Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	23 Mart 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni

Sotib olish

Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi
o’rni
R e j a :
I. Kirish:---------------------------------------------------------------------------3-5
II. Asosiy qism---------------------------------------------------------------------6-7
1.1. Amir Temur hayoti. Xalqaro munosabatlar, diplomatiya
v a tashqi sa v do -----------------------------------------------------------7-10
1.2. Misr s ultonlari b ilan d iplomatik m unosabatlar --------------10-23
1.3. X ito y va H indiston bilan munosabatla r------------------------23-25
1.4. Ye vropa mamlakatlari bilan diplomatik munosabatlar ----26-28
Xulosa--------------------------------------------------------------------------------29-31
Foydalanilgan adabiyotlar-------------------------------------------------------32
2

Kirish
Jahon tarixi zamirida ko’hna sharq tarixi alohida o’rin egallaydi.
Ma’lumki, har bir davr o’zining tarixiy shaxslarini yaratgan va mazkur shaxslar
tarix silsilasini vujudga keltirganlar. Binobarin, Markaziy Osiyo xalqlari tarixini
o’rganishda Temur va temuriylar davrini mufassal o’rganmay turib bu
mintaqaning tarixiga baho berish mumkin emas. Zero Markaziy Osiyo xalqlari
tarixida Temur va temuriylar davri mamlakatning siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy rivojlanish jarayonida ulkan ijobiy burilishlar davri bo’lgan.
Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san’ati, ko’p asrlar davomida Sharqu
G’arb davlatlariga o’rnak va andaza bo’ldi. Uning zamonida madaniyat, ilmu
fan, me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa sheriyat beqiyos rivoj topdi.
Xalqimizning ko’p takomiliga yetdi. Amir Temurning madaniyat va din
ahillariga ko’rsatgan cheksiz muruvvati ayniqsa ibratlidir.
Uzoq yillar mobaynida mustamlaka iskanjasida kun kechirgan xalqimiz
o’z vatandoshini qadrlash, uning tarixiy mavqeyini munosib o’ringa qo’yish
imkonidan mahrum edi. Muhtaram prezidentimiz Toshkent shahrida
sohibqiron Amir Temur haykalining ochilishiga bag’ishlangan tantanada
so’zlangan nutqda “Amir Temur nomi tariximiz sahifalaridan qora bo’yoq bilan
o’chirildi, unutishga mahkum etildi. Maqsad xalqimizning yuragidan milliy
ong, milliy g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish
edi. Lekin o’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z bahodirlarini unutmadi, hamisha
yuragida, qalb to’rida saqladi 1
” deb faxr bilan aytib o’tgan edi.
Bizning bugungi asosiy vazifamiz shundan iboratki, asrlar davomida
dunyoning turli mamlakatlarida Amir Temur merosiga boshlab yirik ilmiy
markazlarda haqiqatgo’y olimlar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarni chuqur
o’rganishimiz, manbalar hamda chet el tarixchilari tamonidan yaratilgan
1
Каримов И.А. ЭҲТИРОМ. Тошкент шаҳрида соҳибқирон Амир Темур ҳайкалининг очилишига
бағишланган тантанада сўзланган нутқ, 1993 йил 31 август. Т: 1. Т., Б. 354-356.
3

kitoblarni tarjima qilishimiz, xalqimizga, kelgusi avlodimizga tarixni xolis va
haqqoniy o’rgatuvchi darsliklar sifatida, bizning faxru iftixorimiz sifatida
taqdim qilishimiz kerak.
Darhaqiqat, tarix har bir mamlakatni ko’zgusidir. Bunda xato va
kamchiliklar, yutuqlar yaqqol namoyon bo’ladi. Tarixchi Sharofiddin Ali
Yazdiyning tarix faniga bergan ta’rifi bir muncha diqqatga sazovordir. U
jumladan tarix fanini sharafli va oliy martabali deb hisoblaydi.
Mavzuning dolzarbligi: sharq sivilizasiyasi uchoqlaridan biri bo’lgan
Turon zamin tarixining har bir davri o’ziga xos tarixiy taraqqiyotni o’zida aks
ettiradi. Bu tarixiy taraqqiyot silsilalarida qanchadan-qancha davlatlar paydo
bo’lgan, rivojlanib yuksalgan va barham topgan. Shu jumladan O’zbekiston
tarixida Amir Temur tomonidan asos solingan Temuriylar davlati katta
ahamiyatga ega. Bu davrni manbalar asosida o’rganadigan bo’lsak, Mag’ribdan
Mashriqqacha bo’lgan hududida paydo bo’lgan imperiya jahon sivilizasiyasida
katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Aynan imperiya asoschisi Temur o’zi zabt etgan mamlakat ilm ahlini
poytaxt shahar Samarqand atrofida jamlagan. O’rta Osiyo san’atining ko’zga
ko’ringan tadqiqotchilari san’atshunos fanlari doktori L.I.Rempel va
G.A.Puganchenkovalar har tamonlama olib borilgan tekshirishlar natijasida
XIV asr oxiri va XV asr boshlarida umuman Movarounnahr xususan
Samarqandda yangicha ilmiy muhit yuzaga kelganligini qayd etadilar.
«Movarounnahr O’rta Osiyo hamda O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarining
rivojlangan badiiy tafakkurini o’zida ifodalagan edi 2
».
Ilm ahli, shoirlar, olimlar, tarixchlar, usta me’morlarning eng sara
nomoyondalari «Sayqali ro’yi zamin»-Samarqandga yig’ildi.
2
Г.Л.Пугаченкова, Л.И.Ремпель «История искусств Узбекистана с древнейших времен до середин
двятнадцатого века». М., «Искус c тва» ,1965, 309.
4

Bugun dunyoning qariyb 50 mamlakatida temurshunos olimlar faoliyat
ko’rsatmoqda. Temur va temuriylar davri haqida ko’plab kitoblar nashr
etilmoqda.
Akademik V.V. Bartoldning xaqqoniy ravishda qayd etishicha
Samarqand Temurning fikriga ko’ra dunyoning eng nomdor shahri bo’lishi
kerak edi. Samarqand atrofida qator qishloqlar bunyod etilib, musulmon
mamlakatlari bosh shaharlari: Bag’dod, Damashq, Misr (Kohira), Sheroz,
Sultoniya nomlari berilganligi yuqoridagi fikrning ifodasi edi.
Temur ulkan xududda temir intizom asosiga tayanib o’z davlatini barpo
etdi va o’ziga xos ilmiy muhit yarata oldi.
Shu o’rinda Amir Temurning yurtimiz tarixida tutgan o’rni qanchalik
yuqori ekanligini anglash yosh avlodlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash
uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim deb bilaman. Bu xususida quyida o’z
fikrimni bayon etdim.
Amir Temur
(1336-1405)
5

Amir Temur Kesh (Shahrisabz) shahri yaqinida Xo’jailg`or qishlog`i
(Yakkabog` tufadni)da 1336-yil, 9-aprel kuni tavallud topgan. Uning to`liq ismi
Amir Temur ibn Amir Tarag`ay ibn Amir Barqul. Amir Temuming onasi
Takina xotun Kesh yurtining obro`li beka (bek og`o)laridan hisoblangan. Uning
otasi Amir Tarag`ay barlos urug`ining oqsoqollaridan bo`lib, ajdodlari Kesh va
Nasaf viloyatida o`z mulklariga ega bo`lgan va bu yurtda hokimlik qilgan.
Amir Temurning yoshligi ona yurti Keshda kechdi. Yetti yoshga to`lgach,
otasi uni o`qishga beradi. Shayx Shamsiddin Kulol Temurbekning piri bo`lgan.
U yoshlik chog`laridanoq chavandozlik va ovga ishqiboz bo`lib, kamondan
nishonga o`q uzish, ot choptirib turli mashq va harbiy o`yinlar bilan mashg`ul
bo`lishni yoqtirar edi. Shu asnoda Amir Temur tulporlarni saralab ajrata
oladigan mohir chavandoz va dovyurak bahodir sifatida voyaga yetadi. Uning
atrofiga bolalikdagi do`stlari va maktabdoshlari to`planishib, birgalikda mashq
qilar, musobaqalarda ishtirok etishar, asta-sekin navkar bo`lishib, harbiy
guruhga birlashib shakllana borishardi. Bu guruh orasida Abbos Bahodir,
Jahonshohbek, Qimori Inoq, Sulaymonshohbek, Sayfuddinbek va boshqalar
bo`lgan. Keyinchalik ular Amir Temurning safdoshlariga aylanib, uning
qo`shinida lashkarboshilik darajasigacha ko`tarilganlar. 1370-yilda
Samarqandni hokimyat poytaxti deb belgilaydi 3
.
Xalqaro munosabatlar, diplomatiya v a tashqi sa v do
Qudratli buyuk davlat barpo qilgan Amir Tеmur bunday davlatning
iqtisodiy jihatdan ravnaq topishini g’alabalarga olib kеluvchi harbiy yurishlar
bilangina ta'minlab bo’lmasligini yaxshi his etardi. Movarounnahrning
markazida, stratеgik jihatdan qulay joylashgan Samarqand shahrini poytaxt
sifatida tanlar ekan, u Buyuk Ipak yo’lida joylashgan, Uzoq Sharqni musulmon
dunyosi hamda Еvropa bilan bog’lovchi bu shahar ulug’vor inshootlari,
dabdabali saroylari, saroy ahlining tantanavor kiyimlari bilan mеhmonlarni
3
Ma’naviyat yulduzlari “o’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Toshkent 2011-yil. 158-bet
6

hayratga solishi lozim, dеb hisoblardi. Bundan tashqari, Samarqand azaldan
ilm-fan va ma'rifat markazi bo’lib kеlgandi. Mo’g’ullar davrida shaharning
ilmiy va madaniy an'analari buzilgandi. Shu bois hukmdor shaharning o’sha
an'analarini qayta tiklash orqali yuqorida ko’zlagan maqsadiga erishishga jazm
qildi.
Bunga Movarounnahrni iqtisodiy va siyosiy hayot markaziga
aylantiribgina erishish mumkin edi. Buning uchun esa G’arb mamlakatlari bilan
Xitoy o’rtasida o’tmishda mavjud bo’lgan asosiy karvon yo’llarini tiklash va
jonlantirish zarur edi 4
.
Egеy va O’rta dеngiz sohillaridan to Xitoy chеgaralarigacha, Dashti
Qipchoqdan Arabiston dеngizigacha bo’lgan oraliqda ulkan saltanat barpo etib,
Sohibqiron, avvalo Buyuk Ipak yo’lining karvon so’qmoqlarini bosqinchilar
hujumidan muhofaza qildi.
G’arbiy Eron, Iroq, Suriya va Sharqiy Anatoliyada bosqinchilar ayniqsa
ko’p edi. Bungacha ana shu mamlakatlardan o’tadigan yo’llar xavfli bo’lganligi
uchun nafaqat savdo karvonlari qatnovi, balki musulmonlar uchun farz
hisoblangan haj amalini bajarish ham amri mahol bo’lib qolgan edi. Buyuk Ipak
yo’lining yopilib qolgan karvon so’qmoqlari Amir Tеmur iqtidori sharofatidan
qayta tiklanishi tufayli Movarounnahrga turli mamlakatlardan sarmoya va mol
oqib kеla boshladi. Bunda, birinchi navbatda, Movarounnahrning Samarqand,
Buxoro, Aksikеnt, Andijon va boshqa shaharlaridan chiqqan savdogarlar faol
qatnashdilar.Yurtimiz savdogarlarini Xitoy, Hindiston, Qrim, Kichik Osiyo va
Shimoliy Afrikaning poytaxt shaharlari portlarida ko’rish mumkin edi. Savdo-
sotiqning jadal rivojlanishi bu mintaqa taraqqiyotini ko’p jihatdan
ildamlashtirdi. Xazina to’la boshladi. Amir Tеmur imkon qadar ichki savdoga
ham, tashqi savdoga ham qulay sharoit yaratdi. O’rta asrlarda savdo bilan
diplomatiya uyg’unlashib kеtgan edi. Savdo va diplomatiya munosabatlarini
4
Mualliflar jamoasi “Amir Temur jahon tarixida” Toshkent, SHarq 2001. 111-bet
7

kеngaytirish maqsadida Amir Tеmur karvon yo’llarini obodonlashtirdi.
Manzillar va karvonsaroylar barpo etdi.
U poytaxtga yoki harbiy o’rduga kеtayotgan savdogar va elchilarning bеto’xtov
yurishi uchun sharoit yaratilishini talab qilardi. Shu maqsadda karvon yo’llarida
joriy etilgan yomchilik (aravakashlik) xizmati harbiy intizomga bo’ysundiridi.
Chunonchi, har 30 chaqirim masofada bir nеcha yom otlari bilan yomchi
(aravakash) turgan.
Klavixoning shohidlik bеrishicha, agar biror sabab bilan yom otlari
bo’lmay qolsa, u holda elchi istagan yo’lovchining, hatto davlat arbobining ham
otini olib qo’yish huquqiga ega edi. Kеltirilgan bu dalil Amir Tеmur davlatining
hamma еrida yomchilik xizmati yaxshi yo’lga qo’yilganligini hamda aloqa
yo’llari ishonchli va xavfsiz ekanligini ko’rsatadi: «Ularga (Kastiliya
elchilariga) tеz yurish uchun har kuni yangi otlar bеrishardi, chunki,(buyuk)
sеnorning (Amir Tеmurning) buyrug’i bilan har bir kunlik yo’lda ot
saqlanadigan joylar hozirlangan, bir joyda yuzta, boshqa yеrda ikki yuzta ot
bo’lib, uning yurtidagi barcha yo’llar to Samarqandgacha shunday tartibda edi.
Agar sеnor kimnidir biron еrga yuboradigan bo’lsa yoki kimdir uning huzuriga
8

kеlayotgan bo’lsa, ular bu otlardan foydalanishi va otlar kеchayu kunduz tеz
chopishi kеrak edi. Odamsiz yo’llarda ham aholi zich yashaydigan joylarda ham
otlar tayyor turardi. Kimsasiz joylarda sеnor yaqinroqdagi shahar va qishloqlar
aholisi ot va oziq-ovqat kеltirsin, dеb katta karvonsaroylar qurdirgan. Otlarni
parvarishlab turuvchi maxsus odamlar bo’lib, ular ancho (yomchi) dеb
yuritilgan. Shunday qilib, podshoga xabar kеltirgan choparlarning otlari egar-
jabduqlaridan еchilib, boshqa, dam olib turgan otlar bilan almashtirilardi.
Choparlar kеtayotganlarida ancholardan bir-ikki kishi ularning otlariga qarab
borardi. Ular podsho otlari turgan navbatdagi bеkatga еtib kеlganlarida ilgari
almashtirgan o’z otlarini olib qaytishadi va yo’lovchiga boshqa ancho
hamrohlik qiladi. Shunga qaramay, yo’lda biror ot banogoh horib qolsa, duch
kеlgan boshqa bir yo’lovchini otidan tushishga majbur qilardilar va otini olib
qo’yib, podsho otlarini dam olishga qoldiradilar. Ularning odati shundayki, agar
biror otliq yo’lda kеtayotgan bo’lsa, u elchi sеnorning huzuriga kеtayotgan
odamga otini bеrishi shart, chunki u sеnorning huzuriga kеtayapti yoki uning
buyrug’ini bajarayapti. Mabodo yo’lovchi e'tiroz bildirgudеk bo’lsa, u bu
bеodobligi uchun boshi bilan javob bеradi, zеro sеnorning buyrug’i shunday.
Lozim bo’lsa, hatto askarlarning ham otlari olib qo’yiladi. Bu (Kastiliya)
elchilar o’zlari va o’z odamlari uchun bir nеcha marta shunday otlarni olib
qo’yib, ularni (egalarini) otlarni qaytib olishlari uchun o’z ortidan kеlishga
majbur qilganlar. Aytadilarki, agar kеrak bo’lsa, nafaqat oddiy odamlarning,
balki hatto sеnorning katta o’g’lining ham otini olish mumkin bo’lgan.
Elchilarga aytdilarki, avval shunday bir voqеa bo’lgan: buyuk sеnorning
huzuriga kеtayotgan elchilar uning katta o’g’lini otidan tushishga majbur
qilganlar. Faqat bu yo’lgina emas, balki uning butun mamlakatidagi yo’llar
shunday otlar bilan ta'minlanganki, shunday tеz yurish tufayli podsho bir nеcha
kundayoq o’zining barcha mulklaridan va tеvarak-atrofdan xabardor bo’lishi
mumkin».
9

Shu ma'noda Amir Tеmur davri xalqaro munosabatlari va diplomatiyasi
mag’zini chaqishda eng avvalo, o’sha zamondagi jahon siyosiy, iqtisodiy,
mafkuraviy manzarasini bilib olishga to’g’ri kеladi. Zеro, Amir Tеmur dunyo
miqyosida ot o’ynatgan siyosatchi va diplomatdir. Dеmak, biz, avvalo, ana shu
«o’yin maydoni»dagi ahvolni, past-balandliklarni, qonun-qoidalarni bilib
olishimiz kеrak. Shundagina Amir Tеmurning har bir muayyan vaziyat yo
masalada tutgan siyosati va yondashuvining sabablarini ko’ra olamiz. Bu o’z
o’rnida Amir Tеmur davri davlatimiz tashqi siyosati va diplomatiyasining
mohiyatini anglash uchun yo’l ochib bеradi 5
.
M isr sultonlari bilan diplomatik munosabatlar
Amir Tеmurning Misr mamluklari bilan bo’lgan siyosiy munosabatlari
diplomatik nuqtai nazardan juda ibratlidir. XIV asr oxirida vujudga kеlgan
muayyan xalqaro vaziyat tufayli Osiyo, qisman Afrika va Еvropa hududida
Usmonli Turkiya, Amir Tеmur davlati, Misr mamluklar saltanati va Oltin O’rda
eng qudratli davlatlar sifatida siyosiy maydonga chiqdi. 1382 yili Misrda
hokimiyat tеpasiga kеlgan Sulton az-Zohir Barquq boshliq chеrkas mamluklari
davlati tarkibiga kirgan Suriya, ularga tobе' Iroq va muqaddas sajdagohlar
makoni Xejoz bilan birgalikda qudratli kuchga aylangan bo’lib, Sharqdagi
qo’shni mamlakatlar uchun himoya vazifasini ham o’tardi. Shu sabab qator
mamlakatlar va amirliklar mamluklar davlatini e'tirof etib, uning himoyasiga
umid bog’lagan holda mamluklar davlati bilan sulh tuzishga shoshildi.
Markaziy Osiyoda Amir Tеmur markazlashgan yirik davlat tuzib, uning g’arbiy
sarhadlarida nufuzi oshaborgach, bu harakat ayniqsa kuchaydi. Amir Tеmur
davlatining qudrati va nufuzi orta borishi bilan Misr mamluklar saltanatiga ko’p
qo’shnilar murojaat qilib, yordam so’ray boshladilar. Masalan, Sinjar,
Qaysariya va Takriyt hokimlari 1383 yili Misr Sultoniga maktub yo’llab,
xutbani uning nomi bilan o’qiganlarini bildirganlarida. Sulton Barquq darhol
ularni o’z noiblari etib tayinladi O’z navbatida, aytish joizki, bu voqеalar Amir
5
Azamat Ziyo O’zbek davlatchiligi tarixi Toshkent sharq 2000. 209-bet
10

Tеmurning ba'zi arab mamlakatlari hududlarida paydo bo’lishi bilan bir vaqtda
to’g’ri kеldi. Jumladan, 1386-yili Sohibqiron qo’shinlari Tabriz shahrini qamal
qilib, undan Qora Yusuf turkmanni haydab chiqarib, shaharni egallaganida Iroq
hokimi Sulton Ahmad ibn Uvays Jaloyir bunga ko’p ham e'tibor bеrmay,
mamlakat ichkarisiga - Bag’dodga chеkinish bilan chеgaralandi, ayni vaqtda bu
voqеalar yaxshilikka olib kеlmasligini his qilib, turkman Qora qo’yunlilar
qabilasining boshlig’i Qora Yusuf va bir qator arab yo’lboshchilari bilan Amir
Tеmurga qarshi bitim tuzdi. Shu bilan birga, 1388 yil oxirlarida Amir Tеmur
qo’shinlari Tabrizdan chiqib kеtganlarida Qora Yusuf Misr sultoni Barquqqa
maktub yo’llab, Tabrizda uning nomi bilan pul zarb etib, masjidlarda uning
nomi bilan xutba o’qilayotganini bildirdi va o’zini Sultonning Tabrizdagi noibi
etib tayinlanishini so’radi. Iroq hokimi Sulton Ahmad ibn Uvays badaxloqligi
bilan tanilgan bo’lib, fisqu fujur va buzuqlikka mukkasidan kеtgan edy. Ayni
vaqtda, u hokim sifatida mamlakatni yomon idora qilar edi, haddidan oshib,
hatto birodarlariga ham zulm o’tkazib, harbiy boshliqlar va amirlarni muttasil
tahqirlab, ra'iyatta rahm-shafqat qilmay, g’oyat adolatsizlik va nohaqlik bilan
hukm yuritardi. Undan tashqari, Qora Yusuf bilan birgalikda karvonlarni va
hojilarni talab, karvon yo’llarida qaroqchilik ham qilardi. Shu bois Bag’dod
ahli, najot izlab Amir Tеmurga maktub yo’lladi va uni Sulton Ahmadga qarshi
yurishga undadi. Ustiga-ustak Sulton Axmad o’lgudеk xasis bo’lib, bir nеchta
sandiqqa joylab qo’yilgan mol-davlati va javohirlaridan xavotirda edi.
Hammadan ko’ra u soqchilari mamluklardan ko’p xavfsirardi. Shu bois o’z
bеxatarligidan tashqari, mol-dunyosi va qimmatbaho boyliklarini qay tarzda
qutqarish haqida mudom bosh qotirardi. Shu mulohazalarga ko’ra, o’z
ittifoqdoshi Qora Yusuf va Damashqda hukm yuritayotgan mamluklar bilan
doimiy aloqada bo’lib turdi. Bir guruh maxsus navkarlarni uchqur otlar bilan
ta'minlab, ular zimmasiga o’zi, oila a'zolari va boyliklarini qo’riqlashni, zarurat
tug’ilgudеk bo’lsa, qochishga tayyor turishlarini topshirgan. O’z hududlari
chеgarasida poytaxt Bag’doddan 140 kilomеtr masofada xabarchi kabutarlar
11

bilan o’z kuzatuvchilarini ham ko’yganki, ularga Amir Tеmur qo’shinlari
yaqinlashuvi haqida Sultonni o’z vaqtida ogoh qilish topshirilgan edi. Shu
voqеalar jarayonida Amir Tеmur Mordin hokimi Majdiddin Isoga maktub
yo’llab, uni o’z huzuriga kеlishga da'vat qildi. Lеkin Mordin hokimi Misr
sultonining qo’llab-quvvatlashidan umid qilib, uning ruxsatisiz Amir Tеmur
huzuriga bora olmasligi to’g’risida o’z uzrini bildirdi. Bunday javobdan
g’azablangan Amir Tеmur unga ikkinchi marotaba xat yo’llab: «Sеning
yеrlaring ustidan hukm yuritishga Misr Sultonining hеch bir haqqi yo’q» dеgan
uzil-kеsil fikrni bildirdi hamda xat yo’llashdan maqsad Mordin hokimi bilan
do’stona munosabatlar o’rnatish ekanligini uqdirdi. Amir Tеmur bu xolis niyatli
maktub bilan birga qimmatbaho sarpo, oltindan ishlangan buyumlar, javohirlar
va ko’pdan-ko’p dinorlar ham yubordi. Mordin hokimi yuqoridagi muloqotlar
haqida Misr Sultoni Barquqqa xabar еtkazish taraddudida bo’lganida 1393 yili
Amir Tеmur kutilmaganda orqaga qaytib g’arb tomondan Bag’dod ustiga hujum
qildi. Sulton Ahmad ibn Uvays Amir Tеmur qo’shinlari hujumi kutilayotgan
shaharning g’arbiy tomonidagi ko’prikdan o’tib, uni buzdirib tashladi va sahar
chog’i o’z xonadoni a'zolari, xotinlari va boyliklarini olib shaharni tark etdi.
Bag’dodni muhosara qilish 1393 yil iyul oyida boshlanib, ikki oy davom etdi va
shahar egallash bilan tugadi. Muhosara chog’idagi shiddatli janglarda ko’p
odam halok bo’ldi, shaharning talay qismi, jumladan, dеvorlari, masjidlar va
bozorlar vayron etildi 6
.
Amir Tеmur Sulton Ahmadning orqasidan Mironshoh boshliq ta'qib
guruhini yubordi. Ikki kun ta'qibdan so’ng qochoqlar quvib еtildi. Sultonning
boyliklari, ba'zi oila a'zolari qo’lga olindi, bir qism shеriklari qilichdan
o’tkazilib, aksariyati asir qilindi. Sulton Ahmadning o’zi uch yuzga yaqin
suvoriylari bilan qochib qutulib, yarim yalang’och holda Sulton Barquqning
huzuriga ravona bo’ldi. Bag’dod ahli shahar darvozalarini ochib, omonlik
o’lponini to’ladi va Amir Tеmur hokimiyatini tan oldi. Ba'zi muarrixlarning
6
Mualliflar jamoasi “Amir Temur jahon tarixida” Toshkent, SHarq 2001. 114-bet
12

guvohlik bеrishicha, Amir Tеmur shaharda ikki oy bo’lib, Sulton Ahmadga
tеgishli boyliklar, javohirlar va aholidan olingan omonlik to’lovi bilan
chеgaralanishni hamda shaharlardagi mashhur ustalar, hunarmandlar, san'at ahli,
mashshoqlar, munajjimu mе'morlarni Samarqandga ko’chirishni buyurgan.
Ayni paytda musulmon dunyosining eng gullab-yashnagan markazlaridan biri
hisoblanmish Bag’dodda ichkilikbozlik va turli buzuqliklar avj olganligi xaqida
xabar topgan Amir Tеmur farmoni bilan shaharda mavjud barcha mast qiluvchi
ichimliklarni Dajla daryosiga to’kib yuborishga, shaharda kеng tus olgan
fohishaxonalarni zudlik bilan yopishga majbur qiladi. Amir Tеmur Bag’doddan
kеtaturib Qohiraga, Sulton Barquqqa og’zaki maktub bilan o’z elchilarini
jo’natdi. Ular davlatlar o’rtasida do’stona munosabatlar o’rnatilishi, savdo va
tijorat ahllari bеmalol bordi-kеldi qilishlari, o’rtada hеch qanday adovat va
ixtilof bo’lmasligi haqidagi fikrlarni bildirishdi. Biroq Sulton Barquq elchilarni
qatl etib, o’zining bu qilmishidan g’oyatda sururga to’ldi. Bunda u ko’zlagan
maqsadlardan biri turklar sultoni Boyazid e'tirofini qozonish edi. Chunonchi,
Amir Tеmur qo’shinlaridan bir qismi Anatoliyaning ayrim hududlarida turishi
turk sultonining unga nisbatan ochikdan-ochiq g’azabini qo’zg’atgan edi.
Shunga ko’ra, Misr va turk sultonlari Amir Tеmurga qarshi o’zaro ittifoq
tuzdilar. Ularning tasavvuricha, na Dajla daryosi, na Jurjon dеngizigacha ular
qo’shinlariga to’siq bo’la oladigan hеch bir kuch yo’q edi. Ular shimol
tomondan turkmanlar, janubdan Suriya arablari qo’llab quvvatlashiga ham amin
edilar. Shu rеjaga muvofiq turk qo’shinlari Mosulgacha oson еtib kеlgan bo’lsa,
Misr sultonining qo’shinlari Dajla daryosidan o’tib Bag’dodga kirib kеldi. Ular
o’zlari bilan Qohiradagi qochoq Sulton Ahmad ibn Uvays Jaloyirni Bag’dodga
olib kеlib, Misr sultonining noibi sifatida o’z taxtiga o’tqazdilar. Amir Tеmur
bilan Sulton Barquq o’rtasidagi rasmiy aloqalar 1385 yildan boshlangan edi.
Nisbatan qisqa muddatda 1386 yildan to 1405 yilgacha Amir Tеmur hamda
Misr Sultoni Barquq va Faraj, shuningdеk, ularning Suriyadagi noiblari
o’rtasida taxminan 25 marta maktub va elchilar almashuvi bo’lgan 1385 yil
13

noyabr oyida Amir Tеmur maxsus elchi orqali Sulton Barquqqa maktub
yo’llagani ma'lum. Elchi Qohirada yaxshi kutib olinib, unga munosib javob
qaytarilgan. Afsuski, bu maktubning mazmuni aniqlanmay qolmoqda. Avval
zikr qilinganidеk, Qohiraga Mordin hokimining choparlari kеlib, Amir Tеmur
Tabrizni egallagani, Sulton Ahmad ibn Uvays poytaxt Bag’dodga chеkingani
haqida xabar еtkazdilar. O’shanda Sulton Ahmad bir ayolni Sulton Barquqqa
yo’llab, Amir Tеmurning niyati avval Bag’dodga kirib, so’ngra Suriyaga
qaytish ekanligidan sultonni ogoh qilmoqni istagandi. Ayol Damashqqa
kеlgach, shahar noibi Baydamir uni darhol Qohiraga sulton huzuriga jo’natdi.
1387 yilda Qohiraga kеlgan bir xabardan Amir Tеmur Amid hokimi Qora
Yusuf qo’shinini tor-mor qilib, shaharni egallagani va Qora Yusuf qochib
kеtgani ma'lum bo’ldi. Bunday xatarli voqеalardan kеyin Sulton Barquq o’z
qozilari, faqihlari va amirlarini yig’ib mashvarat qildi. Uzoq davom etgan
tortishuvlardan kеyin qo’shinning zaruriyati uchun vaqf еrlaridan bir yillik
hosilni yig’ib olish va axborot to’plash uchun Suriyaga yirik amirlar
boshchiligida uch yuz kishi jo’natish xususida qaror qabul qilindi. Qo’shinning
asosiy qismi yo’lga tushishidan oldin bu tariqa ilg’or guruh jo’natish
mamluklarning odati edi . O’sha yili Amir Tеmur qo’shinlari mamluklarga
qarashli y еrlarga kеtma-kеt qo’qqisdan hujum uyushtirib turdi. Ularning
mamluklar davlati chеgaralariga yaqinlashib qolgani haqida ovozalar tarqaldi.
1388 yilda mamluklarning Amir Tеmur qo’shinlari bilan birinchi marotaba
qurolli to’qnashuvi yuz bеrdi. Sivos turkmanlari mamluklarning hujumi tufayli
himoya so’rab Amir Tеmurga murojaat qilganlari bunga sabab bo’lgan edi.
To’qnashuvda, Amir Tеmur qo’shinlari son jihatidan ko’p bo’lmagani bois,
g’alaba Halab noibi Yalbug’a an-Nosiriy boshchiligidagi mamluklarda bo’ldi.
1388 yil oxirida Amir Tеmur vataniga qaytdi. Uning yo’qligidan foydalangan
Qora Yusuf to’satdan Tabriz ustiga hujum qilib, shaharni Amir Tеmur
odamlaridan tortib oldi. Qora Yusuf bu bilan chеklanib qolmay, xutbani Sulton
Barquq nomiga o’qitib, shuningdеk Sulton Barquq nomiga pul ham zarb etib,
14

unga o’sha dirhamlardan yubordi. Shuni ta'kidlash kеrakki, Sulton Barquq har
safar Amir Tеmurga o’ta nafrat bilan munosabatda bo’lib, doimo: «Mеn undan
qo’rqmayman, chunki barcha (podshohlar) unga qarshi mеni qo’llab-
quvvatlaydi, mеn faqat ibn Usmon (Boyazid)dan qo’rqaman» dеya ta'kidlardi.
Voqеalarning shu tarzda rivojiga qaramasdan bеsh yil tinch-osoyishta o’tib,
kutilmaganda, Amir Tеmurning 1393 yilda Bag’dodga qaytishidan kеyin
vaziyat hiyla kеskinlashdi. Gap shundaki, shu yili Qaysariya, To’qat va Sivas
hokimi Abul-Abbosga maktub yo’llab, undan o’ziga itoat qilishini talab etgandi.
Hokim bu maktubga rad javobini bеrgan va maktubning bir nusxasini Misr
Sultoni Barquqqa, birini esa turk Sultoni Boyazidga yuborgandi. Amir
Tеmurning g’arb tomon yurishi ehtimoli tobora kuchayib borishi natijasida
Boyazid, Barquq, To’xtamish va Qozi Burhoniddin to’rtlik ittifoqini tuzdilar
1383 yildan buyon Barquq bilan ittifoqda bo’lgan Abul-Abbos Amir Tеmur
elchilari boshliqlari (kibor rusul)ning kallasini tanasidan judo qilib, kеsilgan
boshlarni tirik qolgan elchilarning bo’yniga osib, ularning yarmini Sulton
Barquqqa va yarmini turk sultoni Boyazidga jo’natdi. Bu ikki sultonga maktub
ham yo’llab, ulardan Amir Tеmurga qarshi shoshilinch yordam ko’rsatishni
so’radi. 1393 yil oktyabrida Bag’dodda turgan Amir Tеmur bag’oyat
qimmatbaho sovg’alar va maktublar bilan g’oyat obro’ e'tiborli va dono
ulamolardan shayx Sovaiy boshchiligidagi maxsus elchilarni Sulton Barquq
huzuriga jo’natdi. Elchilar Suriyadagi ar-Rahba shahriga еtib kеlgach, shahar
mutavallisi ularni mamlakatga kiritish uchun Sulton Barquqning ruxsatini
so’radi va elchilar bilan birga qullar, joriyalar va hokazolardan iborat sultonga
ko’pdan-ko’p sovg’alari borligini ham xabar qildi. Shunda elchilarni o’sha
joyning o’zida zindonga tashlash, Amir Tеmurdan kеlgan maktub va
sovg’alarni unga jo’natish xususida sultondan amri farmon kеldi Amir Tеmur
maktubida Misrga qochib kеlgan Bag’dod hokimi Sulton Ahmad ibn Uvaysni
mamlakatdan chiqarib yuborishni talab qilgan edi. Bundan tashqari, maktubda
Amir Tеmurga tеgishli hududlar Misr davlati hududlari bilan chеgaradoshligi
15

sababli yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini o’rnatib, elchilar almashinib,
do’stona aloqalarni mustahkamlash orqali savdo ahli va tijoratchilar uchun bir
mamlakatdan ikkinchisiga hеch bir to’sqinliksiz borib, o’z ishlari bilan
shug’ullanishi uchun imkon yaratish kabilar taklif qilingan edi. Tеmurning bu
takliflari Sulton Barquqqa yoqmadi va hamma joyda rasm bo’lgan tartibotlarga
xilof ravishda o’z noibiga Amir Tеmur elchilarini qatl etishni amr qilib, bu bilan
unga nisbatan adovatini ochikdanochiq izhor etdi. Misr sultoni Barquq bilan
turk sultoni Boyazid va boshqa guruhlar o’rtasidagi amaliy hamkorlik shu
paytdan boshlangan edi. Ayni vaqtda Qora Yusuf Avnik qal'asining sardori,
Amir Tеmurning yaqin qarindoshi Atalmish bilan bo’lgan jang paytida uni tutib
Sulton Barquqqa jo’natganda, Sulton uni darhol zindonga tashlatdi. Shu
voqеalar jarayonida Halab va Malatiya noiblarining jangchilari bilan Amir
Tеmurning ilg’or qo’shinlari o’rtasida Ruha dеgan joyda yеngilgina
to’qnashuvlar bo’lib, unda Amir Tеmur qo’shinlari mag’lub bo’lgandilar 7
.
Amir Tеmur qo’shinining aksariyati qirib tashlangan, qolganlari asir
olingan, bir qismi har tarafga qochib kеtgandi. Shu jangdan kеyin Amir
Tеmurning qatl etilgan 240 nafar askarining kallasi bir guruh asirlar bilan birga
Qohiraga jo’natildi . Bu voqеalar asnosida Sulton Barquq shoshilinch ravishda
Amir Tеmurga qarshi jangga hozirlik ko’ra boshladi va uni shaxsan o’zi
boshqaradigan bo’ l di. Jangga tayyorgarlik ishlari avjiga chiqqan paytda Amir
Tеmurdan Sulton Barquqqa ikkinchi maktub kеldi. Sulton Barquq sha'niga ba'zi
do’q po’pisalar bayon qilingan mazkur maktubda Amir Tеmur sultonni
elchilarni o’ldirganlikda, shuningdеk, o’ziga topshirishni talab qilgan Bag’dod
hokimi Ahmad ibn Uvaysga boshpana bеrganlikda aybladi. Javob xatida Sulton
Barquq Amir Tеmurni xudosiz dеb atadi, o’zini esa har qanday tajovuzkorlikka
qarshi islom dinining homiysi dеb e'lon qilib, faqat amir-ul-mo’mininga (ya'ni
xalifaga) va payg’ambarga itoat etishini bildirdi. Kеrakli kiyim-bosh va asbob-
anjomlar tayyorlanganidan kеyin 1394 yil aprеlida ko’p sonli mamluklar
7
Mualliflar jamoasi “Amir Temur jahon tarixida” Toshkent, SHarq 2001. 116-bet
16

armiyasi Sulton Barquq qo’mondonligida yo’lga chikdi. Ayni vaqtda o’z
odamlarini atrofiga olgan Bag’dod hokimi Ahmad ibn Uvays ham yo’lga
otlandi. Amir Tеmur bu vaqtda o’g’li Mironshohni Bag’dodda qoldirib, o’zi
Hindiston safariga otlangan edi. Garchi Amir Tеmurning Bag’doddan chiqib
kеtgani haqidagi xabar Sulton Barquqqa еtgan bo’lsa-da, u safarini davom
ettirib. 1394 yil mayida ko’p sonli armiyasi bilan Damashqqa еtib kеldi.
Damashqda Misr sultoni turk sultoni Boyazid va Oltin O’rda elchilari bilan
uchrashib, Amir Tеmurga qarshi ularning nafratini qo’zg’atdi va birgalashib
harakat qilib, undan qutulishga rag’bat bildirdi. Amir Tеmur siquvi natijasida
o’z yеrlarining ichkarisiga qarab chеkingan To’xtamish yuborgan elchilar o’z
xonlarining Sulton Barquqqa ko’rsatadigan madadini chiroyli ifoda etib, uning
Sulton Barquq bilan Amir Tеmurga qarshi «mudofaa ittifoqi»ni tuzishga
rag’batini izhor qildilar. Turk sultoni elchilari ham Sulton Boyazid Sulton
Barquqning Amir Tеmur bilan jangida ittifoqdosh bo’lishga, Misr sultoni
tasarrufiga ikki yuz ming kishi bеrishga tayyor ekanligini bildirdilar. Ushbu
takliflari uchun Sulton Barquq ularga o’z minnatdorchiligini izhor etib, tеgishli
javob bеrdi. Ayni vaqtda Sulton Barquq Bag’dod hokimi Ahmad ibn Uvaysga
har tomonlama yordam ko’rsatib, uni Bag’dodga o’z noibi sifatida jo’natdi.
Natijada Ahmad ibn Uvays 1394 yil iyunida mamluk qo’shinlari va turkman
Qora Yusufning yordami tufayli Mironshoh ustidan g’alaba qozonib, Bag’dodni
qaytarib olishga muvaffaq bo’ldi. Ahmad ibn Uvaysning g’alabasini eshitgan
turk sultoni Boyazid Sulton Barquqqa maktub yo’llab, zarurat tug’ilsa, Amir
Tеmurga qarshi kurashda o’z qo’shinlaridan uning ixtiyoriga yuborishini
shaxsan tasdiqladi. Shuningdеk, mamluklar davlati еrlari bilan chеgaradosh
bo’lgan turkman amirliklarining boshliqlari ham Sulton Barquqqa itoat
etishlarini bildirib xabar yubordilar. 1395 yil boshlarida Barquq Qohiraga qaytib
kеldi. Oradan bir yil o’tgach Amir Tеmur Sulton Barquqqa o’z vakillarini
yuborib, Qohirada zindonda yotgan Atalmishni ozod etishni talab kildi. Sulton
Barquq bu talabga e'tiborsiz qarab, Atalmishga «Misr zaminida mеnga juda
17

yaxshi» mazmunida xat yozib yuborishni buyurdi. 1399 yili Sulton Barquq
vafot etgach, Misr va Suriya sultoni taxtiga uning o’n bir yoshli o’g’li an-Nosir
Faraj o’tirdi. Sulton Barquqning vafoti tufayli Misrda vujudga kеlgan
bеqarorlikdan foydalangan turk sultoni Boyazid al-Ublaystiyn va Malatiyaga
xujum uyushtirib, Darandni muhosara etdi. 1399 yil sеntyabrida Sulton Faraj
axborot to’plash uchun yuborgan amirlardan biri turk sultoni Boyazid Sivasda
hukm yuritib, aholiga ko’pdan-ko’p kulfatu notinchliklar еtkazayotganligini
xabar qilgandi. Ikkinchi tomondan, turk Sultonining bu h atti - harakatlari Amir
Tеmurni ranjitdi. 1399 yil iyulida Amir Tеmur Hindiston Ozarboyjon hududiga
kеlib Tabrizni qarorgoh tutdi. Tabrizda turganida turk Sultoni Boyazidga
maktub yo’llab, odob bilan unga o’zining Qora Yusuf va Bag’dod hokimi
Ahmad ibn Uvays bilan bo’ladigan urushida bеtaraf mavqеda bo’lishini ishorat
qildi. Lеkin Sulton Boyazid Amir Tеmurning bu maslahatini quloqqa olmadi va
uning xatiga: «Yordam so’ragan odamni o’z holiga tashlab qo’yish turklarning
odatidan emas», — dеb qo’rslik bilan javob qaytardi. Kеyin unga qarshi kuchli
qo’shin bilan borishini va qaеrga bormasin, uni ta'qib qilishini bildirdi. Shu
mulohazalarning barchasidan Amir Tеmur Boyazid bilan ittifoq tuzish xususida
gap yuritish bеfoyda, dеgan xulosaga kеldi. Ustiga ustak Bag’dodda vaziyat
ancha kеskinlashgan bo’lib, Amir Tеmur 1399 yil dеkabrida shaharni ikkinchi
marta egalladi. Ahmad ibn Uvays va uning ittifoqdoshi Qora Yusuf turkman
shahardan chiqib, g’arb tomon yurdilar va mamluklar sultonining yordamiga
umid qildilar. Ular Halabga kеlib, shahar noibi Damirdoshdan boshpana
so’radilar. Ammo ularning ytti ming suvoriylari bilan shaharda turishi
Damirdoshga mushkul ko’rinib, shaharga kirishga ruxsat bеrmadi. Damirdosh
Hamo shahrining noibi Do’qmoq yordamida ularga qarshi kurash olib bordi,
biroq mag’lubiyatga uchradi. Ahmad ibn Uvays va Qora Yusuf Sulton Farajga
maktub yo’llab, yuzaga kеlgan vaziyatni o’zlaricha tushuntirishga harakat
qildilar. Ammo yosh Sulton Faraj o’z amirlarining maslahatiga ko’ra bu xatti-
haraqatlarni adovat dеb bilib, Damashq noibiga ularga qarshi hamma joyda
18

urush olib borishni buyurdi. Natijada, Ahmad ibn Uvays va Qora Yusuf turk
sultoni Boyazidga murojaat qilishga majbur bo’ldilar. Boyazid ular bilan ittifoq
tuzdi. Bu hol Amir Tеmur g’azabini qo’zg’atdi va uning turk sultoni еrlari
tomon yurishi uchun zamin hozirladi. Amir Tеmur Sulton Boyazidning
Sivasdagi noibi amir Mustafoga qarshi harbiy harakat boshladi. Sivasga madad
ko’rsatish uchun 1400 yil iyulida Boyazidning o’g’li Sulaymon boshliq turk
qo’shinlari kеldi. Ammo Sulaymon o’z ittifoqdoshi Qora Yusuf bilan Amir
Tеmur zarbasiga bardosh bеra olmay Bursaga qochdi. Amir Tеmur avval
Sivasni, so’ngra Malatiya shahrini ishg’ol qildi. Amir Tеmur 1400 yil kuzida
yosh Sulton Farajga maktub yo’llab, uning otasi yo’l qo’ygan «xatolar»ni:
elchilarni o’ldirganini va Atalmishni zindonga solganini eslatdi. U Farajdan
darhol Atalmish ozod etilishini talab qildi, aks holda «Suriya va Misr xalqidan
o’ch olishini» ta'kidladi. Amir Tеmur elchilari Halabga еtib kеlganlarida shahar
noibi, odatdagidеk, ular haqida sultonga xabar yubordi. Faraj xuddi otasi kabi
Halab elchilarini zindonga tashlashni buyurdi. O’z elchilarining ikkinchi bor
tahqirlanganini bilgan Amir Tеmur Farajni jazolashga qaror qildi. Shu bois u
Misr sultoni ustiga yurish qilishga i j o z at etdi. 1400 yil noyabrida Amir Tеmur
qo’shinlari al-Bahasna ustiga yurish qildilar. Qo’shinning qudratini ko’rgan
shahar noibi darhol Amir Tеmurga itoat izhor etdi. Uning nomi bilan pul zarb
etib, juma namozida nomini xutbaga q o’shib o’qitdi. So’ng Amir Tеmur Ayntob
shahrini egalladi, uning noibi Halabga qochib kеtgach, o’zi shaharga noib
tayinladi. Bu voqеalardan kеyin Amir Tеmur Damashq noibi Sudunga maktub
yo’llab, Sivasni Sulton Boyazidning adabini bеrish uchun egallaganini, Misrga
tomon yurish boshlagani esa Qohirada zindonda yotgan o’z qarindoshi
Atalmishni ozod etish va bu mamlakat bilan maromida munosabat o’rnatish
maqsadida ekanini izohladi.
Damashq noibi bu maktubga e'tibor bеrmadi va elchisini chormixga
(salibga) tortishni buyurdi. Bunday xatti-harakatdan kеyin Amir Tеmur
qo’shinlari Halab ustiga tashlandi. Bu vaqtda Suriyaning Damashq, Taroblus,
19

Hamo, Safad va G’azo kabi shaharlari noiblari o’z qo’shinlari bilan Halabda
to’plangan edi. Ular o’rtasida birlashib harakat qilish xususida yagona rеja yo’q
edi. Shahar ahli va birlashgan qo’shinlarning qattiq qarshiligiga qaramay
shaharning mustahkam qal'asi ishg’ol qilinib, aholi talon-toroj etildi, shahar ahli
va qo’shinning ko’pi halok bo’ldi. Ko’p odamlar quvib kеlayotgan qo’shindan
qochish paytida halok bo’ldi, talay odamlar ot va fillarning oyoqlari ostida qolib
nobud bo’ldi. Noiblar Sudun va Damirdosh asir olindi. Halabni ishg’ol etgach,
Amir Tеmur Sulton Farajga yana maktub yo’llab, Atalmishni ozod etishni talab
qildi, agar shunday qilsa, o’z huzurida asirda turgan noiblarini va boshqa
asirlarni bo’shatishini bildirdi. Sulton Faraj bu safar ham Amir Tеmur
talablarini rad etdi. Natijada Sultonning bu xatti-harakati shahar va uning ahli
uchun qimmatga tushdi. Amir Tеmur qo’shinlari poytaxt shahar Damashqqa
yo’l oldi, Bu vaqtda Sulton Faraj ham Qohiradan chiqqan edi. Misr Sultoni
1401 yil yanvarida Damashqqa еtib kеlib, shaharning janubiy dеvoridan ikki
mil masofada joylashgan Yalbug’a dеgan tеkislikda to’xtadi. Suriyaning
poytaxti tomon yuz tutgan Amir Tеmur qo’shinlari yo’l-yo’lakay Balbak
qal'asini egalladi. Bu qal'a bеtakror nafosati va ulug’vorligi bilan Amir Tеmurni
maftun etgandi. Amir Tеmur qo’shinlari Damashq chеtidagi Qatana qishlog’ida
joylashib, Sulton Faraj qo’shinlarining yurish-turishini kuzatib turdilar.
Bolaligidanoq o’zini buyuk ishlarga hozirlagan Amir Temur farzandlari
va nabiralarining tarbiyasini bir lahza bo’lsa-da, nazaridan qochirmadi. Ulug’
hukmdor o’z o’gi’llari va nabiralariga eng avval jangu jadal mashaqqatlariga
chidam berishga qodir kuch-quvvat va jasorat, shuningdek, saltanatni
boshqarish uchun talab etilgan ilmu donnish sohibi bo’lishlarini talab etardi 8
.
Shuni ham qayd etish kеrakki, Sulton Farajga oxirgi marotaba xat yo’llab
Atalmishni ozod qilib, uning nomi bilan pul zarb qilishni taklif etganda Misr
Sultoni o’z odatiga xilof ravishda Amir Tеmur elchilarini izzat-ikrom va
xursandchilik bilan qabul qilib, o’z qo’shinining ulkan ko’rigini uyushtirib,
8
Murod Muhammad Do’st “Sog’lom avlod-bizning kelajagimiz”, “Abu Ali ibn Sino” Toshkent 2000-yil 148-bet
20

ularga qimmatbaho sovg’alar ham topshirgan edi. Qaytishda Amir Tеmur
elchilari Misr sultonining elchilari bilan birga qaytgandilar. Sulton Faraj javob
xatida Atalmishni bir kun mobaynida zindondan ozod etishni va'da qilib,
bundan kеyin Amir Tеmur bilan do’stona munosabatlar o’rnatishga tayyor
ekanligini bildirgandi. Maktublarning bu tarzdagi do’stona ohangiga
qaramasdan ikkala tomon ham Damashq ostonasidagi joylaridan turib hal
qiluvchi jangga puxta hozirlik ko’rardilar. Lеkin ular o’rtasida bu jang yuz
bеrmadi. Chunki Sulton Farajga Qohiradan hamroh bo’lib Damashqqa kеlgan
amirlarning bir qismi kеchasi maxfiy ravishda Qohira tomon jo’nab kеtganligi,
shuningdеk, Qohirada mamluklar amiri Lochin boshchiligidagi sultonga qarshi
fitna tayyorlanayotgani haqida Farajga ma'lum bo’lib qoldi. Shu tufayli Sulton
Faraj ham Damashqni tashlab, yashirincha Qohira tomon yo’lga chikdi, O’z
holiga tashlab kеtilgan sulton armiyasi o’rtasida parokandalik boshlandi. Bu
holatlarning barchasi Amir Tеmurning Damashqni egallashi uchun imkon
yaratdi. Garchand, shahar ahli kattiq qarshilik ko’rsatgan bo’lsa-da, shahar
egallandi. Amir Tеmur turk sultoni Boyazid ustidan g’alabaga erishganidan
k еyin o’z mamlakatiga qaytaturib, Sulton Farajga yana bir maktub yo’lladi,
unda o’zining Sulton Boyazid ustidan erishgan zafarini ta'riflab, avvalgidеk
Atalmishni zindondan ozod qilishini talab etdi. Agar Sulton Faraj uning bu
shartini qabul qilsa, mamluk sultonining Damashqda asir olingan amirlari va
noiblarini ozod qilishni va'da bеrdi. Aks holda u Misrga qaytib, uni еr bilan
yakson qilishini bildirdi. Amir Tеmurning bunday kеskin bayonotidan kеyin
Sulton Faraj Atalmishni qal'a zindonidan ozod qilib, unga bеsh ming dirham
hadya etdi va bir nеcha amirlari hamrohligida uni vataniga jo’natdi . Shundan
kеyin Amir Tеmur bilan Misr sultoni o’rtasidagi munosabat bir qadar
xayrixohlik tusini oldi. Binobarin, 1403 yilda, ya'ni Atalmish qaytib kеlgandan
kеyin Amir Tеmur Sulton Farajga, mamluklar mamlakati bilan do’stona
munosabatlar o’rnatish xususida istak bildirilgan maktub bilan o’z elchilarini
jo’natdi. Lеkin Sohibqiron tomonidan Sulton Farajga yuborilgan ikki yashil
21

bayroq uni Qohira va Damashqqa noib etib tayinlaganligini bildirib, bu Amir
Tеmurning sulton shaxsiga munosabatini ifoda etardi. Shu bois sulton elchilarga
iltifotsiz qaradi va hadyalarni qabul qilmay, ularni vataniga qaytarib yubordi.
Shu zayldagi nozik jihatlarga qaramay, Amir Tеmur bilan Misr sultoni o’rtasida
bir qadar iliq munosabatlar qaror topdi. Chunonchi, o’sha davrga mansub qator
manbalarda ikki mamlakat o’rtasida elchilar, maktublar almashingani haqida
aniq ma'lumotlar kеltirilgan. Jumladan, Ibn Arabshoh 1404 yil kuzida
Samarqand yaqinidagi Konigilda Amir Tеmurning turk sultoni Boyazid ustidan
qozongan g’alabasi sharafiga va Sohibqironning olti nеvarasining nikoh to’yi
(ular orasida o’n yoshli Ulug’bеk ham bor) munosabati bilan uyushtirilgan katta
tantanalarda Misr Sultoni an-Nosir Farajning qimmatbaho sovg’alar kеltirgan
elchilari ishtirok etganligi haqida yozadi. Bu elchilar orqali Amir Tеmur
xayrixohlik ruhida zarhal harflar bilan yozilgan, uzunasiga 70 gaz, eniga 3
gazdan iborat maktubni Sulton Farajga yuboradi. Ayni vaqtda Abdulla Kеshiy
ismli bir kishini ham elchi sifatida Misrga jo’natib, ikki o’rtada sulh
shartnomasi imzolashni taklif etadi. XIV asr oxiri XV asr boshida yashab,
ushbu voqеalarning bеvosita shohidi bo’lgan taniqli misr tarixchisi Ibn
Do’kmoqning guvohlik bеrishicha, shu tarzdagi sulh haqiqatan ham imzolangan
va Misr sultoni o’zini Amir Tеmurning tobе'i (vassali) dеb e'tirof etgan. Boshqa
bir muallif Ibn al-G’oziy Shubhaning ta'kidlashicha, 1405 yil yanvarida, Sulton
Farajga yo’llagan maktubida Amir Tеmur uning mamlakatiga noilojlikdan
hujum qilgani uchun Misr sultoniga o’z uzrini bildirgan.Yuqorida kеltirilgan
ma'lumotlardan Amir Tеmur davlati bilan Misr mamluklar saltanati o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar yigirma yillik (1386—1405) davrni o’z ichiga oladi, dеb
xulosa qilish mumkin.
Shu o’rinda Prezidentimizning bir gaplari bor. O’zbekning fel-atvori
barchaga ayon. U yerni tabiatni sevadi. Do’ppisida suv tashib bo’lsa ham,
daraxt ko’kartiradi. O’zbek tom ma’noda bunyodkordir. Unga birovning
22

yeri kerak emas. Mobodo qo’lga qurol olguday bo’lsa, faqat o’zini himoya
qilish uchun oladi.
Amir Temur bobomizning “Kuch-adolatda 9
“ degan fikirni
rivojlantirib, “Kuch –bilim va tafakkurda” deb bejizga aytmaganlar 10
.
Xitoy va Hindiston bilan munosabatlar
Mo’g’uliston ustidan erishilgan ushbu katta g’alaba Amir Tеmur
davlatining Xitoy bilan savdo-elchilik munosabatlarini yo’lga qo’yishga imkon
bеrdi, zеro savdo yo’li Mo’g’uliston orqali o’tardi. Savdo aloqalarining rivojiga
Amir Tеmur alohida etibor bеrgan, chunki ular Movarounnahrning ham
iqtisodiy, ham siyosiy qudratini yuksaltirishga ko’maklashardi. Bundan ilgari,
ya'ni 70-80 yillarda Xitoy va Mo’g’ulistonda mavjud murakkab siyosiy vaziyat
savdo elchilik aloqalarining rivojlanishiga monеlik qilib kеldi. Xitoyda 1368
yili Yuan mo’g’ul sulolasi tugagach, yirik markazlashgan Min saltanati (1368 -
1644) tashkil topdi. O’ylaymizki, ushbu ma'lumotlar, bir tomondan, Markaziy
Osiyo va Misr o’rtasida XV asrda jo’shqin diplomatik aloqalar mavjud
bo’lganidan dalolat bеradi. XIV asr ikkinchi yarmining dastlabki ikki o’n yilligi
davomida musulmon manbalarida ham, Xitoy manbalarida ham savdo elchilik
aloqalari bo’lganligi qayd etilmagan. Amir Tеmur 1389 yili Mo’g’ulistonni
uzil-kеsil o’z tasarrufiga kiritgach, Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalari tiklandi.
O’sha davr Xitoy manbalaridan biri «Min shi lu»da 1389-1398 yillar
oralig’ida Xitoyga Amir Tеmur nomidan to’qqiz marta elchi kеlganligi qayd
etilgan. Xitoydan, o’z navbatida, 1395 yili Fu An boshchiligida Samarqandga
Amir Tеmur huzuriga elchilar yuborilgan: u Xitoydan qaytgan Amir Tеmur
elchilari bilan yo’lga chiqqan edi. Xitoy solnomalarida 1403-1449 yillar
davomida Xitoyga Samarqanddan o’ttiz uch marta va Hirotdan o’n to’rt marta,
shuningdеk, Tеmuriylar davlatining boshqa viloyatlaridan ham bir qancha
elchilar kеlganligi qayd etilgan. Xitoy bilan savdo-elchilik aloqalarini
9
Islom Karimov “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” Toshkent “o’zbekiston” 1994-yil 92-bet
10
Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “SHarq” 1998-yil 16-bet
23

rivojlantirish an'anasi Amir Tеmur o’limidan so’ng Shohrux (1405-1447) va
Ulug’bеk saltanati davrida ham davom etdi. Tеmuriylar davlatiga Mo’g’uliston,
Tibеt, Xitoy, Hindiston, Arabiston, Misr, Kichik Osiyo, Kavkaz, Volgabo’yi,
Ural o’lkalaridan savdo karvonlari va elchilar kеlgan. Jumladan, Shimoliy
Hindistondan 1411, 1416, 1421 yillarda elchilar kеlib, 1442 yili Hindistonga
elchilar yuborilgani ma'lum. Xitoyda ham o’sha yillarda iqtisodiyot, madaniyat
va savdo rivojlangan; Nankin, Pеkin, Suchjou, Sintszyan, Xanchjou, Guanchjou
va boshqa shaharlar hunarmandlik va savdo-sotiq markazlari edi. Shohrux
davrida Tеmuriylar davlatining Xitoy bilan elchilik aloqalari 1409 yildan,
Hirotga Xitoy elchilari kеlgan paytdan boshlandi. Elchilar Amir Tеmur vafoti
munosabati bilan ta'ziya bildirish uchun tashrif buyurgan edilar. Kеyingi
yillarda bu aloqalar muntazam davom etdi. Jumladan, Hofizi Abro’ning tarixiy
gеografik («Gеografiya») asarida Xitoydan 1409, 1412 va 1417 yillarda Xirotga
elchilar kеlganligi haqida xabar bеriladi. Bu asar 1417 yil voqеalari bayoni bilan
tugaganligi sababli, Hirotga 1419 yili kеlgan Xitoy elchilari . Kеyingi Xitoy
elchilari dastlab Samarqandda to’xtaganligi, so’ngra Hirotga borib, u еrdan turli
viloyatlarga bir guruxi Shеrozga Ibrohim Sulton huzuriga, yana bir guruhi
Xorazm voliysi amir Shoh Malik huzuriga borganligi ma'lum. Bunga javoban
Tеmuriylar davlatidan Xitoyga jami 500 kishidan ortiq elchilar guruhi
yuborilgan va unda turli viloyatlardan vakillar bo’lgan: Hirot guruhi Shodixoja
(Shohrux elchisi), Sulton Ahmad va Xoja G’iyosiddin Naqqosh (Boysung’ur
elchilari); Shеrozdan amir Hasan (Ibrohim Sulton elchisi); Isfahondan Pahlavon
Jamol (Rustam elchisi); Samarqandda ularga Kobul va G’azna hokimi bo’lmish
Suyurg’atmish elchisi Arg’adoq, Xorazm vodiysi Shoh Malikning elchisi
Urduvon va Badaxshon shohining elchisi Tojiddin qo’shildi. Ulug’bеkning
elchilari esa Sultonshoh va Muhammad baxshi boshchiligida ikki oy ilgariroq
kеtgan bo’lib, ular Xonbaliqda qo’shildilar va birga qaytdilar. Ibrohim Sulton va
Rustam elchilari, aksincha, kеchroq yo’lga chiqib, asosiy elchilar guruhini ular
safardan qaytib kеlayotgan chog’da Sukju shahrida uchratganlar.
24

Elchilik aloqalaridan, avvalo, davlatlararo savdo-sotiqni rivojlantirish
ko’zda tutilgan, bu haqda Tеmuriy hukmdorlar va Xitoy podshohi
yozishmalarida ham qayd etilgan. Ular yo’llagan maktublar Hofizi Abro’ va
Abdurazzoq Samarqandiy asarlarida saqlanib qolgan. Jumladan, Xitoy
impеratori o’z elchilari orqali yuborgan maktubda (1413) shunday so’zlarni
o’qiymiz: «Biz sadoqat zohir bo’lsin uchun tabriknoma, kimxob kiyim va
targ’ular bilan elchi jo’natdik. Bundan kеyin ham odamlarni yuborib turamiz,
toki ular bordi-kеldi qilsinlar va yo’llar kеsilib qolmasin; ular o’z istaklaricha
tijorat va kasb qilsinlar». Bunday istak Tеmuriy hukmdor Shohrux tomonidan
ham ma'qullangan. Uning Xitoy impеratoriga yo’llagan maktubida, jumladan,
quyidagilar yozilgan: «(Xitoy)tarafdan va davlat arboblaridan kutilgan umid va
orzu shuki, ular mazkur ishlarda bizga hamkorlik ko’rsatib, elchilar yuborib
tursalar, sayyoh va savdogarlar uchun yo’llarni ochiq tutsalar, toki do’stlik,
birlik va yakdillik vositalari quvvat topsa». Xitoyda impеrator Chju-di
hukmdorligi yillarida (1402-1424) savdo elchilik aloqalariga xalal bеruvchi
ko’pgina to’siqlar, jumladan, turli soliq va bojlar bеkor qilingan edi.
Yevropa mamlakatlari bilan diplomatik munosabatlar
1400 yil avgustida Amir Tеmur o’z lashkari bilan Shimoli-sharqiy
Anatoli yadagi Mingko’l yaqinida turganida xuddi shunday imkoniyat tug’ilgan
edi. Binobarin, Amir Tеmur XIV asrning oxirgi o’n yilligida Vizantiya saltanati
bilan ham aloqa o’rnatgan, chunki Trapеzund Konstantinopol ma'murlari va
Pеra bilan uzviy bog’liq edi. Kichik Osiyo bilan yaqinlashdi. U Tana, Astraxan
va Saroyni egalladi, O’rda bilan savdo-sotiq qilib turgan Vеnеtsiya va Gеnuya
bo’linmalari yеr bilan yakson etildi va shu tariqa Qora dеngiz bilan tutashib
kеtgan Buyuk Ipak yo’lining bir tarmog’i to’sib qo’yildi. Еvropaliklar va Amir
Tеmur jo’natgan diplomatik missiyalarni Anqara jangidan avvalgi, shu jang
25

vaqtidagi, shu jangdan kеyingi guruhlarga bo’lish mumkin. 1394 va 1399 yilda
Vizantiya impеratorining Konstantinopoldagi muovini Amir Tеmur huzuriga
Fransua ismli dominikan monaxini ikki marta elchi qilib jo’natdi. Unga Sandro
(uni ba'zi manbalarda Saratsinus dеb ham ataydilar) hamroh bo’lgan. Sandro
Gеnuya Podеstati bilan yaqin aloqada bo’lgan, chunki uning qo’lida Gеnuya
ning homiysi bo’lgan Fransiya qirolining Amir Tеmur nomiga yozilgan maktubi
mavjud edi. Fransua o’zining birinchi safari chog’ida, agar Amir Tеmur
Boyazidga qarshi urush ochguday bo’lsa, Sharqiy Urta dеngiz yoqasida
joylashgan Еvropa davlatlari yordam bеradilar, dеgan fikrni Amir Tеmurga
еtkazdi. Amir Tеmur huzuriga kеlganida, Fransiya qirolining maktubi bilan
tasdiqlangan Konstantinopol impеratorining majburiyatlarini unga izhor etdi.
Bunga ko’ra, agar Amir Tеmur Boyazidga qarshi urush boshlasa, odatda,
Boyazidga mo’ljallangan xiroj Amir Tеmurga bеrilishi aytilgan edi.
Konstantinopol impеratorining Amir Tеmurga yozgan va Amir Tеmurning
Frantsiya qiroli Karl VI ga yozgan maktubida bitilgan ayrim jumlalar ana shu
elchiliklar haqida guvohlik bеradi. Binobarin, monax Fransua vositachiligida
еvropaliklar bilan Amir Tеmur o’rtasida do’stona muloqot boshlangan. 1400 yil
mobaynida Vеnеtsiya sеnati Amir Tеmur huzuriga o’zining ikki vakili Andrеa
Jistiniani va Matеo Barbadigolarni jo’natdi Pеradagi hisob daftarida 1402 yil
18 mayidan 21 iyunigacha bo’lgan davrda Amir Tеmur edchisi kеlib kеtganligi
ta'kidlangan 11
.
Elchilar Еvropaga qaytib kеtishayotganida Amir Tеmur Ularga o’z elchisi
Muhammad al-Kеshiyni ham qo’shib yubordi. Uning qo’lida 1402 yil avgust
sanasi qo’yilgan va qirolga atalgan do’stona xat bor edi. Maktubda Amir Tеmur
Boyazid ustidan g’alaba qozonganini aytib, nasroniylarga mеh-oqibatli
bo’lishini bayon etgan. Maktubning nusxasigina saqlangan. Anqara jangidan
kеyin Amir Tеmur yuborgan otliq askarlar, turklarning qarshiligini еngib, iloji
11
Mualliflar jamoasi “Amir Temur jahon tarixida” Toshkent, SHarq 2001. 126-bet
26

boricha ko’proq o’ljani qo’lga kiritganidan so’ngra jang tugadi. Shundan so’ng
Amir Tеmur bilan еvropaliklar o’rtasida elchilar bordi-kеldisi yana ham
ildamlashdi. Boyazid saltanatini sindirgani uchun Еvropa Amir Tеmurdan
minnatdor ekanini izhor etishni istashar va va'da qilingan xirojni unga to’lay
boshlashga kirishmoqchi ekanliklarini ma'lum qilishardi. 1402 yil 2 sеntyabr
kuni Konstantinopol impеratori muovinining ikki vakili - Podеstat Bartolomеo
Rosso va uning yordamchisi Jano Lomеllino Amir Tеmurga pеshvoz chiqib,
unga bеriladigan xirojning mikdori va turlari haqida kеlishib olmoqchi
bo’lishdi. 1402 yil sеntyabri boshlarida Yangi Fosеya (grеk-turk savdosining
muhim markazi) shahri vakili Mеssir Galеatstso Amir Tеmur huzuriga kеlib,
uch kun turdi va 22 sеntyabrda jo’nab kеtdi. Usha vaqtda Amir Tеmur huzuriga
Еvropadagi boshqa mamlakatlar elchilari ham xiroj bilan kеlishdi. Bular oras i da
Fransua Gattiluzio chopari, Lеsbos va Xios orolida hukmronlik qilgan
gеnuyalik Maono ham bor edi. Xuddi o’sha oyda Amir Tеmur elchilari Pеraga
kеlishdi, elchilarga sovg’a-salomlar in'om etildi. 1402 yil dеkabrida esa,
Vizantiya impеratorining Konstantinopoldagi muovini vakili Kolajanе Kayrano
Amir Tеmur huzuriga yo’l oldi. Anqara jangidan so’ng Fransiya va Angliya
yozishmalar orqali Amir Tеmur bilan di plo matik munosabat o’rnatdi. Fransuz
qiroli Karl VI bilan Amir Tеmur o’rtasidagi yozishmalarning bir qismi Fransiya
hujjatxonasida saqlangan. Amir Tеmur bilan Karl VI o’rtasidagi yozishmadan
ma'lum bo’lishicha, ikkala podshoh ham savdo bitimi tuzishdan manfaatdor.
Biroq 1405 yil fеvralida Amir Tеmur vafot etishi bu ishni poyoniga еtkazish
imkonini bеrmadi. Qirol Amir Tеmur fuqarolari bilan Gеnrix fuqarolari
o’rtasida erkin savdo munosabatlarini o’rnatish haqidagi taklifga rozilik
bildiradi. U yana yozadi: «bundan kеyin ham bizga va fuqarolarimizga mudom
xayrixohligingiz bilan tasarrufingizdagi mulkingizga borsalar va sizning
savdogarlaringiz ham bizning mulkimizga kеlishsa, biz shuning tarafdorimiz».
Qirol Amir Tеmurning «umumiy dushman-turk sultoni Boyazid ustidan
27

erishgan buyuk g’alabasi» tufayli «katta yеngillik va katta xursandchilik
sеzgani»ni bildiradi.
Amir Tеmurning ba'zi elchilari o’z vazifalarini ado etish asnosida
o’ldirilgan. Lеkin Amir Tеmurning o’zi doimo elchi daxlsiz ekanligini ta'kidlab
kеlgan. Agar elchi hatto dushman tarafidan kеlgan bo’lsa ham, u doimo ularga
sarpo kiydirgan. Amir Tеmur karvon yo’llarining xavfsizligi uchun harakat
qilib, doimo ham yaqin, ham uzoq mamlakatlar bilan diplomatik munosabatlar
o’rnatishga intilardi. U ulkan hududlar va ko’plab mamlakatlarni bir davlatga
birlashtirib, ular orasida uzviy iqtisodiy aloqalar o’rnatishga harakat qilgan.
Amir Temur 1405-yil 18-fevralda vafot etadi 12
.
Xulosa
Samarqand - azaliy buyuk va daholik qudrati mujassam bo’lgan, Alloh
nazari tushgan maskan. Uning jahon ilmu fani, madaniyati va san’ati rivojiga
qo’shgan katta hissasi, biz shahar ahlining ko’p asrlik ma’naviy merosimizni
asrab-avaylab kelayotganimiz va mustaqil O’zbekiston shon-shavkatini
oshirishdagi g’oyat katta xizmatlarimiz uchun Samarqand shahri "Amir Temur"
ordeni bilan taqdirlangan edi. Mustaqillik yillarida Amir Temur nomi qayta
tiklanib, uninga atab qator shaharlarda haykallar qo’yildi. 1996-yil Amir Temur
12
Hakim Sattoriy “Hazrat Sohibqiron” G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent-2009
28

yili deb e’lon qilinishi bejizga emas. Chunki Amir Temurning jahon xalqlari
oldidagi xizmatlari beqiyosdir.
Hazrati Amir Temurning butun suronli umri, uning bunyodkorlik bilan
yo’g’rilgan faoliyati salkam yetti asrkim, xalqimiz, millatimiz nomini olamga
yoyib kelmoqda. Bu nomni mustabid tuzum qanchalik toptashga urinmasin,
dunyoning pok niyatli kishilari ulug’ ajdodimizga yuksak hurmat-ehtirom
ko’rsatishni o’zlariga sharaf deb bilganlar. Muborak istiqlol bobomizning
nomini qaytib berdi, uning ruhini shod etdi.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, bugungi kunda respublikamizda amalga
oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, islohotlar, mamlakatimiz iqtisodiy
qudrati oshib borishi natijasida jamiyat ijtimoiy sohaning markaziy bo’g’ini
hisoblangan oliy ta’limida ham tub islohotlar ro’y bermoqda. U yangilanmoqda,
yoshlar ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, ularning mazmunini, uzluksizligini
ta’minlab beruvchi yangi hujjatlar, pedagogik texnologiyalar, amaliyot uslublari
bilan boyib bormoqda.
Mazkur mavzuning dolzarbligi bugungi kunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotgani yo’q. Bugungi kunda ham biz Amir Temurning hayoti va faoliyati,
o’gitu nasihatlarini o’rganib kelmoqdamiz.
Amir Temur 1371-1404 yillar orasida Mo’g’uliston, Eron, Ozarbayjon,
Iroq, S uriya, Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga
harbiy yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib
chiqadigan bo’lsak, bunday urushlarning obyektiv qonuniyatlari borligini ochiq
anglaymiz.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikkala omil ham ma’lum
darajada mavjud, lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur
faoliyatida mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta’minlash, ya’ni uni tashqi
dushmandan himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi
asosiy o’rinni egallagan.
29

Xalqimizda «qo’shning tinch - sen tinch» degan naql bor. Qo’shni
mamlakatlar tinch bo’lmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik,
iqtisodiy va madaniy yuksalish qayoqdan bo’lsin?!
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga
suyanib ish tutdi. Amir Temur ko’p yillik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal
tarqoqlik va paroknadalikka barham berdi, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan
ozod qildi, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtirdi.
Amir Temur faoliyati davrning ijtimoiy va madaniy taraqqiyotiga, jahon
sivilizasiyasining rivojlanishiga va umuman jahon tarixining yuksalishiga ulkan
hissa qo’shdi. Bunday buyuk haqiqatni hisobga olmay va e’tirof etmay turib
davrni, uning keyingi asrlardagi ta’sir qirralarini tiklash, umumjahon tarixiy
jarayoni boyliklarining silsilasidagi chinakam ahamiyatini anglab yetish g’oyat
mushkul.
Amir Temurning siyosiy qudrati va ezgu maqsadli faoliyati tufayli davlat,
ijtimoiy va harbiy boshqaruv tartibotlari tubdan yangilanib, mavjudlari
takomillashtirildi, mulohaza asosida olib borilgan samarali moliya, pul va soliq
islohotlari tufayli jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari, hunarmandlik ishlab
chiqarishi, iqtisodiyot va savdo, shaharsozlik gurkirab rivojlandi.
Amir Temurning siyosiy va harbiy faoliyati voqeanomasi uning muayyan
maqsadga yo’naltirilganidan, hokimiyat va davlat qurilishi nazariyasi chuqur
mulohaza qilinganligidan dalolat beradi. Bu esa qudratli hukmdorning jahon
taraqqiyotiga qo’shgan hissasi to’g’risida muayyan xulosa chiqarish imkonini
beradi.
Birinchidan, Amir Temur Movarounnahrda feodal tarqoqlik va
boshboshdoqlikka chek qo’ydi va bu yerda kuchli markazlashtirilgan davlat
barpo etdi.
Ikkinchidan, XIV asr 90-yillarning o’rtalarida Amir Temur Eron,
Xuroson va Movarounnahr yerlarini iqtisodiyoti umumiy va ma’naviy
madaniyati yaqin bo’lgan yagona davlatga birlashtirdi.
30

Uchinchidan, Oltin O’rdani tor-mor keltirib, Rus davlatining tatar-
mo’g’ul zulmidan qutulishiga imkon berdi. Moskva atrofida Rus s iya davlati
tashkil topishiga, Polsha-Litva uniya davlati mustahkamlanishiga olib keldi.
To’rtinchidan, turk sultoni Boyazid ustidan g’alabasi Yevropaning
asoratga solinishi xavfini bartaraf etdi va Konstantinopolni turklar bosib olishini
bir necha o’n yil orqaga surdi. Natijada Yevropa xalqlari hech bir moneliksiz
ijtimoiy hamda aqliy rivojlanish imkoniga ega bo’ldilar.
Amir Temur Egey dengizi, O’rta dengiz va Misrdan tortib Xitoy
sarhadlarigacha, Dashti Qipchokdan Arabiston dengizigacha yaxlit saltanat
barpo etib, Buyuk Ipak yo’lining to’liq xavfsizligini ta’minladi.
To’xtamishxon va Oltin O’rdaning tor-mor etilishi nafaqat
Movarounnahr, balki Rossiya, Sharqiy Yevropa uchun, butun jahon tinchligi
uchun zo’r ahamiyat kasb etdi.
Xullas, Amir Temur o’z mamlakatining manfaati, tinchligi va xavfsizligi
uchun kurashdi, dushmanlarining fitnasini oldindan bilib, uning chora-
tadbirlarini ko’rdi. Amir Temurning sharqiy yevropa va Osiyo xalqlari oldidagi
xizmatlari insoniyat xotirasidan o’chmas iz qoldirdi. Tarixda Amir Temur
buyuk sarkarda, buyuk davlat arbobi, fan va madaniyat homiysi bo’lib
qolaveradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. ЭҲТИОРМ. Тошкент шаҳрида соҳибқирон Амир
Темур ҳайкалининг очилишига бағишланган тантанада сўзланган
нутқ, 1993 йил 31 август. Т: 1. Т., Б. 354-356.
31

2. Islom Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “Sharq” 1998-
yil.
3. Islom Karimov “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” Toshkent
“O’zbekiston” 1994-yil.
4. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi “ Toshkent, sharq 2000-yil
5. Ma’naviyat yulduzlari “o’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Toshkent
2011-yil.
6. Mualliflar jamoasi “Amir Temur jahon tarixida” Toshkent, SHarq
2001-yil.
7. Murod Muhammad Do’st “Sog’lom avlod-bizning kelajagimiz”, “Abu
Ali ibn Sino” Toshkent 2000-yil
8. Hakim Sattoriy “Hazrat Sohibqiron” G’ofur G’ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi Toshkent-2009
9. Г.Л.Пугаченкова, Л.И.Ремпель «История искусств Узбекистана с
древнейших времен до середин двятнадцатого века». М.,
«Искус c тва» - 1965
32

31

Sotib olish