarrufiga oldi. Hisor, Badaxshon, Qunduz kabi viloyat amirlari ham Amir Temur
hokimiyatini tan olib, unga bo’ysundilar. 1381-yilda Hirot, Seiston, Mozandaron
egallandi. Saraxs, Jom, Qavsiya, Sabzavor shaharlari ham jangsiz Amir Temurga
bo’ysundi va lining tasarrufiga o’tdi. Shu tariqa butun Movarounnahr va Xuroson
birlashtirildi.
Amir Temur saltanati bilan Oltin O’rda xonligi oralig’ida bu davrga kelib
mustaqil bo’lib olgan Xorazm davlati qaror topgan edi. Qadimdan iqtisodiy va
madaniy jihatdan Movarounnahr bilan bevosita bog’liq bo’lgan Xorazm mo’g’ullar
davrida ikki qismga ajralib, markazi Urganch shahri bo’lgan Shimoliy Xorazm
Oltin O’rdaga, markazi Kat qal'asi bo’lgan Janubiy Xorazm esa Chig’atoy ulusiga
bo’ysundirilgan. XIV asrning 60-yillari oxirida Oltin O’rdada yuz bergan
g’alayonlar vaqtida Qo’ng’irot so’filari Shimoliy Xorazmda yangi sulolarring
mustaqil hukmronligini tiklab oladilar. So’ngra Kat va Xiva shaharlarini fath etib,
Shimoliy Xorazm bilan Janubiy Xorazm yerlarini birlashtiradilar. Amir Temur esa
butun Xorazmni Chig’atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblar edi. Shuning
uchun u Xorazmni o’z davlatiga qo’shib olish siyosatini tutdi. Shuni ham aytib
o’tish kerakki, XIV-XV asr mutafakkirlari o’z ijodlari va g‘oyaviy karashlarida
adolatli va ma’rifatparvar shohning eng oliy sifati qilib, birlari adolatni
ko’rsatsalar, boshqalari aqlni, uchinchi toifadagilar esa - axloqiy sifatlarni
8

ko’rsatganlar 4
. Shunisi qiziqarliki, agar ular o’zlarining «Ideal davlat» nomli
g‘oyaviy xayolotini nazariy jihatdan ta’riflagan bo’lsalar, XIV asrga kelib, Amir
Temur uni amalda qo’llay oldi va o’zida buxislat va xususiyatlarni
mujassamlashtirgan adolatli hukumdor sifatida maydonga chiqdi. O’z saltanati
siyosatini tasavvuf asosiga qurgan Temur adolat bayrog‘ini baland ko’tarib, xalqni
quruq qonun-qoidaga emas, balki insoniy tartib-intizomga bo’ysunishga chaqirgan.
Chunki Temur insoniy tartib-intizomga ilohiy tus berib, uni muqaddas deb biladi
va shuning uchun ham yomonlikni maqsad qilgan kishilarni jilovlovchi va
yaxshilik yo’lida jafo chekuvchilarni quvvatlovchi har qanday podsho va hokimga
bo’ysunish kerak, deb hisoblaydi
4
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри . – Тошкент, 1993. 160-161-б.
9

1.2. Temur davlati boshqaruvida tizimliylik tamoyili
Sohibqiron saltanatining e’tiborli tomoni shundaki, davlat boshqaruvida
tizimliylik tamoyilli alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Amir Temur o’z
saltanatini tuzishga kirishar ekan, davlatni idora qilish, kuchli va katta qo’shini
haprbiy yurishlarga safarbar qilish, ishg‘ol etilgan hududlarda tartib o’rnatib,
markazlashgan davlat davlat boshqaruvini joriy etishning o’ziga xos tamoyillarini
ishlab chiqdi. Shu jixatdan, Amir Temur qurgan davlat, avvalo, o’zida siyosiy
tizimning eng yaxshi shaklini mujassamlashtirishi lozim edi. Chunki uning
nazarida boshkarish ma’muriyatini tashkil qilmay va uning faoliyatini to’g‘ri
yo’lga qo’ymay turib, jamiyatni boshqarish, uning hayotiga islomiy qadriyatlarni
singdirish, xizmatni joriy qilish, to’ra va tuzukni mustahkam tutish mumkin
emasdi.
Amir Temur siyosatining asosiy yo’nalishlari, o’ziga xos xususiyatlari va
sularning davlat taraqqiyotidagi o’rnini ochib berish, muhim xulosa va tavsiyalar
berish hamda ulardan foydalanish bugungi kunda katta ahamiyatga ega dolzarb
masalalaridan biridir.
Amir Temur mamlakat boshqaruv tizimini mustahkamlar ekan, u o’z
saltanatida Somoniylar,Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar
davlat tizimini qaytadan jonlantirdi, uzoq yillik qaramlikdan so’ng Turkistonning
davlat mustaqilligini tikladi. O’zigacha bo’lgan o’zbek davlatchiligidan farq
qiladigan markazlashgan buyuk davlat tizimini yaratdi.
Sohibqiron mamlakat boshqaruv tizimini mustahkamlar ekan, mamlakatda
adolatliylik va qonun ustovorligini ta’minlashda har bir lavozimga loyiq shaxslar
tayinladi. Tuzuklarda uning bu bu boradagi ijtimoiy-siyosiy, huquqiy qarashlari
chuqur aks etib, vazirlar, amirlar, devonbegi, viloyatlardagi devonlarni, beklarni
tanlash va joy-joyiga qo’yishda ularning nasl-nasabiga, aql-farosatiga,
xalqparvarligiga, sabr toqatlilik, tinchliksevar, adolatparvarlik fazilatlariga,
ko’tarinki ruhiy holatiga, ziyrakligiga, malakasi va odamlar bilan murosa qilish
fazilatlariga katta e’tibor bergan. Amir Temur davlat boshqaruvini “zo’ravonlik
bilan emas, balki o’z hukminining ta’sirchanligi va adolat bilan boshqarish”ga
10

rioya qilgan. Shu jihatdat vazirlarni lavozimga tayinlar ekan, u vazirlardan
quyidagi xislatlarga ega bo’lishini talab qilgan: “birinchidan - asillik va toza nasl,
ikkinchidan - aql, farosatlilik, uchinchidan sipohu raiyat ahvolidan xabardorlik,
ularga nisbatan xushmuomalalik, to’rtinchidan –sabr-chidamlilik, va
tinchiliksevarlik . Kimki shu to’rta sifatga ega bo’lsa, u odamni martabasiga loyiq
kishi deb topilsin. Bunday vazirga to’rt imtiyoz – ishonch, e’tibor, ixtiyor va
qudrat berilsin– deya ta’kidlab o’tadi Sohibqiron o’z tuzuklarida. Bunday
xislatlarga ega bo’lish, albatta, davlat boshqaruvida, turli murakkab holatlarni
bartaraf etishda qo’l kelgan. Vazirlarni o’z mansabiga tayinlar ekan, uni davlat
boshqaruv vakolatlari bilan ta’minlashni uqtirdi.
Amir Temur yuqorida keltirib o’tgan hislatlarni vazirlarda mujasam bo’lishini
qattiq uqtirgan. Chunki, kamolatga erishgan vazir, davlat muomalarini tartibga
keltirib, mulkiy va moliyaviy ishlarni to’g‘rilik bilan, asli-nasli tozaligini ko’rsatib,
ajoyib tarzda davlatni idora qiladi. U hech kimga jabr-zulm va dushmanlik
qilmaydi. Birovdan yomonlik qidirmaydi, birovni ig‘vosiga uchmaydi. Qaysi bir
vazir g‘iybat gaplarni gapirsa, uydirmalarga ishonsa, jabrzulm qilsa, birovdan qasd
olish niyati bo’lsa uni vazirlikdan tushurish lozim 5
– deya ta’kidlaydi Sohibqiron.
Chunki, Saljuqiylar sulolasidan bo’lgan Malikshoh Saljuqiy 6
o’z vaziri
Nizomulmulkni 7
martabasidan tushurib, unin o’rniga zoti past, yomon kishini vazir
etib qilib tayinlagan edi. Bu shumqadam vazirning qabih ishlari, zulmu sitami va
nafsi buzuqligi kasofatidan saltanat binosi buzila boshladai. Shunga o’xshash yana
bir misol misolni tuzuklarda ko’rishimiz mumkin. Abbosiylardan xalifa Musta’sim
Billoh 8
hasadchi, gina qudratchi Ibn Alqamiyni o’ziga vazir etib tayinladi. U
ko’nglida xalifaga nisbatan gina-qudrat, dushmanligi bor bo’lgani uchun, xalifani
munofiqona gaplar bilan aldab, o’zi esa Huloguxon bilan til biriktirib, uni xalifalik
5
Темур тузуклари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. 107 - б
6
Маликшоҳ Салжуқий (1055-1092) – Салжуқийлар сулоласидан чиқан ва Жалолиддин Маликшоҳ I номи
билан машҳур подшоҳ. 1072-1092 йиллари ҳукмронлик қилган
7
Низомулмулк, Абу Али ал-Ҳасан ибн Али ибн Исҳоқ ам-Тусий (1018-1092) – Салжуқийлар сулолаларидан
Алеп Арслон (1063-1072) ва Маликшоҳ I (1072-1092)нинг бош вазири. Низомулмулк “Сиёсатнома” номли
катта тарихий асари билан машҳур.
8
Мустаъсим Биллоҳ – Аббосийлар сулоласига мансуб Бағдод халифаларининг сўнги вакили. 1242-1258
йиллари ҳукмронлик қилган.
11

tepasiga olib keldi. Xalifa Musta’simni esa qo’lga olib, o’limga mahkum etdi 9
.
Shularni e’tiborga olib Sohibqiron, asli toza, nasli pok, ulug‘ zotlardan bo’lgan,
yaxshi ravishlik kishilardan tapib, vazir qilishlikni ta’kidladi. Chunki asli toza
kishilar xatolikka yo’l qo’ymaydi va hukmdoriga vafo qiladi. “Agar podshohzolim
bo’lib, vazir odil bo’lsa, podshoxning jabr-zulmini to’xtatish soratadbirini ko’radi.
Lekin vazir zolim bo’lsa, saltanat ishlari tez muddatda inqirozga uchraydi” 10
deya
ta’kidlab o’tadi Sohibqiron o’z tuzuklarida Ma’lumki, Amir Temur bir vaqtlar o’zi
ham vazir bo’lgan. Shuning uchun uning barcha siru-asrorlaridan voqif bo’lgan.
Bu haqida uning o’zi shunday deydi: “Xalqqa yordamu-madat berish maqsadida
men ham Tug‘luq Temurxonning o’g‘li Ilyosxo’jaga vazirlik hamda sipohsolarlik
qilishga rozi bo’lgan edim. Tangri taoloning bandalariga yordam qilganimdan
bo’lsa keraki, Olloh Taolo menga saltanat martabasiga etkazdi” 11
.
Amir Temur o’z davlatini idora qilar ekan, tabaqalar va toifalar bilan
birgalikda bamaslahat ish ko’rib, siyosat yurgizgan. “Davlat saltanat ustunlarini
o’shalar bilan quvvatlab, majlislarni shular bilan ziynatladim”, - deb yozadi u o’z
tuzuklarida. Sohibqiron saltanat ishlarini tartib-intizomga solib, saltanat ishlarini
to’ra va tuzuk ili boshqardi. Saltanatni o’n ikki toifadagi kishilar bilan
mustahkamladi. “Saltanatim martabasi bo’lmish to’ra-tuzuklar va qonun-qoidalarni
ham shu o’n ikki toifaga bog‘lab tuzdim. Bu o’n ikki toifani saltanatim falakning
o’n ikki burji va davlatim korxonasining o’n ikki oyi deb hisobladim” 12
, deya
tkaidlab o’tadi Amir Temur. Albatta, Temur ularning har biridan o’z maqasadi
o’rnida va yo’lida foydalanganligi ma’lum. Davlat ishlarini yuritishda klamolar,
ilm-fan ahllari umuman o’n ikki ijtimoiy tabaqaga tayangan. Jumladan, bu haqda
o’zining olim-ulamolar bilan suhbatlaridan birida “Fan va dinning mashhur
kishilari o’z maslahatlari bilan podsholarga yordam berib kelganlar. Sizlar esa
menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat
o’rnatish, tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqaroning turmushini yaxshilash,
9
Темур тузуклари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. 108-б
10
Темур тузуклари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. 111-б
11
Темур тузуклари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. 76- б
12
Темур тузуклари. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011 й. 90 - б
12

yurtimizda qurilishni quchaytirish, davlatimizni rivojlantirishdir. Sizlar bu ishlarni
amalga oshirishda menga o’z maslahatlaringiz bilan ko’maklashishlaringiz kerak.
Mamlakatning ahvoli, devonning suiiste’mol qilinganligi va qilinayotganligi,
oddiy odamlarning joylardagi hokimlar tomonidan qisib qo’yilishi kabi hollar ham
mendan ko’ra sizlarga ayondir. Shular haqida ma’lumot bersangizlar, bu kabi
adolatsiz ishlarni bartaraf etuvchi hamda shariat va qonunlarga muvofiq chora-
tadbirlarni aytsangizlar yaxshi bo’lur edi» 13
, deydi.
Yuqorida keltirib o’tganlarimizdan xulosa qilar ekanmiz, Amir Temur vazir
tutish tuzugi orqali mamlakatning osoyishtaligi, raiyatning ijtimoiy ahvolini,
shuningdek, saltanat foydasini va nihoyat, podshohning kelajagi vazirning
donoligiga bog‘liqligini e’tirof etdi. O’zbek davlatchiligi tarixida davlat ishlarini
yuksak darajada yurgizadigan rahbarlarni tanlashda etarlicha tajribalar borki,
bugungi kunimiz uchun ham ularning ahamaiyati katta va ulardan o’rnak olsa
arziydi. Ular orasida biz uchun eng maqbuli, mukammal va adolatlisi Temur
tuzuklari bo’lgani uchun ham, hozirgi kunda ko’plab olimlarimiz tomonidan
tadqiqot ishlar yufori darajada o’rganilmoqda.
13
Низомиддин Шомий.Зафарнома. – Т:. Ўзбекистон, 1996, 370-371-б
13

2-bob. “Temur tuzuklari”da davlat boshqaruviga oid asosiy tamoyillar
2.1. Amir Temurning davlatchilik borasidagi harakatlari
Amir Temur davriga qadar o’zbek davlatchiligi 2100 yillik taraqqiyot yo’lini
bosib o’tgan ekan, shunga ko’ra biz birinchi xulosani qilishimiz mumkin. Amir
Temur davri davlatchilik tizimi muayyan bir o’tmishga, an’analar, tajribalar,
saboqlar, qonuniyatlarga asoslangan holda tashkil qilingan. Shu erda aqli savol
tug‘iladi: bu o’tmish yo’l qonuniyatlari, tajribalari, ya’ni davlatchilik asoslari
nimalarda o’z aksini topgandi va Amir Temur davlatimizga rahbarlik qilgan yillari
ularga qanday munosabatda bo’lindi? Savolni shu tariqa qo’yish nihoyatda muhim.
Zero, bizning tushunchamizda davlat arbobi, siyosatchi salohiyati (va bundan kelib
chiqadigan buyukligi), eng avvalo, uning davlatchilik asoslarini nechog‘lik teran
anglab olishi va amalda unga rioya eta bilishi bilan belgilanadi. Bu g‘oyatda og‘ir
vazifadir.
O’zbek davlatchiligining Amir Temur davriga qadar shakllanib zamonlar
sinovidan o’tgan asoslari quyidagilardir:
1.Davlat o’z vazifasini bajarmog‘i uchun, eng avva lo, siyosiy jihatdan
mustaqil bo’lishi kerak.
2. Davlat va jamiyat siyosiy yaxlitligi buzilmasligi kerak.
3.Davlat va jamiyat muayyan bir qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilmog‘i lozim.
4.Boshqaruvning turli tabaqalari, yo’nalishlari, sohalarini muvofiqg‘shntirib
turuvchi malum bir tizim shakllangan bo’lishi darkor.
5.Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli (taraqqiyoti) davlat diqqat
markazida turmog‘i lozim.
6.Fan va madaniyat ravnaqi to’g‘risida doimiy qayg‘urish davlat ahamiyatiga
molik qatiy siyosat sifatida qaralmog‘i lozim.
7.Har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko’ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti
masalalarini tashqi dunyoda mavjud omillardan foydalangan holda ham hal etib
borishi darkor.
14

8.Davlat t epasida turgan kuchlar o’tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
qat’iy iymon, g‘oyatda yuksak ma’naviyatparvarlik va millatparvarlik ila
anglamog‘i kerak. 14
Mazkur sakkiz asos qonuniyat sifatida shakllangan edi. U yoki bu zamonda
ulardan foydalanildimi yo yo’q, bu boshqa masala. Biroq Amir Temurning o’zbek
davlatiligi tarixida tutgan buyuk o’rni shundaki, u o’zining butun faoliyati
mobaynida ana shu asoslarni ro’yobga chiqara oldi. Ya’ni 150 yillik qaramlikdan
so’ng davlatimiz siyosiy mustaqilligini tikladi; o’z davrida mavjud shariat, to’ro-
tuzuklar asosida jamiyat hayotini boshqarishni yo’lga qo’ydi; markazlashgan
davlat tizimini yaratdiki, o’z zamonasi uchun bu dunyo miqyosidagi taraqqiyparvar
voqsa hisoblangandi; iqtisodiy munosabatlar (dehqonchilik, hunarmandchilik,
savdo-sotiq) rivoji uchun barcha ichki va tashqi sharoitlarni barpo etishga qattiq
kirishdi; ijtimoiy munosabatlarni (soliq tizimi, mulkchilik, turli ijtimoiy tabaqalar
manfaatini nazarga olish va hokazo) muhim deb bildi; hukmronligining dastlabki
kunlaridan to umrining oxirigacha fan va madaniyat ravnaqiga alohida diqqat bilan
qaradi; o’z davri shart-sharoitiga ko’ra tashqi siyosatda qat’iy va faol hamda
maqsadga muvofiq ravishda harakat qilib, davlatni salganat mavqeiga olib chiqdi;
o’lkani dunyoning eng buyuk siyosiy, iqtisodiy, madaniy markaziga aylantirdi;
asosida yakkahukmronlik mazmuni yotgan jamiyat boshqaruvida birinchi rahbar
qanday bo’lishi kerakligini namoyon etib ketdi.
Shu bilan birga Amir Temur mazkur sakkiz asosni yana bir muhim —
to’qqizinchi asos bilan boyitdi. U ham bo’lsa, jamiyat rivojida barcha ijtimoiy
tabaqa lar faoliyatini nazarda tutish va manfaatlarini ta’minlashdan iboratdir. Amir
Temur bo’yicha bunday ta baqalar 12 ta bo’lib, ularda jamiyatning barcha tarkibiy
qismlari o’rin olgan. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, tuzuklar bayonida Amir
Temur tabiiy ravishda din va shariatni birinchi o’rinda ta’kidlagan holda ijtimoiy
tabaqalarga bo’lgan munosabatni boshqa yo’nalish va masalalardan ustun qo’yadi.
Demak, Amir Temur davrida davlatimizning to’qqiz asosi o’z ijobiy echimini
14
Муҳаммаджонов А., Темур ва темурийлар салтанати (Тарихий очерк), Тошкент, 1994 . 142-б.
15

topgan va xuddi mana shu to’qqiz asos Sohibqiron yuritgan davlatchilik
siyosatining to’qqiz tomonini tashkil etadi.
Amir Temurning o’zbek davlatchiligi oldida qilgan xizmatlaridan biri
shundaki, u 150 yillik uzoq bir davr o’tib, shuning orasida odatlar, ananalarda
kattadan-katga o’zgarishlar sodir bo’lganiga qaramay, qadimdan mavjud bo’lib
kelgan o’zbek davlatchiligi boshqaruv tizimining (biz hatto ilmining degan
bo’lardik) klassik namunalarini qaytadan tiklay bildi. Nihoyatda mushkul bo’lgan
bu vazifani u donolik bilan hal eta oldi 15
.
Demak, Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlarga
(vazirliklarga) bo’lingan.
Dargoh — eng oliy davlat idorasi. Uning boshlig‘i ham tabiiy ravishda
davlatning oliy hukmdori. Amir Temur davlat tepasiga kelgandan so’ng
chingiziylardan bo’lmish Suyurg‘atmishni xon, ya’ni oliy hukmdor deb e’lon
qilgani ma’lum. Shu bilan birga Suyurg‘atmish «soxta xon» mavqeida bo’lib,
amaldagi hokimiyat Sohibqiron ixtiyorida bo’lganini ham bilamiz. Nima uchun
shunday qarama - qarshilik yuzaga kelgandi, savoli tug‘iladi. C h ingiziylarning 150
yillik hukmronligi mamlakat hayotida katta ta’sirga ega bo’lganini ta’kidlagan
edik. Siyosiy munosabatlar, qarashlar, odatlar jamiyatning eng qaynoq sohalaridan
biri sifatida yangilik va o’zgarishlarga boy bo’ladi. Masalan, ulus boshlig‘ining
biyobondan qarorgoh qurishini olaylik. Mamlakatimizda asrlar davomida davlat
boshlig‘ining qarorgohi shaharlarda qanchalik tabiiy bo’lib kelgan bo’lsa, chingi -
ziylar davrida, aksincha, xon biyobondagi qarorgohda turishi kerak, qabilidagi
aqida siyosiy muhitga qatgiq singib ketgandi. Shunga o’xshash o’zgarishlardan bir
qanchasi mazkur bir yarim asrlik jarayonda o’z o’rnini topib olgandi. Gap ularning
to’g‘ri-noto’g‘riligida emas. Muhimi Amir Temur davlat tepasiga kelgan paytda
ular jamiyat hayotidagi voqelikni tashkil etardi. Sohibqiron bularni nazarda
tutmasdan iloji yo’q edi. Ikkinchi tomondan, 1370 yili mamlakatda Amir
Temurdan boshqa ham yana bir qancha qudratli amirlar, ularni qo’llab-
quvvatlovchi ijtimoiy-siyosiy kuchlar bor edi. Ular ham zimdan yo ochiqchasiga
15
https://dba.uz/news/amir-temur/
16

mustaqil siyosat yurgizish, hatto oliy taxtni egallash niyatida bo’lganlar. Bunday
sharoitda Amir Temur o’zini rasman xon deb e’lon qilolmasdi. Chunki bu
raqiblarga bahona bo’lib, norozilik va xurujlarga turtki bo’lishi turgan gap edi.
Zero, xuddi shu yillar taomiliga ko’ra siyosiy hokimiyat chingiziylar xonadoni
ixtiyorida bo’lishi kerak edi. Uchinchi tomondan, Suyurg‘atmish xon deb
ko’tarilganda hali amir Husayn masalasi hal bo’lmagandi, aniqrog‘i hal bo’lish
arafasida edi. Amir Husayn esa o’z vaqtida Kobilshohni (1364), so’ng Odil
Sultonni (1365) rasman xon deb e’lon qilgandi. Demak, Amir Temur tomonidan
Suyurg‘atmishning xon deb e’lon qilinishi Odil Sulton «xonligi»ni, ya’ni amir
Husayn hukmdorligini bekor etish bilan barobar hisoblanardi. Xullas, mazkur
masala o’sha zamon voqeligidan kelib chiqib Amir Temur hokimiyatini
mustahkamlash yo’lida amalga oshirilgan. Sohibqiron uchun bu paytda muhimi
ham aslida shu edi.
Amir Temurning chingiziylardan bo’lmish Qazonxonning qizi Saroy
Mulkxonimga (1337—1408) uylanishi, ya’ni xon avlodiga kuyov (ko’ragon),
qarindosh bo’li shi ham uning siyosiy mavqeini rasman bo’lsa ham
mustahkamlashga xizmat qilgan. Demak, dargoh boshida amalda Amir Temur
turgan. Mamlakat va davlat ahamiyatidagi masalalar uning hukmi va ko’rsatmasi
asosida hal etilgan. Shu bilan birga dargohsa vaqti-vaqti bilan xos majlislar
o’tkazilib turilgani ma’lum. Bunday majlislarda davlat va mamlakat idorasi, sodir
bo’layotgan o’zgarishlarga munosabat, muhimi mansab va vazifalarga tayinlash
kabi masalalar ko’rib chiqilgan. Bunday tadbirlar goyatda tor doirada o’tkazilib,
davlat ahamiyatiga molik masalalarning chetga ayon bo’lishidan nihoyatda
saqlanilgan. Chunonchi, maxsus kotib majlis bayonini maxsus daftarga tushirib
borgan. Aftidan, keyingi majlisda ana shu bayon asosida ilgari qabul qilingan
qarorlar, turli choralar natijalari tekshirib borilgan.
Dargoh faoliyatini boshqarish, uning vazirliklar, mahalliy hokimiyat idoralari
va umuman saltanatda kechgan jarayon bilan bog‘lanib turish ishini oliy de von
olib borgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi boshchilik qilgan. Oliy
devonning ahamiyati va mavqei shu qadar baland bo’lganki, manbalarda ba’zan
17

uni dargoh bilan bir ma’noda ta’riflash hollari ham kuzatiladi. Oliy devonda har
kuni to’rt vazir, ya’ni ijroiya idoralaridan bosh vazir, harbiy vazir, mulkchilik va
soliq ishlari vaziri, moliya vaziri hozir bo’lib o’ziga xos ravishda hisobot berib
turganlar. Aftidan, bunda vazirliklar tegishli ko’rsatmalar olib turgan bo’lishlari
kerak. Sarhad va boshqa tobe mamlakatlar boshqaruvi bilan bog‘liq yana uch
vazirlik ham devonbegiga hisobot berganlar.
Dargohdagi muhim vazifalardan biri bu— arzbegidir. Uning xizmati
dargohga arz-dod, shikoyat bilan kelganlar hamda mamlakatda sodir bo’layotgan
voqealarga o’z munosabatini bildiruvchilarni qabul qilishni uyushtirib, tushgan
arzlar, shikoyatlar, takliflarni oliy hukmdorga etkazib turish ga mas’ullikdan iborat
edi. Bundan tashqari dargohda adolat amiri lavozimi mav jud bo’lib, u turli o’lka va
shaharlarda «sipoh va raiyyat orasida urf-odatlarga oid janjalli ishlar haqida»
boxabar bo’lib, oliy hukmdorga hisobot va ma’lumot et kazib turgan. Demak,
joylardagi ahvoldan boxabar bo’lib turishning ikki yo’lidan foydalanilgan: biri
pastdan yuqoriga, ya’ni arzchilar to’g‘ridan-to’g‘ri dargoh ga murojaat qilish
imkoniga ega bo’lganlar, ikkinchisi — maxsus xizmat orqali joylardagi vaziyat
davlat tomonidan, aniqrog‘i, oliy hukmdor dargohi orqali tekshirilib borilgan.
Mana shu ikki yo’l bilan joylarda ro’y berayotgan adolatsizlik, targibsizlik, davlat
va jamiyat manfaatiga zid ishlar haqida ro’y-rost ma’lumot olingach, so’ng maxsus
vakillar — aminlar (ya’ni ishonchli vakillar) joylarga borib voqeani o’rganib
tegishli choralar ko’rganlar. Chunonchi, biron kishiga nisbatan zulm, adolatsizlik
qilingan bo’linsa, adolatni tiklab o’sha er mahalliy xazinasidan ularga to’lov ajratib
qaytganlar. Aminlar o’zlari taftish qilgan ishlari, ko’rilgan choralar haqida keyin
yozma hisobot berganlar. Aminlar vazifasiga bundan tashqari tobe erlar to’lovini
yig‘ib kelish ham kirgan.
Dargohdagi muhim lavozimlardan yana biri bu — tavochidir. Tavochi oliy
farmonga ko’ra joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to’plash bilan
shug‘ullangan. Bu vazifa g‘oyatda muhim ahamiyat kasb etgani uchun SHarafiddin
Ali Yazdiy mubolag‘a bilan uni oliy hukmdordan keyingi yuqori darajadagi davlat
mansabi deb baholaydi. Albatta, bunday ta’rifda ham jon bor. Zero, lashkar
18

to’plashni quruq farmon etkazish deb tushunmaslik kerak. Ma’lumki, tobe o’lkalar,
hukmron sulola vakillari, nufuzli amirlarga taqsim qilib berilgan yurtlar oliy
ko’rsatma bo’lganda tegishli har biy kuch bilan xizmatga shay turishlari ko’zda
tutilgan. Tavochilar esa xuddi mana shu avval boshdan belgilangan lashkar
sonining taxt bo’lishi, tayyorgarlik darajasi, ta’minoti ko’ngildagidek talabga javob
berishi, ko’rsatilgan joyga muayyan yo’l bilan o’z vaqtida etib borishi kabi
g‘oyatda mas’uliyatli tadbirlarga javobgar bo’lganlar. Mazkur muallifning
guvohlik berishicha, tavochilar bosh tavochi, piyoda askar tavochisi kabilarga
taqsimlangan. Bosh tavochilar tumanot (o’n minglik), hazorajot (minglik), sadajot
(yuzlik) etakchilaridan! viloyat kattalaridan qo’shinni o’z vaqtida, belgilangan son
va sifat, ta’minlanganlikda etkazib berish to’g‘risida tilxat olganlar. Shu bilan birga
tavochi harbiy yurish chog‘ida qo’shinlarning joylashuvi, berilgan buyruqlarning
ijro etilishi (masalan, dushman isteh- komlari devori ostidan lahm kavlash) hamda
tinchlik paytlarida katga qurilishlarda ish taqsimlash kabilar bilan ham
shug‘ullangan. Chunonchi, Baylaqon kanalini qazishda 35—40 km masofani har
bir harbiy qismga taqsimlab berishga tavochilar bosh bo’lgan 16
.
Dargohda shuningdek bosh hojib, hojiblar, rasmiy tadbirlar boshqaruvchisi va
tashkilotchilari, xazinador, xonsolar (dargohda va oliy farmon bilan boshqa
erlarda, masalan, yurishlarda o’tkaziladigan to’y, bazmlar, katta ziyofatlarda
dasturxon tuzatishga bosh-qosh bo’luvchi), jibochi (qurol-aslaha saqlovchi),
qushchi (podshohona ovlar uyushtirilganda maxsus o’rgatilgan ov qushlarini olib
yuruvchi va parvarish qiluvchi) va mana shu xizmatni boshqaruvchi qushbegi,
bakovulboshi (saroy oshpazlarining boshlig‘i), kotiblar, bitikchilar, tabiblar,
sozandalar, g‘azalxonlar, farroshlar kabi katta-kichik vazifalar, tablxona
(nog‘oraxona), dorixona kabi xizmatlar bo’lgani ma’lum.
Ijroiya tizimi, yuqorida aytilganidek, markazda vazirliklar faoliyatida
mujassamlashgan. Kezi kelganda shuni ta’kidlash kerakki, chingiziylarning 150 yil
hukmronligi davrida mahalliy boshqaruv tizimi an’analari poymol qilingan bir
sharoitda Amir Temur biz somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar, saljuqiylar,
16
Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар.–Тошкент, 1994. 113-б.
19

anushteginiylar zamonida shohidi bo’lganimiz, ijroiya hokimiyatining vazirliklar
tizimini qaytadan jonlantira oldi. Amir Temurning o’zbek davlatchiligi oldida
qilgan katta xizmatlaridan biri ham shunda. Ya’ni u bir necha asrlar davomida
shakllanib kelgan davlatchiligimiz ijroiya tizimidagi boshqaruvning klassik
shakllarini tiklay oldi. Bu nihoyatda qadrli va tarixiy xizmatdir.
Endi to’g‘ridan-to’g‘ri vazirliklarga o’tsak.
Birinchisi mamlakat va raiyyat vaziri. U mamlakatning muhim ishlari,
kundalik muomalalar, xalq ahvoli, viloyatlarda olinadigan hosil, soliqlar, ularni
taqsimlash, kirim-chiqimlar, obodonchilik ishlari, aholi farovonligi, xazina ahvoli
kabi muhim yumushlarga javobgar bo’lgan. Mazkur masalalar yuzasi- dan oliy
hukmdorga tegishli ma’lumot va hisobotlar berib turgan. Agar mazkur vazirlik
vazifasini oldingi davr ijroiya tizimi bilan taqqoslasak, u holda so’z bu erda bosh
vazir haqida ketayotgani ma’lum bo’ladi.
Ikkinchisi — harbiy vazir. U harbiylarning maoshi, alohida xizmatlari uchun
ularga tuhfa qilingan er-suvlar boshqaruvi (ya’ni nazorat va qayd etish ma’nosida),
qurol-aslaha ta’minoti, harbiy ko’riklarni tayyorlash, janglarda yarador bo’lib
xizmatga yaroqsiz bo’lganlarga nafaqa tayinlash, iste’foga chiqqan harbiylar
to’g‘risida qayg‘urish kabi masalalar bilan mashg‘ul bo’lgan.
Uchinchisi — mulkchilik va soliq ishlari vaziri. Bu vazirlik turli sabablarga
ko’ra egasiz qolgan mol- mul klarni nazoratga olish, savdogarlardan zakot va boj
olish, mamlakat chorvalari, o’tloq-yaylovlarni boshqarish, ularning barchasidan
tushadigan daromadlarni saqlash, mulkchilikdagi merosxo’rlik tartiblarini amalga
oshirish (masalan, g‘oyib bo’lganlar, o’lganlarning mulkini vorisga topshirish)
kabi vazifalarni bajargan.
To’rtinchisi — butun saltanat ndoralarining kirim- chiqimlari, xazinadan sarf
qilinayotgan barcha xarajatlar hisobini olib boruvchi moliya vaziri.
Sakkizinchi vazirlik bu adliya vazirligidir (devoni mazolim). Kezi kelganda
shuni alohida qayd etmoq kerakki, bu vaqtda adliya, ya’ni sud tizimi uchga
bo’lingan edi. Adliya vazirligi to’g‘ridan-to’g‘ri fuqarolar yo, manba tili bilan
aytganda, dunyoviy ishlar bilan shug‘ullangan. Harbiy sud (lashkar qozisi) esa
20

alohida ravishda faoliyat ko’rsatgan. S h ariat tartiblari bilan esa islom qozisi
shug‘ullangan. Ko’rib turganimizdek, bu sohada ham Amir Temur davrida ilgarigi
an’analar davom ettirilgan. Sud tizimidagi taqsimot esa bizlarda bir necha asrlar
muqadsam amalga oshib kelganini mazkur davr misolida ham mushohada qilsa
bo’ladi. Qonun, o’sha zamon tartiblari oldida javobgarlik barchaga barobar
bo’lgan. Masalan, Amir Temurning nabirasi Pir Muhammad ibn Umarshayx o’z
qilmishi uchun devoni mazolimda qattiq so’roq qilinib, aybi aniqlangach, shunga
yarasha jazo berilgani va bu hakda shaxsan Amir Temurning o’zi farmon bergani
tarixiy manbalarda o’z aksini topgan 17
.
Ilgarigi sulolalar davrida mavjud bo’lgan vaqf ishlari vazirligi xizmati Amir
Temur davrida sadrlar sadriga (sadrlar boshlig‘i) yuklatilgan. Garchi vazirlik tizimi
manosida tilga olinmasa-da, ammo mazkur xizmat mohiyati saqlanib qolgan.
Boshqacha bo’lishi ham mumkin emasdi, chunki vaqf mulkchiligi saqlangandi.
Shunga o’xshash o’tgan zamonlarda ta’kidlangan xabar va pochta vazirligi
shaklan tilga olinmasa-da, ammo mazmunan bu vaqtda o’zining eng yuksak ravnaq
darajasiga ko’tarilgandi, desak to’g‘ri bo’ladi. Zero, ulkan saltanatni maqsadga
muvofiq ravishda boshqarib borishda uning turli burchaklarida sodir
bo’layotganlardan boxabar bo’lish, markazdan buyruq, farmon, ko’rsatmalar
jo’natish, markazga turli hujjat, hisobot va hokazolarni etkazish, tashqi siyosiy-
diplomatik munosabatlarni puxta va tezkor ravishda yo’lga qo’yish kabi
yumushlarni katga salohiyat va g‘ayrat bilan amalga oshirishga to’g‘ri kelardi.
Ikki og‘iz so’z davlat xizmatchilari haqida. Doim bo’lganidek davlat
xizmatiga olinadiganlarga katta talablar qo’iilgan: ular o’qimishli, keng bilimli va
dunyoqarashli, halol bo’lishlari kerak edi. Bu borada Amir Temur o’z
«Tuzuklar»ida shunday yozadi: «Amr qildimki, vazirlar toza nasllik, aql-farosatlik,
xalq ahvolidan xabardorlik, ularga nisbatan xushmuomalalik, sabr-chidamlik va
tinchliksevar» bo’lmog‘i kerak. Bundaylarga to’rt imtiyoz: ishonch, e’tibor, ixtiyor
va iqtidor berilsin. Qaysi vazir g‘iybat gaplarni aytsa, uydirma gaplarga quloq
solsa, jabr-zulm qilsa, o’ziga yoqmagan kishilarni yo’qotish payiga tushsa, nasliyu
17
https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/uzbek-davlati/613-maqola.html
21

zoti yomon, hasadchi, kina-kek saqlovchi, qora ko’ngilli kishilarga zinhor vazirlik
lavozimi berilmasin. Buzuchi, qora ko’ngilli, zoti past odam vazirlik qilsa, davlatu
saltanat tez orada qulaydi».
Mahalliy boshqaruv haqida so’z ketsa, avval shuni qayd etish kerakki,
saltanatning odatda hukmron sulola namoyandalari va shu xonadon tayanchi
bo’lmish harbiy-siyosiy kuchlar yordamida idora etilishini ko’p bora ko’rdik.
Temuriylar davri ham bundan mustasno emasdi. Tabiiy ravishda Amir Temur
saltanatni boshqarishda, eng avvalo, o’z o’g‘illari va avlodlariga suyandi.
Chunonchi, u saltanatni bir qancha uluslarga taqsimlab, Movarounnahr yaxlitligini
saqlagan hodda boshqardi. Har bir ulusning ham o’ziga yarasha dargohi va
vazirlari bo’lgan. Ammo markaziy boshqaruv tizimidagi kabi keng tarmoqpi
bo’lmay, muayyan hudud doirasida oliy dargoh va ijroiya tizimi oldida javobgarlik
holatida faoliyat ko’rsatgan.
Alohida ko’rsatgan xizmatlari uchun yirik amaldorlar, harbiylar, din
peshvolari hazda bo’ysundirilgan sobiq hukmdorlarga shaxsiy xizmati va sharoitga
munosib ravishda biron hudud (viloyat, shahar, tuman) tortiq (suyurg‘ol) qilingan.
Masalan, Amir Temur o’z piri sayyid Barakaga Andxudni tortiq qilgani ma’ lum.
Ana shunday hollarda, «Tuzuklar»da yozilishicha, har bir suyurg‘ol qilingan
viloyat yo mamlakatga ikkitadan vazir tayinlangan. Birinchisi — yig‘iladigan
soliqlarni qayd etib, aholi ahvolidan boxabar bo’lib turish, ikkinchisi esa
yig‘iladigan daromadlar qay tarzda xarj qilinayotganini hisobga olish, shu erda
mavjud harbiy qismlarga beriladigan maosh taqsimoti bilan shug‘ullanish kabilar
bilan band bo’lgan. Faraz qilish mumkinki, mazkur vazirlar orqali markaz
joylardagi moliyaviy, soliq, ijtimoiy holat masalalari bo’yicha to’g‘ridan- to’g‘ri
ma’lumot olib turgan. Aftidan, bu vazirlar yuqorida tilga olingan markaziy ijroiya
tizimidagi sarhadlar bo’yicha uch vazirlik nazorati va hamkorligida faoliyat
ko’rsatgan. Suyurg‘ol erlarga maxsus vazirlarni tayinlashning amaliy tomoni
bo’lgani shubhasiz. Zero, suyurg‘ol egalari o’zlariga tor tiq qilingan joylardagi
aholidan olinadigan davlat soliqlarini to’laligicha yo ma’lum bir ulushini o’zla riga
olishlari nazarda tutilgan. Bu borada me’yordan chiqish, aholi noroziligiga sabab
22

bo’luvchi ishlarga qo’l urish umuman saltanat qudratiga putur etkazishi tur gan gap
edi. Shuning uchun ham markaz joylarda o’z vakillariga ega bo’lgani tabiiy.
SHahar, tuman miqyosidagi boshliqiar dorug‘a, qal’a boshlig‘i kutvol deyilganini
eslatib o’tish joiz.
23

2.2. Amir Temur tuzuklarining davlat boshqaruvidagi ahamiyati
Amir Temur hayoti va faoliyatini yorituvchi asosiy tarixiy manbalar benihoya
ko’p va xilma-xil bo’lib, bu uning nomi, jahon tarixidagi roli beqiyos ekanligi va
g‘oyat mashhurligidan dalolat beradi. Bu masalalarga oid manbalarning ilmiy
tahlili jamiyatshunos olimlarimiz asarlarida, ayniqsa, o’zbek, rus, ingliz tillarida
nashr etilgan «Amir Temur jahon tarixida» nomli fundamental tadqiqotda batafsil
berilgan. Ushbu tadqiqotda mazkur mavzu bo’yicha jahonning turli tillarida nashr
etilgan adabiyotlar ro’yxati ham keltirilgan 18
, shuningdek, Amir Temur,
Temuriylar davlati, uning tashkil topishi masalalariga bag‘ishlangan, chet ellarda
va Respublikamizda olib borilgan tadqiqotlarning ilmiy tahlili ham bir qator
olimlarimizning kitoblarida yoritilgan.
«Temur tuzuklari» ilmiy jamoatchilikni 600 yil mobaynida qiziqtirib
kelmoqda. Albatta, ushbu davrda yaratilgan adabiyotlar juda ko’p 19
, mavjud
adabiyotlarni agar yaratilish sanalariga ko’ra tasnif etsak, uch davrni ajratib
ko’rsatsa bo’ladi:
1) tuzuklar bo’yicha 1917 yilgacha olib borilgan tadqiqotlar;
2) sho’rolar davrida yozilgan asarlar;
3) mustaqillik davrida yaratilgan ilmiy izlanishlar.
Amir Temur musulmon hukmdori edi. Shu tariqa davlat ishlarini yuritishda
o’z davrining ijtimoiy-siyosiy hayotidagi etakchi omillaridan ustalik bilan
foydalandi: dinu shariat ishlarini tartibga keltirib, tuzuklarni yaratdi. Saltanat
martabalari tuzugini quyidagilarga tayanib tuzdi:
– saltanat qonun-qoidalarini Islom dini va hazrati Muhammad shariatiga
bog‘ladi;
– har bir ishda, hatto muomalada ham me’yorni unutmadi;
– yaxshilarga yondashdi, hech kimdan o’ch olish payida bo’lmadi;
– xalqni e’zozda tutdi, jabru zulmni o’ziga begona bildi.
18
Амир Темур жаҳон тарихида. БМТ. ЮНЕСКО. – Париж, 1996, 119-128, 256-293-б
19
«Тузукларнинг таржималари, турли йиллардаги нашрлари ҳақида, Амир Темур жаҳон тарихида». – Париж,
1996, 119-144-б.
24

Amir Temur davlatining ijtimoiy-siyosiy tizimini yaratishda o’tmish
tajribalariga tayangan bo’lsa-da, ulardan ko’r-ko’rona ko’chirmadi, negaki, bunday
qaltis harakat hamisha har qanday davlat uchun xavfli sanalgan. Ana shu o’rinda
shuni ta’kidlash lozimki, «Tuzuklar» Amir Temur davlatining ijtimoiysiyosiy
tuzumi, turli toifalarning huquqlarini ham belgilab, tartibga solgan.
Ammo Temur saltanati O’rta Osiyodagi o’ziga xos mutloqiy monarxiya edi.
Chunki Amir Temurning davlat boshlig‘i sifatidagi o’ziga xosligi shundan iborat
bo’lganki, u qonun chiqarish hokimiyatida ham ishtirok etgan. Bunga uning
«Tuzuklar»i yaqqol misol bo’la oladi. Ana shu fikrlarga, shuningdek, Temur
tuzuklariga suyangan holda, xulosa qiladigan bo’lsak, bu davlat o’ziga xos tuzilish
shakli bo’yicha o’rta asr imperiyasi (saltanati), boshqarish shakli bo’yicha o’ziga
xos sharqona mutloqiy monarxiya edi. Temur tuzuklarida qayd etilishicha, saltanat
ishlarida eng birinchi galda to’rt narsaga amal qilinishi lozim: 1. Kengash. 2.
Mashvaratu maslahat. 3. Qatiy qaror, tadbirkorlik va hushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik.
5. Davlatni shakllantirish borasida esa u yana muhim sanalgan to’rt ustunga
suyanib faoliyat yuritgan:
1. Islom va shariat qoidalari.
2. To’ra va tuzuklar.
3.Xazina.
4. Raiyat va askar 20
.
Temurning ijtimoiy-siyosiy tamoyillari tizimini yanada batafsilroq bayon
qilsak, quyidagi manzara hosil bo’ladi:
1. Amir Temur iqtisodiyotni har qanday saltanat poydevori, deb tushungan.
«Davlatu saltanat – deb ta’kidlaydi, Temur o’zining «Tuzuklari»da, – uch narsa
bilan – mulk, xazina va lashkar bilan tirikdir». Bu bilan Temur davlatning yashashi
va ijtimoiy rivoji uchun, avvalo, iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo’lishi zarurligini
ta’kidlaydi.
20
Темур тузуклари. – Тошкент, 1996, 24-б.
25

2. Amir Temurning qarashlariga ko’ra, har bir mamlakat, turli xil iqtisodiy
imkoniyatlaridan kelib chiqib, barcha mintaqalar «xususida to’la ma’lumotlarga
ega bo’lishi va ularning iqtisodiy xususiyatlarini hisobga olishi» lozim.
3. Amir Temur asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan er egaligiga katta
e’tibor qildi va har bir viloyatni idora qilishda davlat, vaqf, xususiy er egaligi
tartiblarini saqlab qoldi va bunga er maydonining miqdori, egalik huquqini davlat
manfaatini ko’zda tutib, o’zgartirishga harakat qildi.
4.Temur mehnatning yaratuvchanlik faoliyatini nazarda tutib, uni ijtimoiy
qadriyat, deb tushundi.
5. Amir Temur iqtisodiy tamoyillari tizimida moliya masalalariga katta e’tibor
bergan. Chunki moliya Temur nazarida davlatning iqtisodiy tayanchi
hisoblangan 21
.
Temurning siyosiy-huquqiy qarashlari uning axloqiy qarashlari bilan
asoslanadi va diniy axloq ustiga quriladi. Shuning uchun ham Temur nazarida har
qanday siyosatning muvaffaqiyati podshohning o’z fuqarolariga bo’lgan
rahmdilligi, saxovatida-dir. Qur’onda «Taxlaku bi-axloq Alloh» deyilganidek, –
deb yozadi Temur, – agar podshoh, biror gunohkorning gunohini kechirsa, bu bilan
fuqarosiga rahm qilgan bo’ladi. Mening barcha ishlarimda ana shunday podshohlar
menga ibrat bo’ldi» 22
.
Temur o’z siyosatida ham adolat, haqqoniylik, odillikka tayanib ish tutdi.
Chunki o’z siyosatida haq yo’lini tanlagan Temur bundan boshqa siyosat yuritishi
mumkin emas edi. U nimaiki qilsa, shariat doirasida, musulmon fiqhi qoidalariga
tayanib, umuman Islom qudrati bilan ish tutdi. Bu esa Temurning o’z piri Abu
Bakr Toyibodiyning «rosti-rasti» ya’ni, «haqgo’y bo’lsang, najot topasan»
hikmatini, Ibn Arabshohning yozishicha, Temur o’z tamg‘asiga muhr sifatida
o’rnashtirgan edi 23
.
21
Қаранг: Каримов С.К. Амир Темур ижтимоий-сиёсий таълимотининг асосий тамойиллари. Ўрта Осиё
социологик фикрлари тарихидан (Ўқув қўлланма). – Самарқанд: СамДУ, 261-262-б
22
Темур Тузуклари. 1996, 17-б.
23
Ибн Арабшоҳ. Кўрсатилган асар, 2-қисм, 65-б.
26

Shunday qilib, Temur ham adolat haqidagi o’z qarashlarini diniy tamoyillar
asosida bayon qildi. Ma’lumki, XIV-XV asrlarda islom mafkurasi o’zining rasmiy
hukmronligi uchun kurash olib bordi, buning natijasida u kuchli markazlashgan
davlat barpo bo’lishiga yordam berdi, – deb ta’kidlaydi prof. S.K.Karimov 24
.
Amir Temurdek buyuk davlat arbobining podsholar uchun yaratgan
«Tuzuklari» uzoq asrlar davomida qadrlanib kelindi. Uning boisi shuki, avvalo,
aynan ana shunday to’g‘ri va odilona tadbirlar orqali u markazlashgan yirik
davlatni boshqardi, ya’ni kim, bu asarda bayon etilgan amallar katta sinovdan o’tdi
va hayotiyligini isbotladi, demakki, har bir davlat rahbari uchun, avvalo, hayot
tasdig‘ini topgan ana shunday qo’llanmalar zarur bo’lganligi uchun ham mazkur
«Tuzuklar» hamon dunyo e’tiborini tortib kelmoqda.
Amir Temur o’n ikki tartib-qoidaga qat’iy amal qilish orqali, birinchi
navbatda, fuqaroning farovonligi, tinchligini yuqori o’ringa qo’yadi, chunonchi,
podshoning o’z so’zida qatiy turishi, adolatpesha bo’lishi, qaror va farmonlarning
bajarilishini qat’iy nazorat qilishi, yon atroflaridan doimo ogoh va sergak turishi,
avvalo, o’z fuqarolarini ichki va tashqi xavfdan himoya qilishi hamda hamma
uchun farovon hayot yaratishni, elni xotirjam etib, davlatni tanazzullardan
saqlashni asosiy vazifa deb bilishi eng zaruriy shartlardandir. Tartib-qoidalar
shunday, eskilari yangisiga poydevor bo’ladi. Demokratik tamoyillarga amal
qiluvchi davlatlar birdan paydo bo’lgan emas. Bungacha uzoq va mashaqqatli yo’l
bosib kelindi. Demokratiyaga tinimsiz aqliy va jismoniy mehnat qilib, ter to’kib,
hayotning achchiq-chuchugini obdon totib, keyin, aytish mumkinki, hatto fojiali
tajribalarni boshdan kechirib, og‘ir sinov va kurashlarga mardona bardosh
beribgina erishish mumkin. Bu yo lda o’tmish davlatchiligining ilg‘or tajribalari
juda qo’l keladi.
24
Каримов С. К. Кўрсатилган асар, 168-б.
27

XULOSA
Sohibqiron Amir Temur qurgan buyuk davlatchilik jahon tarixida ulkan iz
qoldirgani bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Amir Temurning davlatni boshqarish
uslubi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, davlat boshqaruvida strategik jihatlari
butun dunyoda o’rganilib kelinmoqda. Amir Temur bugungi davrda nafaqat
tariximizni gavdalantiradi, balki jamiyat boshqaruvida, uni shakllantirishda tajriba
sifatida asqotadi. Sohibqiron Amir Temurning suvrati va siyrati haqida ko’plab
tarixiy asarlarda ma’lumotlar uchraydi. Buyuk o’tmishimizga daxldor bunday
ma’lumotlarda Amir Temur siymosining nafaqat jahongir, qudratli davlat
asoschisi, balki barkamol shaxs sifatidagi ulug‘vor ishlari ham gavdalanadi. Amir
Temur shaxsi yosh avlodni Vatanga muhabbat va yurtparvarlik ruhida tarbiyalash
uchun ham buyuk ibrat namunasi bo’lib xizmat qilayotir. Shuningdek, Amir
Temurning «tuzuklari» milliy davlatchiligimiz tarixining mumtoz namunasi
hisoblanib, davlat boshqaruvimizda dasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda.
Davlatni boshqarishda 12 tuzukka amal qilishni «Temur tuzuklari»da shunday
deyiladi: «Endi mening nomdor baxtiyor farzandlarim va mamlakatlarni zabt
etuvchi iqtidorli nabiralarimga yo’lyo’rig‘im shulki, men 12 narsani o’zimga shior
qilib olib, saltanat martabasiga erishdim. Shu 12 tuzuk yordamida mamlakatni
qo’limda tutib, saltanatimni boshqardim va saltanat taxtiga zebu ziynat berdim.
Ular ham ushbu tuzukka amal qilsinlar. Mening va o’zlarining davlatu
saltanatlarini ehtiyot qilsinlar» 25
. Ular quyidagilardir:
Islom dinining shariat qoidalariga amal qildi.
Mamlakatdagi 12 tabaqa va toifadagi kishilar bilan bamaslahat ish ko’rdi.
Boshqarishda maslahat, kengash, tadbirkorlik, faollik va hushyorlik,
ehtiyotkorlik bilan ish yuritdi. Shuningdek, saltanat ishlarini murosayu madora,
muruvvat, sabr-toqat va chidam bilan yurgizdi.
Davlat ishlarini to’ra va tuzukka (qonunga) asoslangan holda boshqardi.
Amirlar, askarlar, sipohiylarning xizmatiga yarasha ularni rag‘batlantirdi,
martabalarini oshirdi.
25
Темур тузуклари. –Т.: «Ўзбекистон», 2015. Б. 74.
28

Adolat, insof-diyonat qoidalariga amal qildi.
Sayidlar, ulamo, mashoyix, oqilu donolar, muhaddislar, tarixchilarni e’tiborli
odamlar hisoblab, izzatu-hurmatlarni joyiga qo’ydi.
Har bir ishga vijdonan yondashdi, boshlangan ishni oxiriga etkazdi.
Oddiy halq ahvolidan doimo ogoh bo’ldi, ularga g‘amxo’rlik ko’rsatdi.
Turli millatlardan o’z panohiga kirgan kishilarga hurmat, do’stlik hamda
muruvvat ko’rsatdi. O’z xatosiga iqror bo’lganlarning gunohlarini kechirdi.
Farzandlar, qarindosh-urug‘larga, qo’shnilarga, do’stlarga yaxshi
munosabatda bo’ldi, ularga izzathurmat va mehr-muruvvat ko’rsatdi.
Do’stu-dushmanligiga qaramay, har joyda sipohlarni hurmat qildi. Agar
g‘anim sipohidan biror kimsa o’z valine’matiga sidqidildan xizmat qilib, urush
kunlarida qarshi qilich ko’targan bo’lsa ham, unday odamga nisbatan lutf-
marhamatlar ko’rsatdi. Panoh istab kelganda, uni qadrlab, ishonchini qozondi,
vafodorligi va haqiqat bilan xizmat qilishga ishondi.
«Kimki shu to’rt sifatga ega bo’lsa, undan odamni vazirlik martabasiga loyiq
kishi deb bilsinlar. Uni vazir yoki maslahatchi etib tayinlasinlar. Mamlakat
ishlarini, sipoh va raiyat ixtiyorini unga topshirsinlar. Bunday vazirga to’rt imtiyoz
-ishonch, e’tibor, ixtiyor va qudrat berilsin», deya ta’kilanadi «Temur tuzuklari»
asarida 26
.
Ko’rinib turibdiki, hozirgi vaqtda ham boshqaruvda mazkur masalalar o’z
ahamiyatini yo’qotgan emas.
26
Темур тузуклари. –Т.: «Ўзбекистон», 2015. Б. 106-107.
29

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. Amir Temur –faxrimiz, g‘ururimiz. – T: O’zbekiston, 1998.
2. «Tuzuklarning tarjimalari, turli yillardagi nashrlari haqida, Amir
3. Amir Temur jahon tarixida, Parij, 1996 .
4. Amir Temur jahon tarixida. BMT. YUNESKO. – Parij, 1996 .
5. Ahmedov B., Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati),
Toshkent, 1996.
6. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. –Toshkent, 1994.
7. Boboev X. Amir Temur va uning qarashlari. –T.: 1992 .
8. Ibn Arabshoh, Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur (Temur tarixida taqdir
ajoyibotlari), Toshkent, 1992.
9. Karimov S.K. Amir Temur ijtimoiy-siyosiy ta’limotining asosiy tamoyillari.
O’rta Osiyo sotsiologik fikrlari tarixidan (O’quv qo’llanma). – Samarqand:
SamDU, 2 010.
10. Muhammadjonov A., Temur va temuriylar saltanati (Tarixiy ocherk),
Toshkent, 1994.
11. Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, Toshkent, 1996.
12. Rtveladze E.V., Saydov A.X., Amir Temur v zerkale mirovoy istorii, Parij,
1996.
13. Temur va Ulug‘bek davri tarixi, Toshkent, 1996 .
14. Temur tuzuklari. – T.: “O’zbekiston”, 2011.
15. Temur tuzuklari. –T.: «O’zbekiston», 2015.
16. Temur tuzuklari [fors tilidan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov
tarjimasi], Toshkent, 1991.
17. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi – Toshkent, 2017.
18. SHarafuddin Ali Yazdiy, Zafarnoma . – Toshkent, 1997 .
19. https://e-tarix.uz/vatan-tarixi/uzbek-davlati/613-maqola.html.
30

Sotib olish