Amir Temur davri me’morchiligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	76.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

Amir Temur davri me’morchiligi

Sotib olish

AMIR TEMUR DAVRI ME’MORCHILIGI
MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................................3
I BOB. O’RTA OSIYODA MEMORCHILIKNING KELIB CHIQISHI VA
RIVOJLANISH TARIXI………………………………………................................5
1.1 . O‘rta Osiyo hududining rivojlanish tarixi……………………..............................5
1.2. Uyg’onish davrida O’rta Osiyoda memorchilik san’ati…………………..……...9
II BOB. O’ZBEKISTONNING AMIR TEMUR, TEMURIYLAR VA
SHAYBONIYLAR DAVRI ME’MORCHILIGI ………………………………...13
2.1. O’zbekistonning Amir Temur va Temuriylar me’morchiligi ……… .……….….13
2.2. O’zbekistonning Shayboniylar davri me’morchiligi ............................................ 17
XULOSA …………………………………………………………………………… 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…..…………………... …… 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Tarix xotirasi xalqning, jonajon o`lkamizning,
davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o`zlikni yangilashni,
ta`bir joiz bo`lsa, milliy iftixorni tiklash va o`stirish jarayonida g`oyat muhim o`rin
tutadi. Tarix millatning haqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk
ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib yangi fuqarolik
ongini shakllantirmoqda. Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda. Markaziy
Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma`naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan
ma`naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o`zida mujassam
etgan buyuk arboblar ko`p bo`lgan.
Bo’lajak boshlang’ich ta’lim o‘qituvchilarini barkamol inson etib tarbiyalashda
tasviriy va amaliy san’atimizning tutgan o‘mi, badiiy ta’limni rivojiantirish, madaniy
merosimizni mukammal bilish yoiidagi olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlaming
mohiyatini ochib berish nazarda tutilgan. Darslik boiajak boshlangich ta’lim
o‘qituvchisi tasviriy san’atning tur va janrlari, tarixnazariyasi va tarixi, boshlangich
sinflarda tarixo‘qitish metodikasi kabilardan nazariy bilim asoslari va amaliy
ko'nikmalarini egallashga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o‘z taraqqiyotining
yangi davriga kirdi. Mamlakatda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim-
tarbiya tizimini rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, farzandlarining
jahon andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb-Hunarlarni
egallashlari, jismoniy va ma’naviy jiHatdan yetuk insonlar bo‘lib voyaga yetishlarini
ta’minlash, ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual saloHiyatini ro‘yobga
chiqarish, yoshlar qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini kamol toptirish
borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.
Jumladan 2020-yil 25-dekabrda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston yoshlar forumi-
2020” da O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig so‘zlagan nutqidagi yoshlar
e’tiborini alohida ta’kidlashimiz joizdir.
3

“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi
yoshlarga, sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” – deb
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga o’rta osiyo madaniyatini o’rgatish orqali
talabalarni tarixfanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishi ning vazifasi:
- bo‘lajak tarixo‘qituvchilarining - tarixbo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi
mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
- talabalarga sxemalar va ularning turlari Haqida tushunchalar berish va
takomillashtirish ;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko‘nikma va malakasini shakllantirish;
- talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Tarix” bakalavriyat ta’lim
yo‘nalishi talabalariga grafikaviy ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak Tarix o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha
tahsil olayotgan talabalarning tarixilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va
texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. O’RTA OSIYODA MEMORCHILIKNING KELIB CHIQISHI VA
RIVOJLANISH TARIXI
1.1. O‘rta Osiyo hududining rivojlanish tarixi
Yer yuzasining rivojlanish tarixi bir qancha bosqichlardan iborat. Proterozoy
erasining oxiri, paleozoy erasining boshida baykal, paleozoy erasining birinchi
yarmida kaledon, ikkinchi yarmida gersin, mezozoy erasida kimmeriy, laramiy va
nevadiy, kaynozoy erasida alp burmalanishi sodir bo‘lgan. O‘rta Osiyo yer
yuzasining hozirgi holati uzoq davom etgan geologik davrlarda dengiz va quruqlik
sharoitida turli xil burmalanish bosqichlari davomida, turli sur’atda ro‘y bergan
tektonik harakatlar ta’sirida shakllangan.
Arxey va proterozoy eralarida O‘rta Osiyo hududi dengiz ostida bo‘lgan va
cho‘kindi jinslar to‘plangan.
Paleozoy erasidan boshlab O‘rta Osiyoni qoplab yotgan Т etis dengizi ichida
katta-kichik orollar ko‘rinishidagi quruqliklar hosil bo‘la boshlagan. Paleozoy
erasining birinchi yarmida sodir bo‘lgan kaledon tog‘ hosil bo‘lishi bosqichida
Qozog‘iston past tog‘larining g‘arbiy qismi va Shimoliy Т yanshan ko‘tarilgan.
Paleozoy erasining ikkinchi yarmida gersin tog‘ hosil bo‘lish bosqichi ro‘y berishi
natijasida quruqliklar maydoni kengaygan. Dengiz chekina boshlagan. Bu bosqichda
Т yanshan tog‘ining qolgan qismlari, Qozog‘iston past tog‘larining sharqiy qismi,
Markaziy Qizilqum past tog‘lari ko‘tarilgan. Shundan keyin tog‘lar yemirila
boshlagan. Paleozoy erasining oxiri va mezozoy erasining boshlarigacha bu tog‘lar
yassitog‘larga aylanib qolgan.
Mezozoy erasida burmalanish kuchsiz bo‘lgan. Kaspiybo‘yidagi past tog‘lar
va balandliklar ko‘tarilgan. Bu davr mobaynida tog‘ oraliqlarida va botiqlarda ko‘llar,
botqoqliklar va sayoz dengiz qo‘ltiqlari hosil bo‘lgan. Mezozoy erasining o‘rtalarida
iqlim nam va issiq bo‘lgan, xilma-xil o‘simliklar o‘sgan. Ularning qoldiqlaridan
toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir konlari hosil bo‘lgan. Mezozoy erasining oxirida iqlim
juda quruq bo‘lgan, natijada, o‘rmonlar yo‘qolib ketgan.
5

Kaynozoy erasining paleogen davrida dengiz qayta bostirib kelgan, tog‘lar
yemirilib pasayib qolgan. Neogen davrida sodir bo‘lgan Alp burmalanishi natijasida
Orqaoloy, Pomir, Kopetdog‘, Bolxon, Paropamiz, Safedko‘h, Hindukush, Bandi
Turkiston tog‘lari ko‘tarilgan. Т yanshan tog‘i yana qaytadan ko‘tarilib, yoshargan.
Janubda baland tog‘larning ko‘tarilishi natijasida O‘rta Osiyo Hind okeanidan to‘silib
qolgan. Т og‘larning hosil bo‘lishi hozir ham davom etmoqda.
Zilzilalar. O‘rta Osiyo hududida juda ko‘p yer qimirlashlar sodir bo‘lib turadi.
Buning asosiy sababi Pomir va Т yanshan tog‘larining ikkita litosfera plitalari:
Yevrosiyo va Hindiston-Avstraliya plitalari to‘qnashgan chegarada joylashganligi va
bu tog‘larning to‘xtovsiz ko‘tarilishda davom etayotganligidir. Shuning uchun
zilzilalar Pomir va Т yanshan tog‘lari hamda ularning atrofida ko‘proq ro‘y berib
turadi. Kuchsiz zilzilalar yiliga 1000 dan ortiq marta sodir bo‘ladi. Kuchli zilzilalar
juda katta moddiy va ma’naviy zarar keltiradi. Falokatli zilzilalar 1930-yilda
Dushanbe atrofida, 1946-yilda Qozonjiqda, Chatqolda, 1948-yilda Ashxobodda,
1966-yilda Т oshkentda, 1976-yilda Gazlida va 1992-yilda Т o‘xtag‘ulda, 2008-yilda
Oloy (Nura)da bo‘lgan.
Foydali qazilmalari. O‘rta Osiyo foydali qazilmalarga juda boy. Bu yerda
yoqilg‘i, rudali va rudasiz foydali qazilma konlari mavjud.
Yoqilg‘i foydali qazilmalar ko‘mir, neft, gaz va yonuvchi slaneslardan iborat.
Yuqori sifatli toshko‘mirning yirik koni Markaziy Qozog‘iston (Qarag‘anda,
Ekibastuz)da, uncha katta bo‘lmagan toshko‘mir konlari Farg‘ona vodiysini o‘rab
turgan tog‘lar (Ko‘kyong‘oq, Qizilqiya, Т oshko‘mir)da, Surxondaryo vodiysining
shimoli (Sharg‘un va Boysun)da, qo‘ng‘ir ko‘mirning yirik koni 1
Ohangaron
vodiysida joylashgan. Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida ham qo‘ng‘ir ko‘mir
konlari bor.
O‘rta Osiyo neft va gazga ham boy. Birinchi neft koni Farg‘ona vodiysida
(Chimyon koni) 1880-yilda ochilgan va 1904-yilda ishga tushirilgan. Keyinchalik,
Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida yana bir qancha neft konlari ochilib, ishga
tushirildi (Polvontosh, Xo‘jaobod, Janubiy Olamushuk va h. k.). Yirik gaz va neft
konlari, shuningdek, Qoraqumda, Qizilqumda, Kaspiybo‘yida, Ustyurtda, Qarshi
1
Usmonov Q., Sodiqov M. va b. O’zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., «O’qituvchi», 2001
6

cho‘lida, Surxon- daryo vodiysida ochildi va ishga tushirildi. Keyingi paytlarda
Qozog‘istonda Т engiz, O‘zbekistonda Ko‘kdumaloq yirik neft konlari ochildi.
Rudali foydali qazilmalardan rangli va qora metall konlari keng tarqalgan. Yirik
temir ruda konlari Qozog‘istonda ochilgan va ishga tushirilgan. Ulardan eng yirigi
Т o‘rg‘ay supasimon o‘lkasida joylashgan. O‘zbekiston va Qirg‘izistonda ham temir
ruda konlari bor, ammo ular hali ishga tushirilganicha yo‘q.
Rangli metall konlari Qozog‘iston past tog‘larida, Т yanshan va Pomir tog‘larida,
Markaziy Qizilqum past tog‘larida tarqalgan (Olmaliq, Jezqazg‘an, Muruntov,
Uchquloch va b.).
Fosforit konlari Qoratov, Qizilqum va boshqa joylardan topilgan. Zarafshon
vodiysida, Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, Kaspiybo‘yida tosh tuzi va osh
tuzi konlari bor.
Marmar konlarining eng yiriklari O‘zbekistonning Nurota tog‘ida (G‘ozg‘on),
Omonqo‘ton va Oqtoshda joylashgan.
Markaziy Osiyoda temuriylar davrida madaniyat klassik darajasi bilan dunyoga
mashhur bo‘ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da
mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda
hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam
berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi. Markaziy Osiyo,
Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq
diplomatik aloqada bo‘lgan. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha
rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o‘ziga xos rivojlanish
bosqichini bosib o‘tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va
Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning
yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining
ijodlari va tarjimai hollari o‘rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining
rivojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko‘rsatdi. Mutafakkir
Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo‘lganda bazmi mushoiralarda kosib,
shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini
bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o‘sha davr tabaqalarining
7

madaniy jihatdan yuksak saviyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o‘ziga xos
xususiyati shundaki ko‘plab adabiy va tarixiy asarlar o‘zbek tilida yozildi. Muallifi
nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asarlari o‘zbek
tilida yozilgan. Bundan tashqari mashhur tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy
asarlari xususan «Zafarnoma»si, Ulug‘bekka bag‘ishlangan «Muntahabi jome va
tovorixi shohiy» degan asarlari o‘zbek tiliga o‘girildi. Shayboniylar davrida fanning
qator tarmoqlari rivoj topdi. 1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- yetti iqlim
degan jug‘rofi-biologiyaga oid lug‘at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova
qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va
farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko‘z tabibi shoh Ali ibn Sulaymon Navro‘z
Ahmadjon huzurida ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini
bitadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat
rivojidan darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa
qo‘shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni
hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya
sanati nazariyasiga oid asar yozadi. Shuningdek ko‘plab qo‘lyozmalar miniatyuralar
va suratlar bilan bezatildi. Tarixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi
Abulxayrxoniy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. «Miniatyuralarda
Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks ettiriladi va rassomlar voqelikni realistik
tasvirlashga intiladi. Jaloliddin Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik
sanatiga ulkan hissa qo‘shadi 2
.
Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko‘plab
jamoat binolari (karvonsaroylar, ko‘priklar, sardobalar, hammom, tim va boshqa
savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o‘zgaradi,
hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor
bilan o‘ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurishda (Misr Arab madrasasi,
Xo‘ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me’morchiligi an’analaridan foydalanildi.
Shahar tashqarisida ham monumental binolar (Chorbakr) qurildi. Jome’ masjidlari
saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to‘rt
2
O’zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T., «Sharq», 2000, 624-659
betlar.
8

tomondan ayvon va hujralar bilan o‘raldi. Buxoro va Toshkentdagi Ko‘kaldosh
madrasalari bunga guvohlik beradi.
Binolar bezashda mayda o‘simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga gul
terish kabi Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. qabr toshlari yasashda yuksak
badiiy darajada toshlarga yozuvlarni o‘yib bitish rivojlandi. (Shayboniyxon qabr toshi
va Childuxtaronda Abu Said qabriga qo‘yilgan toshlar). Xullas, bu davrning ko‘pgina
betakror madaniyat sohalari o‘z sirlarini mukammal saqlab kelmoqda.
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o‘rtasidagi nizolar bo‘lib tursada, ma’lum
darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan, adabiyot,
san’atning rivojlanishi ko‘proq saroy doirasida bo‘lib, ham diniy, ham dunyoviy
asarlar yozildi. Garchi o‘z davri tarixnavisligi o‘sha xonlik va amirlikdagi siyosiy
voqealar salnomasini ifodalaydi, o‘sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga
ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning «Tarixi
Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharifning «Tarixi amir
Haydar», Muhammad Hakimjon To‘raning «Muntaxabut tavorix» kabi asarlari
diqqatga sazovordir.
1.2. Uyg’onish davrida O’rta Osiyoda memorchilik san’ati
O‘rta Osiyoda dastlabki O‘rta asr elementlari va quldorlik tuzumi inqirozi VIII-IX
asrlarda boshlandi. Ko‘chmanchi turkiy qabilalarning tez-tez hujumi Kushon
imperasining inqiroziga yuz tutishiga olib keldi. Eftaliylar O‘rta Osiyo yerlarini o‘z
hukmdorligiga bo‘ ysindirish davrida yangi tuzumga o‘tishi yanada t ezlashdi. Bu
Oltoy, Yettisuv, Markaziy va O‘rta Osiyoda yashovchi juda ko‘p xalqlarni
birlashtirdi. Turk hoqonligi davrida mayda mustaqqil podisholik paydo bo‘ldi.
Ayniqsa Shark va G‘arb karvon yo‘li ustida joylashgan So‘g‘d madaniy va iqtisodiy
jihatdan yuksak bo‘lgan. So‘g‘d eng katta knyazlik hisoblangan. Samarqand hokimi
So‘g‘d podshosi unvoniga sazovor bo‘lgan. Yozuv manbalari IV asrda Samarqand
savdogarlarining O‘rta Osiyo va uning tashqarisida xam, masalan, buyuk Xitoy
devori yaqinidagi Dunxuadi koloniyalar mavjud bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi.
Lekin knyazlar urtasida kuchli birlik yuk edi. U albatda, keyin arablarda rakatm bo‘lib
9

kolishga sabab bo‘lib koladi. Bu davrda ko‘plab ibodatxona va hashamatli kasrlar
kurila boshlagan. Xitoylik tarixchi Samarqand va Buxoro o‘rtasida qurilgan
hashamatli bino hammani juda hayratlantirganligi binoning shimoliy devorida
bo‘yoqlar bilan xitoy imperatorining tasviri; sharkiy devorida turk hoqonlari va
Hindiston hukmdorlari; G‘arbiy devorida esa eron va Rim podisholari
tasviri tushurilganligi haqida aytadi. O‘rta Osiyoda quldorlik tuzumi inqirozga yuz
tutib o‘z o‘rnini feodalizmga bo‘shatib berdi. Bu tuzum qurilish ishlarida
yaqqol ko‘rina boshladi.
Ustun, yarim ustun, ark hamda turli dekorativ me’morlar hajmlarida podisho
saroyining xushmanzara va muxobatli bo‘lishida foydalanilgan. Bu binolar xom
g‘isht paxsadan ishlangan bo‘lib ganch bilan bezalgan. Ganch, yog‘och o‘ymakorligi
binoga fayz kiritgan. Ilk feodaliz davrida O‘rta Osiyoda yagona din bo‘lmagan
jumladan, Fargona vodiysi Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi ilk feodalizm
davrida ham bu yerda buddizm mavjud bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu yerdadagi
ibodotxona ikki xonadan iborat bo‘lib, oldi xonasi ayvon tepada va unga kiraverishda
haykallar o‘rnatilgan. Xorazmda topilgan ko‘mish marosimi bilan bog‘liq bo‘lgan
Ossuriy bo‘lgan deb nomlangan to‘rtburchak quticha shaklidagi loydan yasalgan
tobutchalar bu yerda zorastrizm mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi. Dumaloq va
bo‘rtma tasvir shaklida me’morchilik komplekslaridan keng ishlatilgan.
Bu haykalalarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks
ettiruvchi obrazlar ham uchraydi. Haykallar maxsus loydan tayyorlangan, yog‘och,
ganch va toshdan ishlangan. Bu xususida Varaxshadan topilgan
yodgorliklar diqqatiga sazovordir 3
. Varaxshadagi saroyni
bezashda g a n c h o‘ ymakorligidan keng qo‘llanilgan. Albatta ilk feodalizm
madaniyatining ilk yutuqlari monumental dekorativ rangtasvir san’atida o‘zini to‘liq
namoyon qildi. Afrosiyob (Samarqand), Panjikent (Tojikiston), Varaxsha
(Buxoro viloyati), Bolalik tepa (Surxandaryo viloyati)da topilgan , D evoriy sur’atlar
va haykaltaroshlik namunalari jahon monumental rangtasvir san’atining nodir
durdonasi hisoblanadi. O‘rta Osiyo jahonga qator buyuk allomalar yetkazib berdi.
3
Murtazayeva R.H. va b. O’zbekiston tarixi (Ma’ruzalar matni). T., 2000, 502-543 betlar
10

Ular o‘z mehnat va aqil zakovatlari bilan jahon ilmi fan taraqqiyotiga katta xissa
qo‘shdi. Al- Xorazmi, Abu ali Ibn Sino, Al-Beruniy, Al Farobiy, Al Buxoriy,
Naqshbandiy; Ulug‘bek, Navoiy, Bobur, Nodirabegim, Zebinosi kabi alloma va
shoirlarni yetkazib berdi. Amir Temur davrida O‘rta Oisyoda ilm fan san’at gullab
yashnadi. Me’morchilikda har o‘zgarishlar yuz berdi. Afrosiyob yonbag‘rida
joylashgan Shoxi-Zinda Bibixonim madrasasi Go‘ri Amir Maqbarasi Registondagi
Ulug‘bek madrasasi fikrimizga dalildir. Ulug‘bek falakiyot rivojlangan bo‘lsa,
Xusayin Bayqaro podisholigi davrida adabiyot va san’at rivoj topdi.
Haykaltaroshlik san’atining asari o‘lkamiz h ududidagi zamonaviy jihatlarini
iste’dodli ijodkorlar Damir Ro‘ziboev, Abdumo‘min Boymatov, Joldasbek
Quttimurotov, Ilxom Jabborov, Anvar Ahmedov, Eynulla Aliev, Ulug‘bek Mardiev
kabi haykaltaroshlar faoliyatida yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Haykaltarosh Ilxom Jabborov yangilanish va uyg‘onish davrida Buyuk sarkarda
Amir Temur obrazini yaratdi. Turli yillarda haykaltaroshlar tomonidan «Farhod» «Ibn
ino» «Forobiy», «Navoiy va Jomiy», «G‘ofur G‘ ulom», «Alisher Navoiy» «Beruniy»,
«Bobur», «Hamid Olimjon» kabi buyuk mutafakkir olim, davlat arboblarining siymolari
yaratildi.
Yevropaning janubida Bolqon yarim oroli bo‘lib, uning janubiy qismi uncha
katta bo‘lmagan tog‘lik mamlakat - Gretsiya joylashgan. Gretsiyada temir, mis,
kumush, marmar konlari uchrab turadi. Arxeologik tekshirishlar shuni isbotlab
beradiki, eramizdan avvalgi III-II ming yilliklarda qadimda, Yevropada 1-sinfiy
jamiyat va davlat tashqil topgan, fan va madaniyat ancha taraqqiyotga erishgan.
Gretsiyada IV-V asrlarda arxitektura juda rivojlangan bo‘lib, qadimda portiklar
yog‘och ustunlar ko‘tarib turadigan. Oddiy bostirmalardan iborat bo‘lgan. Portiklar
oftob nuridan saqlagan va shabada esib turishiga xalaqit bermagan. Keyinchalik
yog‘och ustunlar o‘rni ni tosh va marmardan ishlanadigan bo‘lga. Ustunlar 2 uslubda
ishlangan. Doriy va Ioniya uslubida. Greklar binolar ko‘rishda tosh ustunlar va
yurtiklardan foydalanganlar. Eramizdan avvalgi V-IV asrlardali haykaltaroshlar
yog‘ochni, toshni, marmarni yo‘nib ishlaganlar, bronzani kuyganlar. Marmar
11

haykallarri odam badani rangi singari buyaganlar. Bronza haykallariga rangli toshdan
kuz yasaganlar. Yog‘ochdan ishlangan ayrim haykallar ustiga odam tanasining
rangini beradigan fil suyagidan ishlangan yupka plastinkalar yopishtirilgan. Haykallar
shu darajada qoyilmaqom qilib ishlanganki, ular tirikdek «Nafas olayotgandek»,
«hozir gapiradigandek» tuyulardi. Eramizdan avvalgi V asrda haykaltaroshlar odam
gavdasining harakat kilib turgan xolatlarini tasvirlashni bilib olganlar. Ular odamlarni
yugurayotgan, jang kilayotgan xolatda yoki nayza otayotgan xolatida tasvirlab
ko‘rsatganlar. Afinalik haykaltarosh Miron ishlagan «Disk otuvchi» haykallarni
kurgan kishi xayratga tushadi.
Qadim doston va afsonalarda aytilishicha, haykal taroshlar o‘z asarlari uchun
kahramonlarning kahramon lar, ma’budalarning poetik obrazlarini va butun bir
manzaralarini tanlab olganlar. haykaltoroshlar odam gavdasini juda kelishgan qilib
tasvirlaganlar. Agar kishining qiyofasi hunuk bo‘lsa, ellinlar buni tabiatning xatosi
deb hisoblaganlar va o‘z ishlarida san’at bu xatoni tuzatishi kerak deb to‘g‘irlaganlar.
Haykaltaroshlar Zevs va Posoydonning sersavlat haykallari qiyofasida grek shahar
davlatlarining dono hukmdorlari qanday bo‘lishi kerakligini ko‘rsatganlar.
Shaharning etiborli joylarida ellinlar o‘z vataniga shon-shuhrat keltirgan
lashkarboshilar, shoirlar, musobaqa g‘oliblari haykallarini o‘rnatganlar 4
.
II BOB. O’ZBEKISTONNING AMIR TEMUR, TEMURIYLAR VA
SHAYBONIYLAR DAVRI ME’MORCHILIGI
2.1. O’zbekistonning Amir Temur va Temuriylar me’morchiligi
O’rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohlarida
kamolot bosqichiga ko’tarildi. Т emuriylar davlatining qudrati ayniqsa
4
Usmonov Q., Sodiqov T. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yil-lar) .T:Sharq, 2003
12

me’morchilikda namoyon bo’ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni
ko’rmoq istasang- binolarimizga boq!» degan yozuv Т emur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Т emur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida
istehkomlar, shoh ko’chalar, me’moriy majmualar keng ko’lam kasb etadi. Ilk o’rta
asrlardagi shaharning asosiy qismi bo’lgan «Shahriston»dan ko’lam va mazmuni
bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin.
Т emur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. «Hisor»ning janubi-g’arbida
hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog’-rog’lar qurildi 5
.
Т emur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi. Shaharda
«Hisori», qal’a, ulug’vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga
kiraverishdagi Ko’hak tepaligida Cho’pon ota maqbarasi Ulug’bek davrida qurilgan
bo’lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda
ulug’vorlik uyg’unlashib ketgan. Т emur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda
mo’g’ullar davridagi ichki va tashqi shahar o’rnida qurila boshladi hamda bu maydon
qal’a devori va xandok bilan o’ralib (1371 y) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar
bo’lib devor bilan o’ralgan. Shaharga oltita darvozadan kirilgan.
Shahar mahalalardan iborat bo’lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me’moriy
majmualar shakllanishi Т emur va temuriylar davrining eng katta yutug’i bo’ldi.
Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko’tarildi, inshootlar ko’lami bilan
birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va
naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo’ydi. Т emur davrida gumbazlar tuzilishida
qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon
qovurg’alarga tayangan tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning
balandligi oshdi. Ulug’bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab
chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko’rinadi
(Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi,
5
O’zbekiston tarixi 10-sinf uchun darslik “Sha rq” 2000 yil.
13

Ulug’bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda
me’moriy shakllarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning
aniq o’zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida baravar
amalga oshirilgan.
Т emuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Х uroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Т emur va Ulug’bek davri
me’morchiligida bezakda ko’p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi.
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal
egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.
Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher
bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Т emur va Ulug’bek
davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo’lgan. Devor va shift, hatto gumbaz
ham naqsh bilan ziynatilgan. Т emur davrida qurilgan binolarda ko’k va zarhal ranglar
ustun bo’lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Х itoy chinnisiga
o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi.
Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari
ko’plab qurildi. Т emur Hindiston yurishidan so’ng (1399 y). Samarqandda jome
masjidi qurdiradi. Uning ro’parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi.
Ulug’bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq
u XVI asrda qurib bitkazdi.
Т emur davrida Saroy Mulk xonim Go’ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan.
Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda
madrasa me’morchiligi o’zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo’ldi. Madrasa qurilishi
yagona tizim bo’yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari, ularning o’zaro nisbatlari
va bezaklariga ko’ra har biri o’z qiyofasiga ega edi. Т emuriylarning ikki san’at
durdonasi-Samarqanddagi Ulug’bek va Hirotdagi Gavharshodbegim madrasalari
yagona tizim rejasi bo’yicha qurilganiga qaramay, bir-biridan farq qiladi.
Т emuriylar davridan qolgan maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o’z
ichiga oluvchi to’siq-xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil
qiladi. Samarqandda Т emur davrida shayx Burxoniddin Sag’orjiy xilxonasi –
14

Ruhobod maqbarasi va Т emuriylar xilxonasi -Go’ri Amir. Shuningdek, Shohizinda
majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug’bek davrida ijodiy izlanishlar
samarasi dahmalarning me’moriy ko’rinishiga ham ta’sir o’tkazadi. Shohizinda
majmuasida sakkiz qirrali maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi deb
kelinayotgan («Sultonning onasi» uchun qurilgan, asli noma’lum) maqbara quriladi.
Ulug’bek Buxoro, G’ijduvon, Shahrisabz, Т ermiz, Т oshkentda ham noyob obidalar
qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo’yicha Samarqanddagi obidalar
ustunlik qiladi. Т oshkentda Zangi ota maqbarasi va Shayxontohur majmuasi, bo’lib,
Qaldirg’ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi yarmiga mansub.
Т emur davrida ulkan inshoot- Т urkiston shahrida Ahmad Yassaviy maqbarasi
barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me’moriy yodgorliklari orasida eng
noyobidir.
Qadamjolar me’morchiligi ham o’ziga xos tuzilishga ega. Т emur Buxoroda
Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Т emur Shahrisabzda
ziyorat va dafn marosimlari uchun «hazira»-»Dor us-Siyozat» (1389-1400)
xilxonasini qurdirgan. O’g’li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara (hazrati
Imom) qurdirgan. Unda Х orazm me’morchiligi an’analarini ko’rish mumkin.
Samarqanddagi Ulug’bek rasadxonasi me’moriy san’atning noyob yodgorligidir.
Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo’lib, uch qavatlidir.
Т emuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo’lgan. Birinchisi-ma’muriy-
siyosiy maqsadda bo’lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi-shahar
tashqarisidagi bog’larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar
o’tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diametri
22 metr bo’lib, toq va ravoqlari beqiyos bo’lgan. Т emur va Ulug’bekning asosiy
qarorgohi Samarqanddagi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy deyiladi. Shuningdek, shahar
tashqarisida Т emur o’n ikkita bog’ va saroylar bunyod ettirgan.
Ulug’bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakllandi, «Masjidi
Muqatta’», 210 gumbazli Ko’kaldosh jom’e masjidi qad ko’tardi. Shohizindada
ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko’kgumbaz masjidi, «Chilustun» va «Chinnixona»
saroylari uning davrida qurildi.
15

XV asrning ikkinchi yarmida Samarqandda Х o’ja Ahror madrasasi, Ishratxona,
Oqsaroy maqbaralari bunyod qilindi.
Amir Т emur va Ulug’bek davrida tarixturli yo’nalish bo’yicha yuksaldi. Islomda
jonli narsalar tasviriga sig’inmaslik tasviriy san’atda naqshning ravnaqiga sabab
bo’ldi. O’rta Osiyoda arablar bosqini tufayli to’xtab qolgan devoriy suratlar va
umuman tarix Т emur davrida yangi shakl va mazmunda tiklandi. Х attotlik- qo’lyozma
adabiyotning ajralmas bir qismi hisoblangan. Miniatyura- tasviriy san’atga ham
avvalo naqsh sifatida qaralgan. Т emuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa
XVI asrda yana to’xtab qoldi 6
. Samarqanddagi Т emuriylarning saroy-qarorgohlarida
qabul marosimlari, jang voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri tushirilgan
devoriy suratlar bo’lgan. Т emur, o’g’illari, nabiralari, ayollari va kanizaklari tasviri
bu devoriy suratlarda aks ettirilgan Ulug’bek devorida ham devoriy suratlar mavzu
jihatdan rang-barang bo’lib, uslubiy jihatdan miniatyura janriga yaqin bo’lgan. Bu
davrda qayta ko’chirilgan Abdurahmon as-So’fiyning (X asr) falaqiyotga oid asariga
ishlangan bir suratda Andromeda yulduzlar turkumi Chochlik ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Samarqand rasadxonasida esa to’qqiz falak ko’rinishi, yetti gardish, yetti
yulduz-yoritqich daraja, vaqt bo’limlari, Yer yuzining yetti iqlimi tasvirlangan.
Т emur darvrida qurilgan Shirinbeka opa, Bibixonim, Т uman opa obidalarida
naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham mavjuddir. Shirinbeka opa
maqbarasida tasvir ko’p ranglarda, qolgan ichki bino devorlarida oq va moviy
rangdagi tabiat manzaralari tasvirlanadi.
Х attotlik san’ati taraqqiyotiga XV asrda an’anaviy nasxi, kufiy, devoriy xatlari
bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va tezkor-nasta’liq noyob qo’lyozma asarlar
ko’chiriladigan maxsus ustaxonalar kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi.
2.2. O’zbekistonning Shayboniylar davri me’morchiligi
Shayboniyxon dаvridа fаn vа mаdаniyat rivojlаngаnligi, Shayboniyxon esа fаn
vа mаdаniyatgа homiylik qilgаni, o`zi ham o`qimishli, o`tkir, bаdiiy vа ijodiy did
egаsi bo`lgаnligi ko`rsаtilаdi. Shayboniylаrning deyarli barchasi o`qimishli shahslаr
6
O’zbekiston tarixi (1917-1993 yillar). –T. O’qituvchi, 2010
16

bo`lgаn. Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Rustаm Sulton, Abdullazizxon, Juvonmаrd
Sulton kаbilаr turkiy vа forsiy she`r bitgаnlаr. Shayboniyxon Buxoro vа Sаmаrqаndni
temuriylаrdаn so`ng fаn, mаdаniyat vа sаn`аt mаrkаzlаri sifаtidа rivojlаntirdi. Hirot
vа boshqa joylаrdаgi olimlаr, sаn`аtkorlаr, аdib-shoirlаr Buxoro, Sаmаrqаndgа olib
keltirildilаr. Shayboniyxon аsosаn urushlаr bilаn o`tgаn 59 yillik umri dаvomidа
yuqori sаviyali bаdiiy аsаrlаr yozib, meros qilib qoldirgаn. Аmmo uning ijod
durdonаlаri o`z onа zаmin Turkiston tuprog`idаn uzoq-uzoq yurtlаrgа sochilib
ketgan. Shayboniyxon tomonidаn 1508 yildа chig`аtoy turkiy tilidа yozilgаn. «Bаxr
ul-xudo» («Hаqiqiy yo`lning dengizi») diniy qаsidаsining yagonа qo`lyozmа nuchаsi
Londondаgi «British Muzeyi» kutubxonаsidа sаqlаnаdi.
Shayboniyxonning yagonа she`rlаr to`plаmi bo`lgаn «Devon»i esа Turkiyaning
Istаnbul Shahridagi To`pqopi Sаroyi kutubxonаsidа sаqlаnаdi. Bu аsаr haqidagi
birinchi mа`lumotni tarixchi olim Zаki Vаlidiy To`g`on 1927 yildа «Yangi
Turkiston» jurnаlining 1-sonidа bosilgаn «Shayboniyxonning she`rlаri» 1
mаqolаsidа
bergаn. Muаllifning bergаn mа`lumotlаrigа qаrаgаndа Shayboniyxon Shohbаxt,
Shаyboq, Shаybek. Sheboniy, Shohibek nomlаri (taxallus)dа ijod qilgаn devoni 191
vаrаqdаn iborаt.
Shayboniyxon Sаkkokiy, Аtoiy, Nаvoiy аn`аnаsidаgi klаssik chig`аtoy-turkiy
she`riyatini dаvom ettirdi. Uning ijodiyotigа xos bo`lgаn xususiyat shundаki,
Shayboniyxon o`z аsаrlаridа onа diyori Turkistongа mehr-muhаbbаtni jo`shib
kuylаdi. Turkistonning Buxoro, Sаmаrqаnd, Urgаnch, Yassi (Turkiston) kаbi
Shаharlаri nomlаrini o`z she`rlаridа biror kimsа Shayboniyxonchаlik ko`p ishlаtgаn
emаs. Buni biz Shoirning quyidаgi sаtrlаridа yaqqol ko`rаmiz:
Shayboniyxon Sаmаrqаndni o`z аsаrlаridа jаnnаt mаkon deb kuylаsа, Buxoroni
Kа`bа sаviyasidа ulug`lаb:
Shayboniyxon boshqa yurtlаr, shаharlаrdа yurgаn kezlаrdа ham Sаmаrqаnd,
Buxoro, Turkistonni sog`inаdi. Kаrmon, Shodmon, Qoqlik Dаrg`on kаbi qаdimiy
17

аriqlаrning zilol suvlаrini qumsаydi. U Movаrounnаhrdek go`zаl yurtni bizgа
Xudoning o`zi qimmаtbaho sovg`а sifаtidа hаd`ya qilgаn deb аytаdi.
Shayboniyxonning fаngа, mа`rifаt vа mаdаniyatgа bo`lgаn ijobiy qarashlаri
аlbаttа uning vorislаrigа ham o`z tа`sirini ko`rsаtdi. Shu boisdаn ham
Shayboniylаrdаn bo`lgаn Ubaydullaxon, Аbdulаtif, Аbdulаziz vа Abdullaxonlаr ilm-
mа`rifаt vа mаdаniyatgа xаyrihoh hukmdorlаr sifаtidа o`tgаnlаr. Ubaydullaxon -
Shayboniyxonning jiyani, Buxoro hokimi Mahmud Sultonning o`g`lidir. U 1533-
1539 yill а rd а Buxoro hukmdori bo`lg а n. Ubaydullaxon j а sur v а dovyur а k
lashkarboshi, q а ttiqqo`l hukmdor v а ijodkor а d а biyotshunos edi. U Shayboniyxond а n
so`ng kuchli v а t а rtibli d а vl а tg а а sos soldi, olti m а rt а Xurosong а lashkar tortib bordi,
Eron qo`shinl а rig а bir nech а bor q а qshatqich z а rb а l а r berdi. Xorazmni o`zig а
bo`ysundiradi. 7
Ubaydullaxon ibn Mahmud Sulton «Ub а ydi», «Ub а ydullo», «Qul Ub а ydiy»
taxallusl а rid а she`rl а r ijod qilg а n. U fors, а r а b till а rini yaxshi bilg а n, bu till а rd а ham
she`rl а r yozg а n. Ubaydullaxon «G’ а yr а tnom а », «Sh а vq а tnom а », « Kitob us-s а lot»
k а bi m а sn а viy yo`lid а p а ndnom а –risol а l а r bitg а n. U o`z а s а rl а rid а Yass а viy dunyo
qarashi g`oyal а rini а sosiy yo`n а lish qilib olg а n. Ub а ydiyning o`zbeq fors v а а r а b
tilid а gi she`rl а rid а n ibor а t uch devoni bir muqov а ishig а joyl а shtirilg а n. Bu uch
tild а gi devonning yagon а qo`lyozm а nush а si 1583 yld а Mir Hus а yn а l Hus а yniy
tomonid а n ko`chirilg а n bo`lib, kitob «Kulliyot» deb а t а lg а n. Bu qimm а tli qo`lyozm а
а s а r O`zbekiston F а nl а r Akademiyasi sharqshunoslik institutining qo`lyozm а l а r
fondid а s а ql а n а di.
Shoirning boy а d а biy merosi hali maxsus o`rg а nilm а g а n. Ub а ydiy o`zining
o`zbek tilid а gi g` а z а l v а ruboiyl а ri, qit` а v а tuyuql а ri bil а n hech shubh а siz, she`riyat
t а r а qqiyotig а k а tt а hiss а qo`shg а n. U o`zining g` а z а liyotid а а n` а n а viy m а vzul а r–
ishq-muh а bb а t, v а fodorlik v а do`stlik а yol go`z а lligi v а ochiq s а doq а ti k а bil а rni
t а r а nnum et а di. Shoir she`rl а rid а gi ifod а ning o`zig а xosligi yuks а k а xloqiy f а zil а t v а
7
O’zbekiston tarixi va madaniyati. -T., O’zbekiston, 2001
18

go`z а l n а fis dunyoviylikning o`z а ro uyg`unligidir. O`zbek She`riyatid а ishqiy
she`rl а r ko`p bo`ls а d а Ub а ydiy s а trl а ri ul а rning birort а sig а o`hsh а m а ydi.
Shoir Ub а ydiy ijodi hali ochilm а g а n qo`riq. Bu boy h а zin а ni chuqur v а
а troflich а o`rg а nib, uni xalqimizning m а `n а viy boyligig а olib kirish m а ml а k а timiz
а d а biyotchil а rining v а t а np а rv а rlik burchidir.
Shayboniyl а r sulol а si hukmdorl а ri or а sid а Abdullaxon alohida а jr а lib tur а di. U
kuchli v а markazlashgan feod а l d а vl а t b а rpo etdi, f а n v а m а d а niyatning
rivojl а nishig а homiylik qiladi. Buxoro poeziyasi а nt а logiyasining mu а llifi H а s а n
Hirosiyning berg а n m а `lumotl а rig а q а r а g а nd а XVI а srning ikkinchi yarmid а Buxoro
xonligid а f а n v а а d а biyot bil а n 250 d а n ortiq n а moyond а l а r shug`ull а ng а n.
Ashtarxoniyl а rd а n bo`lg а n Subxonqulixon s а royid а 1692 yild а Muhamm а d
Bodi а s-S а m а rq а ndiy tomonid а n Buxoro poeziyasining а ntologiyasi tuzilg а n. Bu
а ntologiyad а o`sh а d а vr а d а biy а rbobl а rid а n 150 t а si to`g`risid а t а rjim а yi hol
m а `lumotl а ri berilgan. Subxonqulixonning o`zi ham ilm-m а `rif а tli hukmdor edi. U
ko`proq tibbiyotg а qiziq а rdi. Subxonqulixon Buxorod а maxsus shifoxona (dori-sh-
shifo) qurdirdi. Und а bemorl а r d а vol а n а r v а tibbiyot f а ni o`rg а nil а r edi.
Subxonqulixon yaxshigin а shoir ham bo`lg а n. «Nishoniy» taxallusi bil а n she`rl а r
yozg а n. Subxonqulixon k а tt а gin а shaxsiy kutubxon а g а eg а bo`lg а n v а und а jud а
ko`pl а b noyob kitobl а r s а ql а ng а n. O`zbekiston Respublik а si FAning sharqshunoslik
institutid а uning kutubxon а sid а m а vjud bo`lg а n noyob kitobl а rd а n b а `zi birl а ri v а
Subxonqulixonning shaxsan o`z q а l а mig а m а nsub m а nb а `l а r, yoki uning haqida
yozilg а n а s а rl а r s а ql а n а di.
M а `rif а tp а rv а r xonl а r s а royid а to`pl а ng а n oliml а r, shoir v а yozuvchil а r ilm-
f а nning turli yo`n а lishl а ri bo`yich а ijod qiladil а r v а yozg а n а s а rl а ri bil а n jahon
m а d а niyati h а zin а sig а munosib hiss а qo`shdil а r.
XV а sr oxiri v а XVIII а srl а r d а vomid а tarix ilmi bobid а jud а k а tt а monument а l
а s а rl а r yar а til а di. Muhamm а d H а yd а r yoki Mirzo H а yd а rning «Tarixi R а shidiy»,
19

M а `sud ibn Usmon Ko`histoniyning «Tarixi А bulh а yrxoniy», Muham а d Solihning
«T а vorihi guzid а Nusr а tnom а », K а moliddin Binoiyning «Shayboniynom а »,
F а zlullox ibn Ro`zbexonning «Mehmonn а m а yi Buxoro», Xofiz T а nish Buhoriyning
«Sh а rofnom а yi Shohiy» yoki « А bdull а nom а », Mirmuhamm а d А min Buhoriynning
«Ub а ydull а nom а », Muhamm а d Yusuf Munshining «Tarixi Muqimxoniy» а s а ri v а
boshqal а r shul а r juml а sid а ndir.
А niq v а t а biiy f а nl а r t а r а qqiyoti ruhoniyl а r v а din peshvolari tomonid а n m а `lum
d а r а j а d а chekl а b qo`yilg а n edi v а bu f а nl а r bo`yish а qiling а n ilmiy k а shfiyotl а r
xudog а , ollox irod а sig а sh а k keltir а di deb hisobl а ng а n. M а n а shunday bir sharoitd а
Mutribiy dunyo h а rit а sini chizg а n. Bu h а rit а А min Ahmad Roziyning 1693 yild а
tuzg а n «X а ft iqlim» 8
(«Yetti iqlim») deb noml а ng а n Jug`rofiy-biologiyag а oid
lug` а tig а ilov а qiling а n. 1541 yild а Muhamm а d Hus а yn ibn а l Mironi а s-
S а m а rq а ndiy tibbiyot v а form а kologiyag а oid ilmiy а s а r yozib, und а dorivor
o`simlikl а ri, dori tayyorlash v а uni saqlash sirl а rini b а t а fsil ko`rs а tib berg а n. U ko`z
t а bibi shoh А li ibn Sul а ymon N а vro`z Ahmadxon huzurid а ishl а g а n. «T а biblik
d а sturul а m а li» risol а sini yozg а n.
Bu d а vrd а musiq а ilmi, hattotlik mini а tyur а s а n` а ti sohasida ham bir q а tor
yangilikl а r yar а tildi. Juml а d а n XVI а srd а Buxoroda yashab o`tg а n Najmiddin
K а vk а biy (1531 yila vafod etgan) musiq а ilmig а oid «Risolai musiki» bir а s а r yozadi.
Musiqa haqidagi «Zamzama-yi vaxdad» nomli asar Boqiyayi Namniy qalamiga
mansub edi. U har xil janrdagi 12 maqom tizimining mashhur bilimdoni bo’lgan.
Sulton А li M а shh а diy, Mir А li Xir а viy, Mahmud ibn Ishoq а sh Chiqobiy v а
boshqal а r xusni x а t bobid а tengsiz v а mohir bo`lg а nl а r. 1586-1587 yill а rd а D а rvish
Muhamm а d ibn Do`stmuhamm а d Buhoriy «Xattolik s а n` а ti» n а z а riyasig а oid а s а r
yozg а n.
Shu d а vrd а «F а thnom а », «Tarixi А bulh а yrxoniy», «Shayboniynom а » v а
А lisher N а voiyning а s а rl а rig а yuqori b а diiy did v а bo`yoql а rd а mini а tyur а l а r v а
8
O’zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). –T. Sharq, 2000
20

sur а tl а r soling а n. R а ssomchilik sohasida J а loliddin Yusuf, s а roy r а ssomi Keldi
Muhamm а d v а boshqal а r b а r а k а li ijod qilg а nl а r.
Shayboniyl а r v а Ashtarxoniyl а r d а vl а tl а ri turkiy v а fors-tojik xalql а rining
qur а m а ittifoqid а n tashkil topg а n edi. Shu boisd а n turmushd а ham, а d а biyotd а ham
o`zbek v а tojik till а ri keng qo`ll а nib keling а n. Bu xududlarda yashovchi xalql а r ikki
tild а bem а lol o`z а ro muloqotd а bo`lg а nl а r, qud а - а nd а chilik qilg а nl а r. А n` а n а g а
ko`r а es а f а nd а , а d а biyotd а v а m а kt а bd а tojik v а а r а b till а rining nufuzi s а ql а n а r,
idor а ishl а rid а tojik tilini qo`ll а nish d а vom et а rdi. Temuriyl а r d а vrid а n e`tibor а n tojik
tili bil а n bir q а tord а o`z а s а rl а rini turk-o`zbek tilid а yoz а dig а n oliml а r, Shoir v а
yozuvchil а r ko`p а yaverdi.
XV а srning oxiri XVIII а srl а rd а Mov а rounn а hr o`zining b а diiy ijod bobid а gi
tarixiy а n` а n а l а rini d а vom ettirdi. Bu d а vrd а b а diiy ijodning turli j а nr v а
yo`n а lishl а rid а ijod qilg а n ko`pl а b shoir v а yozuvchil а r yetishib chiqdil а r. Ul а r o`z
ijod durdon а l а ri bil а n jahon f а ni v а m а d а niyati h а zin а sig а munosib hissa qo`shdil а r.
Ma’lumki, XIV asr boshlariga kelib, 1236 yilda Botuxon tomonidan asos solingan
Oltin O‘rda davlati ikki qismga bo‘linib ketadi va uning sharqiy qimida Oq O‘rda
davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O‘zbeklar mamlakati”
deb ham eslatiladi. XV asrning o‘rtalariga kelib Sharqiy Dashti Qipchoq
hududlarida Jo‘jixonning beshinchi o‘g‘li Shaybon urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon
ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi o‘zaro kurashlardan
foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o‘rta oqimidagi bir qancha shaharlarni,
Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.
Manbalarning (Mulla Shodi, “Fathnoma”) ma’lumot berishicha 864 hijriy
(1459-1460 yy.) yilda Abulxayrxonning katta o‘g‘li Shohbudog‘ vafot etadi. Undan
qolgan sakkiz yoshli Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg‘ur Boyshayx
ko‘kaldosh tarbiyasiga beriladi. Shohbudog‘ning katta o‘g‘li Muhammad Shohbaxt
keyinchalik Shayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning ma’lumot berishicha,
Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining
o‘qimishli va bilimdon kishilaridan bo‘lgan.
21

XV asrning so‘nggi choragiga kelib temuriy shahzodalar o‘rtasidagi toj-taxt
uchun o‘zaro kurashlar avj olgan edi. Ko‘pgina mulklar va viloyatlar, xususan,
Farg‘ona, Hisor, Samarqand bilan Buxoro, Toshkent, Xorazm o‘zlarini mustaqil
hisoblab,ko‘p hollarda bir-birlari bilan kurash olib borar edilar. Shuning uchun ham
Movarounnahrdagi temuriylar saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-
kichik viloyatlarga bo‘linib ketgan edi. Shayboniyxon esa temuriylar hukmronligiga
barham berish uchun bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi.
Temuriylar o‘rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa Shayboniyxon
qo‘shinlarini qo‘llab-quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o‘ynadilar.
1485 yilda Toshkent hokimiyatini mashhur diniy arbob Xo‘ja Ahror yordamida
Yunusxon egallagan bo‘lsa, uning vafotidan so‘ng o‘g‘li Mahmudxon(1487-1503yy)
Toshkent taxtini egallaydi. Mahmudxon temuriylarga qarshi kurashda Shayboniyxon
ittifoqini umid qilgan bo‘lsa-da, niyatiga yeta olmadi. 1494 yilda Samarqand
hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o‘rtasidagi nizolar yanada
kuchayib ketdi. Bundan foydalangan Shayboniyxon 1497 va 1499 yillarda
Samarqandga hujum uyushtirib, uni ikki marta qamal qildi.
1500 yilda Andijon hokimi Bobur Mirzo Samarqandga yurish qildi. Ammo,
Shayboniyxon undan oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi hamda shahar
hokimi Sulton Ali bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni
egallash borasidagi harakatlari zoye ketdi. Bunga qadar Shayboniyxon Buxoroni ham
qo‘lga kiritgan edi. Shundan so‘ng Shayboniyxon 1503 yil bahorida asosiy
qo‘shinlari bilan Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg‘ona hokimi Ahmadxonlarga
qarshi yurish qilib Toshkent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa ko‘pgina qal’alarni
bosib olishga erishadi. Farg‘onadagi Arxian qal’asi yonida bo‘lgan shafqatsiz jangda
Maxmudxon halok bo‘ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o‘g‘li Muhammad Sulton
Shayboniyxon qo‘shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib ketadi.
Toshkentga mustahkam o‘rnashib olgan Shayboniyxon qo‘shinlarining katta
qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat
va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism aholini
22

majburan Buxoroga ko‘chirishga buyruq beradi. 1505 yilda o‘n oylik qamaldan so‘ng
ko‘chmanchi o‘zbeklar Urganch shahrini egallaydilar.
Shayboniyxonning o‘zi katta qo‘shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga yurish
qildi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy kuchga
ega bo‘lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko‘rsata olmadi. Buning natijasida
Hisor viloyati barcha tog‘li tumanlari bilan birga Shayboniyxon ixtiyoriga o‘tdi va
Qunduz, Tolqon, Badahshon hamda Balx ishg‘ol etildi. Shaybonixonning
markazlashgan davlat tuzish yo‘lidagi raqiblaridan biri Dashti Qipchoqdagi qozoq
sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari Shayboniyxonning janubga
qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik
urushlari uyushtiradilar, Buxoro va Samarqandni talon-taroj qilib, aholini asir qilib
olib ketadilar.
1509 yilda Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va
Qosim Sultonlarga qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig‘noq, Yassi, Savron
shaharlarini qo‘lga kiritadi hamda Turkistondagi Xo‘ja Ahmad Yassaviy
maqbarasini ta’mirlashga buyruq beradi.
Shayboniyxon 1509 yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Uning
bu davrga qadar bo‘lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq, Xorazm,
Movarounnahr va Xurosonning katta qismi Shayboniylar qo‘l ostida birlashtirildi.
Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning kichik viloyatlariga yurish qiladi
hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, ulardagi muqaddas joylarni ziyorat
qilib, ba’zi me’moriy inshootlarni ta’mirlashga buyruq beradi. Mashhad va Tus
shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondogi Shoh Ismoil asos solgan Safaviylar
davlatiga xavf soladi.
1510 yilda Erondan orqaga qaygan Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan
yetib kelgan Eron shohi Ismoil Safaviy qo‘shinlari bilan jangga kirishdi. Marv
yaqinida bo‘lib o‘tgan bu jangda Shayboniyxonning kam sonli
qo‘shinlarimag‘lubiyatga uchradi hamda zamondoshlari tomonidan “Xalifa ur-
Rahmon va Imom az-Zamon” deb ulug‘langan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon
bu jangda halok bo‘ldi.
23

Marv yaqinidagi g‘alabadan so‘ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi kurashda
temuriy shahzoda Zahiriddin Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etdi. Undan tashqari,
Shayboniyxon o‘limidan keyinoq o‘zbek sultonlari orasida boshlangan
kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga olib keldi hamda shayboniylar keyingi
janglarda mag‘lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Huroson va Xorazm qo‘ldan
boy berildi. Bobur 1511 yilda Shoh Ismoil qo‘shinlari yordamida shayboniylar qo‘l
ostidagi Hisor, Ko‘lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab,
Samarqandni ham uchinchi marta qo‘lga kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo‘lga
kiritish niyatida bo‘lgan Boburga Safaviylarning tajribali sarkardasi Najmiddan Soniy
boshchiligidagi 12 ming qo‘shini kelib qo‘shildi.
Boburning ittifoqchilari, shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning talon-
tarojlari (ayniqsa, Samarqand va Qarshi shaharlarida) tufayli mahalliy aholi Boburni
qo‘llab-quvvatlamadi. Bobur va eroniylarning birlashgan qo‘shinlari bilan
Shayboniylar o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1512 yilning noyabrida G‘ijduvon
yaqinida bo‘lib o‘tadi. Mazkur jangda Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning
o‘g‘li Ubaydulla Sulton tomonidan ittifoqchilar qo‘shnini tor-mor etildi. Bu
mag‘lubiyatdan so‘ng Bobur Movarounnahrdan butunlay chiqib ketdi va Qobul
hamda uning atroflarida o‘z hukmronligini to‘la mustahkamladi. 1526 yilning
boshida Bobur Hindistonga yurish boshladi va u yerdagi Ibrohim Lo‘diyning
qo‘shinlarini to‘la tor-mor keltirib, yangi saltanat-Boburiylar saltanatiga asos soldi.
Bu saltanat Hindistonda 332 yil (1526-1858 yy) hukmronlik qildi.
XULOSA
Kasb-hunar kollejlarida tarix sohasiga oid qator mutaxasisliklar bo’lib, ular:
tasviriy san`at o`qituvchisi amaliy san’at, dizayn, rang tasvir, rassom, haykaltaroSh,
bezovchi rassom, kulol va keramika,o’ymakor, fotografika, ekobana, grafika kabi 60
24

dan ortiq mutaxasisliklar tayorlanadi. Bu kasblarning har biri alohida- alohida
bo’limlarda o’qitilib, yetuk kichik mutaxasis rassomlar tayorlanadi.
O‘qituvchining kasbiy xususiyatlari borasida to‘xtalganda shuni ta'kidlaSh
lozimki, u eng avvalo o‘z kasbining jonkuyari, uni dildan sevadigan, o‘z ishiga ijodiy
va ilmiy yondoshadigan shaxs bo‘lmog‘i ta'lab etiladi. Bu shaxsda yangi bilimlar va
ilg‘or tajribalariga chanqoqlik, muhimi unda tashkilotchilik, kuzatuvchanlik, qat'iylik
va insoniylik xususiyatlari yaqqol sezilib tursin. O‘qituvchi tasviriy san'atdan maxsus
bilim va malakalar bilan qurollanmasdan turib muallimlikni bajara olmaydi yoki
o‘quvchi yoshlarga tabiat go‘zalligini, ona Vatanimizning tarixini, milliy
merosimizning tarixini ta'riflab bera olmaydi, hamda o‘z kasbiga qiziqtira olmaydi.
Talaba yoshlar ta'lim jarayonida O‘zbekiston xududidagi tarixning Shakllanishi
taraqqiyot tarixiy bosqichlari bilan uzviy bog‘liqligi bosqichma - bosqich rivojlanib,
mukammallashib kelayotgan metodika fanining, zamonaviy o‘qituvchi kadrlar
tayyorlashda tarbiyaviy mohiyati yuksak ekanligi haqida biliShlari uchun avvalo
o‘zimizda rivojlangan tasviriy san'at turlari va tarixi haqida chuqur bilimga ega
bo‘liShi talab etiladi.
Bugungi talaba, bo‘lajak pedagog, o‘zbek xalqining hamda o‘tmiShi bor
bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlarning amaliy va me’moriy san’at borasidagi noyob
namunalarini o‘zlashtirgan bo‘liShi va to‘laligicha o‘quvchi yoshlarga ulashmog‘i
ayni davr talabidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
25

1. Usmonov Q., Sodiqov M. va b. O’zbekiston qaramlik va mustaqillik
yillarida. T., «O’qituvchi», 2001.
2. Xujamberdiyev Yo. O’zbeklar ishi. T., «Yozuvchi», 2007.
3. O’zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. T., «Sharq», 2000, 624-659 betlar.
4. Murtazayeva R.H. va b. O’zbekiston tarixi (Ma’ruzalar matni). T.,
2000, 502-543 betlar.
5. Usmonov Q., Sodiqov T. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yil-
lar) .T:Sharq, 2003.
6. O’zbekiston tarixi 10-sinf uchun darslik “Sha rq” 2000 yil .
7. O’zbekiston tarixi (1917-1993 yillar). –T. O’qituvchi, 2010.
8. Karimov Sh. G’alabaga qo’shilgan hissa. –T., O’zbekiston, 2006.
9. O’zbekiston tarixi va madaniyati. -T., O’zbekiston, 2001.
10. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). –T. Sharq, 2000.
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org
2. https://www.google.com
3. www.ziyonet.uz
26

Amir Temur davri me’morchiligi

Sotib olish