Amir Temur davlatida yer-suv masalalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	92.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

0 Sotish

Amir Temur davlatida yer-suv masalalari

Sotib olish

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………..2-4
I – BOB. Amir temur saltanatida agrar islohotlar.
1.1 Amir Temur saltanatida yer egaligi va yerdan foydalanish turlari……5-11
1.2 Amir Temurning agrar islohotlari………………………………….…12-18
II – BOB. Temuriylar davrida yer egaligi munosabatlari.
2.1 Bunyodkorlik ishlari, yangi irigatsiya tarmoqarining barpo etilishi…..19-24
2.2 Temriylar davrida dehqonchilik va chorvachilikning o’ziga hos
xususiyatlari………………………………………………………………..25-34
Xulosa……………………………………………………………………...35-36
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….. …37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda mustaqil O‘zbekiston ijtimoiy-
siyosiy, madaniy-ma'naviy hayotining barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan
islohotlar jarayonida, erkin tafakkurga ega va milliy g‘oya ongi va qalbiga
singdirilgan jamiyat a'zolarini tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining roli
jiddiy ravishda ortib bormoqda. ,, Tarix “... millatning haqiqiy tarbiyachisiga
aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy
xotiramizni jonlantirib, yangi fuqarolik ongini shakllantirmoqda”. O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov tarixiy xotira haqida fikr yuritar
ekan: “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l
o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va
iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix
bo‘ladi,” 1
– deya haqli tarzda qayd etgan edi. Tarix fanining jamiyat
taraqqiyotidagi rolining o‘sib borishi natijasida uning oldida turgan dolzarb
muammolar ko‘lami aniqlandi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar va jurnalistlar bilan 1998- yil 26-iyunda
bo‘lgan uchrashuvi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix institute faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida tarixchilar oldida turgan dolzarb
muammolardan biri sifatida o‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganish asosiy vazifa
qilib belgilangan. Shuningdek, davlatchilikning turli tarixiy bosqichlarida
O‘zbekiston hududida yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy
va ma'naviy hayoti masalalarini o‘rganish zarurligi ko‘rsatib berildi. Ushbu
vazifadan kelib chiqqan holda bugungi kunda O‘zbekiston hududida qadimgi
davrlardan hozirgacha kechgan siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarning turli
masalalarini qamrab olgan tadqiqotlar yuzaga keldi. O’zbekiston hududida yuzaga
kelgan qadimgi Baqtriya (mil.av. VII asr), Xorazm (mil. av. VII asr), Kushon
(mil.av. I asr), Turk xoqonligi (VI asr), Amir Temur saltanati (XIV asr oxiri - XV
1
Karimov I. Yuksak manaviyat yegilmas kuch.- T.:,, Manaviyat” 2008. 97- b.
2

asr boshlari) kabi davlatlar tariximizda alohida o’rin tutadi. Ularda o’ziga xos
davlat boshqaruv asoslari yaratilgan bo’lib, o’z davrida davlat, halq va jamiyatning
tinchligi, taraqqiyoti hamda farovonligini taminlashga xizmat qilgan.
Ular orasida Amir Temur saltanati
yuksak davlatchilik ta’limoti yaratilgan bosqich sifatida o’ziga xos ahamiyat kasb
etadi. Saltanatda joriy etilgan boshqaruv asoslari o’z davrida nafaqat mamlakatda
istiqomat qilayotgan kishilarning manfaatlari hamda farovonligi uchun xizmat
qilgan, balki g’arb va sharq davlatlari o’rtasidagi munosabatlar, halqaro hayotning
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy barqarorligi, rivojiga ham samarali ta’sir ko’rsatgan.
Bu ulkan o’zgarishlarning yuzaga kelishida Amir Temurning roli katta bo’lsada,
uning shaxsi, davlatchilik faoliyati, milliy va umuman stivilizastiya tarixidagi o’rni
sovet davrida salbiy jihatdan talqin etildi. Sobiq ittifoq yuritgan bunday
siyosatning zaminida o’zbek xalqidan milliy tuyg’u, o’zlikni anglash g’oyalarini
tagtomiri bilan yo’qotish maqsadlari yashiringan bo’lib, yurtimizda
mustaqillikning qo’lga kiritilishi bu niyat va harakatlarning bartaraf etilishida katta
kuch bo’lib xizmat qildi. Istiqlol tufayli Sohibqironning tariximizdagi, umuman
insoniyat tarixidagi katta xizmatlari munosib baholana boshlandi.
Mavzuning maqsad va vazifasi Mavzuning asosiy
maqsadi Temuriylar sulolasi hukumronligi davrida yer-suv munosabatlarini yoritib
berishdir. Vazifalari esa quyidagicha
- Amir temur saltanatida agrar islohotlarni o’rganish;
- Amir Temur saltanatida yer egaligi va yerdan
foydalanish turlarini yoritib berish;
- Amir Temurning agrar islohotlari;
- Bunyodkorlik ishlari, yangi irigatsiya
tarmoqarining barpo etilishi; - Temriylar davrida dehqonchilik va
chorvachilikning o’ziga hos xususiyatlariini o’rganishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi
Tadqiqot mavzusi hozirgacha alohida tadqiqot ob'ekti sifatida o‘rganilmagan. Shu
davrgacha e'lon qilingan manba va adabiyotlarda ushbu mavzuga doir ayrim
3

ma'lumotlar mavjud bo‘lsa-da, biroq ular ushbu mavzuni alohida tadqiqot ob'ekti
sifatida umumlashma tarzda o‘rganilmagan. Amir Temurning dunyodagi eng
kuchli va katta saltanatlardan birini barpo etganligi, harbiy sanati, davlatni qanday
asoslarga tayanib boshqarganini anglab yetish davrlar osha tadqiqotchilar hamda
siyosatchilarning arboblarning diqqat-e’tiborini tortib kelgan.
E.V. Rtveladze va A.X.
Saidov jahon miqyosida Temur tarixini o’rganilganlik darajasini aniqlash uchun
izlanishlar olib borib «Amir Temur dunyo fani ko’zgusida» nomli bibliografik
tadqiqotni chop etdilar 1
. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida Halim Boboev
Amir Temur va temuriylar davridagi siyosiy - huquqiy talimotlar tarixini tadqiq
etdi. H. Boboev asosan mavzuning
huquqiy asoslarini ochib berishga intilgan, bizning tadqiqot esa ijtimoiy-iqtisodiy
yo’nalishda olib borilgan va har ikki ishda qo’yilgan masalalar ham bir–biridan
farq qiladi. Tarixchi olimlar orasida Azamat Ziyo «O’zbek davlatchiligi tarixi»
kitobining «O’zbek davlatchiligi Amir Temur va temuriylar davrida» deb
nomlangan to’rtinchi bobida Amir Temur saltanatidagi yer egaligi va uning
turlariga to’xtalib o’tgan 2
. Tadqiqotchi Amir
Temurning markazlashgan davlat qurishi davriga oid tarixiy jarayonlarni qisman
tahlil etgan. Bulardan tashqari O’zFA Sharqshunoslik institutining B. Ahmedov,
A. O’rinboev, D. Yusupova, A. Ahmedov, U.Uvatov, O.Bo’riev, B. Mannonov
kabi ko’plab olimlari institut fondida, chet el kutubxona va arxivlarida
saqlanayotgan Amir Temur davriga oid birlamchi manbalarni o’zbek va rus
tillariga o’girish bilan birgalikda keng ko’lamli ilmiy tadqiqotlar olib bordilar va
noyob malumotlarni ilmiy muomalaga kiritdilar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraph, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.
I – BOB. Amir temur saltanatida agrar islohotlar.
1
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. - Тошкент: Издательский дом Мир
экономики и права, 1999. - 352 с.
2
Бобоев Ҳ. Б. Ўзбекистонда ХIУ-ХУI асрларда сиёсий ва ҳуқуқий таьлимотлар: Юрид.фан. докт. ... дисс. –
Т.: ТДЮИ, 1993. - 48 б.
4

1.1 Amir Temur saltanatida yer egaligi va yerdan foydalanish turlari
Amir T е mur o’zi yashagan f е odal zamonning farzandi edi va u bu zamon
jamiyati qobig’idan ch е tga chiqib k е ta olmaydi, k е ta olmas ham edi. Sohibqiron
nomi bilan T е mur buyuk saltanatga asos soladi va uni ulug’ amir sifatida
boshqaradi. H е ch qachon u o’zini barpo etgan davlatning «qonuniy» xoni d е b e'lon
qilmaydi, xolbuki bunga x е ch kim to’sqinlik qila olmas ham edi. Chunki u k е lib
chiqishi, nasl-nasabi bilan chingiziylar sulolasiga mansub emas edi. T е mur
davlatining tuzilishi y е tarli darajada o’rganilmagan. Tarixiy manbalarda
ko’rsatilishicha, viloyat va tumanlarda hokimiyat markaziy xukumat yoki ulus
xukmdorlari tomonidan tayinlangan mansabdor (dorug’a)lar qo’lida bo’lgan 1
.
Markaziy xukumatni asosan uch bosh davlat muassasasi:
D е voni oliy (oliy ijroiya organi), D е voni mol (moliya ishlari boshqarmasi) va
D е voni tovochi (harbiy ishlar boshqarmasi) idora qilgan. Din va shariat bilan
bog’liq bo’lgan masalalar, shuningd е k, sud ishlari qozi va shayxulislom qo’lida
bo’lgan. Qaysi vazir soflik to’g’rilik bilan vazirlik ishiga kirishib, davlatning
moliya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat
etmay ba-jarar ekan, unday vazirni eng oliy martabalarga y е tkazsinlar. Qaysi vazir
buzuqlik qilib, yomonlik yo’li bilan mamlakat ishlarini yurgizar ekan, ko’p o’tmay
unday saltanatdan xayru barakat ko’tariladi». Sohibqiron davrida yerga egalik
qilishning b е shta asosiy ko’rinishi bo’lgan: Suyurg’ol yerlar. Bu yerlarning egalari
har qanday soliqlardan ozod edilar. Ular yer egasi sifatida d е hqonlarni ishlatib, yer
solig’i — xiroj olganlar. Tarxon yerlar. Xususiy mulk bo’lgan bu yerlar odamlarga
biron-bir alohida xizmatlari uchun berilgan 2
.
Ushr yerlar. Sayyid va xulsalarga mansub bu
yerlarning egalari olgan daromadlarining o’ndan bir qismini davlatga to’laganlar.
Vaqf yerlar — masjid va madrasalar, xonaqoh va mozorlarga qarashli yerlardir.
Askarlarga va ularning boshliqlariga ajratib beriladigan yerlar mavjud bo’lgan.
Amir d е vonida yer ishlari, soliqlar, boj yig’ish, mirshablik yumushlari bilan
1
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.27.
2
Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. T. О ‘zbekiston. 1996. B.19.
5

shug’ullanuvchi vazir bo’lgan. Oliyhimmat sohibqiron o’z xalqiga muruvvatli
bo’lib, b е mavrid, bo’lar-bo’lmasga mol-xiroj kabi soliqlar solishga qarshi bo’lgan
va xalqni bir n е cha marta yillab soliqlar to’lashdan ozod qilib yuborgan. Amir
temur buyuk saltanat barpo etgan, ammo ayni zamonda ulug’ hukmdorning o’zi
ana shu buyuk saltanatning parchalanish jarayonnin ham hali tiriklik davridayoq
boshlab bergan edi. Chunki Temurnig o’zi Farg’onani hisobga olmaganda
Movorounnahrni hech kimga berasdan qolgan hududlarni to’rt qism – mulkka
bo’lgan. Tarixchi olim Bo’riboy Ahmedovning yozishicha,
Xuroson Jurjon, Mozandaron, Seiston (markazi xirot) Shohruhga, G’arbiy Eron,
Ozarbayjon, Iroq va Araniston (marazi Shyeroz) Umarshayhga, Avg’oniston va
Shimoliy Hindiston ( markazi G’azna keyinchalik Balx) Pirmuhammadga
suyurg’ol (in’om ) qilib beriljgan edi. Bu ulus mulklar nomigagina markaziy
hoimyatga bo’ysunar edi. Aslida esa o’ziga xos mustaqil davlat bo’lib olgan.
Suyurg’ol qilib berilgan yer mulklar Oliy hukumatning farmoni bilan Avloddan –
avlodga o’tavyergan. Bu hol buyuk saltanatning bo’laklarga bo’linib
ketganligining asosiy sababidir. Ana shu ma’noda Temur salanati shaklan buyuk
va qudratli bo’lib k’rinsa-da, aslida uning iqtisodiy asoslari mustahkam asosga
qurilmagan edi. Temur va temuriylar davrida davlat yerlarini in’om qilish –
suyurg’ol etib berish keng tus oldi. Amir Temur ajdodlari suyurg’ol asosida Kesh
(Shaxrisabx) viloyatida faoliyat olib borganlar. O’rta asr mualliflardan biri
quyidagi fikrni bildiradi 1
. “Oliy xazratlarining baxtli
tug’ilishi, ikki baxtli yulduz soxibi Amir Temur Ko’ragoniy joyi Keshda edi va
uning avlodlari o’sha viloyatda merosxo’rlik xuquqiga ega edilar”. Suyurg’ol, tom
ma’noda xayr-exson, yerni xadya etish, imtiyozni anglatadi va xarbiy xizmatni
o’tash bilan shartlangan yerni in’om qilish turlaridan biri xisoblanadi. Suyurg’ol
egasi soliq daxlsixligidan foydalanib suyurg’olga qarashli yerlardan o’z foydasiga
o’lpon olgan. Suyurg’ol egasining iqto’dordan farqi shundaki, u ma’muriy-sud
daxlsixligiga xam ega bo’lgan. Keyinchalik suyurg’ol vorislikni xam anglatadigan
bo’ldi. Suyurg’ol Amir Temurgacha xam mavjud edi. Temur davrida esa u keng
1
Ahmedov B. Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtmoiy-siyosiy faoliyati). T. 1996. B.41.
6

rivojlandi. Xarbiy yurishlar tufayli Amir Temur xukmronligiga juda katta xududlar
o’tdi. Egallangan viloyatlarni amir suyurg’ol asosida boshqarishga asosan o’z
o’g’illari va nevaralarig’i berar edi. Soliq daxlsixligi bu o’rinda xarbiy va davlat
xizmati bilan shartlangan. Suyurg’ol Amir Temur urug’-aymog’idan bo’lmagan
ayrim amirlarga xam berilishi mumkin edi. Ular asosan chig’atoy urug’idan,
keyinchalik esa unga jangsiz taslim bo’lgan yirik xukmdorlarga berilgan.
Amir Temur davrida suyurg’ol so’zi umuman in’om etish
ma’nosida xam ishlatilgan. Vaqf yerlar diniy muassasalar xuzurida vujudga kelgan
edi. Bunday yerlar O’rta Osiyoga islom dinining yoyilishi bilan bog’liq bo’lib, ular
shariat qonun-qoidalari asosida asta-sekin ko’paya bordi. Hukmdorlar, beklar va
qisman oddiy axoli ruxoniylarning ta’siri ostida o’z yerlarining bir qismini
madrasa, masjid va mozorlarga xadya qilardi. O’troqlashgan xalq yashaydigan
shaxarlarda deyarli xar bir masjit, madrasa va boshqa diniy muassasalar shunday
vaqf mulkka ega edi. Bunday yerlar ko’pincha mexnatkash dexqonlarga ayrim
shartlar bilan ijaraga berilardi. Undan kelgan daromaddan ruxoniylar va
madrasalardagi talabalar foydalanar edilar. Soliq to’lanadigan davlat yerlari bilan
mulkiy yerlarni vaqf qilib berishdan oldin albatta hukmdordan ruxsat olinardi.
Ularni ulamolar shariat qonunlari asosida yorliqlar bilan tasdiqlab berardilar.
Vaqfnomalar avloddan-avlodga meros bo’lib qolishi mumkin
edi. Xar bir hukmdor taxtga chiqqanida bunday yerlarni tekshiruvdan o’tkazardi.
Amir Temur va uning temuriylar davrida yerning ma’lum qismi vaqf etib berilgan.
Vaqf yerlar diniy, xayriya, madrasa, o’quv va boshqa muassasalar foydasiga
tashkil etilgan. Mexnatkash axoli o’rtasida esa vaqfkor yerlar nomi bilan
yuritilgan. Amir Temur va temuriylar davrida Movarounnaxr va Xurosonda juda
ko’p masjid, madrasa, maqbara va shifoxonalar barpo qilinib, juda katta
dexqonchilik yerlari vaqf qilingan. Odatda, yer va suvdan tashqari ko’plab do’kon,
korxona, tegirmon, objuvoz, bozor, karvonsaroylar xam vaqf qilinib, ulardan
tushgan daromad masjid, madrasa, shifoxona va xonaqoxlarning ta’miri, jixozi,
mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga beriladigan nafaqalar xamda langarxona
(musofirxona) va shifoxonalarni kundalik xarajatlari uchun sarf etilgan. Nazariy
7

jixatdan vaqf yerlar daxlsiz sanalsa xam amalda bu qoidaga xar doim rioya
etilmagan. Vaqf yerlaridan soliq olib odatda ijaraga berilgan.
Ijarador mutavalli bilan tuzilgan shartnomaga ko’ra,
mazkur yerdan ma’lum vaqt mobaynida soliq olish xuquqiga ega bo’lgan. Asosan
vaqf yerlar, aniqrog’i ulardan soliq yig’ish uch yilgacha ijaraga berish sharti bilan
dexqonlarga topshirilgan. Oxirgi shart shariatga asoslangan bo’lib, unga ko’ra biror
kishi tomonidan uch yildan ortiq to’xtovsiz ishlov berilgan yer uning shaxsiy
mulki bo’lib qolishi mumkin bo’lgan. Shu bilan birga sunniy ruxoniylar roli ushbu
davrda (XIV asr oxiri – XV asr boshlari) yuqori bo’lgan. Shuning uchun vaqf
mulkiga egalik qilishni davlat miqyosida yuqori lavozimi egalllagan a’yonlar
vakillari xal qilgan. Mulkni egallashni ochiq emas, ijara ko’rinishida amalga
oshirishgan. Ba’zan, oxir-oqibat vaqf mulkining bir qismi boshqa bir kuchli
xukmdor qo’liga o’tib qolishi mumkin bo’lgan.
XV asr tarixiy asarlaridagi ozgina ma’lumotlarni
hujjat dalillari bilan solishtirib, dehqonlar to’lagan asosiy soliqlar va yeg’imlar,
shuningdek, ular bajargan majburiyatlar xaqida tasavvur xosil qilish mumknn. XV
asrda Xurosonda va Movarounnaxrda dexqonlarni quyidagi to’rtta kategoriyaga
bo’lish mumknn: 1) davlat yerlarida yashovchi dexqonlar;
2) xususiy yer egalarining yerlarida ishlovchi dexqonlar;
3) o’z yeriga ega bo’lgan dexqonlar;
4) vaqf yerlarida yashovchi dexqonlar. Askarlarga va askarlarning
raxbarlarig’i beriladigan yerlar feodal yer egaligining asosiy toifalaridan birining
davlat yerlari tashkil etgan. Uning daromadlari asosan qo’shinni ta’minlashga
ketgan. Bu yerlar hukmron sulola a’zolari va amirlarining Sohibqiron oldidagi
xizmatlari, harbiy xizmatlari, xarbiy yurishlarda qatnashish, chegarani qo’riqlash
uchun mukofatlashning asosiy manbai bo’lib xizmat qildi. Dexqonlar mamlakat
axolisining asosiy qismini tashkil etar edi. Barcha soliq to’laydigan axoli kabi ular
“ra’iyat” atamasini olgan, biroq mulkiy munosabatqa turli ijtimoiy qatlamga ajralar
edi.
Chorakorlik bilan ijaraga olish asosida yerga qayta ishlov berish ular
8

ko’pchiligining asosiy daromad manbai xisoblangan. Yer soxiblarining
ta’minlangan ko’p qismini dexqon deb ajratish tarqalgan. Mamlakat obodonchiligi
va kishilar xotirjamligini dexqonlar ushlab turar edi. Xaqiqatdan, jamiyat asosini
o’sha paytda amlokdor-dexqonlar tashkil etgan. Bu davrda dexqonchilik
yerlarining ma’lum bir kichikroq qismi qishloq axolisining umumiy tasarrufida
bo’lgan. Bunday yerlar qishloq to’plari yoki jamoalarining mulki xisoblangan.
Shubxasiz, bunday shaklqagi jamoa yerlari, mulkchilikning qadimiy turlaridan
bo’lib, ular ko’proq suvga tanqis tog’ oldi xududlariga birmuncha keng tarqalgan
edi. Bunday jamoa mulkchiligi, odatda, kam suvli tog’ jilg’alarining oqimini
jamg’arish yoki yer osti suvlarini yer yuziga chiqarish uchun qishloq jamoalarining
kuchi bilan barpo etilgan o’ta mashaqqatli va murakkab suv inshootlari – qulfatli
xovuzlar (mayda suv omborlari) korizlar vositasida o’zlashtirilgan yerlarda
vujudga kelgan 1
. Dehqonchilik asosan sug'oriladigan hosildor
yerlarda va lalmi dehqonchilik uchun qulay bo'lgan adirlar, tog' va tog' oldi
hududlarida rivojlangan edi. Yerda mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi
kambag'al qishloq aholisi bo'lib, ular o'z yer maydoniga ega bo'lmasdan, ijaraga
olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan. Manbalarda keltirilishicha, bu
davrda bug'doyning o'n xil navi, arpa, qo'noq, jo'xori, mosh, no'xat, makkajo'xori,
loviya, kunjut, beda, suli, sabzavot va poliz ekinlari yetishtirilgan. Texnik
ekinlardan sholi, paxta va boshqalar ekilgan. Sabzavotchilik, polizchilik,
bog'dorchilik va ipakchilik yuksak taraqqiy etgan. Dehqonchilik uchun qulay
bo'lgan hosildor yer maydonlari, bepoyon yaylovlar xon va uning yaqinlari, yirik
harbiy-ma'muriy amaldorlarga qarashli edi. Harbiy- ma'muriy amaldorlarga va
yirik din peshvolariga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday
yerlarda asosan yersiz kambag'al dehqonlar yollanib ishlaganlar. Siyosiy
parokandalik, muttaasil davom etib turgan o‘zaro ichki kurashlar va fitnalar halqni
iqtisodiy jihatdan og‘ir ahvolga solib qo‘yish bilan birga mamlakatdagi iqtisodiy
holatni ham inqirozga olib keldi. Shuningdek, tashqi hujumlar, talon-tarojlar
natijasida dehqonchilik vohalari harob holga kelib qoldi, savdo karvonlarini talash
1
Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция материаллари. - Самарқанд: 1996. Б.73.
9

hollari ko‘payib ketdi. Bu esa o‘z navbatida tashqi savdo aloqalarining
cheklanishiga olib keldi.
Sug‘oriladigan yerlarda O‘rta Osiyo mintaqasi uchun an'anaviy bo‘lgan
bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta, sabzavot va poliz ekinlari, dashti
yerlarida va tog‘ oldi xudularidagi lalmi yerlarda bug‘doy, arpa, kunjut, tarvuz,
qovun va boshqalar ekildi, dehqonchilik qilingan. Manbalarda qayd etilishicha,
o‘zaro urushlar dehqonchilik taraqqiyotini bir muncha orqaga surib turgan
bo‘lsada, tinchlik davrlarida dehqonchilik orqasida yerlardan ancha yuqori hosil
olingan. Dehqonchilik mahsulotlari ichki talabni to‘la qondirib, tashqi bozorga
ham chiqarilgan. Bu mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushishidan saqlab
turgan asosiy omil edi. Sug‘oriladigan yerlar jamoa mulki bo‘lib, ularga qabila
yoki urug‘lar egalik qilganlar. Bora-bora ana shu jamoa mulklari chegarasida yerga
egalikning yangi ko‘rinishlari – yerga shaxsiy mulk sifatida egalik qilishning
formalari yuzaga kelgan. Markaziy Osiyo hududida yerga egalik qilishning
quyidagi ko‘rinishlari (turlari) mavjud edi: Sug‘oriladigan dehqonchilik
maqsadlariga xizmat qilgan sug‘orish inshootlarining asosiy qismi mahalliy
qurilish materiallari – tuproq, tosh, yog‘och, qamish, shox-shabbalar yordamida
oddiy tuzilishda qilib, boshqacha aytganda, tez va arzon qurilgan, sug‘orish
kanallarining o‘zanlari tuproqda (grunt) kovlangan. Bu narsa o‘z navbatida
inshootlarning suv ta'siriga chidamsiz bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Pirovard natijada suvdan
foydalanuvchilar – dehqonlar deyarli butun yil davomida sug‘orish tarmoqlarida
qurish, ta'mirlash, tozalash (kanal va ariqlarni qum-loyqalardan) ishlari bilan band
bo‘lishga majbur bo‘lganlar. Aniq, bo‘lmagan ma'lumotlarga ko‘ra, har bir yeri bor
dehqon sug‘orish ishlariga yiliga hashar yo‘li bilan kamida 10– ish kuni sarf
qilgan. Bu miqdorni ma'lum darajada tasdiqlash uchun xorazmlik dehqonlarning
bizdan uncha olis bo‘lmagan 30–40-yillarda yirik va xo‘jaliklararo kanallar
tarmoqlarida kishi boshiga yili 40–50 m3 tozalash ishlarini bajarganliklarini
ko‘rsatib o‘tmoqchimiz. Bundan tashqari, ko‘plab ta'mirlash va qayta qurish
ishlarini bajarganlar. Bunda sermashaqqat va ko‘p kishilar qatnashadigan ommaviy
10

ishlar o‘z-o‘zidan bajarilib qolmaydi, albatta. Kimlardir ularni avvaldan
rejalashtirish, kerakli materiallar va ishchi kuchlarini tashkil qilishi, ularning ishiga
rahbarlik qilish va nazorat o‘rnatish kerak bo‘ladi. Qabila yoki
urug‘ a'zolari dehqonchilik, keyinchalik sug‘oriladigan dehqonchilik bilan o‘troq,
xolda shug‘ullana boshlagan uzoq zamonlardan boshlab amalda sug‘orish ishlarini
tashkil qilish, uni boshqarish sohasida yangidan-yangi ehtiyojlar tug‘ila boshlagani
aniq, va bu fikrga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Yerga egalik qilishning, u qanday
atalishidan qat'iy-nazar, ikki shakli – jamoa mulki va xususiy mulk ko‘rinishidagi
shakllari mavjud bo‘lgan. Ularni asosan 3 ko‘rinishda ta'riflash. mumkin: o‘z
yerida o‘z kuchi bilan dehqonchilik qilish dehqon xo‘jaliklari ko‘rinishida, chetdan
ish kuchi yollab (xaq to‘lash evaziga) dehqonchilikdilish va ortiqcha yoki
tasarrufida bo‘lgan yerlarni boshqalarga ma'lum shart-sharoitlarda foydalanishga
berish (pudrat usuli) orqali dehqonchilik qilish. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki,
sug‘oriladigan dehqonchilik bilan shug‘ullangan kishilar yerga nisbatan, undan
olinadigan, foydaga nisbatan turlicha munosabatlarda bo‘lganlar va tegishli haq-
huquqlarga ega bo‘lganlar. Shunday qilib, ko’pchilikning ishtiroki va mablag’i
bilan barpo etilgan sug’orish inshootlari va ular vositasida o’zlashtirilgan yerlar
jamoa mulkiga aylangan.
1.2 Amir Temurning agrar islohotlari.
11

Amir Temur davlatni boshqarishda mamlakat mustaqilligiga, el-yurt
osoyishtaligiga, uni obod etishga katta axamiyat berdilar. Bu davrda
mo’g’ullarning muttasil bosqinlari oqibatida vayronaga aylangan Samarqand,
Buxoro, Termiz, Marv, Banokat (Shoxruxiya) kabi qadimiy shaxarlar, bir qancha
katta-kichik qal’a va istexkomlar qayta tiklandi. Uzoq-yaqin viloyatlar va
tumanlarda yangi shaxarlar, mustaxkam qo’rg’on-u qal’alar qad ko’tardi. Markaziy
shaxarlar va ularning atrofida ko’rkam mamuriy, ma’rifiy, jamoat binolari. suv
inshootlari qurilib, bog’- rog’lar barpo etildi. Mamlakat obodonchiligini
yuksaltirish, aholning iqtisodiy turmush tarzini yaxshilash va mo’l-ko’lchilikni
ta`minlashga muttasil urushlardan boshi chiqmagan Sohibqiron qanday qilib
erishdi, d е gan qonuniy savol tug’ilishi tabiydir, albatta.
Bunga ulur Amir pirlari Zayniddin Abubakr
Toyobodiy uqtirgan saltanat ishlaridagi to’rt narsaga:
1. K е ngash;
2. Mashvaratu maslahat;
3. Mustahkam qaror, tadbirkorlik va xushyorlik;
4. Ehtiyotkorlikka amal qilganligi tufayli erishgan. Buni biz Amir
T е murning «Barcha ishlarimning to’qqiz ulushini k е ngash, tadbir va mashvarat,
qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo k е ltirdim», d е b aytgan ibratomuz
so’zlaridan ham bilsak bo’ladi. Rus olimi D. Logof е t T е mur davridagi tuzumga
quyidagicha baxo beradi: « Е vropada Konstitutsiya haqida tushunchaga ham ega
bo’lishmagan bir davrda ana shu T е mur davlatida Konstitutsion qonunlar
majmuasi - Tuzuk mavjud bo’lgan va amal qilgan» 1
.
Davlatni boshqarish va idora qilish, barcha soxada adolat, insof,
diyonat va imon amriga quloq solib maslaxat, mashvarat va k е ngash asosida ish
yuritishda ulug’ bobokalonimizdan o’rgansak va ibrat olsak nur ustiga a'lo nur
bo’lur edi. Amir T е mur shaxsining ulug’ligi uning Chingizxondan keyin
hududining kattaligi jihatidan dunyoda ikkinchi buyuk saltanatga asos solganligida
emas, yoki o’zining Sohibqironlik faoliyati davomida 30 marta yurishlar qilib,
1
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.86.
12

biror marta bo’lsa-da y е ngilmaganligida ham emas uning mardligi va qahramonligi
kabi g’oyatda muhim fazilatlarida ham emas, albatta. Bu fazilat va omillar ham
so’zsiz Amir T е mur shaxsini ulug’lashda va uni jahonga mashhur qilishda katta
o’rin tutgan. Ammo Amir Temurning dunyoda eng ulug’ va buyuk shaxs, davlat
arbobi, mashhur sarkarda, fan va madaniyat homiysi sifatida nom qozonishiga
sabab bo’lgan fazilatlar «T е mur tuzuklari” da o’z ifodasini topgan. Bu fazilatlar:
Birinchisi va eng asosiysi Islom dini, Qur'oni Karim va uning g’oyasiga ch е ksiz
sadoqatda. «...har yerda va har vaqt Islom dinini quvvatladim», d е ydi u. «Yana
tajribamda ko’rib bildimki, davlat agar dinu oyin asosida qurulmas ekan, to’ra-
tuzukka bog’lanmas ekan, unday saltanatning shukuhi, qudrati va tartibi yo’qoladi.
Bunday saltanat yalang’och odamga o’hshardi, uni
ko’rgan har kimsa, nazarini olib qochadi. Yoxud kasu nokas tap tortmay kirib
chiqadigan tomsiz, eshigi-to’sig’i yo’q uyga o’xshaydi. Shuning uchun ham m е n
o’z saltanatim binosini dini islom, to’ra va tuzuk asosida mustahkamladim.Amir
T е mur yana davom ettiradi: «Qaysi mamlakatda dindan qaytishlik (ilxod) va
zindiklik kuchaysa va u diyorning aholisi, sipoxu raiyat turli maslakka kirib
ittifoqlari buzilsa, u mamlakatning halokati yaqindir». Ikkinchisi, hayotda, davlat
ishlarini boshqarishda odillik, adolat va haqiqatning ustivorligini ta'minlash uchun
kurash. Oddiy xalq manfaatlarini himoya qilish, jabrdiydalarga madadkorlik
ig’vogar va tuhmatchilarga ishonmaslikda: «...Adolat va insof bilan tangrining
yaratgan bandalarini o’zimdan rozi qildim. Gunohkorga ham, b е gunohga ham
rahm qilib haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim... Fuqaro va qo’l ostimdagilarga
rahmdillik qildim, sipohiylarga in'omlar ulashdim. Zolimlardan mazlumlar haqqini
oldim... Buzuqi va og’zi shaloq g’iybatchi odamlarni majlisimga yo’latmadim,
so’zlariga amal qilmadim. Biror kimsaga tuxmatu g’iybat qilsalar, quloq
solmadim». Uchinchidan, davlatni boshqarish, idora
qilish ishlarini halol, nasl-nasabli, asil, vijdonli, aql-farosatli, sabr-toqatli kishilarga
topshirish. T е mur davlat arboblari bag’ri k е ng, og’ir, vazmin, odamlarga nisbatan
k е k saqlamaydigan, k е chirimli va g’oyatda hush ahloqlik fazilatlariga ega bo’lishi
kerak, d е b hisoblar va bu fazilat-larni juda-juda qadrlar edi. Amir T е murning
13

fikricha, har bir tojdor hukmdor o’z davlatining tayanchi bo’lgan ijtimoiy
qatlamlarga tayanishi lozim 1
. To’rtinchidan, yuksak insoniy ahloqiy
fazilatlarni ulug’lash, noinsoniy, noahloqiy va tubanlik ko’rinishlariga qarshi
shafqatsiz kurash. Amir T е mur yozadiki: «...hozirgi damgacha o’tgan sultonlarning
qonunlari va turish-tur-mushlarini donolardan so’rab-surishtirdim. Har
qaysilarining. yo’l-yo’riqlari, turish-turmushlari qilish-qilmishlari, aytgan gaplarini
xotiramda saqladim va yaxshi ahloqlari, ma’qul sifatlaridan mamuna olib, unga
amal qildim». Amir Temur o’zi barpo etgan bu ulkan saltanatning shon-shuxrati
uchun uning markaziy qismi — Movarounnaxrni, ayniqsa Samarqand shaxrini
obodonlashtirishga aloxida axamiyat berdi. U zabt etilgan mamlakatlardan, moddiy
boyliklardan tashqari, moxir xunarmandu, musavvir-naqqoshlarni, me’moru
binokorlarni. muxandis olimlarni Movarounnaxrga olib keldi. Shuni aloxida
ta’kidlash kerakki, Amir Temurning xar bir zafarli va sevinchli voqeani
muxtasham me’morchilik obidasini barpo etish bilan nishonlash odati bor edi. Shu
maqsadda Hindistondan olib kelingan moxir binokorlar, Xorazm, Isfaxon, Sheroz,
Xalab va Sharqning boshqa ko’pgina shaxarlarining mashxur usta hunarmandlari
mamlakatda go’zal inshootlar bino qildilar 2
.
Amir Temur faqat Movarounnahrdagina
emas, balki Xuroson, Eron, Kavkaz va boshqa viloyatlarda ham dehqonchilik
yerlari suv bilan to’la taminlandi. Buhoroning qadimgi sug’oriladigan yerlari
bo’ylab olib boriladigan arxeologik tadqiqotlardan malum bo’lishicha, mo’g’ullar
bosqini oqibatida butunlay vayron etilgan voha suv xo’jaligi XV asrga kelib to’la
tiklandi. Uning dehqonchilik yer maydoni birmuncha kengayib, vohaning g’arbiy
chegarasi xatto, Urganjiy dashti tomon ichkariga 5-6 km kirib bordi. Ulug’bek
hukmronlik qilgan davrda (1409-1449) Buxoro vohasining janubi-sharqiy
sarhadiga yondoshgan Somonjuq dashtiga suv chiqarilib, yangi yerlar
o’zlashtirildi. Amir Temurning farmoni bilan Murg’ob vohasida qazdirilgan qator
sug’orish kanallari, Qobul yaqinidagi Joyinav daxasining Bodon anxori yoki
1
Ахмедов Б. Амир Темурни ёд этиб. - Тошкент: Ўзбекистон, 1996. Б.36.
2
Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент., 1968. Б.44.
14

Kavkazdagi Baylakon mavzeidagi Barlos arig’i shular jumlasidandir. Amir Temur
Murg’ob daryosidan kanallar qazdirib, Marv vohasini obod qilish to’g’risida
farmon beradi. Sarhadlarda va davlat mamurlarining xar biri alohida kanal
qazishga boshchilik qiladilar. 1404-
yili Kavkazdagi Baylakon mavzeida Amir Temur farmoni bilan Araks daryosidan
chiqarilgan barlos kanali zamonasining yirik sug’orish inshootlari sifatida diqqatga
sazovordir. Uning uzunligi 10 farsax (60-70 km) bo’lgan. Kanal bo’ylab kemalar
bemalol qatnay olgan. Amir Temur xox Samarqandda bo’lsin, xox safarda biror
joyda ozgina to’xtab qolsa, albatta bir xayrli ishni amalga oshirishni rejalashtiradi,
deb yozadi tarixchi. Eng muximi, u bunday ishlarga o’z qo’shinlari, navkarlari va
a’yonlarini safarbar qilgan. Chunonchi, Xurosonda yurish chog’ida (1381- yili)
Murg’ob vodiysida to’xtab, qo’shinlari va sarkardalarig’i ushbu daryodan ariqlar
chiqarishni topshiradi. Bu ish tez orada nihoyasiga yetib, o’sha joylar obod bo’ladi.
Xofiz Abru “Geografiya” asarida bu ariqlarning nomlarini sanab o’tgan: Dilkusho
arig’i, Ganjravon arig’i, Darband, Ganjxona arig’i, Umar Tobon arig’i, Oq Buro
arig’i, Qutlug’ Temur arig’i, Shayx Abu Sa’d arig’i, Shayx Ali arig’i, Davlat- shox
Jondor arig’i, Gulboron arig’i, Qutlug’ xotun arig’i, Xasan Jondor arig’i, Kelachi
arig’i, Mengli xoja arig’i, Ali Malik arig’i. Aksariy ariqlarning nomlari, ularni
qazishga boshchilik qilganlar ismiga qo’yilgan edi. Shunga
o’xshash misolni Amir Temurning yetti yillik yurishi voqealari bayoniga xam
etibor qaratsa bo’ladi. Amir Temur Rumga yurishi oldidan 804- yili (1401)
Qorabog’da qishlab turgan chog’ida Aras (Araks) daryosidan suv oladigan bitta
ariq qazdiradi. Mazkur obodonchilik ishlari xaqida Sharafuddin Ali Yazdiy
quyidagi tafsilotlarni bayon qilgan: “O’tgan podshoxlardan ba’zilari Aras
atrofidagi cho’llarda ul daryodan katta ariq, qazdirgan edilar, zamonlar o’tishi
bilan u ariq, buzilib, butunlay ko’milib, tekislanib ketgan. Ov chog’i baxtli
Soxibqironning ko’zi unga tushib kolgan edi, podshoxona ximmat o’sha ariqni
qaytadan qazishni taqozo etdi va maqsad imzosi uchun Aras daryosidan o’tib ul
ariqni qazishga buyurdi. Uning oliy ko’satmasiga ko’ra, tavochilar uni amirlar va
askarlarga taqsimlab berdilar. Bir oyga yaqin muddat ichida uzunligi farsaxdan
15

ko’prok, bo’lgan ariq, shunday bir tarzda qazilgan ediki, unda kemalar xam
yuraolar edi. Ul ariqning Aras daryosidan boshlangan to’xtash joyi Qishki jangchi1
degan mavze’ erur, oxiri esa Sarxapil degan joydadir. Ul ariqqa Barlos arig’i,
degan nom berildi , chiqarilgan suvning sharofatidan qancha tegirmonlar va
bog’istonlar obod bo’ldi”. Nizomiddi Shomiyning yozishicha, ariqring suvi G’ilon
va Mozandaron (Kaspiy) dengizigacha yetib borgan ekan. Xazrat Soxibkqiron
yurish oxirida, 1403- yili Qorabog’da yana ma’lum muddat qishlov uchun
to’xtaydi va katta bir xayrli ishni amalga oshiradi, ya’ni Baylakon shaxrini
tiklashga buyuradi. Aras naxri kanorasidan bir ariq, chiqarsinlar, u Baylakondan
o’tsin, shu joyda yashovchi odamlar, ekinzorlar va qishloqlar istemolidan ortig’i
Ko’r naxriga borib quyilsin; ariqning uzunligi olti farsax kengligi taxminan o’n gaz
bo’lsin. Borib lashkarning barcha yosoqiylarini shu ishga mashg’ul qildilar. Davlat
amirlarini ularga ishboshi qilib tayinladilar. Suvsiz bir oy muddatda forig’
bo’ldilar. Abadiyatga pok niyati barakoti bilan shaxar va viloyat o’sha naxrdan
ma’mur bo’ldi”. Tarixchi Xofizi Abru
asarida bu xaqida ayrim qo’shimcha va aniqliklar xam berilgan: “Aras daryosi
qirg’og’idan bir ariq, qazishga kirishsinlar va u Baylakondan o’tsin, uning
obodonchiligi, aholisining ekinzorlari, qishloqlaridan ortgan suvi Ko’r daryosiga
borib quyilsin”, degan bo’ysunish shart bo’lgan buyruq berildi. Ariqning uzunligi
olti farsax, eni o’n gaz, Samarqand gazi bilan, u o’n besh mashxur Iroq va Xuroson
gaziga tengdir; chuqurligi ba’zi joylarda to’rt gaz, ayrim qismlarida besh, olti,
yetti, sakkiz gazni tashkil etadi. Lekin aksariy qismida to’rt gaz edi, undan kamroq,
— to ikki gazgacha joylari xam bor edi. Kaminaga qutyori xoxishyon, uni ilmiy
kitoblarda mizon ul-arz ataydilar, vositasida kuzatib borish va zaruridan ortiqcha
ish qilmasligi uchun qaysi joyni qancha chuqurlikda qazishni aniqlash topshirilgan
edi 1
. G’olib
lashkar yosoqiylar guruxini ul ish bilan Maftun etdi; davlat amirlarin esa, ularni
ishga buyurib turish uchun tayinladi. Bir yil davomida qilinadigan o’shanday katta
ishni bir oy muddtat ichida tugatib, suvni ariqqa ochdilar. Abadiylikka tutash
1
Керен. Л, Саидов А. Амир Темур ва Франция. - Тошкент: Адолат, 1996. Б.35.
16

davlatning sharofati va onxazratning pok niyati tufayli shaxar va viloyat ul o’sha
suvdan obod bo’ldi”. Xokimiyatga Amir Temurning kelishi va markazlashgan
davlat barpo etilishi bilan qishloq xo’jaligini rivojlantirishga intilish kuchayadi,
Temur va uning vorislaridan ayrimlari, jumladan Mirzo Ulug’bek otliq qo’shin
o’tish chog’ida dexqonlarning yerlarini toptash va ekinlar yakson bo’lishidan va
raiyyatlarni talon-tarojdan saqlash uchun qator choralar ko’rishdi.
Tarixchilar xabar berishicha, Temur farmoyishiga muvofiq, ekinzorlar
yaqiniga o’tov o’rnatish qo’shin raxbarlariga ta’qiqlangan. Biroq ayrim xollarda
yem-xashak yo’q paytda, xukmdor roziligi bilan, yosh ekin va xatto yetilgan xosil
otlar va mollarni boqish uchun foydalanilishi mumkin edi. Ispan elchisi Klavixo
shunday xollardan birini bayon etadi: “Olampanox bug’doylar (em-xashak uchun)
o’rib olinsin, deya buyurdi. Uning ortidan kelayotgan qo’shin esa yo’lida uchragan
xamma narsani taladi...” Akademik V.V. Bartold Amir Temurning ziddiyatli
faoliyatini shunday tavsiflaydi: ‘Temur ayni bir paytda beshafqat vayronakor va
jonboz quruvchi edi; uning tomonidan ajoyib bog’-rog’lari bilan muxtasham
binolar qurdirdi, shaxar va qishloqlar tiklandi, sug’orish tizimlari barpo etildi va
tuzatildi; rasmiy tarixning ifoda etishicha, umuman ekin yetishtirish mumkin
bo’lgan yer bekor yotmagan”. Uning o’g’li Shoxrux va nabirasi Ulug’bek bu
siyosatni davom ettirishga xarakat qildi.
Abdurazzoq Samarqandiy zamindor dexqonlarni davlat
amaldorlari va qo’shin boshliqlari tomonidan zo’ravonlik va adolatsizliklardan
asrash necha bor taqdim etilgan xukmdorlarning farmoyishlarini keltiradi.
Dexqonchilikni tiklash va rivojlantirish tadbirlarini ko’rarkan, Temur O’rta Osiyo
axolisining kundalik xayoti sun’iy sug’orish bilan yaqindan bog’liqligini yaxshi
tushunardi. Xuddi shu tarzda, Temur farmoyishiga ko’ra yerlarni sug’orishga
bog’liq, ishlar amalga oshirildi va Angor tumani tashkil etildi. Uning ko’rsatmasi
bilan Murg’ob vodiysida muxim ishlar bajarildi. Eski Angor kanalining tog’
maydoni o’yib qazilgani sezilarli ro’l o’ynadi. Boshqa sug’orish inshootlarining
o’tkazilishi xam Temur faoliyati bilan bog’liq; bo’ldi. G’iyosiddin Alining xabar
berishicha, misol uchun, Temur Xindiston yurishidan qaytayotganda Qobulda
17

to’xtab o’tadi va “tungi vaqtini Bodom deb ataladigan Joyi Nav quyiladigan joyda
o’tkazadi. Mazkur Bodom xoqonning kuch-g’ayrati tufayli barpo
etilgan katta kanaldir”. Temur davrida Samarqand va Shaxrisabz shaxarlarini oqar
suv bilan ta’minlash ancha yaxshilandi, deyarli xar bir xovlidan ariq, o’tgan edi.
Daryolardan yiroqdagi joylarda sug’orish korizlar yordamida amalga oshirildi.
Bog’ va tomorqalarning bir qismi suvni qadimdagi kabi, masalan, Nasaf (Qarshi)
shaxridagidek quduqlardan olgan, shuningdek bu yerda xavo namligidan xam
oqilona foydalanishgan. O’sha yillardagi bitilgan asarlardan birida yozilishicha,
toshkentliklar oqar suvdan tejamkorona va unumli foydalanishgan.
18

II – BOB. Temuriylar davrida yer egaligi munosabatlari.
2.1 Bunyodkorlik ishlari, yangi irigatsiya tarmoqarining barpo etilishi
Ma'lumki, umuminsoniy qadriyatlar vaqt va chegarilarni pisand qilmay
davom etaveradi. Binobarin, inson bolasining tarbiyasida nafaqat uning bolalik
yillarida, mubolag‘asiz, butun umri davomida, jamoaning, jamoa bo‘lib bajarilgan
ishlarning o‘rni benihoya kattadir. Ota-bobolarimiz sermashaqqat va katta
hajmdagi sug‘orish ishlarini yil davomida birgalashib hashar yo‘li bilan jamoa
nazoratida bajarar ekanlar, o‘zlarini tanigandan boshlab katta hayot maktabini
o‘taganlar, oliyjanob insoniy fazilatlar o‘zaro yordam va qo‘llab-quvvatlash,
birovlarga pand bermaslik, tartib va intizom, o‘zidan kattalarni, shu jumladan,
boshliqlarni hurmat qilish) egasi bo‘lishga intilganlar 1
.
Bugun biz o‘zbek, millatining o‘ziga xos mentaliteti, ichki
dunyosi bilan turmush tarzi haqida gapirganimizda, ana shu o‘ziga xoslikning
paydo bo‘lib shakllanishida kundalik hayotda uchraydigan barcha ish, to‘siq va
qiyinchiliklarni birgalashib, ko‘plashib, hashar usuli bilan yengish va bartaraf
qilishga asrlar davomida odatlanganimiz katta ro’l o‘ynaganini unutmasligimiz
kerak va yana musulmonlarning muqaddas sanalmish kitoblari Qur'oni Karim va
Hadisi Sharifda keltirilgan ko‘rsatma va hikoyatlar hukmdorlar va boshliqlarga
itoat qilishlik, farzandlarning ota-onalari oldidagi burchi va vazifalari, insonlarning
jamiyatdagi burchi va vazifalari va boshqalar) hamda Shariat va Odatning yozma
va og‘zaki ko‘rsatmalari, qonun-qoidalari kundalik hayotda bexisob takrorlanar va
amalda qo‘llanilar ekan, o‘zbek millati, umuman Markaziy Osiyo mintaqasida
yashovchi xalqlar turmush tarziga chuqur ta'sir qilgani shubhasizdir. Amir Temur
va Temurylar mamlakatning iqtisodiy hayotida asosiy o’rin tutgan dehqonchilik va
uning poydevori bo’lmish sug’orish ishlariga katta ahamiyat berishdi 2
.
XIVasr ohiri XV asr birinchi yarmida Movarounnahr va Xurosonda katta –
kichik daryo va soylardan yirik irigatsiya tarmoqlari chiqarilib, korizlar qazildi,
suv omborlari va xovuzlar barpo etilib, suvga tanqis ayrim viloyat va vohalar,
1
Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси. – T.: ,, O’zbekiston “.1998. B .79.
2
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.107.
19

shaxar qishloqlarning suv taminoti yaxshilandi. Qo’riq va bo’z yerlar o’zlashtirilib,
obikor yerlarning maydoni kengaytirildi. Yangi – yangi qishloqlar, chorbo’g’lar va
saylgoh bo’stonlar barpo etildi. Amir Temur ayniqsa Samarqand vohasini sug’orib
obod etishga alohida etibor beradi. Obiraxmat, Bozor va Naxri jadid kabi sug’orish
tarmoqlari orqali obod etilgan birgina Angor tumanida dehqonchilik
qishloqlarining soni 72 taga yetdi.
Mo’g’ullar bosqini davrida vayron etilgan Murg’ob daryosining bosh
to’g’oni - Sultonbandning Shoxrux tomonidan tiklanishi va sug’orish
tarmoqlarining loyqadan tozalanishi tufayli Marv shaxri va Murg’ob voxasining
suv ta’minoti tubdan yaxshilandi xamda suvsizlikdan qurib qolgan shaxar
atrofidagi yerlarga qayta suv chiqarilib, sug’orma dehqonchilik yer maydonini
kengaytirish imkoniyati paydo bo’ldi. Xusayn Boyqaro xukmronligi davrida esa
uning tashabbusi bilan Marviruddan yangi kanal chiqarilishi tufayli kattagina yer
maydoni sug’orilib, obod etildi. Xirot va Mashxad atroflarida Alisher Navoiyning
tashabbusi bilan amalga oshirilgan sug’orish ishlari ayniqsa diqqatga sazovordir.
Navoiy Tus viloyatining yuqori qismida joylashgan Choshmagul mavzeida
Turuqband suv ombori qurdiradi. O’n farsax (60-70 km) uzunlikda maxsus kanal
qazdirib, Turuqband suv omborida jamg’arilgan suv Mashxadga olib kelinadi.
Natijada, Mashxad suv bilan ta’min etilib, shaxar atrofidagi yerlarga suv
chiqariladi va obod etiladi. Bu davrga kelib irrigastiya texnikasi taraqqiy qiladi.
Muxandislik asosida turli sug’orish inshootlari quriladi 1
.
Temuriylar va ularga daxl
qiluvchi viloyat xokimlari tomonidan Movarounnaxr va Xuroson shaxarlari
atrofida istiroxat bog’lari barpo etish munosabati bilan ko’plab sug’orish
tarmoqlari chiqarilib, ular toshxovuz, dargot, navo, chig’ir, charxpalak, kaynama,
sharshara, osma ko’prik, xandaq, taxar va sardobalar kabi turli suv inshootlari bilan
jixozlandi. XV asrning birinchi yarmida Movarounnaxr va Xurosonda Shoxryx va
Ulug’bek xukmronlik qilgan yillarda irrigastiya ishlari ayniqsa rivoj topdi.
Dashtlarga suv chiqarilib, yangi yer maydonlari o’zlashtirildi. Bu borada xususiy
1
Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. Тошкент ., 1968. Б .93.
20

soxibkorlarning dashtliklardan yangi yerlarni ochish, korizlar qazib, bog’ barpo
etish, tashlandiq yerlarni sug’orib, obod etish uchun amalga oshirgan xar qanday
faoliyati Temuriylar tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Xatto bunday soxibkorlar bir
ikki yil davomida xamma soliq va to’lovlardan ozod etilgan. Bu davrda Temuriylar
va ularning viloyat xokimlari tomonidan Samarqand, Buxoro. Qashqadaryo, Marv
voxalarida. Tus vodiysida xamda Xirot va uning atrofida yirik sug’orish inshootlari
barpo etilib, ayrim dexqonchilik viloyatlarining suv ta’minoti tubdan yaxshilandi.
Temuriylar xukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan eng
yirik sug’orish ishlaridan biri Samarqand vohasida Zarafshon daryosidan bosh
olgan Darg’om anxoridan chiqarilgan qadimgi Angor kanalining qayta tiklanishi
bo’ldi. Zamonasining eng yirik sug’orish tarmog’i xisoblangan bu kanal orqali
Zarafshon daryosi oqimining bir qismi bu davrlarda ham suvli Qashqadaryo
vohasiga tashlanib, uning adog’ida joylashgan daraxtlarning ko’plab xillari
ko’kartirilib, mamlakat axolisi erta pishar meva. va baxor mavsumida esa quruq,
mevalar bilan ta’minlangan. O’rta Osiyoda daryo suvlarini rostlash va uni bir
nechta o’zanlarga bo’lishda yirik gidrotexnik inshoot-suv bo’lg’ich-ko’priklar
qurilgan, ular ko’p maqsadlarni bajarishga mo’ljallangan. Samarqand shaxrining
shimoliy-sharqiy qismida Zarafshon daryosidagi temir yo’l ko’prigi yaqinidagi
Cho’ponota qirlari atrofida mashxur ko’prik-suv bo’lgich qoldiqlari joylashgan.
Inshoot Temuriylar xukmronlik qilgan davrlarda qurilgan.
Ba’zi afsonalarga ko’ra suv bo’lgich ko’p arkali, boshqasida ikki arkali qilib
qurilgan. Bizgacha ikki arkali suv bo’lgichning rasmi saqlanib qolgan. Inshootning
ikkinchi shimoliy-sharqiy arkasi o’tgan asrning boshlariagi zilzila oqibatida buzilib
ketgan. 1953- yilda inshootni tekshirish ishlari olib borilgan. Arka o’tmas burchak
ostida qurilgan bo’lib, uning qiymati 1020 ga teng. Asosi toshli qoyalar. Ikkinchi
arka xam bevosita qoyali gruntga qurilgan. Xozirgacha unga boradigan yo’l
saqlanib qolgan. Arkaning asosiy o’lchamlari: oralig’i-proleti - 20m, nayzasimon
arkaning balandligi -10,5 m, arka eni - 7,3 metrdir. Suv bo’lgich quydirilgan g’isht
va alebastrdan qurilgan. Temuriylar davrida me’morchilik san’ati o’zining eng
yuqori cho’qqisiga ko’tarilgan. Me’mor va quruvchilar pishgan g’isht va alebastrli
21

qorishma bilan katta o’lchamli nayzasimon arkalarni oson qura olganlar. Bunga
misol qilib Samarqanddagi Bibi Xonim masjidi oldidagi arka peshtoqini ko’rsatish
mumkin. O’rta Osiyoda arkalar pishgan g’ishtdan katta proletli konstrukstiyalarni
yopish imkonini bergan. Qurilishda yog’och matryallarining chegaralanganligi
uchun arkalarni qurish nafaqat konstruktiv muloxazalar balki, ko’p asrlar
impyeriyaning qudratini namoyon qilgan 1
.
Nayzasimon arkani to’g’ri burchakli portalga o’rnatilishi
musulmon davlatining ramziga aylangan. Ular gidrotexnika inshootlari qurilishida,
ko’priklarni xoshiyalamay, sof ko’rinishda ishlatilgan. Samarqand shaxri yaqinida
suv bo’lgich-ko’prikning saqlanib qolgan qismi konstrukstiyasi arkasining qalinligi
1,7 m, kengligi 7,2 m. G’ishtni alebastrli qorishma bilan terilgan. Qorishmaga
elangan kul, qamish va boshqalar qo’shilgan. Qaqimgi ustalar oqilona va sodda
usullar bilan shunday yopishtiruvchi moddalarni ishlatganlarki, ular murakkab
gidrotexnik inshootlarning mustaxkamligini ta’minlagan. Quruvchilar o’zlari
qurgan inshootlarining mustaxkamligini xisoblashni bilganlar, suvning inshootga
ta’siri va unga mos keladigan texnik tadbirlarni qo’llaganlar. Ularning chizma va
xisoblari bizgacha etib kelmagan bo’lsa xam, matematika fanidan unumli
foydalanganlari ayon. Ma’lumki, bu davrda ko’plab kanal va gidrotexnika
inshootlari qurilib, O’rta Osiyoda dexqonchilikni rivojlantirishga sharoit
yaratilgan. Bu davrda qurilgan ajoyib gidrotexnika inshootlaridan biri
Bandixonsoy ustidan o’tkazilgan akveduk xisoblanadi. Inshoot Termiz shaxridan
72 km uxoqlikda joylashgan bo’lib, XV-XVI asrlarda qurilgan.
Akveduk-ko’prik birinchi marta
1900 -yilda xarbiy injener B.N.Kostalskiy tomonidan o’rganilgan, 1956 - yilda
arxitektorlar V.M.Filimonov va I.Usmonxo’jaevlar tomonidan qaytadan sinchiklab
o’rganildi va o’lchamlari aniqlandi. Bu akveduk ko’prikning uzunligi 75 m, eni esa
9,5 m ga teng. Bir proletli arkadan tashkil topgan. Arka proleti 5,66 m, soyning
akveduk o’tgan qismi esa 20-25 m. Inshootning qolgan qismi janubi-g’arbiy
yo’nalishda tekis nishabli quruqlik bo’ylab o’tgan. Bu inshoot uchta muxim
1
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.35.
22

qismdan iborat: arka nayzasimon shaklda, qalinligi uch g’isht, soyning suvini
o’tkazaqi; o’tish qismining eni 6,2 m va ko’prikning janubi-sharqiy qismida
joylashgan akvedukdan iborat. Akveduk tubining kengligi 1,5 m ga teng bo’lgan
kanal xisoblanadi. O’sha davr irrigator-gidrotexniklari relefning xususiyatlari,
inshootga kelib tutashadigan kanalning nishabini xisobga olib kanal tubini akveduk
xuquqida ko’prik qismining terilmasini mavjud yuqori belgisidan 2,5 m ga
pasaytirishga majbur bo’lganlar. Oqibatda akveduk ko’prik arkasini kesib o’tadi,
akveduk tubi pastdan yaxshi ko’rinib turadi. 500 yildan ortiqroq o’tgan davrda
inshoot ko’p marta ta’mirlangan. Hozirgi vaqtda
akvedukning ko’prik qismidan but xolatda foydalanilmoqda, akvedukning o’zidan
vazifasiga ko’ra ishlatilmayapti. B.N.Kostalskiy o’z izlanishlarida akveduk-
ko’prikdan tashqari Oq-Qopchig’aysoy orqali qurilgan shu turdagi akveduk va
boshqa inshootlar borligini aniqlagan. O’sha davr me’mor va gidrotexniklari bunga
o’xshash inshootlarni qurishda yuqori malaka va tajribaga ega bo’lganlar Shunday
qilib biron-bir sug‘orish tizimi (kanallar va inshootlar majmuasi)ni qurib, uning ish
faoliyatini tashkil qilish vazifasini «ariq oqsoqoli miroblar – to‘g‘onchilar»dan
iborat irrigatorlar guruhi bajargan «to‘g‘onchilar» orasida «sepoyachilik».
«chorpoyachilik» ishlarini yaxshi egallagan va shu ish bilan doimiy
shug‘ullanuvchilar ham bo‘lgan). Irrigatorlar guruhi suvdan foydalanuvchilar bilan
birgalikda ularning kuchi va mablag‘i hisobiga, suvni manbalardan kerakli
vaqtlarda haydab kelib ularga bo‘lib berish maqsadlarida xizmat qilganlar. biz bu
yerda sug‘orish ishlarining tashkiliy tomonlarini shu tarzda hal qilinishiga zamdu
sanolar o‘qish niyatida emasmiz, boz ustiga ariq oqsoqollari, miroblar va
to‘g‘onchilar guruhlari turli-tuman toifadagi va xarakterdagi odamlardan tashkil
topgani, ular orasida ko‘proq o‘z manfaatini o‘ylaydigan va noinsoflari ham
bo‘lgani shubhasiz. Lekin baribir,
agar o‘sha davr jamiyat taraqqiyot darajasi, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
imkoniyatlar va shart-sharoitlar majmuini nazarga olsak, ent ko‘p tarqalgan qiyin
sug‘orish ishlarini tashkil qilishda mubolag‘asiz demokrat) tamoillarga asoslangan
bunday ma'muriy-tashkiliy boshqaruv usulining keng qo‘llanishi sug‘oriladigan
23

dehqonchilikning rivojlanishida ijobiy, rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat
qilgan deyishga xamma asoslarimiz bor. Shu o‘rinda asrlar osha avloddan-avlodga
o‘tib bizgacha yetib kelgan ajoyib qadriyatlarimizdan biri to‘g‘risida so‘z
yuritmoqchimiz. Gap shundaki, sermashaqqat va keng ko‘lamdagi sug‘orish
ishlarini qisqa muddatlarda va faqat qo‘l kuchi bilan bajarishga to‘g‘ri kelgan.
Ayniqsa, ariqlarga suv chiqaruvchi inshootlar suv buzib ketganda yoki ayni
sug‘orish ishlari eng qizigan paytlarda loy-qumga to‘lib qolgan ariqlar tozalash
kerak bo‘lganda, bunday ishlarni bajarish uchun suvdan foydalanuvchilar
ixtiyorida oylar emas kunlar, hatto soatlar bo‘lgan, xolos 1
.
Bunday paytlar odamlar bir yoqadan bosh chiqarib mirob va
to‘g‘onchilar rahbarligida lozim bo‘lgan ishlarni tez va sansalarsiz bajarganlar,
shunga ularni sharoit majbur qilgan. Bora-bora sug‘orish kanallari va
inshootlarida: barcha ishlarni (qurish, ta'mirlash, tozalash va hatto, oila, qarindosh-
urug‘, mahalla-ko‘ylarda bajariladigan shaxsiy va ommaviy ishlarni bajarish ham,
birgalashib hshar yo‘li bilan bajarish hamma tan oladigan odat tusiga kirgan,
Shariat va Odat qonun qoidalarida o‘z aksini topgan. Baxtga qarshi o‘sha davrda
hashar yo‘li bilan bajrilgan sug‘orish ishlarining miqdoriy ko‘rsatgichlari (umumiy
hajmi, kishi boshiga bir kunda yoki bir gektar (desyatina) boshiga bajarilgan ishlar
to‘g‘risida bizda aniqroq. ma'lumotlar yo‘q. Bu «hashar usuli» to‘g‘risida aytilgan
barcha iliq so‘zlar umumiy gap darajasida qolaveradi. Feodal ishlab chiqarish
uslubi sharoitida davlat sug‘orish inshootlari qurilishi uchun mablar xam, qurilish
materiallari ham ajratmas edi, shu bois suv xo‘jaligiga tegishli barcha chora-
tadbirlar mehnatkash xalqning juda katta mablag‘lari va kuchlari hisobiga amalga
oshirilar edi.
2.2 Temriylar davrida dehqonchilik va chorvachilikning o’ziga hos
xususiyatlari
1
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom. 1996. B.44.
24

O’rta Osiyoda xo’jalikning asosini sug’orib dexqonchilik qilish va baxorikor
yerlarga ekin ekish tashkil etar edi. Dexqonlar va xunarmandlar maxsulotlarni
o’zaro alishtirishdan tashqari, ko’chmanchi chorvadorlar bilan xam qadimdan
ulardan xayvon, teri, jun olib, ularga don va mato yetkazib berar edilar. Uzoq
vaqtlardan beri mexnatning bunday taqsimlanishi xo’jalikning xamma tarmoqlarini
kuchaytirishga, tovar-pul munosabatlarini rivojlantirishga va xozirgi O’zbekiston
xududlarida yirik shaxarlarning vujudga kelishiga olib keldi. Qishloq xo’jalik
ishlab chiqarish jarayoni va mexnat qurollari necha asrlar davomida juda oz
o’zgardi 1
. Bahorgi sug’orishdan keyin yerni uzunasiga,
ko’ndalangiga va ma’lum oraliq qoldirib diagonal bo’yicha qayta-qayta xaydar
edilar. Yerni xo’kiz, sigir va ot qo’shib, ba’zan tuya qo’shib xaydalar edi. Qadimgi
yog’och omoch xaydash quroli edi. Omoch yerni ag’darib xaydamay, faqat
yumshatar edi, xolos. Bir necha ming yillar davomida bu qurolni
mukammallashtirish ishi unga cho’yan yoki temir so’qa o’rnatishdan iborat bo’ldi.
Ko’p ish kuchi sarf etishga qaramay, bari bir omoch yerni yetarli yumshata olmas
edi. Shunga ko’ra ekishdan oldin yerni 6-9 marta qayta xaydashga to’g’ri kelar edi.
Omoch yordami bilan xaydalgan yerni maxalliy yog’och mola yoki yotqizib
qo’yilgan omoch bilan tekislar edilar. Yerni go’ng bilan qum aralashtirib, buzilgan
devor tuproqlari, o’simliklar poyasi (sholi ekkanda) bilan o’g’itlar edilar. Xosilni
o’rib-yig’ib olish ishi qo’lda, o’roq yordami bilan bajarilar edi. Don xayvon
yordami bilan yanchilar, bug’doy esa suv tegirmonlarida, xayvon kuchi bilan
ishlaydigan tegirmonlarda, ba’zi yerlarda esa qo’l tegirmonlarida tortar edilar 2
.
Sug’oriladigan
yerlarning kamligi tufayli tog’ etaklarida va ba’zi vodiylarda baxori bug’doy ekish
uchun sug’orilmaydigan yerlarni xaydar edilar. Baxori bug’doy uruqqa nisbatan
to’rt-besh marta oshiq xosil berar edi. Sug’oriladigan yerlarga ekilgan bug’doy bir
necha marta ko’p xosil berar va ko’pincha yoz davomida ikki marta xosil olinar
edi. Bug’doy va arpa o’rib-yig’ib olingach, o’rniga kunjut, mosh, tariq yoki qovun
1
Муҳаммаджонов А . Р . Темур ва темурийлар салтанати . - Тошкент : Қомуслар бош тахририяти , 1994., Б .108.
2
Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция материаллари. - Самарқанд: 1996.
Б.164.
25

ekar edilar. Ammo bu suv va o’g’it syerob bo’lgan xo’jaliklardagina mumkin edi.
Moli va yaylovi kam bo’lgan ko’pchilik dexqonlarda o’g’it kam bo’lardi. Suv yirik
yer egalari, boylar va xon amaldorlari qo’lida edi. Buning ustiga tog’lardagi qor
zapasi daryo va kanallarni xar yili xam etarli miqdorda suv bilan ta’minlamas edi.
Baxorgi ekinlar ko’pincha qovjirab qolar edi. Umuman, dexqonlar
g’alladan mo’l xosilni juda og’ir mexnat evaziga etishtirar edilar. Dehqonchilik
asosan sug'oriladigan hosildor yerlarda va lalmi dehqonchilik uchun qulay bo'lgan
adirlar, tog' va tog' oldi hududlarida rivojlangan edi. Yerda mehnat qiladigan
kishilarning asosiy qismi kambag'al qishloq aholisi bo'lib, ular o'z yer maydoniga
ega bo'lmasdan, ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun kechirgan.
Movarounnaxrning serxosil vodiylaridagi dexqonchilikda turli donli ekinlar
yetishtirlgan, asosan bug’doy ekilgan. O’rta Osiyo dexqonlari yerni qunt bilan
ishlab, paxta, sholi, jo’xori, tariq, arpa, beda yetishtirganlar. Zamondoshlar XV
asrdayoq bog’dorchilik va polizchilikning xam keng rivojlanishi, meva va
sabzavotlarning turli-tumanligini, ajoyib amaliy malakani va axolining
dexqonchilik ishlariga mexr qo’yganliklarini qayd qilib o’tganlar 1
.
Dehqonchilik uchun qulay bo'lgan hosildor yer maydonlari, bepoyon
yaylovlar hukmdor va uning yaqinlari, yirik harbiy-ma'muriy amaldorlarga
qarashli edi. Harbiy-ma'muriy amaldorlarga va yirik din peshvolariga davlat
oldidagi xizmatlari uchun beriladigan bunday yerlarda asosan yersiz kambag'al
dehqonlar yollanib ishlaganlar. Poliz, bog’, sabzavot va g’o’za ekiladigan yerlarda,
shuningdek, ariqlarni tozalashda ketmon asosiy qurol bo’lib xizmat qilgan.
Xorazmda belkurak keng qo’llanilgan. Birinchi o‘rinda don ekinlarini yetishtirish
turgan. Boshoqli ekinlar (bug‘doy; arpa) asosan lalmikor yerlarda yetishtirilgan.
Sug‘oriladigan yerlarda sholi, jo‘xori, tariq, dukkakli ekinlar (mosh, loviya)
ekilgan. Don maxsulotlari bilan qishloq aholisi o‘z ehtiyojlarini va shahar
aholisi ehtiyojlarini to‘la qondiribgina qolmay, yetishtirilgan hosilning bir qismi
qo‘shni, chorva bilan shug‘ullanadigan ko‘chmanchi davlatlarga eksport qilingan,
1
Сиддиқов. C , Ахмедов. A , Ахмедов. B , ва бошқалар. “Амир Темур Жаҳон тарихида” Тошкент. “Шарқ”.
2001., B . 66.
26

buning evaziga chorvachilik maxsulotlari keltirilgan. Ikkinchi o‘rinda
bog‘dorchilik va uzumchilik turgan, bog‘dorchilik va uzumchilik mahsulotlarining
bir qismi, asosan quritilgan xolda (turshak, mayiz) tashqi savdoga chiqarilgan.
Uchinchi o‘rinda sabzavot va poliz ekinlari turgan. To‘rtinchi
o‘rinda chorvaga kerakli bo‘lgan beda va boshqa ozuqa ekinlari yetishtirilgan.
Tabiiyki, ekin turlari va ularni joylashtirish masalalari bilan shug‘ullanadigan
biron-bir ma'muriy mahkama yoki maxsus tayinlangan shaxslar bo‘lmagan. Bu
masala talab va ehtiyojlarni hisobga olgan. holda bozorgir mahsulot yetkazishga
intilishlar ta'sirida o‘z yechimini topgan. Shu sababli ayrim mahsulotlar bir yili
«serob» bo‘lsa, kelasi yili «taqchil» bo‘lgan. Qabila yoki urug‘ a'zolari
dehqonchilik, keyinchalik sug‘oriladigan dehqonchilik bilan o‘trok, xolda
shug‘ullana boshlagan uzoq zamonlardan boshlab amalda sug‘orish ishlarini
tashkil qilish, uni boshqarish sohasida yangidan-yangi ehtiyojlar tug‘ila boshlagani
aniq, va bu fikrga shubha qilmasa ham bo‘ladi. Turli-tuman sabzavot, meva va
poliz o’simliklari – piyoz, sabzi, bodring, qovoq, tarvuz, olma, olxo’ri, bodom,
anjir, olcha, nok, anor, shaftoli, o’rik, ko’p sonli va ajoyib navli uzumlar
muvaffaqiyat bilan o’stirilgan. Geografik xolati va yil fasllariga qarab
uning turli navlari ekilgan: gandumi obi (sug’orma bug’doy), gandumi safidcha
(ok bug’doy), gandumi surxoki (kizil bug’doy), gandumi surxoki baxori (baxorgi
qizil bug’doy), yirik donli ushtur dandon yoki tuya tishi. Tog’li joylarda
bug’doyning sovuqqa chidamli navlari yetishtirlgan. Movarounnaxrning asosiy
dexqonchilik rayoni doimo Zarafshon vodiysi bo’lib kelgan. Undan keyin
Qashqadaryo vodiysi turgan. Bu yerlarda xosil boshqa viloyatlarga qaraganda tez
pishgan va odatda shimolroqdagi shaxarlarga yetkazilgan. Xo’jand atroflarida xam
donli ekinlar yyetishtirlgan, biroq axoli extiyojni to’liq ta’minlamagani uchun xam,
uni mo’l xosil olingan Farg’onadan keltirilgan.
Manbalarda Shosh (Toshkent)ga tutash yerlar
ishlov berilganligi bilan ajralib turgani, Chag’oniyon viloyatida non arzon
bo’lgani, Qarshida xam yaxshi xosil olinishi xaqida xabar beriladi: “(Bu yerda)
bug’doy va qovunlar mo’l-ko’l” deb yozadi mualliflardan biri. Surxondaryoda
27

Termiz donli ekinlar yetishtiriladigan asosiy joylardan biri bo’lgan. Bu joydan
Amudaryo orqali Xorazmga bug’doy yuborilgan. Xorazmda eng ko’p xosil Vazir
degan joydan janub tomonidagi pasttekislikda yetishtirlgan. Bu yerda, Fargonaning
ayrim tumanlari singari, jo’xori yetishtirlgan, u keyinchalik Qo’qon juxori nomini
olgan. Yerlarning bir qismiga beda ekilgan.
Qishloq xo’jaligida, xususan, g’allakorlik, sabzavotchilik
va polizkorlik deyarli hamma ekin navlari yetishtirilgan. Bog’dorchilikka zo’r
ahamiyat berilgan. Shuningdek, arpa va tariq xam ekilgan. Uch turdagi don-
bug’doy, arpa va tariqning muallim, tolib, vaqf xodimlariga berilishi ko’pgina vaqf
xujjatlarida qayd etiladi. Donning uch navidan katta samarqandcha o’lchov
bo’yicha 24 man xajmida, masalan, mujavir -Ishratxona maqbarasining doimiy
nazoratchisi olgani 1464 -yil vaqf yorliqlarda qayd etilgan.1 Kambag’allar arpa va
tariqdan sof xolda va turli aralashmalar bilan non yopishgan. Yarim ko’chmanchi
axoli tariqni qatik bilan iste’mol qilgan. Mosh va no’xat barcha joylarda ekilgan.
O’rta Osiyoda eng keng tarqalgan ekinlardan biri guruch bo’lib, Amir Temur
zamondoshlaridan birining qayd etishicha, Samarqand tomonlarda “benixoya kop”
edi. Temur va temuriylar davri Movarounnaxrda texnik ekinlardan paxta muxim
o’rin tutgan. Tarixchilar qayd etishicha, u Samarqand yaqinidagi yerlar, Balx
atrofi, Shaxrisabz yaqinidagi sug’orilma yerlar va boshqa joylarda yetishtirlgan 1
.
Movarounnaxr qishloqlari va ko’pgina shaxarlarida
paxtadan ip-gazlama tayyorlanishi, shuningdek ko’pchilik xunarmandlarning
paxtadan muayyan gazlama turi tayyorlashga ixtisoslashgani bu ekinni xamma
joyda yyetishtirish kengayganidan guvoxlik beradi. Qishloqliklar o’z extiyojidan
orttirib, bu matolarning bir qismini keng iste’molchilar-shaxarliklar va saxro
axolisi orasida sotish maksadida xam ishlab chiqargan. Shuningdek, paxta
ytishtirishning tarqalganlishini shu narsa xam tasdiqdaydiki, yirik shaxarlarda
yaqin-atroflardan keltiriladigan paxtani saqlash va sotish uchun maxsus binolar
qurilgan. Tut daraxti, asosan ipak qurtlarini ko’paytirish va boqish uchun ekilgan.
Bu daraxtlar mevasi, qishda quritilgan xolda xam istemol qilingan. Tut ko’chati
1
Аҳмедов. Б – Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. Тошкент., “Ўқитувчи”., 1996. B .117.
28

odatda sug’orish kanallari, ariqlar bo’yiga ekilgan. Pilla xom ashyosi asosan
shaxarga keltirilib, undan turli matolar to’qilgan, Samarqand va Buxoroda pilla
sotadigan do’konlar bo’lgan. Bo’yoq olinadigan o’simliklar, jumladan qizil va
sariq ranglar olishda foydalanilgan ro’yan o’simligi yetishtirlgan.
Xina nafaqat tirnok bo’yash uchun kosmetikada, balki
sanoat axamiyatiga ega bo’lgan siyox, tayyorlash, kog’ozga tegishli rang bernshda
ishlatilgan. Xina dorivor vosita sifatida xam qo’llanilgan. Samarqand baxmali va
boshqa matolar, yozma qog’ozlarni bo’yashda ishlatiladigan qimmatbaxo qirmiz
bo’yog’i, extimol, O’rta Osiyoda xam tayyorlangan. U koshenil xashorati
tanasidan olingan, o’zi xam shu nomdagi kaktusda oziqlanib, uzoq issiq
mamlakatlardan keltirilgan. Eng keyingi davr manbalariga ko’ra, Buxoroda
“qirmiz nomli qimmatbaxo bo’yoq cho’ldagi uncha katta bo’lmagan daraxt
qurtlaridan olinadi”. Shaxar bozorlarida sotiladigan xushbo’y va dorivor
vositalarning ayrim turlari Movarounnaxr yerlaridan, boshqalari tashqaridan
keltirilgan. Bog’ va uzumzorlar katta yerlarni egallagan. Olma, nok, anor, shaftoli
va boshqa mevalarning xilma-xil turlari xaqida ko’plab asarlarning mualliflari
yozadi. Bu bog’lar Samarqand, Toshkent, Shaxrisabz, Termiz va boshqa
shaxarlarni qalin devor kabi o’ragan edi. Zayniddin Vosifiy Toshkent bog’larida
barq urib o’sgan gul va daraxtlar latofatini kuylagan. Xovuzli va
soya-salqin daraxtli, jildiragan jilg’ali ajoyib bog’lar axolining yuqori tabaqa
qismiga xizmat qilgan. Bunda maxsus reja bo’yicha ekilgan mevali va manzarali
daraxtlar va ko’plab gullar o’sgan. Asarlar mualliflari qayd etgan stirus ekinlar
e’tiborni tortadi. Amir Temur buyrug’i bilan tashkil etilgan bog’da limon
o’stirilgan, aniq materiallarning ko’rsatishicha, u boshqa zamonlarda xam
yetishtirlgan. Masalan, deyarli bir yarim asrdan so’ng Badriddin Kashmiriyning
ma’lumoticha, Buxoroning Jo’ybor degan joyida limon, xurmo va shamshod
daraxti o’sgan. Movarounnaxrda uzumning turli navlari yetishtirlgan.
Samarqandga yaqinlasharkan, Kastiliya elchisi Klavixo Temur davlati. poytaxtini
o’rab olgan bog’-rog’ va uzumzorlarni ko’rib xayratdan yoqa ushlagan: “Bu bog’u
rog’lar va uzumzorlar shunchalik ko’pki, shaxarga yaqinlashganing sari' baland
29

daraxtli o’rmonni va uning o’rtasida shaxarni ko’rasan”, deb yozadi u. Sohibkorlik
boshqa joylarda xam, jumladan Toshkent, Andijon atroflarida rivojlangan edi.
Turli uzum navlari, jumladan o’sha asrda eng yaxshi samarqandcha va toshkentcha
uzum navlari qatorida soxibi navi xam yetishtirlgan 1
.
Musallas tayyorlash rivoj topgan; darajasi turlicha bo’lgan musallaslar
tayyorlangan, buxorochasi ular ichida eng yaxshisi xisoblangan. Temur va
Ulug’bek tashkil etgan bazmi jamshid va tantanali qabullarda soqiy (may
quyuvchi) barchaning e’tiborini qozongan.Ulug’bek davrida mashxur bo’lgan
Bog’i maydonda o’simliklar juda oqilona joylashtirilgan. Bog’cha nomi bilan
ataluvchi bog’ barpo etilishi xam Ulug’bek nomi bilan bog’liq. Temuriylar davrida
chorbog’larning muayyan tartibda, yagona tarx asosida qurilgani malum. O’sha
davrda bog’dorchilikka doir qator risolalar yaratilgan. Shulardan biri Niyoziy
( boshqa manbalarda Fozil Hiraviy ) tomonidan yozilgan ,, Irshoduz ziroat fi ilmil
xirosat “ ( ekin ekish yo’riqlari va dehqonchilik ilmi) kitobidir. Mazkur asarning ,,
Chahor bog’ tarxi va uning imorati “ sarlavhali bo’limida chorbog’ qurish qoidasi
quyidagicha bayon etiladi. ,, Qoida shulki, chahorbo’ning atrofini devor tagidan
uch ziro ( bir ziro – 70 sm ) tashlab, bir ziro keladigan ariq qaziladi. Ariqning
devor tomondagi qirg’og’iga bir – biriga yaqinlashtirib safidori ( Samarqandni ar
ar teragi ) ekiladiki, ul hushnamodir 2
.
Kaju ( qarag’ay ) u qadar latofatli emas suning uchun u
darkor emas. Bog’ tarafidagi ariq qirg’og’iga safsan ( gulsafsar) ekish munosibdir.
Keyin yana yo’lak uchun uch gaz ( gaz 107 sm ) yo’l tashlab, bir zirolik ariq
qaziladi. Uning yo’lak tomonidagi qirg’og’iga safsan ekilib safidoridan 5 ziro
uzoqlkda bo’lgan uning pushtasiga zardoli ekiladi. Har ikki zardolining oralig’iga
guli sulh va shaftoli ekish munosibdur. Mazkur zardolinig har biridan bog’
ichkarisi tomon 5 zar oraliq tashlab yo zardoli ekib , uni payvand qiladilar, yo
uzum ekadilar. Shundan keyi oraliq oldiga xovuzga boradigan ariq chiqaziladi.
Uning qirg’og’iga hamishabahor, savsani rasmi va hanjari ekiladiki, ular
1
Шарафуддин Али Яздий – “Зафарнома” Тошкент., 1997. B. 58.
2
Ahmedov.B - “Amir Т emur” Т arixiy roman. Т oshkent., 1995. B.97.
30

hushnamodir. Mazku shohariqning har ikki qirg’og’I bo’ylabrahrav uchun atrofi
o’ralgan pushta tashlanadi. Sebargazo tomonda alohida – alohida baland chahor
chaman ajratiladi. Birinchi chaman – anor, ikkinchi – shaftoli, uchinchi – behi va
shalir , to’rtinchi – olmurut bo’ladi. Imorat kursisi atrofiga chinor , tol ,tut ekadilar.
Imoratning janub tomonidagi supaga olma ekiladi. Chunki issiq oftob kunlari olma
daraxti kunning taftini qaytaradi. Qishloq xo’jaligida poliz ekinlari katta
o’rin tutgan, ular “butun dunyoga eng yaxshi va eng mo’l-ko’l” deb xisoblangan.
“Movarounnaxrning xech bir yerida Buxorochalik ko’p va a’lo qovun
yetishtirilmagan”, deb yozgandi keyinchalik Bobur. “Miri Temur” deb atalgan va
Buxoronikidan shirinroq xisoblangan qovun navining yetishtirilishi, extimol,
Temur nomi bilan bog’liqdir. “Farg’ona Axsisida “miri Temur” nomli,
Buxoronikidan totli va nafis kovun navi bor”, deb yozadi Bobur. Xorazm
kovunlari, ayniksa ko’k tarnay navi juda ajoyib bo’lgan. Manbadan chiqarilgan
suvni suvdan foydalanuvchilar (dehqonlar)ga bo‘lib berishda mayda hududiy
qishloq, jamoalari muhim rol o‘ynagani ma'lum. Bunday jamoalarni Xorazmda
«jabdi», Zarafshon vodiysida «qo‘sh», Farg‘ona vodiysida «ketmon»,
Qashqadaryoda «paykal», Toshkent vohasida «tup» va hokazo deb atalgani
ma'lum. Ular bajargan ish va olinadigan suv o‘zaro bog‘liq bo‘lgan. Har qaysi
birlashgan jamoa o‘z rahnamosi yoki oqsoqoliga (jabdiboshi, qo‘shboshi,
tupboshiga.) ega bo‘lgan va u miroblar bilan hamkorlikda ishlagan, hashar ishlarini
tashkil qilishda yordam bergan, shunga o‘xshash ishlarni tashkil qilishda yuqori
ma'muriyat oldida javobgar hisoblangan.
Lekin bunday vertikal bo‘yicha yuqori ma'muriyat oldida javob
berish mas'uliyati qay darajada keng tarqalganligi to‘g‘risida aniqroq ma'lumotlar
yo‘q. Qizig‘i shundaki, bu lavozimlarni egallash uncha-muncha odamning qo‘lidan
kelavermasdi. Masalan, mirob lavozimiga, biron-bir qishloq dehqonlarining yoki
urug‘ vakillarining yig‘inida o‘z oralaridan ishbilarmon, sofdil va insofli odam
(odamlar) nomzod qilib ko‘rsatilib, demokratik usulda (ya'ni ovoz berish yo‘li
bilan) saylanardi va u ana shu qishloq aholisi oldida javobgar hisoblanardi.
mirobning vazifasiga manba (daryo, soy, anhor va h.)dan kanalga suv chiqarish,
31

uni ariqlar yordamida dalalarga haydab kelish va dehqonlarga bo‘lib berish bilan
bog‘liq barcha ishlarni (ariq kovlash, inshoot qurish, tozalash va ta'mirlash ishlari,
suvni bo‘lish kabi) bajarishda suvdan foydalanuvchi, ya'ni dehqonlarga yaqindan
yordam berish, ularni shu ishlarga tashkil qilish kiradi. Demak, mirob maxsus
amaliy bilim va tajribadan tashqari, shariat-odat qonun-qoidalaridan xabardor,
odamlarning boshini qovushtirib ishlatish qo‘lidan keladigan ish boshi ham
bo‘lishi kerak. Agar mirob o‘z ishining uddasidan chiqmayotgani
ayon bo‘lib qolsa, qishloq yoki urug‘ yig‘ilishi uni boshqa miroblikka da'vogar
kishi (dehqon) bilan demokratik usulda almashtirish imkoniyatiga bo‘lgan. Ariq
oqsoqoli odatda, bir nechta qishloq yerlari suv beradigan yirik kanal (ariq) boshida
turgan, uning qo‘l ostida bir nechta miroblar o‘z ariqlari ishiga boshchilik
qilganlar. Ariq oqsoqollari lavozimi dastlabki davrlarda miroblar ichidan eng
obro‘li ishbilarmonlari tanlab olingan va saylangan. Bu ham qishloqlar aholisi yoki
ularning vakillari ishtirokida yoki roziligida amalga oshirilgan. Ariq
oqsoqollarining vazifasiga asosiy kanal uning boshlanishida bajariladigan barcha
ishlar ( inshoot, to‘g‘on qurish yoki uni ta'mirlash, bosh kanal tozalash, ta'mirlash
va h.lar)ning vaqti va xajmlarini aniqlash, har qaysi mirob boshchiligida
bajariladigan ishlarning hajmi, vaqti, kerakli qurilish materiallari, ulov vositalari va
boshqalarni aniqlash va miroblar zimmasiga taqsimlab berish, bu ishlar bajarishda
yordam ko‘rsatish, barcha janjalli va niizoli ishlarni tezda bartaraf qilishda ularga
ko‘maklashishlar kirgan. Xullas, ariq oqsoqollari yoki qishloqlar
yoki urug‘lararo darajadagi lavozim bo‘lgan ular shunga yarasha obro‘-e'tiborga
ega bo‘lganlar. Zamonlar o‘tib ayrim hududlarda ariq oqsoqoli mirob lavozimlari
otadan bolaga meros bo‘lib qoladigan lavozimga aylangan, ularning bir nechta
avlod bo‘g‘inlaridan iborat shajaralari (dinastiyalari) ham paydo bo‘lgan. Lekin
ularning ishlariga jamoa ishtirokida baho berish, nazorat qilish hamma hollarda
ham asosan saqlanib qolavergan. Chorva mollari yetishtirish bilan bir qatorda
ularni tashqi savdoga ham chiqarganlar, transport va yer haydash ishlarida
xo‘kizlar, otlar, ikki urkachli tuyalardan keng foydalanganlar. Xo’jalikning asosiy
turlaridan biri chorvachilik edi. Mamlakating iqtisodiy hayotida ayniqsa yaylov
32

chorvachiligi: yilqichilik, qorako’lchilik, tuyachilik hamdapodachilik muhim o’rin
tutadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari hoh u dehqonchilik, hoh chorvachilik
mahsuloti bo’lsin, shubhasiz, oddiy mehnatkash xalqning og’ir va mashaqqatli
mehnati tufayli yetishtirilib, uning taqdimoti mamlakat aholisining ijtimoiy va
iqtisodiy munosabatlari mohiyatini anglatgan. Movarounnaxrda
qo’ychilik, asosan qorako’l va dumbali qo’y nasllarini yetishtirish juda
rivojlangan. Axolining yarim ko’chmanchi qismi ko’p sonli qo’y podalariga egalik
qilgan. O’troq axoli ham qo’y boqqan. Temuriyzoda Badiuzzamon Mirzoga
Zunnun Arg’un birvarakayiga 40 ming qo’yni in’om etgan. Andijon qal’asini
ximoya etganlar va ular yaqinlariga Xo’ja Mavlono Qozi 18 ming qo’yni ulashib
bergan. Qo’ylarning nasl tarkibi turlicha bo’lgan. Bu nasllardan biri boqiladigan
maydon xududining kengayishi, extimol, Temur yurishlari bilan bog’lik bo’lib,
Xisori naslli qo’ylarga yaqin bo’lgan bu qo’ylar bir paytlar Volga bo’yi, Bulg’or,
Oltin O’rdada yetishtirlganligi aniqlangan. Bular dumbali qo’ylar guruxiga
kiritiladi. Xo’jalik xayotida yilqichilikka muxim o’rin ajratilgan. Turli nasldagi
otlar, jumladan “o’zbek”, “turkman”, “arab” va boshqalar ko’paytirilgan, yurg’a
otlar juda qadrlangan. “Bu yerlarda otlar chidamliligi bilan mashxurdir” 1
.
Shoshilinch xabar yetkazish uchun tez chopishga moslangan otlardan
foydalanilgan. Xar bir bekatda maxsus kishilar otlarga qaragan. Otlarni asosan
ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi axoli yetkazib turgan, biroq o’troq axolining
ko’pchiligida anchagina otlar bo’lgan. Ot gushti va sutidan U rta Osiyo axolisi
keng foydalangan. Biya sutvdan ayniksa issik xavoda yokimli bo’lgan kimiz
tayyorlangan. Ot gushti sevimli ozikovkat maxsulotlaridan biri bo’lgan. Uning turli
bulak va a’zolaridan xar xil taomlar tayyorlangan. Chorvachilik go’sht, yog’, sut,
jun va teri bergan. U ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi axoli xayotida muxim
o’rin tutgan. Jamiyat xayotida va ayniqsa xukmron tabaqa muxitida ovchilik
muayyan o’rin tutgan. Temur, Ulug’bek va sulolaning boshqa vakillari ov bilan
mashg’ul bo’lishgan. Bu ular uchun ko’ngil ochar mashg’ulot, xarbiy yurishlar
oralig’idagi dam olish, davlat ishlaridan bo’sh paytda xordiq chikarish bo’lgan.
1
Бўриэв О . Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё . Тошкент .,1997. B.87.
33

Ular ov qushlari va itlari bilan bir kancha a’yonlari davrasida ovga chiqishgan.
Maxsus kiyikchilar podshox ov qilishi uchun
mo’ljallangan joylarda qush va xayvonlarni qo’riqlagan. Samarqand tumanlaridan
Afarikent suv qushi ovlash uchun eng yaxshisi xisoblangan. Movarounnaxriing
madaniy voxasi ko’chmanchi dasht bilan yonma-yon edi. Qadimdan O’rta Osiyo
voxasining o’trok dexqon axolisi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi xalqlar bilan
munosabatda bo’lishgan. Bu ularning iqtisodiy va etnik madaniy jixatdan o’zaro
ta’sirini vujudga keltirdi.
34

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkunki. O’rta Osiyo mintaqasi qadimdan boy
tarihga ega. Bu diyor So’g’diyona, Baqtrya, Xorazm kabi ulkan davlatchilik, Kir
II, Doro I, Aleksandr Makedonskiy kabi yirik bosqinchilikni va o’z navbatida
ulkan madaniy aloqalarni boshidan o’tkazdi. Ammo asrlar osha sayqallanib,
rivojlanib kelgan milliy davlatchilik, madaniyat, memorchilik, hunarmandchilik
mo’g’ullar bosqini davrida tanazzulga yuz tutdi. O’rta Osiyo o’z boshidan ulkan
madaniy inqirozni boshidan kechirdi. Ana shunday paytda Amir Temur saltanati
yuksak davlatchilik ta’limoti yaratilgan bosqich sifatida o’ziga xos ahamiyat kasb
etdi. Saltanatda joriy etilgan boshqaruv asoslari o’z davrida nafaqat mamlakatda
istiqomat qilayotgan kishilarning manfaatlari hamda farovonligi uchun xizmat
qilgan, balki g’arb va sharq davlatlari o’rtasidagi munosabatlar, halqaro hayotning
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy barqarorligi, rivojiga ham samarali ta’sir ko’rsatgan.
Amir temur buyuk saltanat barpo etgan, ammo ayni zamonda ulug’
hukmdorning o’zi ana shu buyuk saltanatning parchalanish jarayonnin ham hali
tiriklik davridayoq boshlab bergan edi. Chunki Temurnig o’zi Farg’onani hisobga
olmaganda Movorounnahrni hech kimga bermasdan qolgan hududlarni to’rt qism –
mulkka bo’lgan. Bu ulus mulklar nomigagina markaziy hoimyatga bo’ysunar edi.
Aslida esa o’ziga xos mustaqil davlat bo’lib olgan. Suyurg’ol qilib berilgan yer
mulklar Oliy hukumatning farmoni bilan Avloddan – avlodga o’tavyergan. Bu hol
buyuk saltanatning bo’laklarga bo’linib ketganligining asosiy sababidir. Ana shu
ma’noda Temur salanati shaklan buyuk va qudratli bo’lib k’rinsa-da, aslida uning
iqtisodiy asoslari mustahkam asosga qurilmagan edi. Suyurg’ol Amir Temurgacha
xam mavjud edi. Temur davrida esa u keng rivojlandi.
Harbiy yurishlar tufayli Amir Temur xukmronligiga juda katta xududlar
o’tdi. Egallangan viloyatlarni amir suyurg’ol asosida boshqarishga asosan o’z
o’g’illari va nevaralarig’i berar edi. Soliq daxlsixligi bu o’rinda xarbiy va davlat
xizmati bilan shartlangan. Amir Temur va uning temuriylar davrida yerning
ma’lum qismi vaqf etib berilgan. Vaqf yerlar diniy, xayriya, madrasa, o’quv va
35

boshqa muassasalar foydasiga tashkil etilgan. Mexnatkash axoli o’rtasida esa
vaqfkor yerlar nomi bilan yuritilgan. Amir Temur va temuriylar davrida
Movarounnaxr va Xurosonda juda ko’p masjid, madrasa, maqbara va shifoxonalar
barpo qilinib, juda katta dexqonchilik yerlari vaqf qilingan. Odatda, yer va suvdan
tashqari ko’plab do’kon, korxona, tegirmon, objuvox, boxor, karvonsaroylar xam
vaqf qilinib, ulardan tushgan daromad masjid, madrasa, shifoxona va
xonaqoxlarning ta’miri, jixozi, mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga
beriladigan nafaqalar xamda langarxona (musofirxona) va shifoxonalarni kundalik
xarajatlari uchun sarf etilgan. Nazariy jixatdan vaqf yerlar daxlsiz sanalsa
xam amalda bu qoidaga xar doim rioya etilmagan. Dexqonlar mamlakat
axolisining asosiy qismini tashkil etar edi. Barcha soliq to’laydigan axoli kabi ular
“ra’iyat” atamasini olgan, biroq mulkiy munosabatqa turli ijtimoiy qatlamga ajralar
edi. Dehqonchilik asosan sug'oriladigan hosildor yerlarda va lalmi dehqonchilik
uchun qulay bo'lgan adirlar, tog' va tog' oldi hududlarida rivojlangan edi. Yerda
mehnat qiladigan kishilarning asosiy qismi kambag'al qishloq aholisi bo'lib, ular
o'z yer maydoniga ega bo'lmasdan, ijaraga olingan yerda dehqonchilik qilib kun
kechirgan. XV asrda temuriylar davrida dunyoviy mulkdorlarninggina emas, balki
ruxoniy mulkdorlarning xam yer-mulklari juda ko’payib, kattalashib ketdi.
Abusaid zamonida yuqorida nomi aytilgan Xo’ja Axrorning qulida juda katta yer-
suv to’plana boshlaydi. lekin mamlakatda iqtisodiy va madaniy hayot yuksak
darajada saqlanib qoldi. Temuriyzodalar o’rtasidagi
o’zaro urushlar, birodarkushliklar nafaqat quyi tabqka ahlining, balki yirik
zodagonlarning ham noroziliklariga sabab bo’ldi. Temuriylar davlatidagi siyosiy
tarqoqlik, ayrim hukmdorlarning ajralib, mustaqillikka intilishi bu davlatning
yemirilishiga olib keldi. Natijada Amir Temur asos solgan ulkan saltanat
tanazzulga yuz tutdi va tugatildi. Lekin shunday bo’lsada Temur boshlab bergan
obodonchilik ishlarini uning avlodlari ham davom ettirdi. Hususan bu davrda ham
yerga egalik qilish munosabatlari bir muncha yahshilandi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2021.
2. Каримов И.А. Амир Темур ҳақида суз. Тошкент, “Узбекистон”, 1996.
3. Шарафуддин Али Яздий – “Зафарнома” Тошкент., 1997.,
4. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T. G‘.G‘ulom .
1996.
5. Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. T. О‘zbekiston . 1996.
6. Керен. Л, Саидов А. Амир Темур ва Франция. - Тошкент: Адолат, 1996.
7. Бўриэв О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий
Осиё.Тошкент.,1997.
8. Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент:
Қомуслар бош тахририяти, 1994.
9. Амир Темур ва унинг дунё тарихидаги ўрни. Халқаро конференция
материаллари. - Самарқанд: 1996.
10. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли. Тошкент., 1968.
11. Бўриэв О . Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий
Осиё . Тошкент .,1997.
12. Сиддиқов, А.Ахмедов, Б.Ахмедов ва бошқалар. “Амир Темур Жаҳон
тарихида” Тошкент. “Шарқ”. 2001.,
13. Қодиров А . Ўзбекистон ирригацияси . – T.: ,, O’zbekiston “.1998.
14. Ziyoyev H. Buyuk Amir Temur saltanati va uning taqdiri. T.:Ma’naviyat .
2008
37

Ushbu Kurs ishida Temuriylar davlatida yer-suv munosabatlari yoritilgan

Sotib olish