Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 75.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 07 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Amir Temur pand nasixatlarida ma`naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida Amir Temur tuzuklaridagi o`gitlardan oila tarbiyasi jarayonida foydalanish

Sotib olish
- 1 -О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI «Himoyaga ruxsat etilsin» Pedagogika fakulteti dekani J.E.Usarov « » 2022 y KURS ISHI “Pedagogika ” fakulteti 5110900 - “Pedagogika va psixologiya”yо‘nalishi 20/1 guruh talabasi Ro’zibayeva Mohinaning “ ” Himoyaga tavsiya etilsin» “Pedagogika va menejment” kafedrasi mudiri: P.f.n., dots. F.U.Jumanova Ilmiy rahbar: P.f.d.prof F.U.Jumanova Taqrizchilar: CHIRCHIQ 2022 - 2 -MUNDARIJA Kirish ..................................................................................................................... 3 Reja: I bob. Amir Temur pand nasixatlarida ma`naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida……………………………………. l.l. Ma`naviyat. ma`naviy barkamollik inson tarbiyasining maqsad va vazifalari 5 l.2. Amir Temur shaxsi, temuriylar davri ibrat maktabi sifatida ............................. 9 II bob. Amir Temur tuzuklaridagi o`gitlardan oila tarbiyasi jarayonida foydalanish…………………………………………………………. 2.l . Amir Temurning pand-nasixatlaridagi ma`naviy- axloqiy tarbiyaning mazmuni .................................................................................................................. 23 2.2. Amir Temur tuzuklaridan foydalanishda o`qituvchi maxorati masalalari ...... 29 Xulosa ..................................................................................................................... 35 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .................................................................... 37 - 3 -KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng “... mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish yo’lida avvalboshdanoq asosiy ustuvor yo’nalishlarga aylangan masalalar. ” dan biri barkamol shaxs kamoloti masalasi ekanligi ayon bo’ldi. Jamiyatda barkamol avlodning etishib chiqishi ta`lim-tarbiya ishidagi nechog`lik izchillik va uyg`unlikka bog`lig`ligi ma`lum. Shu bois ham mamlakatimizda qabul qilingan “Ta`lim to’g`risida”gi Qonun asosida ta`lim tizimida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning mazmun mohiyati Milliy istiqlol g`oyasining tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Mamlakatimizda chuqur o’zgarishlar, siyosiy va ijtimoiy-ig`tisodiy hayotning barcha tomonlarini izchil isloh etish va liberallashtirish, jamiyatimizni demokratik yangilash va modernizatsiya qilish jarayonlari jadal sur`atlar bilan rivojlanib bormog`da. Bunda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo’lida belgilab olingan va izchil ravishda amalga oshirilayotgan ulkan vazifalar mustahkam zamin yaratmoqda. Milliy qoyaning asosiy negizi ajdodlarimiz yaratgan urf-odatlarda, ulug` allomalarimiz qoldirgan boy va bebaxo merosga borib taqaladi. Ibn Sino, al-Forobiy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Qozizoda Rumiy, Amir Temur, Ulug`bek, Ali Qushchi, Bobur, Alisher Navoiy kabi ulug` mutafakkirlar, inson ma`naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniy ongni, madaniy- ma`rifiy qarashlarinio`zgarishda o`z davrida va keyinchalik ham asosiy ro`l o`ynadilar. Ular tomonidan inson kamolotiga doir beqiyos, ta`limotlar yaratildi. Ularning axloq-odobiga doir ma`nviy qarshlari butun jaxonga o`rnak bo`larli man ova mazmun kasb etdi. Men milliy merosimizga murojaat qilib, jahongashta sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol tarbiyasi borasida olib borgan bildirgan fikr-mulohazalarini, tuzuklardagi g`oyalardan foydalanish xususida to`xtalmoqchiman. Sarkarda bobomiz Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan barkamol insonni tarbiyalash haqidagi axloqiy fikrlari bugungi kun yoshlar tarbiyasi uchun ham muxim ekanligini hammamiz bilamiz. Ularning inson tarbiyasi haqidagi qarashlari mustaqil respublikamiz kamolga yetkazishda muhimdir. Shaxsni tarbiyalshda soxibqiron haqidagi rivoyatlardan boshlang`ich ta`lim jarayonidan boshlab o`qshi, sinfdan tashqari o`qish, odobnoma va turli tadbirlarda foydalanish, ulardan foydalanishning yo`l-yo`riqlarini ishlab chiqish lozim. Amir Temur bohodir, qo’rqmas, jasur kishi sifatida gavdalanadi. Bugungi yosh o`quvchilarimiz Amir Temurning qahramonliklari, qilgan jangu-jadallari, - 4 -qurdirgan obidalari, yaratgan bog`lari zafarga to`la yurishlari asosida, hamda yaratgan tuzuklari asosida ta`lim-tarbiya berish zamonning muhim masalasidan biridir. Amir Temurning bolalarga yoshligidanoq bilim, ma`lumot va tarbiya berishlikni ko`rsatib, o`g`il-qizlarni yoshlikdan tarbiyachiga-muallimga berish lozimligini aytadi. Shu bilan yoshlar ilk yoshidayoq fanlar va hunarlarni egallab olmoqligi lozimligini ta`kidlaydi. Umuman olganda Amir Temurning tuzuklari haqida ko`plab ijobiy fikrlarni aytish mumkin. Shu mavzuni imkonniyat darajasida yoritish maqsadida malakaviy bitiruv mavzusi: “Boshlang`ich sinf o`quychilarini ma`naviy tarbiyasida Amir Temur o`gitlaridan foydalanish” deb belgilandi. Kurs ishini obekti: Amir Temurning pand nasixatlarida axloqiy tarbiya soxasida ilgari surilgan ta`limiy-tarbiyaviy g`oyalardan foydalanib, boshlang`ich sinf o`quvchilariga ta`lim-tarbiya jarayonini tashkil etish. Kurs ishining predmeti: Amir Temurning pand nasixatlaridan axloqiy tarbiyada foydalanib ta`lim-tarbiya berish mazmuni. Kurs ishining maqsadi: kichik yoshdagi maktab o`quvchilariga ta`lim- tarbiya berishda Temur tuzuklaridan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash, undan foydalanishning shakil va usullarini ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari: l. Amir Temurning xayotiy va ijodiy faoliyatini yoritish. 2. Amir Temurning tuzuklarida ilgari surilgan, ta`limiy-tarbiyaviy g`oyalarni yoritish. 3. Tarbiyaviy tadbirlar jarayonida tuzuklardan foydalanish shakllarini asoslash. 4. Amir Temur tuzuklarida foydalanishda o`qituvchining ijodiy maxoratini yoritish. Kurs ishining amaliy axamiyati, shundan iboratki, unda ilgari surilgan g`oyalardan amaliyotchi o`qituvchilar ta`lim-tarbiya jarayonida keng foydalanishlari mumkin. Kurs ishi: kirish, III Bob, 6 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. - 5 -I BOB AMIR TEMUR PANT NASIXATLARIDA MA`NAVIY AXLOQIY TARBIYA MASALALARINI ILGARI SURILISHI PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA l.l. Ma`naviyat. ma`naviy barkamollik inson tarbiyasining maqsad va vazifalari. Ma`naviyat avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimizdan bizlarga qolgan eng katta, bebaho boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Xalqimizning ma`naviy poydevori juda qadimiy va mustahkamdir. Bugungi kunda ma`naviyat masalasi ijtimoiy hayotimizning asosiy masalalaridan biriga aylanib qoldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq bu masalaga katta va uzluksiz e`tibor berib kelinmoqda. Erksevar xalqimiz mustaqillik tufayli o’z eri, o’z tili, o’z diniga ega bo’ldi; milliy g`ururi, izzat obro’si tiklanib, endilikda qadriyatlarimiz, ma`naviy merosimizdan baxramand bo’lmokdamiz. Mustaqillik va ma`naviyat bir–biriga g`oyat bog`liq tushunchalardir. Ma`naviyati buyuk xalqni qul qilish, abadiy istibdod zulmi ostida saqlash mumkin emas. Bunday ma`naviyatning kamol topishi, qalblarga singishi uchun Mustaqillikni mustahkamlash ham lozim bo’ladi. Qudratli kelajagi buyuk davlat, buyuk ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar qudratli ma`naviyat zamirida vujudga keladi. Har bir alohida shaxsning va butun millatning ma`naviy kamoloti orqali demokratik huquqiy davlat barpo etiladi. Davlatimiz rahbari shu bois ham ma`naviyat va ma`rifatga doimo katta e`tibor berib kelmoqda. SHu oqilona siyosat tufayli xalqimiz o’zligani tanib, o’z shajarasini idrok etmoqda, tarix oldidagi vazifasini anglab olmoqda Inson ma`naviyatini yuksaltirmasdan turib, xalqimiz hayoti va turmushi yuksalishida, hamda mamlakatimiz taraqqiyotida muvaffaqiyatlarga erishish qiyin. Islohatlarning birinchi bosqichida milliy ma`naviyatni yuksaltirish yo’lida ko’zlangan maqsad to’la amalga oshirildi va ikkinchi bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalarga zamin hozirlandi. Ma`naviy, mafkuraviy parokandalik davriga barham berildi. Ijtimoiy hodisalar bilan birga milliy ma`naviyatimiz yuksala bordi.Xalqning ma`naviyati va madaniyati, unish xaqiqiy tarixi va o’ziga xosligi qayta tiklanayotganligi jamiyatimizni yangilanish va taraqqiy ettirish yo’lidan muvaffaqiyatli olg`a siljishida hal qiluvchi, ta`bir joiz bo’lsa, belgilovchi ahamiyatga egadir. Haqiqatan faqat ma`naviy erkin va ozod xalq teran va komil tafakkur tufayli har sohada katta yutuqlarga erishishi mumkin. Boshqacha aytganda, faqat ma`naviy sog`lom, kuchli jamiyatgina islohatlarga tayyor bo’lishi mumkin. - 6 -Ma`naviy tarbiya sohasida ko’zbo’yamachilikka yo’l qo’yish nihoyatda xatarli. Ma`naviyat jamiyat hayotining shunday bir nozik, ahamiyatli sohasiki, bu borada xo’jako’rsinga ish qilish iqtisodiy va siyosiy sohalarda kugilmagan turli inqirozlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa, bu sohada o’zi bo’larchilik va lo’ttibozlikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Kishilarda, xususan yoshlarda yangi ma`naviyatning shakllanishi ancha murakkab va mashaqqatli jarayon xisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun keng ko’lamli madaniy, tarixiy, ma`rifiy, tarbiyaviy ishlarii amalga oshirish kerak bo’ladi. Eski tuzum sharoitida tarkib topgan ma`naviy inqirozga barham berish, yangicha tafakkurga ega bo’lgan insonni shakllantirish murakkab, muayyan davrni talab qiluvchi, asta–sekin amalga oshadigan jarayon bo’lganligi sababli tarixning burilish davrlarida jamiyat hayotida ma`na–viy bo’shliq holatlari ham yuzaga kelishi tabiiydir. Bu bo’shliq jamiyat uchun iqtisodiy, siyosiy inqirozga nisbatan ancha xatarliroq kechadi. Bunga keyingi vaqglarda yuz bergan mudhish voqealar yaqqol misol bo’la oladi. SHu sababli tarixiy burilish davrlarida ob`ektiv tarzda yuzaga keladigan bunday holatlarni chuqur anglab, ularga to’g`ri munosabatda bo’lish lozim. Mamlakatimiz rahbariyati buni to’g`ri anglab, bunday holatlarning qalqib yuzaga chiqishining oldini faqat odamlarimiz, avvalambor yoshlarimizning iymon–e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o’z mistaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash orqaligina olish mumkinligini, mustaqillik tafakkuri, ma`naviyatini shakllantirish, maqsad, vazifa, vositalari yo’llarini izlab topish, hayotga joriy etish orqali hal etish mumkinligini ta`kidlab kelmoqda. Zotan, yosh mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma`naviyati yuksak, barkamol insonlar zarur. Sharqona odob–axloq va umumbashariy g`oyalarni ongiga singdirib olgan kishi yuksak ma`naviyatli, ya`ni ma`naviy barkamol, komil inson hisoblanadi. Ma`naviy barkamollik insonning dunyoqarashi, e`tiqodi, ruhiyati, xulq–atvor normalari, axloq–odobi bilan bevosita aloqadorligi bilan ajralib turadi. Ma`naviy barkamol kishilar xalq taqdiri va farovonligi, vatan taqdiri va uning ravnaqini o’ylaydilar. Ular muteliqda, qaramlikda yashashni istamaydilar. Sog`lom deganda, biz faqatgina jisman baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma`naviy boy avlodni, aqliy rivojlangan, axloqiy pok, ma`rifatli farzandlarni, avlodni tushunmog`imiz kerak. Bunday kishilar o’zlarida xalqimizning eng ardoqli fazilatlari – iymon va insof, mehr–oqibat, shafqat va rahmdillik, uyat va andisha, or– nomus, o’zaro hurmat, yuksak Vatanparvarlik, eliga va xalqiga sadoqat kabi qadriyatlarni va g`oyalarni mujassamlashtirgan bo’lishlari lozim. Erkin fuqaro, ozod shaxs, barkamol inson haqida gap ketganda quyidagi to’rt jihatga e`tiborni qaratish kerak, ya`ni har bir fuqaro: - 7 -– o’z haq–huququni taniydigan bo’lsin, buning uchun kurashsin; – o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo’lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko’rsin; – atrofda sodir bo’layotgan voqea–hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin; – shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg`un holda ko’rib, faoliyat yuritsin. Bular barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va to’liq ta`rifdir. Ma`naviy barkamol inson shon–shuhrat, mansab, moddiy boylik ketidan quvmaydi, moddiy qiyinchiliklarga duch kelganda qaddi bukilmaydi, ba`zan uyushtirilgan tuhmatu– fitnalar uning ruxini tushira olmaydi. Demak, har qanday shum taqdir va qismat pokiza, mard, ma`naviy barkamol inson ma`naviyatini buza olmaydi, balki mustahkamlaydi, chiniqgiradi. Yuksak darajadagi ma`naviyatga ega inson – fidoyilik, jasorat, mardlik, o’z xalqini sevish, Vatanni qadrlash, ajdodlaridan faxrlanish kabi olijanob fazilatlari bilan ajralib turadi. Insonning insonligi, birinchi navbatda uning ma`naviy–axloqiy jihatdan barkamolligi, pokligi bilan belgilanadi. Ma`naviy–axloqiy barkamollikning asosiy qirralariga yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagilarni kiritish mumkin: ota–onasi, farzandlari, qarindoshlari, xullas butun oila a`zolari, qo’ni–qo’shnilari, mahalla–ko’yi, qishloqdoshlari va butun mamlakat xalq farovonligi haqida qayg`urish; tevarak– atrofdagi insonlar unga kerak bo’lganligi singari, o’zi ham ularga kerakli bo’lishga intilishi; odob–axloqi, fe`l– atvorini yoqimli qilishni insoniy burch deb hisoblash; ota–bobolardan, ajdodlardan yodgor bo’lib qolgan madaniy merosni qadrlash; milliy qadriyatlarni e`zozlash va ularga sodiq bo’lib qolish; vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik tuyg`ularining barqaror bo’lishi; o’zaro muomala– munosabatda o’rnak bo’lishga moyillik, birovning og`irini engil qilishni odat qilish; umumxalq ma`qullagan va hukumat tomonidan qonuniy qabul qilingan Konstitutsiyani hurmat qilish va unga sadoqat namunalarini amalda ko’rsatish; Vatanni himoya qilish, boshqacha aytganda, harbiy–vatanparvarlik tuyg`ulari bilan yashash; diyonat va adolat, mexr– shafqat va ezgulikni himoya qilish; va`daga vafoli bo’lish va boshqalar kiradi. Ma`naviy barkamol inson fazilatlarining asosiy qirralari izohi kelgusi ma`ruzalarimizda bayon qilinishini nazarda tutib, ushbu ma`ruza doirasida ular haqida to’xtashni lozim topmadik. Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralari va mezonlari qatoriga mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor ham kiradi. Mustaqillik tafakkurini har bir kishida, ayniqsa Siz kabi talabalarda shakllantirish nihoyatda zarur. Toki, mustaqillik tafakkuri va milliy iftixor, g`urur bo’lmas ekan, fidokorlik, - 8 -vatanparvarlik, millatparvarlik kabi xissiyotlar jo’sh urmaydi. Ma`naviy–ma`rifiy barkamollikning qirralaridan biri milliy iftixordir. Milliy g`urur bu milliy iftixordir. Milliy g`urur o’z xalqining bir necha ming yillar davomida yaratib kelgan barcha moddiy va ma`naviy boyliklari, tarixiy merosi, urf– odaglari, an`analari, odob–axloqi, turmush tarzi, yuksak ma`naviyati, barcha tarixiy yutuqlari va saboklariga cheksiz hurmat va e`zoz bilan munosabatda bo’lish, avaylab–asrashdir. O’z xalqining tarixini, milliy qadriyatlarini, tilini, istiqbol manfaatlarini bilmagan, qadrlamagan, milliy mansubligini unutgan, o’z millatining istiqboli uchun qayg`urmaydigan, qurashmaydigan kishilarda milliy g`urur ham, millat bilan faxrlanish ham, millatparvarlik ham bo’lmaydi. Bunday kishilarni ma`naviy barkamol inson deya olmaymiz. SHunday qilib, yuqorida ma`naviy barkamol inson, uning mohiyati va asosiy qirralarining ba`zi jihatlari ustidagina fikr yuritdik. Uning qolgan ba`zi qirralari navbatdagi savol va ma`ruzalar bayonida yoritib boriladi. Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga etkazish haqida musulmon SHarqi axloqi tarixida inson hayoti uchun dasturulamal, qo’llanma vazifasini o’tagan ko’p pandnomalar, xalq kitoblari mavjud bo’lgan. SHulardan ba`zilarini sanab o’tamiz. CHunonchi, Kaykovusning «Qobusnoma», Sa`diyning «Guliston», «Bo’ston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning «Mahbubul–qulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi muhsiniy» va boshqalarni ko’rsatishimiz mumkin. Bu asarlarning ko’pchiligida odil shoh va adolat, halollik, soflik, poklik, to’g`rilik, rostgo’ylik, insonparvarlik, ma`rifatli bo’lish kabi insonning sharqona fazilatlari berilgan . - 9 -l.2. AMIR TEMUR SHAXSI, TEMURIYLAR DAVRI IBRAT MAKTABI SIFATIDA. Davrga ta'sir etgan omillar yurtimiz tarixidagi zarhal harflar bilan bitilgan ulkan xazinadir. Mamlakatimizning dunyoga mashhur bo'lishida, insonlar tarbiyasida bu davr o'z rolini bajarmoqda va mustaqilligimizni mustahkamlashda, xalqimizning milliy g'ururini shakllantirishda xizmat qilmoqda. Har bir davrning moddiy va ma'naviy taraqqiyotga ta'sir etuvchi o'z omillari bo'ladi. Temuriylar davri ma'naviyatining yuksalishiga ta'sir etgan omillar- IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda ro'y bergan o'zgarishlar, buyuk Uyg'onish davri (Sharq Renessansi) kashfiyotlari, ilm-fan sohasidagi katta o'zgarishlar, buyuk allomalar Ibn Sino, Forobiy, Farg'oniy, Beruniy, Buxoriy, Bahouddin Naqshband va boshqalarning asarlari, keyingi asrlardagi voqealardir . Mutaxassis olimlarning fikrlariga qaraganda, mashhur shayx Bahouddin Naqshband tariqati Amir Temur davri mafkurasi asosini tashkil etgan va u yuksak e'tibor topganligi tasodifiy emas eqi. «Diling Allohda, qo'ling - mehnatda bo'lsin»,- degan buyuk hikmat Amir Temur dunyoqarashiga mos edi. Uzoq cho'zilgan vayronagarchilik, mislsiz urushlar bu o'lkada yagona va qudratli davlat barpo etilishini hamda mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o'rnatilishini tarixiy zaruratga aylantirgan edi. Avvalo, shuni aytish joizki, Chig'atoy avlodidan bo'lgan Tarmashirinxon (l326- l334) o'ldirilgandan keyin Movarounnahrda beqarorlik kuchaydi. Lekin chig'atoiylarning birontasining ham kuchayib borayotgan feodal tarqoqlikka barham berishga kuchi yetmadi. Chig'atoy ulusi l0 ga yaqin mustaqil bekliklarga bo'linib ketdi. Masalan, Kesh viloyatida Hoji Barlos o'zini hokim deb e'lon qildi. Xo'jand va unga qarashli yerlarda amir Boyazid Jaloir mustaqillik e'lon qildi. Birbirlari bilan talonchilik urushlari boshlanib ketdi. Mo'g'uliston xoni Tug'luq Temurxon (l336—l405) bu parokandalikdan foydalanib, l360-yil fevralida sanoqsiz lashkar bilan Movarounnahrga bostirib kirdi. Sayram mo'g'ulga qarshilik ko'rsatmay taslim bo'ldi. Sirdaryoning o'ng va so'l tomonlari ham shu zaylda egallandi. O'zini hokim, xon deb atagan boshliqlar ham qochib keta boshladi yoki mo'g'ul qo'shinlariga qo'shildi. Lekin xalqqa qiyin bo'ldi. Mo'g'ullar l369-yilgacha Movarounnahrda xo'jayinlik qilishdi. Urushlar, to'qnashuvlar hammaning tinkasini quritdi. Vatan ozodligi va mustaqilligi yo'lida jonini tikkan yolg'iz Amir Temur bo'ldi. U markazlashgan mustaqil davlatga asos soldi. Har qanday daylat o'z faoliyatida ma'lum ijtimoiy guruhning maqsad ya manfaatlarini himoya qiladi. Masalan, quldorlik daylati qul egalarining, feodal davlati yirik yer-suv hamda mulk - 10egalarining manfaatini himoya qiladi va hokazo. Temuriylar davlati ham mulkdorlar hukmron bo'lgan daylat edi. Amir Temur ko'p yillar dayom etgan feodal tarqoqlik va urushlar oqibatida vayron bo'lgan xalq xo'jaligini tiklash, shaharlarni qayta qurish ya mamlakatni obod qilishda zo'r tashabbus va jonbozlik ko'rsatdi. Masalan, Samarqand va Banokat shaharlari l2l8-l2l9-yillarda mo'g'ullar tarafidan tamoman vayron etilgan edi. Buxoro, Nasaf (Qarshi) va boshqa shaharlar ham nochor ahvolga tushib qolgan edi. Shaharlarni tiklamasdan, obod qilmasdan turib mamlakatda hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirib bo'lmas edi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq shaharlarni tiklash va obodonlashtirish ishiga astoydil kirishdi. Masalan, l37l -l372-yillarda poytaxt Samarqandning buzilib ketgan hisori (qal'a) va uzunligi 70 chaqirim atrofida bo'lgan devorini tiklatdi. O'shanda Shahriston (tashqi shahar) ya uning 6 darvozasi (Shayxzoda, Ohanin, Feruza, So'zangaron, Korizgoh, Chorsu), 4 qavatli ikki ulkan saroy - Ko'ksaroy va Bo'stonsaroy bunyod etildi, shahar ko'chalari ya bozorlari obod qilindi. Shohi Zindada O'ljoy Turkon og'o, Tug'luq Tegin, Qutlug' Turkon og'o, Shirinbeka maqbaralari, xonaqoh va Chortoq qurildi. Temurning rag'bati bilan Samarqand Chorsusida Tim va shaharning u boshidan bu boshigacha kesib o'tgan shoh ko'cha, Ruhobod maqbaralari ham qurildi. Sohibqiron Amir Temur o'z hayoti dayomida ko'plab shaharlar, masjid-u madrasalar, maqbaralar, xonaqohlar, qal'a-qasrlar, bog'-rog'lar, sug'orish inshootlari, rayon yo'llar, ko'priklar barpo ettirdi. Ularning, ba'zilarini o'g'illari, nabiralari, saroy malikalari, islom rahnamolari nomi bilan atashga da'vat etdi. Biroq barpo etilgan inshootlarning birontasiga ham Amir Temur nomi berilmadi. Bunga uning o'zi xohish bildirmadi. Amir Temur davrida Samarqand yangicha usulda qayta qurildi. Mo'g'ullar hukmronligi davrida, ya'ni keyingi l40 yil davomida biron-bir katta bino qurilmagan edi. Amir Temur dunyo madaniyatiga, ma'naviyatiga beqiyos hissa qo'shgan buyuk shaxsdir. Amir Temur qurdirgan Bibixonim masjidi (l404), Oqsaroy qasri (l380-l404), Dorus-saodat maqbarasi (l380) oliy imoratlardir. Amir Temur davrida bog' yaratish ishlari beqiyos rivojlandi. Bog'lar xalqning urf-odatlari va mavjud sharoitdan kelib chiqib yaratilgan. Tadqiqotchi O'.Alimov ta'kidlashicha, Sohibqiron Samarqand atrofida l2 ta bog'-saroy barpo ettirgan. Bular Bog'i Naqshijahon, Bog'i Behisht, Bog'i Shohrux, Bog'i Dilkusho, Bog'i Shamol, Bog'i Davlatobod, Bog'i Bo'ldi, Bog'i Maydon, Bog'i Baland, Bog'i - 11Chinor, Bog'i Jahonnamo, Bog'i Navbog'laridir. Bulardan tashqari mamlakatning boshqa joylarida ham ko'plab bog'lar yaratilgan. Amir Temur jismonan baquvvatligi va yuksak ma'naviyati bilan odamlardan ajralib turadigan, har qanday odamning ruhiga ta'sir o'tkazadigan hamda o'ziga bo'ysundiradigan buyuk shaxs edi. Angliyalik tadqiqotchi Xilda Xukxemning fikricha, Amir Temur O'rta Osiyo o'tmish taraqqiyotida to'plangan siyosiy, iqtisodiy va madaniy merosni o'zida mujassamlantirgan va bu madaniy merosning davomchisi bo'lgan shaxsdir. Amir Temurning avlodlaridan ko'pchiligi shunday obodonchilik ishlarini davom ettirdilar. Mirzo Ulug'bek qurdirgan madrasalar, Husayn Boyqaro davrida Alisher Navoiy boshchiligidagi obodonchilik ishlari, Boburiylar davridagi noyob qurilishlar bunga misol bo'la oladi. Amir Temur o'z ulkan saltanatini Boshqaruvini ulus-ulus qilib idora qilgan. Movarounnahrdan boshqa barcha o'lka va mamlakatlarni u 4 ulusga bo'lib, o'g'il, nabiralariga taqsimlab bergan. Ulus hokimlari mustaqil hukmdorga o 'xshardi. Ularning o'z devonlari, xazinasi va qo'shini bo'lgan. Lekin ular ulusning muhim ishlarini otasi va markaziy hukumat bilan kengashib qilishardi. Ayni mahalda Amir Temur ularning yonida o'zining ishonchli odamlarini tutardi. Ulus hokimlari xirojning bir qismini markaziy davlat xazinasiga jo'natib turishlari shart edi va zarur bo'lib qolsa, otasi yoniga qo'shin bilan borib, xizmat qilishga majbur edi. Amir Temur markaziy davlat tizimini ixcham va ishchan qilib tuzdi, bunda songa emas, sifatga e'tibor berdi. Davlat siyosatini belgilashda va uni amalda hayotga tatbiq etishda naqshbandiya tariqati g'oyalarini ifodalovchi «rosti-rusti» qoidasi asos qilib olindi. Sohibqiron bu g'oyani takomillashtirib, «Kuch- adolatdadir» degan mashhur hamda shu davrgacha davlatlar tajribasida ommaviy qo'llanilmagan qoidani kashf etdi. Davlat ishiga iymonli, diyonatli kishilami o'tqazdi. Davlatni boshqarishni 4 omilga bog'liq deb bildi: l. Saltanat. 2. Xazina. 3. Qo'shin (sipoh masalasida). 4. Raiyat (qora xalq). Saltanatni yuritishda vazirlar masalasiga e'tibor qaratildi. Vazir 4 sifatga ega bo'lishi shart bo’gan. Bular: l) asllik va toza nasllik; 2) aql- u farosatlilik; 3) raiyat va sipoh ahvolidan boxabarlik; 4) sabr-toqatlilik va tinchliksevarlik. Amir Temur tuzgan markaziy davlat tizimini bor-yo'g'i 7 vazir boshqargan: l) mamlakat va raiyat vaziri (vaziri a'zam -Bosh vazir); 2) sipoh vaziri (sipohning ta'minoti va uning umumiy ahvoli); 3) moliya ishlari vaziri (egasiz davlatga qarashli yer-suv va mulk; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir (kirim l6 chiqim masalasida); 5) adliya ishlari vaziri bo'lib qozilar devonga rahbarlik qilgan; - 126) devoni mushrifga rahbarlik (voqea-hodisalardan xabardorlik); 7) xorijiy mamlakatlar bilan bo'ladigan munosabatlarga mutasaddilik. Amir Temur saltanatni boshqarishda kengash, mashvarat va maslahatga alohida e'tibor bergan. Kengash bu yaqin, ishonchli odamlar bilan muhim davlat ishlari yuzasidan qilinadigan maslahat, yig'ilish. Mashvarat esa mashoyix, ulamo, fuzalo, vuzaro va boshqa arkoni davlatni to'plab qilinadigan yig'ilish. «Garchi ishning qanday yakunlanishi taqdir pardasi ortida yashirin bo'lsa-da, - deydi u, -aqli raso va hushyor kishilardan kengash-u tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozim». «Davlat ishlarining 9 ulushini, - deydi u, - kengash, tadbir va mashvarat bilan, qolgan bir ulushini qilich bilan hal qildim». Amir Temur el-yurtni o'z tasarrufiga olish va itoatda tutish uchun l2 tuzuk tuzdi: l) Podshohlar bir so'zlik bo'lishi va aytgan so'ziga amal qilishi, belgilangan har bir ishini bilib qilishi lozim. 2) Har bir ishda adolatpesha bo'lishi, atrofida ham shunday kishilarni tutishi zarur . 3) Ne ishniki qilar bo'lsa, o'zi hukm chiqarsin. 4) Biror ishga azmu qaror qilar ekan, qarorida qattiq tursin. 5) Oning amr-u farmoni hamma uchun vojib bo'lsin. 6) Podshohlik ishlarini biron boshqa kimsaga ishonib berib qo'ymasin. 7) Ne ish qilmoqchi bo'lsa, boshqalar bilan kengashsin, lekin maslahatning foydalisini olsin. 8) Saltanat, raiyat va Sipoh ishlarida yaxshi-yomon gaplar eshitsa, haqiqat qilib, shoshmasdan, mulohaza bilan hukm chiqarsin. 9) Sipoh va raiyat oldida o'zini haybatli va jiddiy tutsinki, hech kim bo 'yin tovlash va gap qaytarishga jur'at etolmasin. l0) Raiyat, xazina, lashkar va saltanat podshohning hukmi ostidadir, u buni doimo esda tutmog'i lozim. ll) Saltanatni idora qilishda boshqani o'ziga sherik qilmaslik kerak. l2) Ahli kengashdan ogoh va hushyor bo'lmog'i olzim, chunki ko 'pincha ayb axtaradilar va uni tashqariga tashiydilar . Amir Temur tuzgan bu davlat barcha ijtimoiy tabaqalarga suyangan va qonun asosida boshqariladigan yangi bir davlat edi. «Saltanatim binosini, -deb yozadi Amir Temur, - dini islom, to'ra va tuzuk (qonun-qoida) asosida - 13mustahkamladim. Saltanatimni boshqarishda uchragan har qanday ishni tuzukka binoan qildim». Temurdan keyingi uning izdoshlari ham boshqaruv san'atiga amal qilib, uni takomillashtirishdi. Ayniqsa, Mirzo Ulug'bek davrida bu narsa yaqqol ko'rindi. Movarounnahrning qadimiy iqtisodiy, madaniy shuhratini tiklash yillarida uning ma'naviy salohiyati yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to'laligicha namoyon bo'ldi. Shuning uchun ham mamlakat ijtimoiy hayotining barcha tomonlari, davlat idora tizimi, iqtisodiy, moliyaviy, dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan, me'morchilik, harbiy masalalar, xalqaro aloqalar, islom dini, shariat va boshqa sohalar maqsadga muvofiq rivojlandi. Amir Temur davlatni boshqarishda, uning ichki va tashqi siyosatini belgilashda, xalq ommasi, mansabdor shaxslar, olim-u fuzalolar, islom rahnamolariga munosabatda Allohga, iymonga, tafakkurga, kitobga va eng so'nggi chora sifatidagina qilichga asoslanib ish yuritdi, hukm chiqardi. Demak, Amir Temur buyuk davlat arbobi va yuksak ma'naviyatga ega bo'lgan dono hukmdor bo'lib, ham siyosiy, ham ma'naviy jihatdan juda katta tarixiy ahamiyatga egadir. Zero: l. Amir Temur XIV asrdayoq mamlakat va mintaqalararo munosabatlarni chuqurlashtirib, yagona iqtisodiy makonga birlashtirishga harakat qildi. Integratsiyani ishlab chiqib, Buyuk Ipak yo'li o'tgan .mamlakatlar o'rtasida madaniyatlar muloqotini boshlab berdi. 2. Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvni tashkil etishda o'ziga xos maktab yaratdi, adolatli jamiyat qaror toptirishda qonun ustuvorligiga rioya qildi. 3. Amir Temur davlatchilik tamoyillarini rivojlantirdi, uni aql -idrok salohiyatiga tayanib, taktik va strategik asosda shakllantirdi; l8 4. Amir Temur saltanati ma 'naviyat va oliy darajadagi madaniyatga yo'g'rilgan saltanat edi.«Temur tuzuklari». Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan XIV-XV asrlarda yozilgan bo'lib, dastlab turk tilida chop etilgan. l783-yilda ingliz tilida nashr qilingan. Birinchi marta o'zbek tiliga l967-yilda forschadan tarjima qilingan. «Temur tuzuklari»da Amir Temur, Movarounnahrning l342-l405-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mamlakatlar va xalqlar bilan bo'lgan o'zaro munosabatlar haqida hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir Temurning asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal davlatning siyosiy va axloqiy tamoyillari Jfodalangan. «Temur tuzuklari» podshohlarning turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini belgilovchi risoladir. Asar 2 qismdan iborat. - 14Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va iste'dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning Movarounnahrda Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish, feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan davlat tuzish, qo'shni yurt va mamlakatlarni, masalan, Eron hamda Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin O'rda hukmdori To'xtamishxon (l376- l395), butun Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya sultoni Boyazid Yildirim (l389-l402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarboyjon, Gruziya va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi qism jahongirning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora qilishda kimlargtayanish, boshliqlarni saylash, sipohiylarning maoshi, mamlakatlarni boshqarish tartibi, davlat arboblari va boshliqlarning burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldidagi alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida gap boradi. Amir Temur davlatni boshqarishda o'zidan avval o'tgan hukmdorlardan farq qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda l yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining l barcha tabaqalariga suyandi. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, davlat asosini l2 ijtimoiy toifa tashkil qiladi: l) sayyidlar (payg'ambar avlodlari), ulamo, mashoyix, fozil kishilar; 2)ishbilarmon, donishmand kishilar; 3) xudojo'y, darvesh, qalandarlar; 4) no'yonlaramirlar, ya'ni harbiy kishilar, mingboshilar; 5) sipoh va raiyat; 6) maxsus ishonchli kishilar; 7) vazirlar va sarkotiblar; 8) hakimlar va tabiblar, munajjimlar vamuhandislar; 9) tafsir va hadis olimlari; l0) ahli hunar va san'atchilar, hunarmand, kosiblar; ll) so'fiylar; l2) tojir (savdogar) va sayyohlar xorij bilan savdo-sotiq. Uning taqdirini 3 narsa: podshoh, xazina va askar hal qiladi. Qo'shin, asosan, o'n, yuz, ming va tumanga bo'lingan, o'n kishilik harbiy bo'linma tepasida turgan - 15bosviq- o'nboshi, shuningdek... yuzboshi, mingboshi, tuman boshlig'i, no'yon deb atalgan. Asarda ularning haqhuquqlari, oylik maoshi ham aniq ko'rsatilgan. Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim. Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi. Garchi Turon zaminida olimlar, muhandislar, ustalar yetarli bo'lsa-da, Amir Temur Hindiston, Iroq va Erondan ham olim-u fuzalolarni Samarqandga olib kelgan. Amir Temur qaysi mamlakatni egallasa, uning noyob o'ljasi shu o'lkaning rassomlari, mohir ustalari hisoblangan. U o'sha yerlik olimu ulamolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta, bu tadbirlar juda yaxshi natijalarga olib kelgan. Xilda Xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga kelgan yurtda falsafa, tibbiyot, matematika, astronomiya, geografiya, tarix, adabiyot sohalarida 0lamshumul asarlar yaratildi. Bu asarlar keyinchalik Yevropa Uyg'onish 2l davriga turtki bo'ldi va Yevropa ,fanining uzoq asrlar davomidagi taraqqiyotiga asos bo'lib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni Temuriylar Renessansi davri deb atash mumkin». Temur davridagi ilm-fanga g'amxo'rlik Ulug'bek davriga kelib o'z mevasini berdi va Samarqandni dunyoga mashhur qildi. O'n yettinchi asrga kelib Angliya qirolligining birinchi astronomi Ulug'bekning «Zijijadidi Ko'ragoniy» asaridan foydalangan. Temuriylar davri ma'naviyatining buyuk namoyandasi, shubhasiz, Alisher Navoiydir. Navoiy maktabi noyob hodisa bo'lib, hozirgacha dunyoni l0l q0ldirib kelmoqda. Albatta, buyuk insonlar komillik cho'qqisiga osonlikcha erishganlari yo'q. Ular turli qiyin bosqichlardan o'tganlar. O'tmishda ma'naviy kamolotga intilgan shogirdlar (muridlar) o'zlarini tamomila ustoz (murshid) ixtiyoriga topshirganlar. Shogird faqatgina ixlos va sadoqat ila komil ustoz tarbiyasida yetuklikka erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabihlik va razolatga yetaklovchi shayton vasvasalaridan saqlanishi mumkinligi haqida «Turkiston mulkining shayxul mashoyixi» (Alisher Navoiy) bo'lgan Ahmad Yassaviy quyidagi hikmatni bejiz ijod qilmagan: Piri mug'on xizmatida yugurib yurdim, - 16Xizmat qilib, ko 'zim yummay hozir turdim. Madad qildi, Azozilni kovlab surdim, Andin so'ngra qanot qoqib uchdim mano. Talabalikning dastlabki davrida ustoz talabada mavjud g'ururni sindirishga harakat qilgan. Shogirddagi mag'rurlik illatini bartaraf etmoq maqsadida ustoz eng past, kishilar xazar qiladigan ishlarni bajarishni ham shogirdlariga buyurgan. Jumladan, ulug' mutafakkir Jaloliddin Rumiy ustozlari ila masjid va madrasa hojatxonalarini poklashgan. Abu Rayhon Beruniy kutubxonadagi kitoblardan foydalanmoq uchun masjid hovlisini har kuni supurib-sidirgan. So'fi Olloyor tavbasining ijobati uchun kishilarning tahoratiga xizmat qilgan. Bu xil allomalar ustozlar tomonidan buyurilgan ishni bajarmasliklari mumkin emas edi. Aynan shu xil riyozatlar chekilgani tufayli g'ururi singan, xudbinlik urug'i qurigan va oqibatda nafsiy illatlardan forig' bo'lib, komillikka intiluvchi inson qolgan. Yuzaki qaraganda, murshid shogirdiga jabr qilgandek tuyuladi. Lekin bu «jabr» muridni tarbiyalash va chiniqtirish uchun juda zarur ekan. Shu sabab «Ota mehridan -ustoz jabri afzal» , degan purma'no maqol yaratilgan. Bunga monand Amir Temur: «Piri komil shayx Bahouddin Naqshbandiyning: «Kam yegin, kam uxla, kam gapir» , degan pand- u nasihatlariga amal qildim. Arkoni davlatga, barcha mulozimlarga ham aytar so'zim shu bo'ldi: «kam yenglar -ocharchilik ko'rmaysizlar, boybadavlat yashaysizlar, kam uxlanglar -mukammallikka erishasizlar, kam gapiringlar dono bo'lasizlar. Amir Temur XIV asrda buyuk Temuriylar davlatiga asos soldi. l,5 mln. kv. km. hududda- O'rta Osiyo, Qozog'iston, Shimoliy Kaspiy, Shimolda Ural, G'arbda Sibir, Kustanay soyliklari, Sharqda Markaziy Qozog'iston va Tyanshan janubiy etaklari, Pomir tog'liklari, Kopetdog' oldi hududlarida o'z imperiyasini tuzdi. 27 ta podshohlikni egalladi Amir Temur Xitoy chegaralaridan boshlab to Sharqiy Rum va Misr yerlarigacha bo'lgan hududlarni islom bayrog'i ostida yagona davlatga birlashtirdi. Sohibqiron tomonidan barpo etilgan markazlashgan mustahkam davlat qariyb l,5 asr o'z kuchini ko'rsatdi. Bu esa uning adolat va shariat asosida qurilgani, ustozlari, pirlari Tayobodiy, Sayyid Mir Kulol, Sayyid Barakalar o'gitlariga amal qilgani bilan izohlanadi. Temuriylar mamlakatni 3 asrga yaqin boshqardilar. Amir Temurning tarixiy xizmati shundaki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Yevropa davlatlari tarixda - 17birinchi marta yagona jug'rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Umuman, - 18Amir Temurning jahon madaniyati siyosiy va ma'naviy hayotida tutgan o'rni va tarixiy ahamiyati quyidagilardan iborat: Birinchidan, Amir Temur XIV asrdayoq mamlakatlararo va mintaqalararo munosabatlarni chuqurlashtirish asosida insoniyat taraqqiyotini jadallashtirish zaruriyat ekanligini ko'rsatib berdi Ikkinchidan, u mamlakatning kuchayib ketgan feodal tarqoqligiga barham berib, el-yurtni o'z tug'i ostiga birlashtirdi, markazlashgan yirik feodal davlatga asos soldi. Bu bilan ziroatchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratdi Uchinchidan, Amir Temur davlat tizimi va boshqaruvini tashkil etishda o'ziga xos maktab yaratdi. Hammaning qonun oldida tengligi va qonun ustuvorligini ta'min etishi uning buyuk xizmatidir . To'rtinchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va yurtlarga mustamlakachilik zulmidan ozod bo'lishda yordam berdi. Masalan, o'sha davrning eng qudratli podshohlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni tor-mor qilib (l402), Bolqon yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarni turklarning istibdodidan qutqardi. Beshinchidan, Turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyat rivojlangan ilg'or mamlakatga aylantirdi. O'z umrining ko'p qismini Amir Temur hayotini o'rganishga bag'ishlagan pokistonlik tadqiqotchi Ahmad Doniy: «Hozirgi zamon tarixi Amir Temurning buyuk shaxsiga yetarli e'tibor bermadi. U Osiyoda turk islom yuksalishiga asos soldi. Tarix uning ilmi amali bilan tenglashadigan boshqa bir muqobil hodisani bilmaydi»,- deb yozadi. Amir Temur shaharlarda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirish uchun ko'plab ilmiy muassasalar qurishga amr qilgan. Madrasalarda diniy fanlar bilan baravar matematika, me'morchilik, astronomiya, adabiyot, tarix, musiqa kabi fanlarning o'qitilishiga alohida e'tibor berilgan. «Temur tuzuklari»da aytilishicha, musulmonlarga diniy madrasalarda ta'lim berish, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: tafsir, hadis, fiqhdan dars berish uchun sohibqiron tomonidan har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qilingan. Talabalarga o'z davrining yirik allomalari dars berganlar. Madrasa mudarrislariga ko'p maosh to'langan, ular farovon hayot kechirganlar. «Temur tuzuklari»da «Sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar, tarixchilarni e'tiborli kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga qo'ydim. Ular bilan qimmatli fikrlashdim»,- deb yozadi. Yangi zamonning boshqa ko‘pgina tarixchilari kabi Gibbon, SHlosser, Veber ham (manbalardagi ma’lumotlarga ergashib) Amir Temur zamonidagi harbiy yurishlar shiddatli bo‘lganini qayd etdilar. - 19XIX asrning birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz sharqshunosi M.SHarmua Amir Temurning l39l yildagi To‘xtamishga qarshi yurishini batafsil yorituvchi katta asar tayyorlab, nashr qildi. SHarmua o‘sha paytda Nizomiddin SHomiyning Fransiyada hali ma’lum bo‘lmagan kitobidan tashqari, shu masalaga oid bir qancha manbalarga tayandi. SHarmua bu asarlarni fransuz tiliga tarjima qildi. SHarmuaning kitobi l39l yilgi yurish tarixini o‘rganish uchun hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ko‘pgina rus tarixchi olimlari, shu jumladan T.M.Granovskiy (l8l3—l855) ham Amir Temur shaxsiga qiziqdilar. Granovskiy «jahon tarixining buyuk arboblari»dan biri bo‘lgan Amir Temur «Horib-charchash nimaligini bilmaydigan faoliyat sohibi» ekanini to‘g‘ri ta’kidlab o‘tdi, biroq ayni vaqtda Amir Temurning «muayyan va aniq idrok etilgan siyosiy maqsadi bo‘lmagan edi», degan noto‘g‘ri fikrga bordi, bu fikr Sohibqiron tarjimai holining haqiqiy voqealariga mos kelmas edi. Taniqli rus tarixchisi S.M.Solovev (l820 — l879) ham Amir Temur shaxsiga e’tibor bilan qaradi. Uning ta’kidlashicha, Amir Temurning harbiy qo‘shinlari o‘jar va betayin To‘xtamishga qarshi kurashda «Rossiya hududlariga kirib, Eletsni ishg‘ol qildi». Solovev XIV asr o‘rtalarida tarix sahnasida paydo bo‘lgan Amir Temur «l37l yilda Kaspiy dengizidan Manjuriyagacha bo‘lgan erlarni qo‘lga olganligi»dan iborat unutilmas voqeani ta’kidlab o‘tadi. Uning tan olishicha, Amir Temur tomonidan tor-mor etilgan Oltin O‘rda uzoq vaqtgacha Moskva knyazligiga xavf sola olmadi. M.I.Ivaninning o‘z zamonasi uchun juda mufassal, lekin endilikda eskirib qolgan asarini ham tilga olish joiz. U Amir Temur sarkaryalik san’ati asoslarini manbalar va qo‘llanmalar asosida mufassal bayon etishni maqsad qilib olgan edi. Akademik V.V.Bartold2 ilmiy merosida Amir Temur va o‘sha zamon haqidagi ma’lumotlar juda ko‘p. Bu ma’lumotlar uyg‘unlikda kattagina bilim xazinasini tashkil etadi. Amir Temur haqidagi adabiyotda uning shaxsiga xos qiziquvchanlik, olimlarga, adabiyot va san’at arboblariga homiylik, shatranj o‘yiniga qiziqish, tashqi va ichki siyosat masalalaridan xabardorlik kabi fazilatlar tez-tez ta’kidlab o‘tiladi. Sohibqironning bu muhim jihatlari V.V.Bartold tomonidan lo‘nda, aniq va ifodali tarzda aks ettirilgan. «Temur, — deb yozgan edi V. V. Bartold, —- o‘z ona (turkiy) tilidan tashqari fors tilida ham so‘zlashar, olimlar bilan suhbatlashishni, ayniqsa tarixiy asarlarni - 20o‘qitib tinglashni yaxshi ko‘rar edi; o‘zining tarix sohasidagi bilimlari bilan musulmon tarixchilarining eng buyugi bo‘lmish Ibn Xaldunni hayratga soldi; Amir Temur o‘z jangchilarining ruhini ko‘tarish uchun tarixdagi shavkatli va afsonaviy qaxramonlar haqidagi rivoyatlardan foydalanardi... Temur harbiy kuchlar tashkil etilishining barcha ikir-chikirlarini shaxsan surishtirib turar, dushmanlarning kuchi va ular o‘lkasining ahvoli haqida batafsil ma’lumot olar edi. Amir Temur- ning shaxsan ishtirokida bunyod etilgan imoratlar noyob badiiy did bilan bino qilingani sezilib turibdi...» Olimning yana bir xulosasi dikkatga molikdir: Amir Temur musulmon ruxoniylariga nisbatan «avvalo siyosiy mulohaza bilan ish tutar edi. Amir Temur dindorlarga sirtdan izzat-ikrom ko‘rsatar, diniy mol-mulkni boshqarishga aralashmas... o‘z fuqarolari din aqidalariga rioya etishlari haqida g‘amxo‘rlik qilar edi... Ammo xarbiy kurilish va aholining turmushi faqat qonunlar bilan belgilanar edi». Amir Temur davlatda tartib bo‘lishi g‘oyalarini ilgari surganligini, Movarounnahr aholisining farog‘ati uchun shunday bo‘lishi zarur ekanini va birbiriga dushman bo‘lgan mayda hukmdorlar mavjudligi sharoitida bunga erishib bo‘lmaydi, deb hisoblaganini ham Bartold ta’kidlab o‘tadi. Amir Temur «serg‘ayrat quruvchi» bo‘lga- nini Bartold bir necha bor ta’kidlab o‘tdi. U go‘zal bog‘lar bilan kurshalgan muhtasham binolar bunyod etdi, shahar va qishloqlarni qayta tikladi, ariq va zo- vurlar qazdirdi va ularni tuzattirdi; rasmiy tarixdagi (SHarafuddin Ali YAzdiy asaridagi) iboraga ko‘ra, u biron-bir ekin ekish mumkin bo‘lgan erlarning bo‘sh yotishiga yo‘l qo‘ymas edi. Matnning ruhiga qaraganda, bu o‘rinda Bartold ayni Movarounnahr erlarini nazarda tutgan bo‘lsa kerak. Ammo boshqa bir o‘rinda Bartold «Temur o‘zi tug‘ilib o‘sgan Movarounnahrdagina emas, Xurosonda ham, Mug‘on dashti va Kobul havzasi kabi olis joylar- da ham ulkan sug‘orish inshootlari qurdirganini» ta’kidlab o‘tadi (SHarafuddin Ali YAzdiy va G‘iyosiddin Alining asarlarida ham shu fikr uchraydi. Amir Temur barpo etgan saltanat uning vorislari davrida unchalik uzoq davom etmaganligi xususida fikr yuritilganda V.V.Bartoldning sezgirlik bilan qilgan kuzatuvi diqqatga sazovordir. V.V.Bartold SHarq turmushi faqat sulolalar tarzigagina bog‘liq, degan fikrni eskirib qolgan va noto‘g‘ri deb hisoblaydi va «SHarqda ham, G‘arbda ham vayrongarchiliklarga ancha murakkab bahonalar sabab bo‘lganligi allaqachon aniqlangan», degan fikrni bildiradi. Turkistondagi davlatchilik tarixi yuzasidan V.V.Bartold tuzgan va shu vaqtgacha e’lon qilinmay qolgan matnning Amir Temurga bag‘ishlangan uchinchi qismi alohida ahamiyatga molikdir. Unda l370 yilgi qurultoy, Temurning olib - 21borgan urushlari va ularning ahamiyati; mamlakat iqtisodiy salohiyati, madaniyati va san’atining rivojlanishi, savdo-sotiq, aloqa yo‘llari va sug‘orish inshootlari xaqidagi g‘amxo‘rlik, mamlakatni idora qilish sohasida Amir Temur tomonidan rivojlantirilgan boshqaruv usullari; davlat hokimiyati tuzilmasida aks ettirilgan ijtimoiy shart-sharoitlar; ruxoniylar va savdogarlarning roli (dehqon qatlamlari) kabi masalalar qamrab olingan. Amir Temurda va uning g‘oyalarida bu ruhning ta’siri sezilmay qolmadi». O‘tgan asrning 60-yillari oxirida I.M.Mo‘minovning O‘rta Osiyo tarixida Amir Temurning roli va o‘rni haqidagi risolasi nashr etilishi jamoatchilikning bu mavzuga qiziqishini yanada avj oldirib yubordil. Ayni paytda ushbu asar shafqatsiz tanqidga uchradi. I.M.Mo‘minovning tadqiqotchilik ruhi bilan sug‘orilgan risolasi, umuman olganda, ilmiy-ommabop tarzda yozilgan edi, uning matni asosan Amir Temur va uning zamonini o‘rganishga oid ma’lum manbalar doirasidan chiqmasdi. SHu bilan birga muallif Amir Temurning Markaziy Osiyo tarixida mayda feodal tuzilmalar o‘rnida markazlashgan davlat barpo etishdagi xizmatlarini haqqoniy yoritishga intilgan edi.Unda Amir Temurning Markaziy Osiyoda katta davlat barpo etgan siyosiy arbob, binokorlikni rivojlantirgan va madaniyatni qadrlagan inson sifatidagi xizmatlari o‘z ifodasini topgan. Asarning ayni shu jihati tanqidchilarning e’tiborini tortdi. I.M.Mo‘minov risolasi «zararli» asarlar jumlasiga kirib qoldi. P.N.Fedoseev, A.N.YAkovlev va boshqa mansabdor shaxslarning I.M.Mo‘minov risolasiga qarshi shu ruhdagi maqolalari gazeta va jurnallar saxifalarida paydo bo‘ldi. «Istoriya SSSR» jurnalida tarixchi M.A.Abduraimovning risola xususidagi qoralovchi maqolasi e’lon qilindi. Moskvalik tarixchilar bu voqea yuzasidan Amir Temur haqida kattagina maqola e’lon qildilar. Bu maqola Kavkazorti, Eron va Rossiyadagi feodalizm muammolari bo‘yicha mutaxassis A.P.Novoselsev nomi bilan chop etildi. «Voprosm istorii» jurnalining tahririyati bu maqolani «Temurni ideallashtirishga qarshi» rukni ostida e’lon qilish orqali uning yo‘nalishi ni oldindan oshkora belgilab qo‘ygan edi. Bu maqolada Amir Temurga iste’dodli sarkarda, mohir tashkilotchi va diplomat sifatida munosib baho berish bilan birga muallif Bartold, ayniqsa, YAkubovskiy bilan bahslashib, ular madaniyat tarixiga va madaniy aloqalarga katta ahamiyat berganlar va shu tarika Temur shaxsini ideal- lashtirishga yo‘l qo‘yganlar, Yakubovskiy esa, «Temur — yaxshi tadbirkor hukmdor edi» degan haddan tashqari yuqori baho bergan, deb hisoblaydi. Maqolada I.M.Mo‘minov - 22Yakubovskiyga ergashib, «Temurni ideallashtirishni nihoyasiga etkazdi», degan xulosa chiqarildi. I.M.Mo‘minov risolasini keskin qoralaganlar orasida tarixchi M.G‘.Vahobov ham bor edi. Uning so‘zlariga karaganda, u «Temur haqidagi kitobcha bosilib chiqishi bilanoq l969 yil martida uni «Marksizmga zid va zararli» asar deb atagan. Mening vazifam marksizm-leninizm nazariyasining sofligi uchun kurashdan, Temur shaxsini ideallashtirishni fosh qilishdan» iborat bo‘ldi, — deb yozdi u,— Temur shaxsini ideallashtirish esa «yoshlarning ongini zaharlaydi» va «ommani kommunistik ruxda tarbiyalashga katta ziyon etkazadi». Tarixchilarning l973 yil martida Moskvada chaqirilgan butunittifoq kengashi I.M.Mo‘minovning Amir Temur haqidagi risolasi bilan bog‘liq bo‘lgan mashmashaning yakunlovchi bosqichi bo‘ldi. Kabul qilingan karorda shunday deyilgan edi: «Boshqa asarlarda Leninning tarixiy jarayon konsepsiyasini yangicha talqin etishga urinishlar va o‘tmishni ideallashtirish, ayrim voqealarga va Temur kabi shaxslarga baho berishda sinfiy pozitsiyalardan chekinishga yo‘l qo‘yilganligi qoralansin» So‘nggi yillarda e’lon qilingan asarlardan «Tamerlan» nomli kitobni ko‘rsatib o‘tish lozim. Unda Amir Temur haqidagi manba va asarlar bayon etilgan, uning haqidagi turli ma’lumotlar o‘ziga xos jamlab berilgan. SHunday asarga ehtiyoj borligi shak-shubxasiz. Biroq, kitobga yaqindan nazar tashlanganda, uning shoshma- shosharlik va hafsalasizlik bilan tayyor- langanligi ma’lum bo‘ladi. Bu kabi qator kitoblarda eng muhim manbalardan misol keltirilmaydi, materiallar bayonida shajara tamoyiliga rioya etilmaydi, manba matnlarini e’lon qilgan tarjimonlarning nomlari tilga olinmaydi. SHuningdek, ko‘plab evropaliklarning bevosita shohidligi asosida bitilgan. Amir Temurga taalluqli bo‘lgan asarlarning yuzaga kelishini Amir Temur davlati Kastiliya va Fransiyaning o‘zaro manfaatdorligi bilan izoxlash mumkin. Bu asarlar marshal Busikoning (l366—l42l) xotiralari, Smirna yaqinida Sohibqirondan mag‘lub bo‘lgan Quddusi shariflik Avliyo Ioann ordeni a’zolarining guvohliklari, Sulton Boyazid I tomonidan l396 yilda Nikopol yaqinidagi jangda asir olingan va Amir Temur tomonidan l402 yilda Anqaradagi jangda zafar qozonilgach, ozodetilgan evropalik askarlarning hikoyalaridir. Ular orasida I. SHildbergerning (l380—l440) hikoyasi mashhur bo‘lib, uning kitobining birinchi nashri l460 yilda Augsburgda chop etilgan. Bu kitob XV asrda to‘rt marta, XVI asrda olti mar- ta qayta nashr qilingan. XIX asrda nemis, rus va ingliz tillarida ikki martadan nashr qilingan. Furno Markaziy Osiyo orqali G‘arb tomon turli davrlarda va turli shaxslar tomonidan amalga oshirilgan yurishlar, ko‘pincha asossiz ravishda hamda - 23Markaziy Osiyo xududi va uning ortidagi hududlarni bilmaslik oqibatida, Amir Temur nomi bilan bog‘lab kelinganini taassuf bilan ta’kidlaydi. Mishel Monten, XVI asrdagi boshqa mualliflar singari, o‘zining «Tajribalar» kitobida Amir Temur haqida eslab o‘tadi. Bu kitob l57l yildan l592 yilgacha bo‘lgan davr ichida, ya’ni Sohibqiron vafotidan so‘ng l70 yid o‘tgach, Fransiyada Markaziy Osiyo to‘g‘risida hech narsa ma’lum bo‘lmagan vaqtda yozilgandi. Montenga qadar Jan Boden (l530 — l596) o‘z tadqiqotlarida Boyazidni asir olgan Amir Temur haqida maqtab yozgandi. Gilom Postel (l520—l58l) ham Usmonli turklar saltanati to‘g‘risidagi asarida «Buyuk turk — Boyazidni asir olgan Temurlang»ga ko‘pgina sahifalarni bag‘ishlagan. XV asrdan boshlab G‘arbiy evropalik olimlar va siyosiy-diniy arboblarning SHarqqa bag‘ishlangan kitoblarida Amir Temur tarixi oldingi o‘ringa chiqadi. Masalan, Italiyada katta tarixiy va she’riy asarni meros qilib qoldirgan papa Piy I (papalik yillari l458—l464) Amir Temurga butun bir bobni bag‘ishlagan, bir necha sahifada- Skifiya, Sug‘diyona va Baqtriyani tavsiflagan. Paolo Djiovio (l483 — l552), Petro Perondinoning (vafoti l553) asarlarida ham Amir Temur bosh qahramon sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin Amir Temur haqidagi eng dastlabki tadqiqot Florensiya kansleri va tarixshunosi Pogjio Brachchi oliniga (l380—l459) taalluqli bo‘lib, so‘ng Prato, Piy II (l405 — l464), Kambini, Batista Fregazo (l454 — l504) asarlarida davom ettirilgandi. Fransuz tilida Amir Temur haqida ma’lumotlar Teodoro Spandujinonning «Buyuk Turk shajarasi» asarida yuzaga keladi. Bu asar l5l9 yilda Parijda chop etilgan. SHveysariyalik islohotchi Pero Vire Amir Temur obrazini l56l yilda nashr qilingan asarlaridan birida kiritgan. Sohibqiron obrazini, shuningdek, Orteliyning asarida va Uyg‘onish davri boshqa asarlarida ham uchratish mumkinl. Binobarin, Amir Temur XV —XVI asrlarda Evropada siyosiy doiralarda (katolik cherkovi va o‘sha davrdagi eng qudratli mustabidlar orasida) mashhur bo‘lgan, u haqsa Piy II, l5l3 yilda papa Lev X va papa Klement VII saroyiga kelgan Djo- vio, l575 yilda ispan qiroli Filipp II ning xaritakashi bo‘lgan geograf Orteliy, Karlning muarrixi Pedro Meksiyalar yozishgan2. Bu asarlarda Amir Temur ayni vaqtda voqealar va davrlardan tashqari turuvchi ham mifik, ham real shaxs sifatida talqin qilingan. Furno Amir Temur mavzui G‘arbiy Evropada Klavixo va Jenkinsonlarning safarnomalari e’lon qilinmasidan, shuningdek Ibn Arabshoh, SHarafuddin Ali Yazdiy singari tarixchilarning asarlari tarjima qilinmasidan oldin tarixiy va adabiy mavzu sifatida mavjud bo‘lgan, degan xulosaga keladi. Bu davrni u l500 — l580 yillar deb belgilaydi - 24II BOB A.TEMUR TUZUKLARIDAGI O`GITLARDAN MA`NAVIY AXLOQIY TARBIYA JARAYONIDA FOYDALANISH . 2.l. AMIR TEMURNING PANT-NASIXATLARIDAGI MA`NAVIYAXLOQIY TARBIYANING MAZMUNI. Amir Temurning otasi Tarag`ay o’ziga to’q, badavlat kishi edi. Temurning onasi Tegina Begim Buxorolik taniqli olim Ubaydulloxning g`izi bo’lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida man qilinganligi natijasida nafaqat Temur tarixi, balki butun O’rta Osiyoning XIV-XV asrlaridagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli o’rganilmay qoldi. «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini uyg`otish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin O’zbek xalki o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to’rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, Soxibg`iron, Qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar g`o’shib, uni ezozlab, ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibg`iron», «YUlduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan farzand» demakdir. kutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`aviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni yetti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik yillari xakqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaktimni o’z tenglarim xamda o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana «Yetti yoshimdan yetmish yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya qilardim. Men g`udratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo’ldim, ularga nafag`a tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaxarda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin - 25qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odob-axloq, iymon etiqod, talim tarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir. Soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshg`arish va uni idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexrshavqat, odamiylik va axloq -odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir. Amir Temur zamonasida o’gil bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar , domlaimomlar tomonidan ochilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Xaftiyak» kitobi o’qitilgan . «Xaftiyak»da ko’proq diniy marasimlarda o’qiladigan so’zlar berilgan. Uni o’rganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Xaftiyak»dan so’ng «CHor kitob», So’fiy Ollayorning xikmatlari o’qitilgan. Maktab muayyan uquv dasturiga ega bo’lmagan. O’quvchilar yakka tartibda o’qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq vaqti xam bo’lmagan. Temur va temuriylar davrida Movaraunnaxrda ibtidoiy diniy maktablardan tashqari, shaxzodalar, xonzodalar, bekzodalar va yirik amaldorlarning 26 bolalari uchun saroylar va xonadonlarda aloxida savod maktablari xam tashkil etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni uchun maxsus qissaxon deyilar edi. SHaxzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutalla qilishgan . U kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo’lgan. Amir Temur davrida madrasalar oliy o’quv yurti vazifasini o’tagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar o’chog`i bo’lgan. Ko’plab madrasalar qurilgan. Tarixchi SHarofiddin Ali YAzdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha Amir Temurning o’ziga xos xususiyatlaridan biri davlat va mamlakat fukarosining g`amxo’ri bo’lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. Amir Temur o’qit nasixatlarida axloqqa oid gaplar juda ko’pdir. l. Adolat va adolatsizlik xaqida: «Xar mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo’lini to’sdim. qaysi mamlakatni zabt etgan yoki qo’shib olgan bo’lsam, o’sha erni obro’-etiborini, kishilarini aziz tutdim, sayidlari, ulomalari, fuqaro va mashoyixiga tazim bajo keltirdim va - 26xurmatladim, ularga vazifalar berib, maoshlarini belgiladim. O’sha viloyatlarning ulug`lari og`a-inilarimdek, ayollari va bolalarini bo’lsa o’z farzandlarimdek ko’rdim», -deydi. SHuningdek u ish va so’z birligini xush ko’rar edi. Amir Temur do’stga sodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig`lab ko’z yoshi to’kkan. «SHiddatli kishilarni do’st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni ardog`laydi», deb yana do’st-dushmandan kimki menga iltijo qilib kelgudak bo’lsa, do’stlarga shunday munosabatda bo’ldimki do’stligi yanada ortdi, dushmanlarga shunday muomilada bo’ldimki ularning dushmanligi do’stlikka aylandi. Amir Temurning o’zi To’xtamishxon uning panoxiga sig`inib kelganda unga yaxshilik va muruvvat ko’rsatgan. Amir Temur «Xech kimga qazab bilan qattiq muomala qilmadim», deb yozadi o’z «Tuzuklari»da. U 27 shirin aytib g`animni imonga kiritgan. «Bir kalima shirin so’z qilichni qiniga kiritgar», deb ta`kidlardi Soxibqiron. SHunday qilib XIV asrning ikkinchi yarmida XVII asrgacha bo’lgan davr Movorounnaxrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri bo’ldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur o’z imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka ko’tardi. Uni Ovro’pa «Amir Temur nomi tariximiz soxifalaridan qora bo’yoq bilan o’chirilib, unitishga maxkum etildi. Maqsad, xalqimizning yuragidan milliy ong, milliy g`urur tuyg`usini yo’qotish, uni qaramlikka, tobelikka ko’ndirish edi. Lekin O’zbek xalqi o’z ajdodlarini, o’z baxodirlarini unutmadi, xamisha yuragida qalb to’rida saqladi». Mashxur muxarrixlar o’z asarlarida Amir Temur ismiga Ko’rag`on, Soxibqiron, qutbiddin, Abulmansur kabi unvonlar qo’shib, uni ezozlab, ulug`lab rivoyat va xotiralar bitganlar. («Ko’ragon» so’zi-xon kuyovi manosini bildiradi, «Soxibqiron», «Yulduz burjlarining baxtli kelishi (g`iron)da tug`ilgan farzand» demakdir. qutbiddin - zamona peshvosi, yo’l ko’rsatuvchi avliyo, «Abulmansur» unvoni esa - zafarmand, g`alaba qozonuvchi degan lug`oviy manolarni bildiradi). Temur bilim olishni etti yoshdan boshlaydi. U bolalik va o’smirlik yillari xaqida shunday deydi, «Men 9 yoshga to’lganimda namoz o’qiy boshladim va madrasadagi barcha o’quvchilardan ustun bo’lib oldim. l3 yoshimda bolalar bilan o’ynashga orlandim va vaqtimni o’z tenglarim xamda o’spirinlar bilan o’tkazardim», deydi. U yana Yetti yoshimdan etmish yoshimgacha va umr bo’yi men kambag`allarga exson qilar edim. Bir marta - 27kiygan kiyimimni ikkinchi qayta kiymas edim va uni yo’qsillarga xadiya qilardim. Men qudratga erishganimda bolalikdagi yoru do’stlarimning xammasini katta mansablarga ko’tardim. Xar kuni qo’y so’yib va xar bir quy tanasini ettiga bo’lib kambag`allarga ulashdim. Payg`ambar avlodlariga, olimlar va keksalarga nisbatan buyuk xurmat xamda extirom bilan munosabatda bo’ldim, ularga nafaqa tayinladim, bu mamlakatning badavlat kishilari og`a-inimdek, yetim-yesir va kambag`allar esa bolalarimdek bo’lib qoldi. Xammaga yaxshilik qildim. Xar bir shaharda masjidlar, madrasalar qurishni daryolar ustiga ko’priklar qurishga buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan talim berib, shariat aqidalari va islom dini ilmlari: Tafsir xadis, fikxdan dars bersinlar deb, xar bir shaxarga olimlar va mudarrislar tayin qildim». Bundan ko’rinadiki, Amir Temur odo-axloq, iymon etiqod, talimtarbiya saxasida mukammal bilimga ega bo’lgan buyuk siymolardandir. U o’zi yozgan va Temur xaqida yozilgan «Tuzuki Temuriy» (Temur tuzuklari), «Malfizoti Temuriy» («Temuriyning aytganlari») va «Voqioti Temuriy» («Temurning boshidan kechirganlari») kabi asarlarda talim-tarbiya xaqida fikr yuritadi. SHunday qilib, soxibqiron Amir Temurning ibratli, xayotiy pand nasixatlarining kuchliligi, teranligi, tasiri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan aloxida axamiyat kasb etadi, Bu o’ gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo’lgan durdona - pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibqironning davlatni boshqarish va uni idora qilish, g`olibona xarbiy yurishlar qilish, mamlakatda osoyishtalik o’rnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o’rtasida do’stlik, mexr-shavqat, odamiylik va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal qilishga bag`ishlangandir. Amir Temur zamonasida o’g`il bolalar uchun diniy bilim beradigan maktablar ko’p bo’lib, masjidlarda va xususiy uylarda o’qimishli kishilar , domlaimomlar tomonidan ochilgan. Amir Temur va uning davri tarixiga oid asosiy manbalar sharhidan so‘ng ilmiy adabiyotga murojaat etmoq kerak. Bu mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin ko‘payib, jahon tarix adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi. SHunday bo‘lishi tabiiy edi, chunki Amir Temur hayotlik davrida nechog‘liq mashxur bo‘lgan bo‘lsa, vafotidan keyin SHarqda ham, G‘arbda ham yanada shuxrat qozondi. Uning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli irodasi va keng qamrovli, tobora ilgarilab boruvchi harakatlari o‘z dovrug‘i ta’sirini tobora - 28kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million-million xalq ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi. Amir Temurning davlat arbobi, tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va diplomat sifatidagi ko‘p qirrali tarjimai holini uning ichki va tashqi siyosati doirasiga kirgan xalqlar taqdiri bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganishga dunyo olimlarining qiziqishi ortib borayotganligi boisi ham mana shunda. Jumladan, mashhur ingliz tarixchisi, qudratli Rim saltanatining tanazzulga uchrab, barbod bo‘lishiga bag‘ishlangan salmoqli asar muallifi Edvard Gibbon (l737 — l794) G‘arbiy Evropa va SHarqning o‘rta asr tarixini tasvirlaganda Amir Temur shaxsiga ham e’tibor berdi. «...Amir Temur dunyoni zabt etib, unga hukmron bo‘lish maqsadini ko‘zlagan edi... Avlodlar xotirasida hurmat qozonish uning olijanob qalbining ikkinchi istagi edi... Uning vasiyatlari (chamasi, «Temur tuzuklari» nazarda tutilayotgan bo‘lsa kerak) Evropaga notanishligicha qoldi». Gibbon «Temurning oddiy bekdan Osiyo hukmdorigacha ko‘tarilishi»ga lol qolgan edi. Heydelberg tarixchilar maktabining namoyandasi bo‘lmish, Fridrix SHlosserning (l776—l86l) salmoqli «YAlpi tarix»ida ham Amir Temur nomi uchraydi. SHlosserning xalqchillik va ma’naviy ma’rifatparvarlik ruhidagi asari dunyodagi ko‘pgina ilg‘or jamoat arboblarining e’tiborini o‘ziga tortdi. SHlosserning so‘zlariga qaraganda, Amir Temur — «omadli jangchi, dunyoning yangi hukmdori, taktik va strategik bilimlarni uyg‘unlashtirgan zot». Ayni vaqtda SHlosser Amir Temur qiyofasini tasvirlashdagi dabdabozlikni rad etdi va saroy solnomachilari xushomadgo‘yligini kayd qildi. SHu bilan birga SHlosser Amir Temurning safarlardan Buxoro va Samarqandga kaytib kelganida «o‘zining yangi davlatiga tuzuk va qonunlar hadya etganini» ta’kidladil. Mashhur «Umumiy tarix» muallifi Georg Veber ta’kidlashicha, «buyuk sarkarda, hukmdor va qonunshunos iste’dodiga ega bo‘lgan Amir Temur turli bilimlarga qiziqqan, olimlar va san’atkorlarga homiylik qilgan». SHu nuqtai nazardan Veber: Amir Temur «inson sifatida ham, hukmdor sifatida ham Boyazid (Usmoniylar saltanatining sultoni)dan yuqori turar edi», degan xulosaga keldi. Boyazid faqat tillolar haqida o‘ylab va davlatni idora qilish ishini mensimay, uni och- ko‘z, maishatparast va shuhratparast qozilar qo‘liga berib qo‘ygan edi, deya xulosa chiqardi. Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning so‘nggi kunlari va SHohruh tarixini yozishni mo‘ljallagan edi. Lekin muddaosiga etolmadi. Faqat 5-6 yillik tarixini yozib ulgurdi, xolos. Xullas, «Tarixnoma»da l404 yilning kuzida Konigilda bo‘lgan tantana va to‘yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga - 29yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning markaziy hokimiyatni tortib olishi (l405 yil mart oyining o‘rtalarida) va l409 yil mart oyi oxirlarida uning Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarafidan asir olinishi tarixidan so‘z yuritiladi. «Tarixnoma»ning uchta nusxasi bizning davrimizgacha etib kelgan. Ulardan biri qusurli va Angliyaning Britaniya muzeyida, qolgan ikkitasi Turkiyada Sulaymon Fotih va Lola Ismoil afandi kutubxonasida saqlanmoqda. So‘nggi nusxa to‘laroq bo‘lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis tiliga Gans Robert Remer va rus tiliga 3.M. Buniyotov tarjima qilgan l . Amir Temur tarixi eronlik tarixchi olim Mo‘‘iniddin Natanziyning sharqshunoslar orasida «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy» («Mo‘‘iniyning saylanma tarixi») nomi bilan mashhur bo‘lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar l4l3 yili SHerozda Temuriy Iskandar Mirzo saroyida yozilgan. «Muntaxab ut-tavorixi Mo‘‘iniy»ning ikkita tahriri mavjud: biri yuqorida nomi zikr etilgan Iskandar Mirzoga bag‘ishlangan, ikkinchisi SHohruhga takdim etilgan nusxa, Iskandar Mirzo SHohruh tomonidan tor-mor qilinganidan keyin (l4l4 yil 20 iyul) tahrirdan chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar birmuncha qisqartirilgan, uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlangan. Asarda eng qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (l405 yil l8 fevral) bir qator o‘lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qisqacha bayon qilingan. Ko‘p hollarda muallif har bir sulola tarixiga alohida bob bag‘ishlagan. Asarning so‘nggi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Asarda Amir Temur yashagan va hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy voqealar birmuncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan o‘zi to‘plagan materiallar asosida yozgan. «Muntaxab ut-tavorix»ning manba sifatidagi qimmatli jihatlaridan yana biri shuki, Amir Temurning harbiy dahosi va lashkarining jangovarligi haqida boshqa manbalarda uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy keltirgan turkiy tildagi o‘sha davrga oid bir qancha harbiy atamalar hatto Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiy «Zafarnoma»larida ham uchramaydi. Bu hol Natanziy asarining originalligi, muharrir o‘z davriga oid harbiy atamalarni sinchiklab o‘rganganini tasdiqlaydi. - 302.2. AMIR TEMUR TUZUKLARIDAN FOYDALANISHDA O`QITUVCHI MAXORATI MASALALARI. Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim muammolardan biri- o’qituvchi va uning pedagogik maxorati muammosi hisoblanadi. Chunki, o’qituvchida barcha pedagogik g’oyalar mujassamlangan bo’lishi, uning faoliyati orqali bu g’oyalar amalga oshishi va hayotga tatbiq etilishi muximdir. O’qituvchining ko’p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli, axloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o’qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog’liq: bolalarni o’qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil eta bilish va o’tkazish, ota-onalar o’rtasida pedagogik targ’ibot ishlarini olib boorish va hokazo. Bularning hammasi o’qituvchidan chuqur bilimga ega bo’lishni, o’z sohasini, bolalarni sevishni talab etadi. O’zbekiston Respublikasi oliy ta'lim konsepsiyasida mutaxassis vazifalari quyidagicha belgilangan: …"mutaxassis o’z faoliyati, sohasidan qat'iy nazar, ijodiy jamoalarda ishlay olish qobiliyatiga, menejment va marketing sohalarida tayyorgarlikka ega bo’lishi, yangi texnologiyalarni joriy etishning xo’jalik, ijtimoiy va madaniy jihatlarini aniq tasavvur qila olishi kerak". Hozirgi zamon o’qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri – o’z kasbiga sadoqatliligi, g’oyaviy e'tiqodliligi, o’z kasbini sevishi o’qituvchini boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Chunki maktabda ta'lim-tarbiya ishining yuqori saviyada olib 3l borilishi faqat o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarligiga bog’liq. O’qituvchi shaxsiga qo’yiladigan muhim talablardan biri shuki, u o’zi o’qitayotgan predmetlarni chuqur bilishi, uning metodikasini o’zlashtirib olgan bo’lishi zarur. Predmetni va uning nazariyasini chuqur bilishi, uni qiziqarli qilib o’quvchilarga yetkaza olishi bolalarning shu predmetga bo’lgan qiziqishini oshiradi, o’qituvchining obro’sini oshiradi. O’quvchilar o`qituvchining o’z bilimlarini bolalarga yetkaza olishi imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning fidoyiligini ham taqdirlashadi. O’qituvchi kasbiga xos bo’lgan muhim talablardan biri – bolalarni sevish, ularning hayoti bilan qiziqish, har bir shaxsni hurmat qilishdan iboratdir. Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalarning kelajagi, ularni Vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan insongina haqiqiy o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan, o’qituvchilik kasbiga loqayd inson haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi. "Boshlang’ich ta'lim konsepsiyasi"da boshlang’ich sinf o’qituvchisining qiyofasi quyidagicha ta'riflanadi: "…eng muhimi, bolalarda o’qish, o’rganishga chinakam havas, - 31ishtiyoq uyg’otuvchi, e'tiqod hosil qiluvchi ustoz sifatida alohida o’rin tutadi". Bu konsepsiyada boshlang’ich sinf o’qituvchisiga qo’yiladigan quyidagi talablar ham keltiriladi: "…O’zbekiston – kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixor tuyg’usiga ega bo’lishi; - bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlarimiz asosida tarbiya qila olishi; - nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir vositalarini, adabiy til uslubi va me'yorini to’la egallagan bo’lishi" zarur. O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedagogik odob shakllantiradi. Pedagogik odob o’qituvchining yuksak kasbiy fazilatidir. U o’qituvchining sabotli bo’lish, o’z hissiyotini idora qila olishi, bolalarga pedagogik ta'sir o’tkazish vosita va me'yorlarini belgilashi va aniqlashiga yordam beradigan fazilat hisoblanadi. Yuksak pedagogik odobga ega bo’lgan o’qituvchigina sinfda mo'tadil psixologik iqlim o’rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi. 32 Biz o`qituvchi pedagoglarga konsepsiyada qo`yligan talablardan biri: “Bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy qadriyatlari-miz asosida tarbiya qila olishi” degan talabiga asolangan xolda buyuk mutafakkir olimimiz a Amir Temurning «Tuzukot»asarida ilgari surilgan qoylardan foydalanishda o`qituvchi yuqorida qayd etilgan kasb malakalarga ega bo`lishini takidlagan holda o`qituvchi asardagi g`oyalarni o`quvchilar ongiga singdirishda quydagilarga etibor qaratish lozimligini takidlaymiz. Masalan: sindan tashqari o`qish darslari orqali amalgam oshirish. Kichik maktab yoshdagi qiziquvchanligi va taqlidchanligi bilan ajralib turadi. Ular bu yoshda ko`p narsalarni bilishga, ularda ilgari surilgan g`oyalarga amal qilishga harakat qiladilar. Shuning uchun sindan tashqari o`qishga tafsiya etiladigan badiiy asarlar, baquvvat bo`lishi lozim. Dunyoda necha millat, necha xalq bo`lsa, hammasining o`ziga xos turmush tarzi, o`tmish hayoti va kelajagi bilan chambarchas bog`liq an'analari, qadriyatlari mavjuddir. O`zbek xalqining ham urf-odatlari, turmush tarzi, oilaviy marosimlari, ta'lim-tarbiya, madaniyat an'analari, qadriyatlari moziyning uzoq-uzoq asrlariga borib taqaladi. Barg ildizdan quvvat oladi deganlaridek, hozirgi va kelajak avlod kishilarining ularni chuqur bilishi ma'naviyatining mag`zi to`qligi omildir. Bu – hamisha, hamma avlod tomonida e'tirof etilgan haqiqatdir. Ulug‘ jahongirning hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatini o‘rganishda uning qalamiga mansub «Temur tuzuklari» deb atalgan asarning qimmati benihoya - 32kattadir. «Temur tuzuklari» o‘ziga xos tarixiy asar bo‘lib, unda Amir Temurning tarjimai holi va uning og‘ir, xavf-xatarlarga to‘liq faoliyatida yuz bergan voqealar, yirik davlat arbobi va mohir sarkarda sifatida shuhrat topgan bu shaxsning davlat va armiya tuzilishi hamda ularni boshqarish xususidagi fikr-mulohaza va qarashlari o‘z ifodasini topgan. Asar dastlab eski o‘zbek tilida yozilgan bo‘lib, sharqshunoslar N.D.MikluxoMaklay, CH. Ryo, X. Ete, CH.A.Stori va boshqa mutaxassis olimlarning so‘zlariga qaraganda, uning bir nusxasi XVII asrgacha YAman hukmdori Ja’far podshoning kutubxonasida saqlangan. Lekin afsuski, asarning asl nusxasi bizning zamonamizgacha etib kelmagan. SHunday bo‘lsada, bir narsa haqiqat. «Temur tuzuklari» dastavval eski o‘zbek tilida yozilgan. «Temur tuzuklari» XV-XIX asrlarda nafaqat oliynasab kishilar, balki butun jahon ilm ahli o‘rtasida shuhrat topdi. Asarning qo‘lyozma shaklida xam, toshbosma tarzida ham jahonning deyarli barcha kutubxonalarida borligi, shuningdek ko‘p tillarga — ingliz, fransuz, rus, urdu va hozirgi o‘zbek tillariga uzluksiz tarjima qilib turilishi bunga isbot-dalildir. «Temur tuzuklari»dan nusxa ko‘chirib tarqatish uzluksiz davom etib kelayotgani asarning hammaga manzur bo‘lganligidan dalolat berib turibdi. «Temur tuzuklari»ning nashrlari ham anchagina. Masalan, uning forscha matni, tadqiqot va izohlar bilan l783 yilda Angliyada mayor Devi tarafidan chop etildi. l785 va l89l yillari mayor Devi nashri fotomexanika yo‘li bilan Hindistonda, so‘ngra l963 yilda Eronda chop etildi. «Tuzuki Temuriy»ning bir kancha tillarga qilingan tarjimasi ham bor. Masalan, asarning inglizcha tarjimasi (faqat «Malfuzot» qismi) Amir Temurning tarjimai holi (uning 4l yoshigacha bayon etilgan) l830 yili Angliyada mayor K.Styuart tarafidan, fransuzcha tarjimasi (faqat «Tuzukot» qismi) Langle tarafidan amalga oshirilib, l787 yili Parijda chop etilgan. «Tuzuki Temuriy»niig Subhon Baxshi (Dexli, l855) va Muhammad Fazlul-haqq (Bombay, l908) taraflaridan amalga oshirilgan urducha tarjimalari ham mavjud. «Tuzuki Temuriy» to‘liq ravishda Xorazm (Xiva)da Muhammad YUsuf arRojiy tarafidan l856 - 57 yillari va Pahlavon Niyoz Devon tomonidan l858 yili o‘zbekchaga tarjima qilingan. Ularning birinchisi «Tuzuki Temuriy», ikkinchisi «Malfuzot» nomi bilan ma’lum. Har ikkala nusxa shu kunlarda Sankt-Peterburg shahrida M.E. Saltikov-SHchedrin nomidagi xalq kutubxonasida saqlanmoqda. Asarning eski o‘zbek tiliga tarjimasining yana bir nusxasi xam bor, lekin u to‘lik emas. Soxibqironning 39 yoshigacha bo‘lgan davri voqealarini o‘z ichiga olgan, xolos. Tarjima Qo‘qon xoni Muhammad Alixon (l82l /22 — l858/59)ning - 33topshirig‘i bilan Xo‘jand qozisi Nabijon Maxdum tarafidan amalga oshirilgan. Keyingi yillarda «Temur tuzuklari»ning hozirgi o‘zbek tiliga qilingan to‘la tarjimalari paydo bo‘ldi. Bu olijanob ish birinchi marta fors va arab tillari bilimdoni marhum Alixon to‘ra Sog‘uniy tarafidan bajarildil. SHundan keyin uning tuzatilgan to‘la nashri sharqshunos Habibullo Karomatov tarafidan hozirlandi va kitob holiga keltirib nashr etildil. Asarning rus tiliga qilingan tarjimalari ham mavjud. Bulardan biri N.P. Ostroumov rahbarligida amalga oshirilgan nashrdir. Lekin mazkur nashrning jiddiy kamchiliklari bor. Tarjima forscha originaldan emas, balki L.Langlening fransuzcha nashridan qilingan. l968 yili I.M.Mo‘minov qisqa so‘z boshi bilan N.A. Ostroumov nashrini faksimils tarzida qayta chop ettirdi. Mazkur asarning N.S. Likoshin hamda V.A. Panov amalga oshirgan yana ikkita nashri ham bor. Lekin har ikkala nashr ham asarning Nabijon Mahdumning to‘la bo‘lmagan, fakat uning bir qismi — «Malfuzot»dan iborat nusxasiga asoslangan. Endi «Temur tuzuklari» asarining muallifi va uning original yoki original emasligi haqida. Bu masala ko‘pdan beri bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Masalan, ingliz sharqshunosi E.G.Braun bilan rus sharqshunos olimi V.V. Bartold «Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligini inkor qilibgina qolmay, balki asarning originalligiga ham shubha bildirganlar. Lekin asarni sinchiklab o‘rganilganda va uni Amir Temurning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga bag‘ishlangan mashhur asarlarga, xususan Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiylarning «Zafarnoma» asarlariga solishtirilganda, bu da’voning asossiz ekanligi ma’lum bo‘ldi. «Temur tuzuklari» va uning jahon kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari haqida batafsil ma’lumot keltirgan ingliz sharqshunos olimi CH.A. Storining mufassal katalogida «Temur tuzuklari» Amir Temur tarafidan yozilganligi ishonarli isbotlangan. Asarning matni va inglizcha tarjimasini chop etgan mayor Devi va Uaytlar asarga yozgan so‘z boshida «Temur tuzuklari» Temurning o‘z qo‘li bilan yoki uning nazorati ostida yozilgan deb aytadilar. Mazkur so‘zboshida yana mana bularni o‘qiymiz: «Temurning o‘zi yozgan tarixi faqat o‘z avlodi uchun yozilgan. U qanday qilib hokimiyatni qo‘lga kiritgani, siyosiy va harbiy faoliyati haqidagi sirlar, uning boshqarish san’ati kabilarni o‘zi izohlab bergan». SHamsiddin Somiyning o‘ta qimmatli qomusiy asarida ham «Temur tuzuklari» Amir Temur qalamiga mansubligi aniq aytilgan. Bu asarda xususan bunday deyiladi: «Temur «Tuzukot» nomli qonunlar majmuasini yozgan va unda - 34o‘z tarjimai holini bayon etgan. CHig‘atoy tilida bitilgan bu asar fors va Evropa tillariga tarjima qilingan». Mualliflik xususida gapirganda shuni ham aytish kerakki, Amir Temur aslida ma’lumotli kishi bo‘lgan. Ibn Xaldun, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, SHarafuddin Ali YAzdiy singari zamondoshlarining guvohlik berishicha, Sohibqiron keng ma’lumotli kishi bo‘lib, tarix, fiqh (musulmon qonunshunosligi)ni va falsafani yaxshi bilgan. Ibn Xaldun yozadi: «Aslida u (Amir Temur — mux.) o‘ta aqlli, bilimdon, farosatli, ko‘p bahslashadigan... kishi edi». «Temur, — deb yozadi Ibn Arabshoh, — olimlarga mehribon bo‘lib, sayyi- di shariflarni o‘ziga yaqin tutardi. Ulamo va fuzaloga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan tamom muqaddam ko‘rardi... Ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu hishmat bo‘lardi». Hofizi Abru asarida quyidagilarni o‘qiymiz: «Temur turk va eroniylarning tarixini chuqur bilgan va amaliy jihat- dan foyda keltiradigan har qanday ilmni: tibbiyot, ilmi nujum (astronomiya) va riyo- ziyot (matematika)ni qadrlar edi. Ammo me’morlikka alohida e’tibor bergan... Eng murakkab qurilish ishlarini yaxshi tu- shunar va bu ish xususida ko‘p foydali maslahatlar berar edi...». Ilm- fanning qadriga etgan, uning rivojiga sharoit yaratgan, shu bilan birga o‘zi ilmli bo‘lgan shunday odamning biron muhim asar yoza olishiga shubxa bo‘lishi mumkin emas. U yoki bu asarning originalligini tanqidiy tahlil, ya’ni o‘sha asarni o‘ziga o‘xshash asarlarga solishtirish yo‘li bilan aniqlash mumkin. Agar «Temur tuzuklari»ni Nizomiddin SHomiy va SHarafuddin Ali YAzdiyning nomi yuqorida qayd etilgan asariga yoki Amir Temur haqidagi boshqa asarlarga solishtirib ko‘rsak, aytarli darajada xato-kamchilik topmaymiz. Amir Temur xam, farzandlari ham bo‘lib o‘tgan tarixni, xususan, sulolalar tarixini yozishga alohida e’tibor berganlar. Biz yuqorida at-Turbatiyning forsiy tarjimasini SHoh Jahon o‘zi sinchiklab tekshirib chiqqanligi, uning topshirig‘i bilan Muxammad Ashraf Buxoriy tarjimani boshqa mo‘‘tabar asarlarga solishtirib chiqib, tuzatganini aytgan edik. Bu — Amir Temurdan qolgan odat. Masalan, Amir Temur o‘z tarixini ishonchli manbalarga suyanib yozishlarini talab qilgan va uni ortiqcha ta’rifu tavsiflardan xoli qilishni buyurgan. SHarafuddin Ali YAzdiy yozadi: «Baxshi va kotiblar mulku millat va arkoni dav- lat ahvolida nimaiki bo‘lsa, barchasini aniqlab, to‘la-to‘kis yozib borardilar. Har qanday vokea, o‘zgartirish kiritmay, oshirmay, kamaytirmay, ya’ni aslida qanday kechgan bo‘lsa, o‘shanday ko‘rsatib berilsin, deb buyurilgan» . - 35Undan tashqari, yozilgan har bir asar musavvada (koralama — muh.)ligida Soxibqironning o‘ziga va uning saroyidagi olimlarga bir necha bor o‘qib berilardi. Xammaning tasdig‘idan o‘tgandan keyingina asar ko‘chirish uchun maxsus kotiblarning qo‘liga topshirilardi. «Temur tuzuklari» ham shunday tekshirishlardan o‘tgan, albatta. YAna bir fakt. «Temur tuzuklari» jaxonga mashhur asar. Uning qo‘lyozma nusxalari dunyoning deyarli barcha mamlakatlari (Hindiston, Eron, Angliya, Daniya, Fransiya, Germaniya, Armaniston, O‘zbekiston va h.k.)ning kutubxonalarida mavjud. Matni ko‘p marta toshbosma usulida chop etilgan. Ingliz, fransuz, fors, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan «Temur tuzuklari» Sohibqironning tarjimai holi, hayoti, davlati va qo‘shinining tashkil topishini o‘rganish uchun muhim manba bo‘lib qolaveradi. Amir Temurning «Tuzuklar» muallifi ekanligiga shubhani V.V. Bartold l9l8 yilda chop ettirgan «Ulug‘bek va uning davri» asarida bildirgan edi. U, Amir Temurning rasmiy istoriografiyasi (tarixnavisligy)da Sohibqironning l360 yilgacha bo‘lgan hayotida ro‘y bergan voqealar xususida hech nima deyilmasligi va «Qazag‘onning hukmronligi to‘g‘risida xikoyalarda Amir Temur ham, otasi Tarag‘ay ham tilga olinmasligi» to‘g‘risidagi o‘z so‘zlarini sharh- lar ekan, jumladan, shunday yozadi: «Amir Temurning mavhum tarjimai xoli, ma’lumki, Amir Temurni ana o‘sha hikoyalarning hammasiga kiritadi, shuning o‘ziyoq mazkur asar qalbakiligining eng yaxshi isbotlaridan biridir. Agar Amir Temur chindan ham Qazag‘on janglarida qatnashganida rasmiy tarix bu haqda yozgan bo‘lur edi». - 36XULOSA Kichik maktab yoshidagi bolalarni milliy qadiryatlarimiz asosida axloqiy tarbiyalash muxim pedagogik muammo xisoblanadi. Malakaviy bitiruv ishini yozar ekanmiz o`quvchilarning axloqiy jixatdan tarbiyalshda xalqning boy pedagogik merosiga murojat qilish, bugungi kunning muxim muammolaridan biri ekanligiga yana bir bor amin bo’ldi m.Bu muammolarni xal qilishda ta`lim hamda tarbiyaviy jarayonlarni to`gri tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ana shu omillarda biri xalqimizning faxri bo`lgan Amir Temurning xayoti va ijodiy faoliyati haqida xikoya qiluvchi, xikoyat va rivoyatlar bo`lsa, ikkinchisi Soxibqironniong “Tuzuklarida” bayon etlgan pant nasixatlardir. Shuning uchun biz Amir Temurning o`qituvchi tarbiyachilarga quydagi ish shakillarini taklif qilamiz. l. Amir Temurning xayoti va ijodiy faoliyati haqida xikoya qiluvchi stend va foto albom tashkil qilish. 2. Tarbiyaviy tadbirlarni tshkil qilish. 3. Bolalar ijodiyotidan ko`rgazmalar uyishtirish. 4. Ota-onalar uchun pedagog bilm beradigan maruzalar tashkil qilish. 5. Temuriylar davlat muzeyiga sayoxalar tshkil qilish. Umuman olganda Amir Temurning tarix oldidagi ximatlari benixoya kattadir. Biz pedagoglar “Temur tuzuklarida” ilgari surrilgan ta`limy-tarbiyaviy g`oyalrni o`zimiz yahshi bilishimiz va ta`lim-tarbiya jarayonida keng foydalanishni yo`lga qo`yish lozim. Mazkur mavzudagi ilmiy adabiyot yil sayin ko‘payib jahon tarix adabiyotining muhim bir tarmog‘ini hosil qildi. Amir Temurning buyuk, betakror va yorqin shaxsi, qudratli, irodasi va keng qamrovli harakatlari dovrug‘i o‘z ta’sirini yanada kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi millionmillion halq ommasining ongi va shuuriga o‘rnashib qoldi. Buyuk davlat arbobi, tashkilotchi va bunyodkor, siyosatchi va diplomat sifatida Amir Temurning hayoti va faoliyati biz yuqorida kayd etganimizdek, dunyo olimlarning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqdi. Bu borada rus va sho‘rolar davri temirshunosligida Amir Temur shaxsi va uning tarixdagi o‘rniga ziddiyatli bir yoqlama yondashuvlar namoyon bo‘ldi. Xorijiy ilmiy adabiyotga kelganda, Evropa olimlarining Amir Temur shaxsi va uning faoliyatiga qiziqishi bundan 400 yil avval boshlangan edi. l996 yil boshlarida Parijda chet el tadqiqotchilarining Amir Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlar bibliografiyasi e’lon qilingan ro‘yxatga 450 dan ortiq asar kiritilgan - 37edi. O‘shandan buyon o‘tgan vaqt mobaynida yana 50 dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi. Amir Temur kabi ulug‘ zot shaxsi bilan bog‘liq afsona, rivoyat va hikoyatlarda uning «xalq nazaridagi suyukli qahramon va adolatli podshoh» bo‘lganligi, voqealar tavsifida haqiqat va afsonaviylikning chambarchas bog‘lanib ketishi, xalqimizning avvalgi azim qurilishlarini Amir Temur nomi bilan bog‘lab kelayotganligi xalqimizning Sohibqiron haqidagi xotirasi boqiy ekanidan dalolat beradi. Xullas, Amir Temur davri tarixnavisligi qudratli hukmdorning, jahon taraqqiyotiga qo‘shgan munosib hissasi to‘g‘risida muayyan xulosa chiqarish imkonini beradi. TAVSIYALAR l. Temur tuzuklaridan ta`lim-tarbiya jarayonida foydalanishga doir ilg`or boshlang`ich sinf o’qituvchilarining ish tajribalarini umumlashtirish talabga muvofiq. 2. O’qituvchilar e`tiborini sinf va maktabdan tashqari ishlarda Temur tuzuklari mazmunini yoritib berishga qaratish lozim. - 38FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston 2. O’zbekiston Respublikasining «Ta`lim to’g`risida»gi Qonuni. 3. Axloq-odobga oid Hadis namunalari. -T.: Fan, 4.. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. –T.: O’qituvchi 5. Ishmuhamedov R. Pedagogik mahoratni shakllantirishning mazmuni va yo’llari. //Xalq ta`limi j., l997 yil 6. Imomnazarov M. Milliy ma`naviyatimiz nazariyasiga chizgilar. –T.: SHarq, l998. – 240-bet. 7. Inomova M. Oilada bolalarni ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. –T.: Birinchi Toshkent bosmaxonasi nashri. 8. Yo’ldoshev X. Bola tarbiyasida maktab, oila va mahalla hamkorligi. 9. Mavlonova R., Normurodova B., Rahmonqulova N. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. –T.: Fan, 2009. – 320-bet. l0. Mavlonova R., To’raeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika. –T.: O’qituvchi. 20ll yil. -262-263-, -384-betlar. l1. Munavvarov A. Oila pedagogikasi. -T.: O’qituvchi,. l2. Oz-oz o’rganib dono bo’lur. -T.: G`afur G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti. l972. – 208-bet. 13. Ochilov M., Ochilova N. O’qituvchi odobi. -T.: O’qituvchi, 14. Ochilov M., Muallim – qalb me`mori. -T.: O’qituvchi, 200l. 15. Otamuratov S., Rahimov J., Husanov S. Ma`naviyat asoslari. –T.: 2000. - l94-, -228 -bet. 16. Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika tarixi. O’qituvchi, l996. 17. Hasanboeva O. va boshqalar. Odobnoma: l -4-sinflar uchun o’qitish metodikasi. –T.: Bilim, 2003. – 224-bet. 49

Amir Temur pand nasixatlarida ma`naviy axloqiy tarbiya masalalarini ilgari surilishi pedagogik muammo sifatida Amir Temur tuzuklaridagi o`gitlardan oila tarbiyasi jarayonida foydalanish

Sotib olish