Amir Temur davrida madaniyat va san'at - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	181.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Aziza

Ro'yxatga olish sanasi 27 May 2024

0 Sotish

Amir Temur davrida madaniyat va san'at

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………....3
I.BOB. Temur davrida Markaziy Osiyoda shaharsozlik, me`morchilik,
san`ati………………………………………………………………………….…..5
1.1. Me`morchilik san`atining rivojlanishi yangi pog`onaga ko`tarilishi….….5
1.2. Turoni-zamin ilmu-fan, madaniyatini jahon sivilizatsiyasi………………..9
1.3. Amir Temur va Temuriylar davrida ilmu-fanning keyingi taraqqiyoti.…13
II.BOB. Amir Temur ilmiy tasavvuf tariqatiga doir tolerantlikning amaliy
jarayoni…………………………………………………….…………………15
2.1 . Sohibqiron ijtimoiy-siyosiy tolerantlik-ning amaliyoti asosida faoliyat
ko`rsatganligi……………………………………………………………….…15
2.2. Amir Temur faoliyatida landshaftlik, orastalik madaniyati xaqida………18
2.3.Amir Temur davrida bunyodkorlik va me’moriy obidalarni barpo
etilishi………………………………………………………………………..……21
Xulosa……………………………………………………………..………….25
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..26
1

Kirish
Tadqiqot ishining dolzarbligi: Amir Temur va temuriylar davri Vatanimiz
xalqlari tarixida o`ziga xos muhim ahamiyatga ega bo`lib, hozirga qadar bu davr
tarixi tulaligicha o`rganilgan emas. Bu davrning tarixini qanchalik chuqurroq va
tula atroflicha o`rganilishiga xarakat qilinsa shunchalik yangidan-yangi tarixiy
voqea va xodisalarni ma`naviy-madaniy merosimizga bog`liq qimmatbaho va
noyob tarixiy xujjatlarning mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Ular nafaqat
Vatanimiz xalqlarining, balki jahon xalqlari madaniyatida ham muhim rol
uynaydigan tarixiy voqealarni eslatadigan xujjatlar ekanligining guvohi bo`lamiz.
Amir Temur va temuriylarga doir hozirgi kunda mavjud dastlabki
manbalardan usha davrning ma`naviy va madaniy tafakkurini tuliq tasvir va
tavsiflar beradigan xujjatlar galareyasi mavjud bo`lib, ularni atroflicha va
chuqurroq urganilishiga xarakat qilinmoqda.
Tadqiqot ishining maqsadi: «Amir Temur va temuriylar davrining
intellektual saloxiyati» mavzusidagi o`quv qo`llanma ana shu manbalar asosida
yozilib tavsiya etilmoqda.
Tadqiqot ishining obyekti va predmeti: Amir Temur davrida ilmu-fan va
shu asosda ma`naviy-ma`rifiy xayotning o`ziga xos mezonlari, bunyodkorlik
xususiyatlari haqida yangi ma`lumotlarga tayanib ta`rif berildi. Shu bilan bir
qatorda Temur va temuriylar davrida jiddiy e`tibor berilgan tolerantlik, murosayu-
madora muammolari, madaniy landshaftlik va orostalik fazilatlari, tibbiyot ilmi
va veterinariya xizmati, xalq tabobat ilmiga birinchi bor ta`rif berildi. Amir Temur
bog`lari haqida, avlodlari va Sohibqiron davlatida faoliyat ko`rsatgan davlat
arboblari, ilmu-fan namoyondalari, xunarmand-muxandislar, shaxmatchi va
san`atkorlarga, Amir Temur va temuriylar davri tarixini yozgan taniqli olimlar
haqida ma`lumot berildi. Shu bilan bir qatorda Amir Temur haqida noxaq fikrlar
bildirgan shaxslar muloxazalari keltirildi. Undan tashqari Sohibqiron zabt etgan
mamlakatlarning ham nomlari keltirildi.
2

Tadqiqot ishining vazifalari: T emur o`z siyosatini mamlakatda
markazlashgan kuchli mustaqil jamiyat o`rnatish, har bir ishda qonun va tartib joriy
qilish, yurtda osoyishtalikni jonlantirish, xunarmandchilik, savdoni rivojlantirish, islom
aqidalariga rioya qilishdan boshladi. Temurning amaliy-ijtimoiy faoliyati uning avval
o`tgan podshohlarga nisbatan qanday ijobiy yangiliklarni amalga oshirganligiga qarab
baholanishi zarur. Ana shu nuqtai nazardan aytishimiz mumkinki, Amir Temur va
temuriylarning faoliyati, shubhasiz ilmu-fan taraqqiyoti va ma`naviyati bilan
sug`orilgandir.
Tadqiqot ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda iborat
3

1. BOB. Temur davrida Markaziy Osiyoda shaharsozlik, me`morchilik,
san`ati
1.1. Me`morchilik san`atining rivojlanishi yangi pog`onaga ko`tarilishi
Temur davrida Markaziy Osiyoda shaharsozlik, me`morchilik, san`ati, dinu-
islom, madaniyat va ilmu-ma`rifat tengsiz rivoj topdi. O`rta Osiyo shaharsozligida
bino va inshootlarni qurishda yangicha ansambl uslubi, yangidan-yangi jamoa
binolari, usti berk savdo rastalari, maxsus bozorlar vujudga keldi, ilmu-fan
markazlari tashkil topdi 1
.
Me`morchilik san`atining rivojlanishi yangi pog`onaga ko`tarildi. Peshtoq va
gumbazlar binolarga mahobat bahsh etuvchi asosiy shakllarga aylantirildi. Bino
shakllari va qismlarini bir-biriga hamohang va uyg`un, miqyosiy ulchovlarda
shakllantirish avj oldirildi. Bu esa, o`z navbatida, bino qismlari ulchovlarini
mutanosib nisbatlarda bo`lishligini, bino tarzini esa me`moriy jihatdan shaklan
mukammal va go`zal chiqishini ta`minladi. Muxandislik san`atidagi yutuqlar ham
me`morchilikning yanada ravnaq topishiga yaqindan yordam berdi. Temur davrida
yaratilgan o`zaro kesishuvchi ravok g`ishtli qurilmalar keng xonalarning
tomlarini yopishda, ularning ichki va tashqi ko`rinishlarini maxobatli qilib
ishlashda qo`llanildi. Me`morchilikka tadbiq etilgan hattotlik san`atining rivoj
topishi esa bino va inshootlarning yanada mukammal va serjilo yaratilishini
tashkil etdi. Naqshinkorlikda girix, islimiy va husnixat bezaklaridan tashqari
muqarnas va kundal uslubi keng qullanildi. Binolar yaqindan va uzoqdan
kurishga mo`ljallangan naqshlar, yozuvlar bilan bezatildi. Tasviriy san`atda kitob
nafis naqqoshligi (miniatyura) bilan bir qatorda ilgarilari (XI-XIII) asrlarda) din
peshvolari tazyiqi ostida amaldan qolgan maxobatli devoriy (monumental) rang-
tasvir san`ati shoxona saroy va qushk hashamatlaridan yangitdan rivoj topib
qullanila boshlandi.
Bu holatlar Amir Temurning bunyodkorlik faoliyatida nafaqat me`morchilik,
qurilish san`ati, balki ilmu-fanning hamma sohasini rivojlantirishning sardori,
1
A мир Темур a жд o дл a ри ( Ш a р a фиддин A ли Яздийнинг “ З a ф a рн o м a” a с a рид a н терм a- т a ржим a) /
Ф o рс тилид a н т a ржим a, кириш сўз в a из o ҳл a р му a ллифи O. Бўрийев . – Т .: Қ o мус , 2015.
4

yo`lboshchisi bo`ldi. O`zi esa ilmu-fanning yirik bilimdoni sifatida o`zgalarga
na`muna bo`lib davlat siyosati islom haqiqati bilan o`yg`unlashtirib olib bordi.
Uning ashaddiy raqibi ibn Arabshoh: «Temur podshohlar va xalqlar siyratlarida
bilimdon, Sharqu-G`arb tarixining otasi va onasi edi» - deb bejiz tan olmagan edi.
G`arb yepiskopi monax Ioann Grinlo Temur xaqida yozib, uning turk, fors va
arab tillarida bemalol so`zlashaolganligini ilmu-fandan bilimdon ekanligini
ta`kidlaydi. «Ilmu Qur`on va ilmu fikhda shunchalik zabardast ediki, - deb xabar
beradi u Temur haqida, - har qanaqa musulmon olimi u bilan bu mavzuda bellasha
olmagan».
Sultoniya yepiskopi monax Ionn Grinlo o`zining Amir Temur haqidagi
xotiralarida: «Temurbekning bunyod etgan qasrlari ikki yuzdan ziyod edi:
Samarqandda o`n sakkiz, Kesh shahrida yigirma, Bog`dodda o`n besh, Isfaxonda
o`n ikki, SHerozda yetti qasri bor edi», - deb yozadi. Ioann Grinlo ushbu
qasrlarning aynan qanday imoratlar ekanligini yozmasada, ularning sonini
keltirgani Sohibqironning bunyodkorlik ishlariga juda katta e`tiborni
qaratganligidan dalolat beradi.
Ayniqsa uning o`zga yurtlarda bunyod etgan bino va inshootlari Temur
ma`naviyatidagi yangi qirralarni ochib berishga hizmat qiladi. O`nlab shaharlar
va bog`-saroylar, masjidu-madrasalar, savdo va tijorat inshootlari, kasalxonalaru
langarxonalar, xonakohlar, hammomlar, ko`priklar, kanallaru bo`g`onlar Buyuk
Ipak yuli bo`ylab bino etilgan son-sanoqsiz rabotu-karvonsaroylar, sardobalar
Amir Temur bunyodkorlik faoliyatining ko`p qirralari va rang-barangligidan
dalolat beradi.
Bir so`z bilan aytganda Amir Temur davrida Turkiston va Xurosonda amalga
oshirilgan keng bunyodkorlik ishlarida o`ziga xos «Temur uslubi» yaratilgan edi.
Keyinchalik temuriylar bu uslubni rivojlantirib davom ettirdilar va Shimoliy
Xindistonda Bobur Mirzo va boburiylar hukmronligi davrida ham bu uslub
o`zining sezilarli ta`sirini ko`rsata oldi.
Temur davri madaniy-ma`naviy hayoti bilan bog`liq masalalar orasida ushbu
davrdagi mahobatli, ya`ni monumental devoriy tasviriy san`at rivoji masalasi
5

o`ziga xos tadqiqotga muxtojdir. Markaziy Osiyo madaniyatiga qadimdan xos
bo`lgan, biroq Islom tazyiqi ostida X-XIII asrlarda amaldan qolgan monumental
tasviriy san`atning devoriy uslubi aynan Amir Temur va temuriylar davrida
yangidan jonlandi, rivoj topdi. Nega? Tirik jonzotlarni tasvirlash, yirik
o`lchamdagi devorlardagi rangtasvirlarda ifodalash shariat talablariga tamoman
qarshi edi! Nega temuriylar bunga amal qilmadi? Bu kabi savollarga javob berish
temuriylar davri tasviriy san`ati turli qirralarda tadqiq qilishni, bu davrda islom va
tasviriy san`at munosabatlarini o`rganishni taqozo etadi 2
.
Temur ilmu-fan rivojiga rahnamolik qilgan, o`zi esa tarix, jug`rofiya, tib
ilmlarini yaxshi bilgan, adabiyot va shaxmatni sevgan. U ulamo va shoirlarni
behad hurmat qilgan, e`zozlagan. Sababi uning o`zi ham o`z davrining olimi va
donishmandi bo`lgan. Uning mug`oliblaridan biri Ibn Arabshoh Temurni «Sharqu
G`arb tarixining otasi va onasi edi» deganda to`g`ri baho berib, mubolag`a
qilmagan edi. Temurning qadami qayerga yetgan bo`lmasin, u o`sha yerdagi
olimu ulamolar, shoirlar, san`atkorlar, me`morlar, hunarmandlar, kasbkorlarni
yig`ib suhbat aylagan, ularga topshiriqlar va vazifalar bergan, osoyishta ijod,
bunyodkorlik bilan shug`ullanishga imkoniyat yaratib bergan, moddiy yordam
berib xomiylik qilgan. Chunonchi, u Damashqda islom ulamolarini yig`ib, Qur`on
haqida katta munozara o`tkazdi. Ozarbayjonning Boylaqon shahrida ham olimlar
bilan kengash o`tkazib, ular oldiga katta vazifalar qo`yadi. Rumning Basra
shahridagi eng katta kutubxonadagi nodir kitoblarini Samarqandga keltirib bu
yerdagi kitoblar bilan qo`shib Ko`ksaroyda ulkan bilim maskani - kutubxona
tashkil etadi. Bu kutubxona xazinasidan minglab kishilar bahramand bo`lgan,
yetuk olimlar yetishib chiqqan. Fahmlash mumkinki, Temurning kutubxonasi o`z
davrida yer yuzidagi ulkan va eng boy kutubxonalardan biri bo`lgan. Negaki
poytaxt Samarqandga nafaqat kitoblar, balki Temur saltanati xududidagi eng
nufuzli olimlar ham yig`ilgan edilar. Temurning bevosita g`amhurligida yuzlab
olimlar ilmu-fanda ijod qilganlar. Ular qatorida Sa`uddin at-Taftazoniy, Mavlono
2
A мир Темур a жд o дл a ри ( Ш a р a фиддин A ли Яздийнинг “ З a ф a рн o м a” a с a рид a н терм a- т a ржим a) /
Ф o рс тилид a н т a ржим a, кириш сўз в a из o ҳл a р му a ллифи O. Бўрийев . – Т .: Қ o мус , 2015.
6

Ahmad, Sayid Sharif Jurjoniy, Shamsiddin Muhammad ibn al-Jazariy, Xoja
Muhammad al-Buxoriy, Xoja Abdulmalik Samarqandiy, Tojiddin as-Salmoniy,
Mavlono Ubayd, Mavlono Abdujabbor, Ahmad Kirmoniy, Xofizu Abru,
G`iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Hofiz SHeroziy, Kamol Xujandiy va
boshqalar edi.
Umuman olganda Amir Temur saltanatida zamonasining taniqli allomalari
hisoblangan dunyoviy fanlarning hamma tarmoqlari bo`yicha ilmiy-tadqiqotlari
olib borgan qariyib 100 dan ortiq olimlar, Islom tasavvufchiligi sohasida ham
Sharqda nomi mashhur bo`lgan o`nlab avliyoyu-pirlar ilohiyat yo`lida samarali
ibodatda bo`lganlar. Samarqand o`sha davrda ana shunday buyuk zotlarning ijod
markaziga aylangan edi. Bu iborani o`sha davrning guvohi bo`lgan Ibn Arabshoh
shunday ta`riflaydi: «Temur har bir jonni (olimu-ulamolarni...) yig`ib, nimaiki
narsa bo`lsa sarasini Samarqandga keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan
ahli namoyondasidan va san`atlar g`aroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona
bo`lib, o`z tengqurlaridan ustun turgan o`z sohasida alloma kishilar yig`ilgan edi».
(1 kitobi, 87-bet). U davom etib: «Darhaqiqat Samarqand fozillar jam bo`lgan va
fazilat ahlining kelib qunadigan joyi erdi» (1 kitob, 309-bet).
Ushbu olimlar Temur tashkil etgan Ko`ksaroy kutubxonasida ishlash va
foydalanish xuquqiga ega edilar. Har bir olimning o`rni va vazifasi aniq edi.
Ular ilmu-fanning turli sohalarida ilmiy izlanishlar olib borib, Turoni-zamin
ilmu-fan, madaniyatini jahon sivilizatsiyasi darajasiga ko`tarib, Samarqandda
o`ziga xos ilmiy markazni tashkil etib, nevarasi Ulug`bek davrida fanning keng
taraqqiy etishiga, ilmiy laboratoriya va Samarqand fanlar akademiyasining vujudga
kelishiga asos solgan edi.
1.2. Turoni-zamin ilmu-fan, madaniyatini jahon sivilizatsiyasi
7

Temur davriga kelib Samarqand olimlar maskaniga aylanishi bilan
madrasalarning vazifalari ham kengaya borib, ular yuqori saviyasi ilm-fan
muassasalariga aylana bordi.
Ushbu olimlarning ko`pchiligi, ayni paytda, Temur davrida va Temurdan oldin
barpo etilgan va obod xolga keltirilgan Samarqand madrasalarida talabalarga
ta`lim berar edilar. Ularda endi diniy qadriyatlardan tashqari davlat xizmatchilari
va iqtidorli yosh olimlar xam tayyorlana boshlandi. O`sha davrda Damashkdan
keltirilgan yosh tolibi ilm Ibn Arabshoxning Samarqanddagi Idiku Temur
madrasasida taxsil olib taniqli tarixchi olim bo`lib yetishganligi fikrimizning
dalilidir 3
.
Undan tashqari Amir Temurning bevosita ustozligida Temuriylardan tashqari
qariyib 80-dan ortiq mashhur davlat arboblari, talantli sarkardalar, ikki ta`limotda
ham bilimga ega bo`lgan yirik siyosatchilar yetishib chiqadi. Jumladan, Tojuddin
as-Salmoniy, Ma`sud as-Simnoniy, Muhammad as-Sogirjiy, Ahmad as-Tusiy,
Mavlono Qutbiddin, Xoja Abdumalik, Mavlono Ubayd, Fazlulloh Mavlono,
Jamoliddin, Muhammad Kovchin, amir Xamza, Maxmud Shoxob Xurosoniy,
Nasriddin Maxmud, Amir Shox Malik, Amir Joku, Sayfitdin Borlos, Amir
Sulaymonshox, Amir Abu Sayid, Amir Usmon Abbos, Amir Sariq Atko, Amir
Jalolitdin kabilar shular jumlasidandir.
Temur davrida qurilgan va obod etilib faoliyati ijobiy yo`lga qo`yilgan
madrasalar masalasiga kelsak faqat birgina Samarqandning o`zida ularning soni
unga yaqin edi. Temurning suyukli nabirasi Muhammad Sulton madrasasi,
Bibixonim madrasasi, Feruzshoh madrasasi, Idiku Temur madrasasi, Amir
Shoxmalik madrasasi, Qutbiddin Sadr madrasasi va boshqalar shular jumlasidan
edi.
Bundan tashqari, Shahrisabzda, Buxoroda, Xirotda ilm-fan axllari, ko`plab
adiblar, shoiru-bastakorlar, musavvirlar, me`moru muxandislar, binokor
naqqoshlar, mohir xunarmandlar ijod bilan band edilar. Bu davrda Temurning ota
3
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a р йўли . Т a ржим a и ҳ o л / Н a шрг a т a йеhрл o вчи , т a ржим o н , сўз б o ши в a
из o ҳл a р му a ллифи A шр a ф A ҳм a д . – Т .: Нур , 2014 .−112 б .
8

yurti Shahrisabz esa o`zi o`qigan madrasa qayta ta`mirlanib, kengaytirilib, ilmiy
tarbiya markaziga, ya`ni «Adab ilmining gumbazi»ga aylangan edi. Undagi Temur
bunyod etgan «Dor ut-tilovat»da nafaqat adab ilmi, balki diniy va dunyoviy
bilimlar ham o`rganilar edi. Xirotda esa Shoxrux Mirzo ham Temurning ilm-fan
va ma`rifat sohasidagi sa`y-harakatlarini olib butun Xurosondagi eng katta
kutubxonani tashkil etadi. Temur saltanatining har ikkala ulkan kutubxonasida
nafaqat arab va turk tillarida, balki fors, lotin va yunon tillaridagi eng nodir asarlar
to`plangan ediki, bu asarlardan foydalanib ishlagan olimlar keyinchalik
Samarqandda Mirzo Ulug`bek shakllantirgan ulkan ilmiy akademiyaning a`zolari
bo`lib, ilmu faoliyatlari bilan jahonga tanilgan yirik va mashhur olimlar bo`lib
yetishadi.
Xirotda esa ana shu sa`y-xarakatlarning davomi va Xirot kutubxonasining
tarkibiy qismi tarzida pirovardda Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida
Kamoliddin Behzod rahbarlik qilgan «San`at akademiyasi» – «Nigariston»
vujudga kelgan edi.
Yuqorida keltirilgan dalil va mulohazalarga asoslanib Temurning xayotda
amal qilgan tartib e`tiqodlaridan biri, bu – kitob bitiklar kutubxonasini tashkil
etish edi. Chunki uzoq Bursa shahridan Samarqandga yaxlit bir kutubxonani
kuchirib kelish faqat Temur ma`naviyatiga xos tafakkur edi. Temurning fikricha,
«kitob barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql-idrokning, ilmu donishning
asosi, xayotni o`rnatuvchi murabbiydir». Garchi bu satrlar Temur nomidan xalq
tilida aytilgan rivoyatlarda keltirilgan bo`lsa-da, u Temur ma`naviyatiga tamoman
mos keladi. Chunki uning ugitlarida «yozilgan narsa avlodlar xotirasida qoladigan
ishlardan ham uzoqroq yashaydi», degan hikmatli satrlar mavjud 4
.
Amir Temurning ilm-ma`rifatga qaratgan katta e`tiborini uning «Tuzuklari»da
ham kurish mumkin. Unda, jumladan shunday satrlarni o`qiymiz:
«Musulmonlarga diniy masalalardan ta`lim berib, shariat aqidalar va Islom dini
ilmlaridan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin
4
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a р йўли . Т a ржим a и ҳ o л / Н a шрг a т a йеhрл o вчи , т a ржим o н , сўз б o ши в a
из o ҳл a р му a ллифи A шр a ф A ҳм a д . – Т .: Нур , 2014 .−112 б .
9

qildim... Yana amr qildimki, har bir shaharda masjid va madrasalar bino qilsinlar,
kasallar uchun shifoxonalar qursinlar va ularda ishlash uchun tabiblar
tayinlasinlar».
Darhaqiqat, Amir Temur zamonasida ulamo va mudarrislarga katta moddiy
yordam ko`rsatilib ilgarigidan ham ortiqroq maosh va ish haqi olib mudarrislik
qilar edilar.
Ular esa davlat va uning boshlig`i tomonidan olimu-ulamolarga qilgan
salohiyatni moddiy va ma`naviy yordami tufayli o`sha davrlarda yaratilgan ilmu-
fan natijalari hozirgi kunda, kelajakda ham o`z qiymatini yo`qotmaydi. Jumladan,
hozirgi kunda Samarqandda Amir Temur saroyida hizmat qilgan olimlardan biri
Muhammad Ibn Umar Sa`didin at-Taftazoniyning ilmu-hisob, handasa va
mantiqqa doir bir necha risolasining qadimgi qo`lyozma nusxalari mavjud.
Shulardan biri tug`ri chiziqlarning paralelligiga bag`ishlanadi. Unda Taftazoniy
Yevklidning mashhur 5-postulatini isbot qilishga harakat qiladi va bunda ikki
to`g`ri chiziqni uchinchi to`g`ri chiziq kesganda hosil buluvchi bir tomonli ichki
tashqi burchak yig`indisining ikki to`g`ri burchakka teng bo`lishi zarur ekanini
ko`rsatadi. Shu jarayonda u burchaklarning boshqa bir qator hossalarini ham isbot
qiladi. Ularning tatbiqi sifatida ikki masalaning yechimini ham keltiradi 5
.
Ma`lumki «Ziji Kuragoniy» Mirzo Ulug`bekning yirik asarlaridan biri, ulkan
ijodiyot maxsuli. Bu asar ustida ko`plab tadqiqotlar bajarilgan. Lekin u batamom
tuliq o`rganilgan deyilishi mumkin emas. Har xolda keyingi tadqiqotlar
qo`shimcha ma`lumotlarni bermoqdaki, ulardan ayrimlarini ko`rsatib o`tamiz.
Hususan, «Zij» 2-maqolatining 1-bobida Ulug`bek adad (son, argument), hissai
adad (shu son hissasi, funksiya qiymati), ta`dil (interpolyatsiyalash) kabi
tushunchalarni beradi, funksiya qiymati uchun interpolyatsiyalash formulasini
(albatta, yozma bayon asosida) va argument qiymatini topish uchun esa teskari
interpolyatsiyalash formulasini bayon qiladi. Bular hozir Nyuton nomi bilan
5
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a р йўли . Т a ржим a и ҳ o л / Н a шрг a т a йеhрл o вчи , т a ржим o н , сўз б o ши в a
из o ҳл a р му a ллифи A шр a ф A ҳм a д . – Т .: Нур , 2014 .−112 б .
10

ataladigan formulalarning chiziqli qismidan iborat edi. U interpolyatsiya xatosini
kamaytirish uchun qadamni kuchaytirish zarurligini ham o`qdiradi.
Maqolatning 2-bobi sinus (djayb), djaybu ma`kus (arksinus) va saxga
bag`ishlangan bo`lib, bunda Ulug`bek ikki miqdor orasidagi funksional bog`lanish
tushunchasiga asoslanadi. Saxm (1-sos dan iborat trigonametrik funksiya)
tushunchasini kiritar ekan, biz uchun o`rta maktabdan ma`lum to`g`ri burchakli
uchburchak trigonametriyasini tengenli uchburchak trigonametriyasigacha
kengaytiradi va shu borada bir qator munosabatlarni keltiradi. Ulardan foydalanish
hisoblashlarni ixchamroq bajarishga imkon berishi tushunarli.
Zillga (soya, tangens) bag`ishlangan 3-bobda uning xossalarini tushuntirish
jarayonida nurning (yulduzdan) to`g`ri chiziqli tarqalish va yassi tekislikdan
qaytish qonuniyatidan foydalanadi, tangens (kotangens, sekans, kosekans)
qiymatining cheksizlikkacha o`zgarishini (demak, olamning cheksizligini),
trigonametrik funksiyalar orasidagi munosabatlarni ancha batafsil bayon qiladi.
Maqolatning keyingi boblarida biz sferik geometriya va trigonametriyaning
hozir Keper nomi bilan ataladigan munosabatlardan, shuningdek, sferik
uchburchak uchun sinuslar va kosinuslar teoremalaridan foydalanadi. Ulug`bek
bayonidan foydalanib turli vaziyatda, masalan, osmon sferasining bir qismi
kurinmay qolgan sharoitda ham, hisoblashlarni bajarish mumkinligini
ta`kidlaymiz.
Sinusnng 1-li qiymatini juda aniq topish maqsadida Ulug`bek maktabida ishlab
chiqilgan va uchinchi darajali tenglamaning ayrim ko`rinishlarini yechish
qo`llanilgan iteratsion usullar ma`lum shartlarda ixtiyoriy tenglamani yechish
uchun ham yaroqli ekani ma`lum bo`ldi.
1.3.Amir Temur va Temuriylar davrida ilmu-fanning keyingi taraqqiyoti
Amir Temur va temuriylar davrida ijod etgan olimlarning asarlari keyingi va
yilliklar davomida qayta-qayta ko`chirilgan va foydalanib kelingan. Tadqiqotlar bu
11

asarlar ilmu-fanning keyingi taraqqiyotida ham alohida o`rin tutganliklarini
ko`rsatadi 6
.
Amir Temurning ilmu-fan, ma`naviy-madaniyati xaqida fikr yuritar ekanmiz
Sohibqironning o`zi ham fan bilan shug`ullangan, tarixni sevgan, tarix xaqida
kitoblar yozgan. Uning «Manzumoi Turk», «Tuzuklari» shular jumlasidandir.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek jahon xalqlari tarixini yaxshi bilgan, o`z faoliyati
to`g`risida siyosiy xulosalar chiqargan.
Shu bilan bir qatorda Amir Temur tabobat ilmining rivojiga katta sharoit
yaratib beradi va xalq meditsinasini, tabobat ilmiy markazlari, binolarini vujudga
keltiradi.
Temurning alohida bino tarzida shifoxona qurdirganligi xaqida adabiyotlarda
ma`lumot yo`q. Biroq bizga Amir Temur davrida Samarqanddagi Ark-qal`ada dor
ush-shifo, ya`ni shifoxona xizmati tashkil etilganligi ma`lum. Zamonasining ulug`
ulamolaridan bo`lmish Mir Sayid Sharif Jurjoniy (1330-1414) avval SHerozda
mudarrislik qilib, 1387 yilda Amir Temurning taklifi bilan Samarqandga kelib
ushbu dor ush-shifoda o`z faoliyatini davom ettirganligi xaqida ma`lumotlar
mavjud.
Temur «Tuzuklari»ga amal qilib kasallar uchun shifoxonalar qurgan
temuriylar haqida gapiradigan bo`lsak, unda Xuroson hukmdori Sulton Shoxruh
Mirzoning xotini Milkat og`a (u oldin Umarshayx Mirzoning xotini bo`lib, 1394
yilda u o`lgandan keyin Temur idorasiga bo`ysunib, Shoxruh Mirzo oladi, u kishi
Xirot shahrida dor ush-shifo quradi) hamda Shoxruh Mirzoning nabirasi Mirzo
Alouddavlatni (u ham Xirotda shifoxona qurgan) va Husayn Boyqaroni (Xirot
yaqinidagi Gerirud tog`idan chiqqan shifobaxsh issiq suvga shifoxona qurdiradi)
ko`rsatib o`tish mumkin.Xullas, Amir Temurning nafaqat diniy ilmlar, balki
dunyoviy ilmlar hamda tabobat ilmini rivoj toptirishda ham hizmatlari katta
bo`lgan.
6
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a р йўли . Т a ржим a и ҳ o л / Н a шрг a т a йеhрл o вчи , т a ржим o н , сўз б o ши в a
из o ҳл a р му a ллифи A шр a ф A ҳм a д . – Т .: Нур , 2014 .−112 б .
12

Temuriylar davrida ilm-ma`rifat faqat Ulug`bek davridan boshlab rivoj
topgan, deb tushunilar edi. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan ayon bo`ldiki,
Temur nevarasi Ulug`bekka qadar ham o`z saltanatida ilm-ma`rifat taraqqiyotiga
alohida e`tibor bergan va shunday xulosa qilish mumkinki, Ulug`bek
akademiyasidek ulkan ilm maskanining poydevoriga ham aslida Temurning o`zi
asos solib ketgan edi.Amir Temur faoliyatida tolerantlikka doir mulohazalar.
Tolerantlik faqat diniy e`tiqodlarda tasavvuf ilmdagina qo`llanilmasdan butun
ijtimoiy hayotning hamma sohalaridagi qarashlarning xilma-xilligi, milliy, diniy
va g`oyaviy jarayonlarning butun tizimlarida yuz beradigan, turli xil qarashdagi
tomonlarni keltirish va muvozanatlashtirish, vaziyatni keskinlashtirish emas, balki
muvofiqlashtirish, hatto g`arazli holatlarni ham tinchlantirishdan iborat vositadir.
Ayniqsa, tolerantlik dinlararo, davlatlararo, xalqaro muhim ahamiyatga ega
bo`lgan vositaviy imkoniyatdir 7
.
Islom dini va uning tasavvufchilik ilmidagi ana shu imkoniyatdan Amir
Temur ustamonlik bilan o`z vaqtida yirik markazlashgan davlatni tashkil etish,
Turon – zamin halqlarini birlashtirishda siyosiy arbob, qobiliyatli hukmdor,
buyuk sarkarda sifatida foydalanishga erishgan davlat boshlig`idir, turkiy
xalqlarning ardoqli farzandidir. Islom dini, diniy islom tasavvufchilik tariqati
nafaqat kishilarni ezgu-niyatlarga, insoniy fazilatlarga, axloq-odobga, diniy
e`tiqodga, Ollohning yakkaligi-yu yaratganning kuch-qudratiga, diniy islom talab-
maqsadlariga, balki ijtimoiy jamiyatni boshqarishni o`ziga xos salohiyati,
boshqaruvchi-hukmdorning ham adolatligi, ma`rifatliligi, xalqparvar solih
bo`lishligini, xalqlar o`rtasida birlik, hamkorlikni, bir-biriga ishonishni talab
etadigan dindir.
II. BOB. Amir Temur ilmiy tasavvuf tariqatiga doir tolerantlikning
amaliy jarayoni
2.1.Sohibqiron ijtimoiy-siyosiy tolerantlik-ning amaliyoti asosida
faoliyat ko`rsatganligi
7
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A.
Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги Ўрт a Осиеh xa лқл a ри институти , 2017.
13

Amir Temur ilmiy tasavvuf tariqatiga doir tolerantlikning amaliy jarayoniga
bog`liq bo`lgan, o`zining bevosita hayotiy faoliyatiga aloqador yana bir misolni
keltiradi. «Shu sababdan, xalqqa yordamu madad maqsadida, men ham Tuqlug`
Temurning o`g`li Ilyosxojaga vazirlik hamda sipohsolorlik qilishga rozi
bo`lgandim. Tangri taoloning bandalariga yordam qilganimdan bo`lsa kerakki,
Olloh taolo meni saltanat martabasiga yetkazdi»*, - deb yozadi 8
.
Ilyosxojaga vazir bo`lib xizmat qilishga qanchalik og`ir bo`lsada, vaqtinchalik
vazir bo`lib, muvozanatni saqlashga, totuvlik bilan murosa qilib qulay vaziyatni
kutishga sabr-toqat bilan, xalqi mustaqilligini qo`lga kiritish uchun kuch
to`plashi, vaqtni kutishini hisobga olib ish tutganligi fikr qilib, xulosa qilishga
buyuk Sohibqiron mustaqil markazlashgan davlatni tashkil etishdan oldinroq
nafaqat diniy, balki keng ma`nodagi ijtimoiy-siyosiy tolerantlik-ning amaliyoti
asosida faoliyat ko`rsatganligining guvohi bo`lamiz. Shuni ham ta`kidlash
lozimki Amir Temur yoshligidanoq diniy e`tiqodlarga jiddiy qaragan. Islom
dini, ilmiy tasavvuf tariqatini yaxshi bilgan, uni hayotga tadbiq etishga, dinlararo
har qanday nizolarga barham berib murosa, totuvlikda bo`lishni amalga oshirishga
harakat qilgan. Unda bu tuyg`u va g`oyaning paydo bo`lishi, kuchli ijtimoiy
xarakterga ega bo`lishligi o`sha davrning ijtimoiy-siyosiy muhiti kuchli ta`sir
etib, muhim rol o`ynaganligi tarixiy haqiqatdir. Chunki u bu g`oyaviy maqsadni
madrasadan, hayotiy tajribani turmushning achchig`i-lazzatidan, og`iru-
yengilidan, erkinlik va qaramlik, adolat va zulmdan, bosqinchlar harakatidan
o`rganib kuchlarni birlashtirish, murosaviy totuvlikni, xalq o`rtasida keng targ`ibot
qilish xalqqa tushuncha bilan aytiladigan bo`lsa ijtimoiy-siyosiy tolerantlikni
tushuntirishga jiddiy kirishganligi, ushbu maqsadga erishish uchun yoshligidan
faoliyat ko`rsatganligidir.
Ayniqsa, Chingiziylar hukmronligining oxirgi Amir Temur boshchiligidagi
milliy mustaqillik uchun tatar-mo`g`illarga qarshi kurash yillarida (XIV asrning
50-60 yillarida) bosqinchilarga qarshi xalqni birlashtirishga siyosiy vositalarga
8
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A.
Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги Ўрт a Осиеh xa лқл a ри институти , 2017.
14

nisbatan diniy birlik, murosa, hamkorlik imkoniyatlari ko`proq ko`zga
tashlanmoqda edi. Keng qobiliyat va talantga, bilimga ega bo`lgan Sohibqiron
Islom diniga katta quvvat berib, boshqa g`ayri dinlar bilan totuvlik, murosa
qilishni, urf-odat, rasm-rusumlarni hurmat qilishni, diniy arboblariga nisbatan
izzat-hurmatni joyiga qo`yishni amaliy faoliyatga aylantirishga jiddiy e`tibor
beradi.
Amir Temurning asosiy maqsadi Chingiziy bosqinchilaridan xalqni, Vatanni
ozod qilib milliy mustaqil davlat tashkil etish bo`lsada, bu maqsadga erishish
yo`lida diniy tolerantlikdan keng foydalanadi.
Chunki qanaqa din bo`lishidan, kishilar qanday dinga e`tiqod qilishdan qat`iy
nazar, hamma xalqlar uchun xudoning yakkaligi asos bo`lib, diniy e`tiqodlarning
mohiyati umumiy ekanligi, dinlarning ko`rinishi xilma-xil bo`lsada, ular o`rtasida
totuvlik, murosa, ishonch bo`lishiga qattiq ishonadi va rioya qilib o`z faoliyatida
unga amal qiladi. Shuni ham ta`kidlash lozimki, dunyodagi barcha dinlar yagona
Olloh deb uning bandasi sifatida ezgulik g`oyalariga, yaxshilik, do`stlik, tinchlik
kabi xususiyatlarga asoslanib unga tayanadi, odamlarni halollik, poklik, mehr-
shavqat, birodarlik va murosa, totuvlik, bag`rikenglikka da`vat etdi. Amir Temur
o`zining markazlashgan davlatini tashkil etib uni mustahkamlashga ana shu
imkoniyatlardan foydalanadi.
Bu haqda Sohibqiron «Tuzuklari» da shunday deb yozadi: «Mashoyixlar
sufiylar (Ruxoniylar – A.SH.) xudoni tanigan oriflardir. Ularning xizmatlarida
bo`lib, suhbatlar qurdim va oxirat foydalarini oldim»*. «Ulardan Tangri taoloning
so`zlarini eshitib, karomatlar ko`rdim, favqulotda odatlarini mushohada etdim va
suhbatlaridan rohatlanib, huzur qildim»*. Bu so`zlar Amir Temurning o`z
boshidan kechirgan hayotiy tajribalari diniy g`oya bilan dunyoviy – davlat
siyosatining bir-biri bilan uyg`unlashib ketishi natijasi edi. Amir Temur Islom
dunyosining buyuk allomalarinigina izzat-hurmat qilib, yurakdan e`tiqod qilibgina
qolmasdan, balki turli xil dinlarga e`tiqod qiluvchi buyuk olimu-ulamolarning
ham xalqiga va muqaddas joylariga ham hurmatda va yaxshi munosabatda
bo`lgan. Ularning diniy marosimlarini o`tkazishga, an`ana va qadriyatlarni
15

yanada rivojlantirishga, Islom dini bilan murosada va totuvlikda yashashga to`la
imkon yaratib bergan. Shuning uchun bo`lsa kerak Amir Temur armiyasi
tarkibida va hatto qisman bo`lsada davlat muassasalarida ham g`ayridinli boshqa
millat va xalq vakillaridan kishilar ko`p bo`lgan. Sohibqiron ularga ishongan va
katta imkoniyatlar yaratib bergan 9
.
Amir Temur tafakkurida paydo bo`lgan mamlakat hukmronligini qo`lga
kiritish, uni mustahkamlash g`oyasi diniy ta`limotlardan, ayniqsa Islom
tasavvufchilik ilmidan ularning namoyondalari faoliyatidan, Islom va boshqa
dinlar tarixidan, dunyoviy fanlardan ham keng bilimga ega ekanligidan dalolat
beradi. Shuning uchun ham mustaqillik uchun chingiziylarga qarshi kurash
yillarida diniy tolerantlikdan o`z vaqtida, ustamonlik bilan ham ijtimoiy, ham
siyosiy sohada amaliy jihatdan foydalangan.
2 .2.Amir Temur faoliyatida landshaftlik, orastalik madaniyati xaqida.
Buyuk Soxibqiron nafaqat yirik davlat arbobi, markazlashgan yirik Turon
davlati va milliy o`zbek davlatchiligining asoschisi, mashhur xarbiy sarkarda,
ilmu-fan, madaniyat homiysi, balki orastalik, go`zallik, landshaft-madaniyatining
ham takrorlanmas ijodkori-rahnamosidir. Amir Temurning asosiy maqsadi
Markaziy Osiyo xalqlarini nafaqat chingiziylar zulmidan ozod etish, mustaqillikni
9
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A.
Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги Ўрт a Осиеh xa лқл a ри институти , 2017.
16

qo`lga kiritish, qudratli davlatni tashkil etish, xalqni birlashtirish bilan cheklanib
qolmasdan xorijiy bosqinchilar zulmi va vahshiyona siyosati oqibatida vayron
bo`lgan va xarobaga aylangan shaharlar, qishloqlar, me`moriy-tarixiy obidalar,
yo`l-u, ko`priklar, ma`naviy-madaniy makonlar, maschitu-madrasalarni qayta
tiklashdan iborat edi 10
.
Amir Temur shu maqsadda butun Movaraunnaxrni yagona xashamatli
mamlakatga, orastalik, go`zallik ila zebi-ziynatli go`shalardan iborat Markaziy
Osiyoning ma`naviy ko`rkam mamlakatiga, hozirgi ilmu-fanda landshaftlik deb
ataluvchi geografik tushunchaga emas, balki landshaftlik madaniyatiga ega
bo`lgan tabiiy orasta-go`zal yurtga, zebu-ziynatli mamlakatga aylantirishga
kirishadi. Amir Temur o`z «Tuzuklari»da: Saltanatim ishlarini qonun-qoida va
intizomga solib, saltanatim martabasiga zebu-ziynat berdim», «...Xamisha
mamlakat to`kinchiligi va obodonchiligi uchun xarakat qildim...», «Muxandislar
bilan ittifoqda oliy imoratlar barpo etib, bog`i bustonlarning loyixa-tarhini
chizdirdim», - deb asosiy istak-niyatlari va maqsadlarini amalga oshirib yirik
o`zbek milliy davlatchiligini tashkil etibgina qolmasdan, balki uni sharqona
orasta, go`zal uslubda bezashga ham muvaffaq bo`ladi. «Zafarnoma» muallifi
Sharofiddin Ali Yazdiyning xabar berishicha Ozarbayjonda, Boylakon shahrini
Amir Temur yangidan bino etadi va bu shaharda ushbu munosabat bilan
o`tkazilgan kengashda: «Agar oldin bizning diqqat e`tiborimizni harbiy yurishlar
tortgan bo`lsa, endilikda mamlakatda xotirjamlik o`rnatishga qaratilgan
tadbirlarni amalga oshirish bosh vazifamizdir. Bu olijanob ishda menga yordam
berishlaringizni iltimos qilaman», - deb ilmu-fan axliga va arbobu-xeshlarga
murojaat qiladi. Shu maqsadda butun mamlakatni orasta, ko`rkam qilishga butun
kuch qudratini safarbar etishga qaror qiladi. «Zafarnoma» ning yana bir muallifi
Nizomiddin Shomiy esa ana shu olimu-ulamolar kengashdagi Amir Temur so`zini
keltirib, unda Turon mamlakatida mashhur mavze`larni imorat (orasta)
qilganimizdek, Eron mamlakatida ham biz hazratdan yodgorlik qolgay deb,
10
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A.
Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги Ўрт a Осиеh xa лқл a ри институти , 2017.
17

imoratlar, shaharlar, binolar, ko`priklar qurib, kanallar qozdirib, orasta, go`zal
yodgorliklar qoldirganligi haqida yozadi.
Amir Temur o`tkazgan mashvaratlarida mamlakat obodonchiligi, orastaligi
haqida mutasaddi kishilar hisobotini eshitib, o`z fikr mulohazalarini berib turgan.
Qurilayotgan jamoa binolari, shaharu-sarhadlar, ko`prigu-yo`llar, kanallarni va
boshqa qurilishlarni borib o`zi ko`rgan. Ularning orasta, sharqona uslubga
muvofiqligini tekshirib, qimmatli fikr-mulohazalarini bergan, o`ziga
yoqmaganlarini esa boshqatdan qurdirgan. Bu haqda Kastiliya (Ispaniya) elchisi
Ryui Gonzales de Klavixoning Samarqandga 1403-1406 yillarda qilgan sayohati
haqidagi kundaligida ajoyib hikoya va qimmatli ma`lumotlar mavjud bo`lib,
uning mazmuni qo`yidagicha. Uning yozishicha Samarqand shahri Amir
Temurgacha xaroba xolida bo`lgan. Uning davrida bu shahar sharqona bezatiladi,
ko`rkamlashadi, go`zallashadi. «Bu ishni podshoh o`zining ikki mirossiga
(Mirzosiga) topshirdi. Podshoh ko`rsatib bergan yerdan ko`cha-rasta qurishga
kirishildi. Rasta o`tadigan yerlarda uchraydigan uy-joylar, ular kimniki
ekanligidan qat`iy nazar buzila boshlandi. Bir gurux kishilar buzish ishlari, boshqa
guruh odamlar kelib qurilishni tezlatib yubordilar. Ko`chani juda keng (orasta)
qilib oldilar. Ko`chaning har yer, har yerida hovuzlar kovlangan bo`lib ularga
suvlar to`ldirilib qo`yilgandi va uzluksiz yangilanardi. Bu ishga qo`lida hunari bor
ishbilarmonlar tanlanar edi. Kunduz kuni ishlaganlar ketishi hamona kechasi
ishlovchilar kelardilar. Ular kechayu-kunduz shavqin-suron bilan ishlar edilar.
Natijada kishini hayratga soladigan ishlar qilindi, Samarqand go`zal, orasta
shaharga aylanmoqda,– deb yozib qoldirgan Klavixo. Albatta Ispaniya elchisi
Klavixo bu voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rib, hammasi haqiqiy guvoh bo`lgan,
bo`rttirib ko`rsatishdan xoli bo`lgan xorijlik kishidir.
Shuni ham ta`kidlash lozimki, Samarqand haqiqatda e.o. VI-V asrlarda mavjud
Zarafshon vodiysining ko`rkam, go`zal va orasta shahri bo`lgan. Xatto Aleksandr
Makedonskiy-Zulqarnay e.o. 329 yilda Samarqandni bosib olib uning orastaligi va
mustahkam ekanligiga qoyil qolgan. Bu shaharning dahshatli vayronaligi arab va
chingiziy bosqinchlari davrida yuz bergan. Ular qadimiy Samarqand-Afrosiyobni
18

tomoman xarobaga aylantirgan. Hatto chingiziy amaldori Amir Temur
hukmronligiga qadar nafaqat Samarqandda, balki butun Movaraunnaxrda ko`zga
tashlanarli bironta jamoat binolari qurmaganlar 11
.
Amir Temur davrida Samarqandning qiyofasi tamoman o`zgartirilib
yuboriladi. Samarqanddagi hamma qurilishlarga Sohibqironning yaqin safdoshi
va qobiliyatli sarkarda Oq Buqo (Oq Bug`o ham deyiladi) boshchilik qiladi. 1371
yildayoq Sharqda eng go`zal, orasta oltita Ohanin, Shayxzoda, Chorsu,
Qorizgoh, So`zangaron va Feruza nomli darvozalar quriladi va ular mustahkam
qal`a devori bilan o`rab olinadi. Shu yili Samarqandda eng go`zal bino
hisoblangan davlat Mahkamasi-Arki Oliy quriladi. Uning ichida Amir Temurning
qarorgohi, to`rt qavatli Ko`k Saroy va Bo`stonsaroylar qurilib, ular orastalikda
tabiat bilan jil`a talashgan koshinkor, naqshinkor va guldorparchinlar bilan
bezatilgan edi. Osmon o`par, bag`oyat go`zal minbaru-minoralar, g`aroyib
ustunlar, chiroyli va orasta, peshgohli gumbazlarga ega bo`lgan shahar Jome`
masjidi, Go`ramir majmuasi va Saroymulkxonim madrasalari, mashhur shayx
Burxoniddin Sog`arjiy xilxonasi, Ruxobod maqbarasi, Shoxizinda majmuasidagi
maqbaralar ta`mirlandi. Orasta, ko`rkam bu binolar va uning atroflari, ko`chalari
xorijdan kelgan mehmonlarni o`z go`zalligi, ko`rkamligi, toza va ozodaligi,
orastaligi bilan rom etib, hayratda qoldirgan. Shahar ahli esa ana shu orastalikni
ko`z qorachig`iday e`zozlagan.
2.3.Amir Temur davrida bunyodkorlik va me’moriy obidalarni barpo
etilishi
Amir Temur Samarqand atrofida bunyod ettirgan bog`lar sanog`i turli
manbalarda turlicha: bir o`rinda 7ta, boshqa joyda 12-ta, deb keltiriladi.
Mutaxassislar keyinchalik aniqlashlaricha, ularning soni 14 ta bo`lib, qo`yidagicha
atalgan va ko`rinish kasb etgan:
11
A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A.
Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги Ўрт a Осиеh xa лқл a ри институти , 2017.
19

1. BOG`I SHAMOL. Bu bog` 1397 yili bino qilingan. Sharafuddin Ali
Yazdiyning qayd etishicha, bu manzil ilgaridan so`lim bir joy ekan. Yazdiy
yozadi: «Hazrati Sohibqiron obod Samarqandning shimoliy tomonidan barpo
etgani «Bog`i Shamol» nomi bilan mashhur boqqa ko`chib o`tib, jahon ahli
sig`gudek o`lkan saroparda (shohona chodir) qurdirdi.
Uning darvozasi oldidagi chodir hamda podshoh qabulxonasi (boroxgoh),
bazmlar uchun tikilgan katta va kichik chodirlar ko`kka bo`y cho`zib, oyga
tekkudek tuyulardi. Bu Eram bog`i yanglig` orom maskanini jannatning bazm
saroyi xasad qiladigan darajada orasta, salobatli qilib bezatdilar. Bir keskir farmon
sodir bo`ldiki, ul firdavsmonand bog`da amirzoda Mironshohning qizi, oliy iffat
sohibi Beka Sulton nomiga atab dilni rom etuvchi baland qasr va go`zal bir
ishratgoh qursinlar. Fors o`lkasining barcha viloyatlari. Iroq, Ozarbayjon, Dor-
us-salom (Bag`dod) va boshqa mamlakatlardan jam` bo`lgan mohir muhandislar,
ravshan fikrli me`morlar qasrning tarixini o`tkir farosat qalami bilan maxorat
lavhasiga chizdilar. Uni Hazrati Sohibqiron ma`qullagach, yorqin ra`yli
munajjimlar qasr qurilishini boshlash uchun munosib vaqtni belgilashda
xushyorlik va ehtiyotkorlikning barcha shartlariga rioya qilgan xolda, quvonchli
bir soatda, baxtli bir tole`da qasr qurilishini boshladilar 12
.
Qasrning to`rt ruknini amirlar o`rtasida taqsimlab, har bir ishboshi ixtiyoriga
bir mamlakatdan keltirilgan ustalar, bir diyordan keltirilgan xunarmandlarni tayin
qildilar... Mustahkam ruknlarini bag`oyat mahkam va puxta qilib ko`tardilar. Har
bir ruknga Tabrizdan keltirilgan marmar toshdan ishlangan bittadan ustun
o`rnatdilar. Devorlari sathini lojuvard va oltin bilan shunday ajoyib va hayratomuz
darajada go`zal etib naqshladilarki, ularning tarovatidan Moniy rasmlari va
CHIN nigorxonasini uyatu xijolat g`ubori qopladi. Qasrning sahniga marmar
toshlardan va Qo`hi Nur (Nurota) dan keltirilgan toshlardan chiroyli qilib
yotqizdilar... Tashqi devorning ich tarafidagi izorasini-koshin bilan bezadilar*.
12
A мир Темур Кўр a г o н . Темур қисс a си / Б o б o бек o в Ҳ ., Б o б o йев Ҳ ., Қур o нбек o в A., Б o б o к a л o н o в З .,
Мирз a йев Т . – Т .: Ф a н , 2014.
20

Bu saroy haqida mashhur major olimi Herman Vamberi «Buxoro yoxud
Movaraunnahr tarixi» asarida shunday yozadi: «Bu saroy to`g`ri to`rtburchak
shaklida bo`lib, har tomoni bir yarim, ming qadam. Uning marmar gullari ajoyib,
hayratli edi. Zamini qayrag`och va fil tishidan ishlangan koshinli edi...»*
Boshqa manbalarda bog` shaharning «Devori qiyomat» deb atalgan qadimiy
devori chegarasida, Damashq (Dimishq) qishlog`i yaqinida bo`lgan, deb
ko`rsatiladi. O`sha yerda bog` nomi bilan atalgan ariq oqib o`tgan.
2. BOG`I BIHISHT. Samarqandning g`arbiy tarafida malika Tuman og`o
sharafiga 1378 yilda bino qilingan. Bu bog` Bog`i Shamolning janubi-g`arbida
joylashgan. Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da yozishicha, bog`dagi saroy
atrofini
suv bilan to`ldirilgan chuqur xandak o`ragan bo`lib, bir necha ko`prik saroy
bilan bog`ni o`zaro bog`lab turgan. G`oyat ko`rkam saroy oq marmardan
tiklangan.
Bog`i Bihishtning bir tomonida qo`riqxona bo`lib, undagi jonivorlar
qafaslarda emas, atrofi o`ralgan maydonchalarda erkin holda saqlangan. Shuning
uchun bir qator tadqiqotchilar Amir Temurni ilk qo`riqxona asoschisi deb
hisoblaydilar.
Bog` manzili haqida turlicha fikrlar mavjud. Agar «Samariya» muallifi uni
Samarqand sharqida joylashgan deb yozsa, Bobur Mirzo «shaharning qo`yi yonida
Bog`i Shamol va Bog`i Bihishtdur», deb qayd etadi. Bu o`rinda Bobur Mirzo
guvohligi haqiqatga yaqinroq, to`g`riroq bo`lsa kerak.
3. BOG`I BALAND. U shaharning shimolidagi Cho`ponota tepaligi
yonbag`rida barpo etilgan. Bog` Amir Temurning eng go`zal oromgohlaridan
bo`lib, uni yaratishda Eron, Iroq, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlardan
keltirilgan usta me`morlar qatnashganlar 13
.
Bog`dagi Tabriz marmari bilan tiklangan saroy binosi uchta xonadan iborat
bo`lib, unda qimmatbaho buyumlar, nodir san`at asarlari saqlangan. Bu bog`
13
A мир Темур Кўр a г o н . Темур қисс a си / Б o б o бек o в Ҳ ., Б o б o йев Ҳ ., Қур o нбек o в A., Б o б o к a л o н o в З .,
Мирз a йев Т . – Т .: Ф a н , 2014.
21

Sohibqironning suyukli nabirasi, Mironshohning qizi Oqabegimga atab
qurdirilgan. Samarqand shimolidagi balandlikda barpo etilgani sababli Bog`i
baland nomini olgan. Hozirgacha ham ushbu nom bilan atalgan bu manzil
o`zining to`kin anjirzorlari bilan mashhur.
4.BOG`I DILKUSHO. Samarqand sharqidagi bog`. Shahardan taxminan olti
kilometr masofada, Panjakent yo`lining o`ng tomonida bo`lgan. Sharufiddin Ali
Yazdiyning yozishicha, Bog`i Dilkushoni bino qilish davomida oldindan mavjud
bo`lgan o`n ikkita bog` birlashtirilib mukammallashtirilgan. Bog` qurilishi 1396
yilda boshlangan. Bog`da gumbaz shaklida tiklangan qasr bo`lib, uning uch
tomonidan minoralar yuksalib turgan. 1398 yil bahorida – Hind yurishi arafasida
shu yangi bog`da Amir Temur mislsiz tantanalar o`tkazib, Amir Hizrho`janing
qizi To`qolxonimga uylangan va bog`dagi qasrni yosh malikaga atagan.
Sharafiddin Ali Yazdiy yozadi: «Bog` nihoyatda dilkusho va go`zal tarzda
barpo etilgan bezavol iqbol, uning ismi jismiga monand bo`lgani uchun «Bog`i
Dilkusho» deya atadi»*.
Bog`i Dilkusho to`rtburchak shaklida bo`lib, har tomoni bir yarim ming tazga
barobar kelgan. To`rt tomondagi toki rangli koshinlaru naqshi-nigorlar bilan
ziynatlangan darvozalari bo`lgan. Shaharga qaragan darvoza toqida «Darvozai
Feruza» deb hal bilan yozilgan. Bobur Mirzo yozishicha, «Andin (bog`dan) Feruza
darvozasigacha xiyobon qilib, ikki tarafida terak yig`ochlari yoqtiribtir*.Bog`ning
to`rt burchagida baland minoralar qad ko`targan, Sahni xandasi uslubida
bezalgan bo`lib, yo`laklar va oltiburchagu uchburchak shaklidagi chamanzorlar
atrofida turli-tuman mevali daraxtlar, gulbutalar yashnagan. Bog` o`rtasida yuksak
go`mbazli qasr tiklanib, uning uch peshtoqi va uch minorasi bo`lgan. Oq
marmardan tiklangan bu saroy devorlari oy nurida tovlanib turgan. Uzoqdan ham
saroyning keng, katta osmon va yulduzlar aks etgan koshinlar bilan bezatilgan
peshtoqi yaqqol ko`ringan. Muarrixlar Rum urushidan qaytgan Sohibqiron uzoq
muddat bu bog`da to`xtab, suyukli nabirasi Mirzo Ulug`bek bilan suhbatlar
qurganini yozadilar. Peshtoqlarda osmonu yulduzlarning aks ettirilishi nafaqat
Amir Temurning ilmi falaqiyotga qiziqqani, shuningdek nabirasinng ko`ngil
22

havasidan xabardorligiga ishoradir.Qasr devorlarida Amir Temurning 1399 yilda
Hindistonga yurishi voqealari rangin tasvirlangan. «Boburnoma»da «ko`shkga
Temurbekning Hindiston urushi tasvir qilibturlar», deyilishi mazkur holatni yana
bir karra tasdiqlaydi.
Amir Temur 1401 yilning 8 sentabrida Kastiliya qiroli elchisi Rui De
Klavixoni Bog`i Dilkushoda qabul qilgan. Klavixo bog`dagi favvoradan otilib
turgan suvning tepadagi oltindan yasalgan olmalarga urilib sochilishini ko`rib, bu
go`zal manzaradan beqiyos hayratga tushganini yozadi. Keyinchalik bog` o`rni
Xonchorbog` deb atalgan.
5. BOG`I CHINOR. Samarqand janubida Darg`om arig`i yoqasida bino etilgan.
U yerda chinorlar haddan ziyod ko`p bo`lgani sababli «Bog`i Chinor» deb atalgan.
Sharafiddin ali Yazdiy uni Kesh shahridan kelishda yaqin birinchi bog`dir, deb
xabar beradi. Boshqa ma`lumotlar ham Ali Yazdiyning so`zini tasdiqlaydi.
Masalan, Bobur Mirzo yozadikim: «Yana Samarqandning janubida Bog`i
Chinordur, qal`aga yovuqtur»*. Klavixo o`z asarida «Bog`i Chinor yangi qurilgan
katta hashamatli saroy joylashgan bog` edi»*, -deb qayd etadi. Bog` 1400 yildan
keyin tiklangan bo`lishi ehtimoli bor.Tarixdan ma`lumki, keyinchalik
Movaraunnaxr hokimi bo`lgan Mirzo Ulug`bek davrida ham bu bog` obod
bo`lgan. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, 1420 yilning bahorida Mirzo
Ulug`bek poytaxt Xirotdan kelgan onasi Gavharshod Begim sharafiga Bog`i
Chinorda «podshohona to`y va xusravona ziyofat bergan.
Xulosa
Shubhasiz, Temur boshlab bergan bunyodkorlik an`anaga aylanib, bunday
ishlar vorislari tomonidan davom ettiriladi. Temuriy shahzodalardan tortib nufuzli
amirlaru vazirlar, viloyat va ulus hokimlari o`z shaxsiy mulk va mablag`larining
kattagina qismini markaziy shahar va ularning tevarak-atrofida shohona ko`shku
saroylar qurishdan tashqari, hayriya ishlariga-masjidu madrasalar, xonakohu
shifoxona-lar, hammomu bozor rastalari, rabotu karvonsaroylar, suv inshootlariyu
23

bog`-rog`lar va bo`stonlar barpo etishga sarf qiladilar. Ayniqsa ular e`tiqod, ilm
va ma`rifat maskanlari-masjidlar va madrasalar, shifoxona va xonakohlarning
sarfu xarajati uchun katta-katta ekin yerlari, tegirmon, objuvoz, moyjuvoz va
do`konlar kabi qo`zg`almas mulklarni vaqf qilib, mudarris olimlaru tolibi ilmlar,
zohidlar va obid mashoyixlarga maoshlar belgilaydilar.
Temur faqat vatani Movaraunnaxrdagina emas, balki Xuroson, Eron, Kavkaz
va boshqa viloyatlarda ham bir qancha yirik irrigatsiya ishlarini amalga oshirdi.
Sohibqiron Farmoni bilan Murg`ob vohasida qazdirilgan qator sug`orish
kanallari, Qobul yaqinidagi Jo`yinan dahasining Bodon anhori yoki Kavkazning
«Boylakon» mavzesidagi Barlos ariqlari shular jumlasidandir. Manbalarning
guvohlik berishicha, 1381 yilda Xuroson fath etilgach, Temur Murg`ob daryosidan
kanallar qazib chiqarib, Marv vohasini obod qilish to`g`risida farmon beradi.
Sarkardalar va davlat ma`murlarining har biri alohida-alohida kanal qazishga
boshchilik qiladilar. XV asr muallifi Xofizi Abru bu kanallardan 20 tasini:
Dilkusho, Ganchravon, Ganchxona, Umar Tobon, Shayx Abu Sa`d, Shayx Ali
Bahodir, Dushoh Jondor, Gulbog`on, Hasan Jondor. Bu Alouddin Inoq, Sahdak,
Purdor, Alimalik, Oq Bug`o, Davlatshoh baxshi, Sunjak, Manglixoja, Kebekchi
yurtchi, Qutlug`xotun kabi nomlarini birma-bir qayd etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. A мир Темур a жд o дл a ри ( Ш a р a фиддин A ли Яздийнинг “ З a ф a рн o м a”
a с a рид a н терм a- т a ржим a) / Ф o рс тилид a н т a ржим a, кириш сўз в a
из o ҳл a р му a ллифи O. Бўрийев . – Т .: Қ o мус , 2015.
2. A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a р йўли . Т a ржим a и ҳ o л / Н a шрг a
т a йеhрл o вчи , т a ржим o н , сўз б o ши в a из o ҳл a р му a ллифи A шр a ф
A ҳм a д . – Т .: Нур , 1992.−112 б .
24

3. A мир Темур Кўр a г o н . Тузуки Темурий / Т a бдил в a н a шрг a
т a йеhрл o вчил a р : Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A. Қур o нбек o вл a р . – Т .:
М ax пир a т н o мид a ги Ўрт a O си
еh xa лқл a ри институти . 2012.
4. A мир Темур Кўр a г o н . З a ф a рн o м a / Сўзб o ши , т a бдил му a ллифл a ри
Ҳ . Б o б o бек o в , Ҳ . Б o б o йев , A. Қур o нбек o в . – Т .: М ax фир a т н o мид a ги
Ўрт a Оси
еh xa лқл a ри институти , 2017.
5. A мир Темур Кўр a г o н . Темур қисс a си / Б o б o бек o в Ҳ ., Б o б o йев
Ҳ ., Қур o нбек o в A., Б o б o к a л o н o в З ., Мирз a йев Т . – Т .: Ф a н , 2014.
6. В a мбери X. Бу xo р o е
hҳуд М o в a р o унн a ҳр т a ри x и . Кит o бд a н п a рч a л a р /
Тўпл a ди С . A ҳм a д . – Т .: Адаби
еhт в a с a нъ a т , 2013.
7. Мирз o Улуғбек . Тўрт улус т a ри x и / Б . A ҳмед o внинг кириш сўзи ,
из o ҳл a ри в a т a ҳрири o стид a. Ф o рс тилид a н Б . A ҳмед o в , Н . Н o рқул o в ,
М . Ҳ a с a ний т a ржим a си . – Т .: Чўлп o н , 2014
25

Amir Temur davrida madaniyat va san'at

Sotib olish