Amir Temur va temuriylar davlatining sharq davlatlari bilan aloqalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	92.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jumanazar

Ro'yxatga olish sanasi 26 Noyabr 2023

3 Sotish

Amir Temur va temuriylar davlatining sharq davlatlari bilan aloqalari

Sotib olish

MAVZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVLATINING SHARQ
DAVLATLARI BILAN ALOQALARI
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………3
I.BOB. AMIR TEMUR DAVLATI …………...………………………….…….. 5
1.1. Amir Temur davlatining vujudga kelishi ……………………………….
…......5
1.2. Amir Temur davlatining markaziy hokimiyat va boshqaruv organlari ……...13
II.BOB. ASOSIY QISM…………………………………………………………24
2.1. Temur va temuriylar
davri …………………………………………………….24
2.2. Amir temur va temuriylar davlatining sharq davlatlari bilan aloqalari ………29
III. XULOSA ……………………..……………………….…………………….33
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………..…………………………36

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Amir Temur hayotlik davridayoq uning harbiy
san'at va davlat boshqarish uslubiga bag‘ishlangan maxsus asar yaratilib, u "Temur
tuzuklari" nomi ostida shuhrat topgan. Bu asar shaxsan Temurning og‘zidan yozib
olingan, deb hisoblanadi. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toju taxt
egalarining yo‘nalishi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash,
sipoqlarning maoshi, mamlakatni idora etish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin
boshliqlarining burchi va vazifalari, amirlar vazirlar va boshqa mansabdorlarning
toju taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar
xususida bayon etiladi.
Amir Temur fikricha, davlat xizmatchilari, xususan vazirlar to‘rt zarur
xislatga ega bo‘lishlari lozim: 1) oliyjanoblik va ulug‘vorlik; 2) aql-farosatlilik; 3)
raiyat va qo‘shin ahvolidan xabardorlik; 4) sabr chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur muhim davlat ishlarini hal etish uchun chaqiriladigan
kengashlarga katta ahamiyat bergan "o‘z ishlarimning undan to‘qqiz qismini men
kengashlar oqsoqollar, amirlar, vazirlar, aqlli va ko‘pni ko‘rgan kishilar maslaxati
asosida, faqat bir qismini qilich yordamida hal qildim", - degan edi. Kengashning
qarorisiz Amir Temur hech qanday ishga kirishmas edi.
Davlat boshqaruvi tiziminnng eng muhim tarkibiy qismi qo‘shin bo‘lib, uni
takomillashtirish va mustahkamlashga Temur alohida ahamiyat bergan. Amir
Temur jahon harbiy san'ati tarixida birinchi bo‘lib qo‘shinni jang maydonida yetti
qo‘lga (qismga) bo‘lib joylashtirish tartibini joriy qildi.
Temur o‘z armiyasining jangovor tayyorgarligiga alohida e'tibor berish bilan
birgalikda, u askarlarning ruhiy-ma'naviy xolatiga ham shunchalik katta ahamiyat
bergan, ularning moddiy ta'minoti to‘g‘risida ham doimo g‘amxo‘rlik ko‘rsatgan.
U o‘z tuzuklarida ham bunga alohida to‘xtalib o‘tgan.Shuning uchun ham uning
sadoqatli, temirdek mustahkam, jangovor qo‘shini hamisha zafarlar ketidan
zafarlar quchdi.
Amir Temurning muhim tarixiy xizmatlaridan biri shuki, u o‘z ona yurti-
Movarounnahrni tor, biqiq xolatdan keng doiraga olib chiqib, uni boshqa geografik
3

kengliklar bilan yaqindan bog‘lab, ular o‘rtasida har taraflama iqtisodiy, tijorat va
boshqa aloqalarni o‘zaro manfaatli asoslarda kuchaytirishga katta e'tibor
berdi.Turli mamlakatlarni bog‘lovchi savdo karvonlari bexatarligi, osoyishtaligini
ta'minlash, ayniqsa, Buyuk ipak yo‘li shuhratini tiklash borasida qilingan sa'y-
harakatlar muhim ahamiyat kasb etadi.Natijada, Sharqu-g‘arb, Janubu-Shimol
o‘rtasidagi elchilik va savdo-tijorat munosabatlari yanada kuchaydi, bu esa Temur
davlatining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishida hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Amir Temur mohir diplomat sifatida
qaysi mamlakat bilan aloqa bog‘lashga yo‘l tutsa, u dastavval, ikki o‘rtadagi har
bir masala, muammoni urushsiz, nizolarsiz tinch, muzokaralar yo‘li bilan hal
etishga intilgan, boshqa hukmdorlarni shunga da'vat etgan. Urush harakatlariga esa
faqat noiloj hollardagina izn berilardi. Xususan, Sohibqironning Oltin o‘rda xoni
To‘xtamishxon, Turkiya sultoni Boyazid Yildirim singari hukmdorlar bilan avval
boshda olib borgan muloqotu yozishmalari ham bunga yaqqol guvohlik beradi.
Amir Temur o‘z saltanati va ayniqsa, uning poytaxti Samarqandning
obodonligiga alohida ahamiyat berdi. Uning hukmronligi davrida Tabrizda masjid,
Sherozda saroy, Bag‘dodda Madrasa, Turkistonda Amad Yassaviy qabri ustiga
maqbara barpo qildirdi. Xuddi shu davrda Samarqandda Shohi Zinda me'moriy
yodgorliklarining maqbaralari, hozirgi vaqtda Bibixonim nomi bilan mashhur
bo‘lgan Jom'e Masjidi, Go‘ri Amir dahmasi, Keshda
Oqsaroy, Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy qabilar bunyod etildi. Poytaxt atrofida
go‘zal bog‘lar yaratildi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, asosiy qism, 3 ta rejalar, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar.
4

I.BOB. AMIR TEMUR DAVLATI
1.1. Amir Temur davlatining vujudga kelishi
Amir Temur ibn amir Tarag‘ay 1336 yil 9 aprelda Kesh (Shahrisabz)
viloyatining Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida dunyoga kelgan. Uning otasi amir
Muhammad Tarag‘ay barlos ulusiga mansub beklardan, bahodir jangchi, ulamoyu
fuzaloga ixlosmand, ilm ahliga homiy va ishtiyoqmand kishi bo‘lgan.
Amir Temurning yoshligi haqida ma'lumotlar kam uchrasa-da, ayrim
manbalarga qaraganda, u yoshligida xat-savod chiqarib, o‘z davrining tibbiyot,
riyoziyot, falakiyot, me'morchilik va tarix ilmlarini o‘rgangan. Amir Temur bilan
suhbatlashish sharafiga muyassar bo‘lgan buyuk arab faylasufi Ibn Xaldun
jahongir turk, arab, fors xalqlari tarixini, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarning
murakkab jihatlarigacha yaxshi o‘zlashtirganini ta'kidlaydi 1
.
Amir Temur siyosat maydoniga kirib kelgan paytda, Movarounnahr
mo‘g‘ullar istibdodi ostida bo‘lib, Chingizxon va Botuxon bosib o‘tgan shahar va
qishloqlar vayronaga aylangan, suv inshootlari buzib tashlangan yoki ishga
yaroqsiz holga keltirilgan, Chingizxon Movarounnahrni o‘zining ikkinchi o‘g‘li
Chig‘atoyxonga suyurg‘ol sifatida in'om qilgan edi.
Amir Temurning hayoti va faoliyatida ikki davr yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Birinchi davri (1360-1385) Movarounnahrni mo‘g‘ul xonligidan ozod qilib,
yagona markazlashgan davlat tuzish, o‘zaro urushlarga barham berish. Ikkinchi
davri (1386-1405) esa ikki yillik, uch yillik, besh yillik, deb ataluvchi boshqa
mamlakatlarga yurishlari bilan xarakterlanadi.
1360 yillardan boshlab Amir Temur Movarounnahrdagi ichki nizo,
urushlarda ishtirok eta boshladi va Mo‘g‘uliston hukmdori Tug‘luq Temurxon,
uning o‘g‘li Ilyosxo‘jaga qarshi kurashlardan so‘ng, Amir Husayn ustidan g‘alaba
qozongach, 1370 yilda Movarounnahr taxtining haqiqiy sohibi bo‘ldi va
Samarqandni hokimiyat poytaxti etib belgiladi.
Amir Temur taxtga o‘tirgach, Chig‘atoy ulusining barcha yerlariga o‘zini
voris deb bildi va Sirdaryoning quyi havzasidagi yerlarni, Toshkent viloyatini,
1
A.Sagdullayev. B.Aminov, U.Mavlonov, N.Norqulov. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyyoti. –
Toshkent, 2000 yil, 32-133 betlar
5

Farg‘ona vodiysini, Xorazmni o‘z hukmronligi ostiga kiritdi. Natijada,
Movarounnahr va Xurosonda yirik markazlashgan davlat vujudga keldi.
Sohibqiron so‘nggi yillarda Eron, Iroq, Kavkazorti mamlakatlari, Hindiston, Oltin
O'rda va Turkiya bilan bo‘lgan janglarda g‘olib chiqib, saltanat hududini sharqtsa
Xitoy devoriga qadar, g‘arbda - O'rta yer dengiziga, janubda esa Hindiston
chegaralariga qadar kengaytirdi.
Temur faoliyatida muayyan siyosiy yo‘l - mayda feodal hukmron-ligini
tugatish, muhim xalkaro karvon yo‘llarida ustunlik qilib turgan Oltin O'rda, Eron
va boshqa mamlakatlarning raqobatini yengib, Movarounnahrning siyosiy-
iqtisodiy quvvatini ta'minlay oladigan markazlashgan davlat tashkil etish edi. Amir
Temur avvalambor mamlakatda davlat tizimini mustahkamlash, boshqarishdagi
tartib-intizom, qonunchilikni kuchaytirish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni
kengaytirishga imkoniyat yaratish, soliqlarni tartibga solish, mamlakat himoyasini
ta'minlash yo‘lida qo‘shinning qudratini oshirish kabilarga katta e'tibor berdi.
Amir Temurning har bir harbiy yurishiga turtki bo‘larlik sabab bor edi. Bu
sabablar - o‘z davlatining chegaralarini mustahkamlash, tashqi dushmanlardan
himoyalanish, karvon yo‘llarini turli yo‘lto‘sarlardan tozalash, xiyonatchi, sotqin,
addamchilarni jazolash, bo‘ysunmaganlarni itoat ettirish, o‘zining siyosiy ta'sirini
kengaytirish kabilardan iborat bo‘lganligini tarixiy manbalardan bilib olish
mumkin. Masalan, Amir Temurning To‘xtamishxonga qarshi yurishini olsak,
Temur To‘xtamishxonga ko‘p iltifotlar, yordamlar ko‘rsatib, 1379 yilda
O'rusxonni yengib, Oq O'rda taxtiga To‘xtamishxonni o‘tqazgan edi. Ammo
To‘xtamishxon Amir Temurning umidlarini puchga chiqardi. U Movarounahrga
bir necha bor talonchilik niyatida bostirib kirganidan so‘ng, Temurda ham unga
qarshi kurashish majburiyati vujudga keldi va 1395 yil 15 aprelda Qunduzchada
Amir Temur bilan To‘xtamishxon o‘rtasida hal qiluvchi hayot-mamot jangi
boshlandi. Jang faqat To‘xtamishxonning taqdirini hal qilib qo‘yaqolmay, balki
butun Oltin O'rda taqdirini ham hal qildi.
Tarix Temur zimmasiga Oltin O'rdadek qudratli mo‘g‘ul imperiyasining
asosini yemirishdek ulkan vazifani qo‘ygan ekan, Sohibqiron bu vazifani ham
6

buyuk jasorat bilan ado etib, Rus knyazliklari va Sharqiy Ovro‘po xalqlarini
mo‘g‘ullar asoratidan xalos bo‘lishlariga yo‘l ochib berdi. Yirik rus olimi
A.Yu.Yakubovskiy: "Temurning To‘xtamish ustidan qozongan bu g‘alabasi
nafaqat Markaziy Osiyo va Sharqiy Ovro‘po, balki Rusiya uchun ham katta
ahamiyatga molik bo‘ldi", - deb yozdi 2
.
Temur davlatni boshqarishga katta e'tibor berib, yangi davlat tizimi bo‘yicha
Devoni buzrugdan tashqari, har bir viloyatda Devon deb ataluvchi boshqarma
tuzib, bu boshqarmalar soliq yig‘ish, tar-tib saqlash, ijtimoiy binolar - bozorlar,
hammomlar, yo‘llar, sug‘arish tarmoqlariga qarab turish va aholining xulqiy-
axloqiy harakatlarini nazorat ostiga olish kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Har bir
Devonda kirim va chiqimlarni hisobga olish, qayd etish turk-o‘zbek va fors-tojik
tillarida olib borilgan.
Temur tarixchilar tasviricha, o‘rta asrning atoqli davlat va harbiy
arboblaridan bo‘lib, Ovro‘po olimlari o‘z asarlarida uning salbiy tomonlari bilan
birga muhim fazilatlarini ham ta'kidlab o‘tganlar. Nemis olimi F.Shlosser o‘zining
"Jahon tarixi" (Sh-tom) asarida: "Baxtiyor jangchi, jahongir, uzoq Sharqtsa
qonunshunos bo‘lish bilan birga o‘zida, Osiyoda kam uchraydigan taktik va
strategik bilimlarni ifodaladi", - deb yozsa, atoqli nemis olimi va tarixshunosi
M.Veber: "Temur o‘z dushmanlariga nisbatan juda berahm edi, lekin sarkardalik,
davlatni boshqarish va qonunchilik sohasida buyuk talantga ega edi", - deb
ta'riflaydi. Shuningdek, "Tuzuki Timur" - "Temur tuzuklari"da ham Temurning
jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal davlatning
siyosiy va axloqiy qoidalari haqida gap boradi.
"Temur tuzuklari"da davlat tizimi, davlatdagi turli lavozimlarning vazifasi,
undagi turli toifalar va ularga munosabat, davlatni boshqarishga asos bo‘lgan
qoidalar, qo‘shinlarning tuzilishi, tartibi, uni boshqarish, ta'minlash,
rag‘batlantirish, qo‘shin turlarining tutgan o‘rni va o‘zaro munosabati kabi
masalalar bayon etiladi. Davlat ishlarini har doim islom va shariat hukmlari
asosida olib borilganligi bir necha bor ta'kidlanadi. "Saltanatim martabasini, - deb
2
A.Sagdullayev. B.Aminov, U.Mavlonov, N.Norqulov. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyyoti. –
Toshkent, 2000 yil, 32-133 betlar
7

ta'kidlaydi Amir Temur, - qonun-qoidalar asosida shunday saqladimki, saltanatim
ishlariga aralashib, ziyon yetkazishga hech bir kimsaning qurbi yetmasdi". Bundan
tashqari, asarda jamiyat ishlaridagi odamlarning 12 toifaga bo‘linishi, saltanatni
boshqarishda 12 qoidaga amal qilinganligi, saltanat 4 qat'iy qoidaga asoslanishi
kabi masalalar ham tartib bilan bayon etilgan 3
.
Shaharlar va shahar atrofi aholisidan na jon solig‘i va na boj olinardi.
Birorta ham askarning doimiy turish uchun shaxsiy kishilar uyini egallashga yoki
fuqarolarning molini va boyligini o‘zlashtirib olishga haqqi yo‘q edi. "Barcha
ishlarda, - degan edi Amir Temur, - bu ishlar qaysi o‘lka xalqiga taalluqli
bo‘lmasin, hokimlarning adolat tomonida qattiq turishlariga buyruq berilgan.
Qashshoqlikni tugatish maqsadida boshpanalar tashkil qildimki, kambag‘allar
ulardan nafaqa olib turardilar". Bundan tashqari, Temurning soliqlar haqidagi
qoidasi juda muhim ahamiyatga egadir. Temur yozadi: "Soliqlar yig‘ishda xalqni
og‘ir ahvolga solishdan yoki o‘lkani kashshoqlikka tushirib qo‘yishdan ehtiyot
bo‘lish zarur. Negaki, xalqni xonavayron qilish davlat xazinasining
kambag‘allashishiga olib keladi, xazinaning bequvvatligi harbiy kuchlarning
tarqoqlanishiga, bu esa, o‘z navbatida hokimiyatning kuchsizlanishiga sabab
bo‘ladi..."
Amir Temur harbiy salohiyatda jahonga mashhur sarkarda va o‘z
zamonasining eng qudratli hukmdori bo‘lishi bilan birga, uning harbiy nazariyasi
va amaliy harbiy san'ati, taktika va strategiyasi, armiya tarkibining tuzilishi o‘z
davrining nodir mo‘‘jizasi edi. Uning harbiy mahorati turli yo‘nalishlarda - askariy
qismlarni qayta tashkil etishda, dushmanga hujum qilishda turli-tuman usullardan
foydalanishda, hujumdan oldin dushman joylashgan yerlarni o‘bdon o‘rganib
chiqishda, ham lashkarboshi - qo‘mondonliqda namoyon bo‘ldi.
Adabiyotlarda Temur haqida bir-biriga zid fikrlar mavjud bo‘lib keldi, lekin
ularning ko‘plarida Temur faoliyatiga o‘z davri nuqtai nazaridan emas, balki
mualliflar yashagan davr nuqtai nazari asosida baho berilgan.
"Temur tuzuklari"ni inglizchadan frantsuz tiliga tarjima qilib, 1787 yilda
3
Temur tuzuklari. – Toshkent, 1991 yil
8

nashr etgan frantsuz olimi Lyangle Temur haqida shunday yozadi: "Temur xon
(Temur) siyosiy va harbiy taktika haqida risola yozgan va o‘z avlodlariga juda
dono tizim qoddirgan. Biz buni tasavvur ham qilmagan edik va uning urushlarini
bosqinchilik va talon-taroj qilish deb baholab kelgan edik. Deyarli yengib
bo‘lmaydigan ikki to‘siq - bizdagi taassub hamda tarixiy nohaqlik Temurni
bilishimizga va to‘g‘ri baholashimizga xalaqit berib keldi".
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, Amir Temur davlat, jamiyat hayotida
bo‘lib o‘tadigan har bir muhim reja oldidan kengash o‘tkazar va bu kengashga
nafaqat davlat arboblari, sarkardalar, temurzodalarni, balki sayyidlar, shayxlar,
ilm-fan arboblarini ham taklif etgan va o‘zining har bir yurish oldidan bunday
kengashlar-ni o‘tkazib turishni odat tusiga kiritgan.
Amir Temurning obodonchilik ishlari to‘g‘risida taniqli sharqshunos olim,
akademik V.V.Bartold: "Temur go‘yo Samarqanddan boshqa hamma yerda
vayrongarchilik bilan shug‘ullangan, degan fikr mubolag‘ali: u Kobul vodiysi va
Mug‘an cho‘li kabi Samarqanddan uzoq bo‘lgan joylarda ulkan sug‘orish ishlari
olib bordi", - degan tarixiy jihatdan g‘oyat qimmatli fikrni aytib o‘tgan. Bu fikrga
muqoyasa qilib, Ali Yazdiyning yozishmasini keltirish maqsadga muvofiqdir. "Bir
yil mobaynida, - deb yozadi o‘rta asr tarixchisi Ali Yazdiy, - Bag‘dod shahrini
tiklash haqida buyruq berildi, toki shahar yana o‘z qiyofasini olsin, unda
hunarmandchilik rivojlansin, tevarak-atrofida dehqonchilik o‘ssin, savdo-sotiq va
madaniy hayot keng tarmoq yoysin, islom bilimi ilgarigiday yoyilsin. Bu vazifa
amirzoda Abu Bakirga topshirildi".
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Movarounnahrda mo‘g‘ullarning
qariyb 140 yillik hukmronlik davrida bironta ham ko‘zga ko‘rinarli qurilish yoki
suv inshootlari vujudga kelmagan. Amir Temurning tashabbusi bilan 1365 yilda
Qarshi, 1370 yilda Samarqand, 1380 yilda esa Keshning atrofi qaytadan mudofaa
devorlari bilan o‘ralgan. Shuningdek, xalq farovonligiyu, mamlakat obodonchiligi
yo‘lida suv omborlari, to‘g‘onlar qurishga, ariqlar qazishga, yangi yerlarni
o‘zlashtirishga alohida e'tibor berilgan. Mamlakatning iqtisodiy ahvolini
ko‘tarishda savdoning ahamiyati beqiyos ekanligini tushungan hukmdor bozorlar,
9

rastalar va timlar, turli-tuman ustaxonalar barpo etib, xalq hunarmandchilik
san'atini taraqqiy ettirgan 4
.
Amir Temur ilm-fan, ma'naviyat ahliga e'tibor, mehribonlik ko‘rsatib,
ulardan jamiyat madaniy hayotida foydalanishga intilar ekan, tarixchi Ibn
Arabshoh yozganidek, "Temur olimlarga mehribon, sayyidu shariflarni o‘ziga
yaqin tutar edi. Ulamo va fuzaloga to‘la izzat-hurmat ko‘rsatib, ularni har qanday
odamdan tamom muqaddam ko‘rardi. Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib,
izzatu ikromini unga izhor qilardi".
Amir Temur saroyida ko‘plab ilm-ma'rifat allomalari Mavlono Abdujabbor
Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono
Badriddin Ahmad, Mavlono Nu'moniddin Xorazmiy, Xoja Afzal, Mavlono
Alouddin Koshiy, Jalol Xokiylar Sohibqironning marhamatidan bahramand bo‘lib,
uning xizmatida bo‘ldilar. Amir Temur ilm-fanning riyoziyot, handasa,
me'morchilik, falakiyot, adabiyot, tarix, musiqa kabi sohalari ravnaqiga katta
e'tibor berib, sohibi hunarlar bilan qilgan suhbatlari haqida frantsuz olimi Lyangle
shunday yozadi: "Temur olimlarga seriltifot edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda
sofdilligini ko‘rgan kishilarga ishonch biddirardi. U tarixchilar, faylasuflar,
shuningdek, ilm-fan, idora va boshqa ishlarda iste'dodli bo‘lgan barcha kishilar
bilan suhbatlashish uchun ko‘pincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi.
Chunki Temur bu sohalarga g‘amxo‘rlik qilishga asosiy e'tiborini berardi".
Amir Temur o‘zini mohir diplomat sifatida ham namoyon qilaolgan. Uning
Vizantiya, Venetsiya, Genuya, Ispaniya, Frantsiya, Angliya, boshqacha aytganda,
o‘sha vaqtda ko‘proq ma'lum va mashhur bo‘lgan Ovro‘po davlatlari bilan
iqtisodiy aloqalar o‘rnatish va uni mustahkamlash sohasidagi faoliyatini frantsuz
va ingliz qirollarining unga yozgan maktublari bilan dalillash mumkin.
Manbalarda sohibqiron Amir Temur - yorqin xislatlarga ega ekanligi,
xotirasi o‘tkir, shijoatli va qat'iyatli, birso‘zli, zo‘r ruhiy qudrat egasi, salobatli
inson sifatida ta'riflanadi.
Amir Temurning Osiyo, umuman jahon tarixidagi xizmatlari va tutgan o‘rni
4
O’zbekiston milliy inseklopediyasi. – Toshkent, 2005 yil
10

haqida xulosa qilib, quyidagilarni ta'kidlab o‘tish joizdir: Amir Temur Markaziy
Osiyoni mo‘g‘ullar iskanjasidan ozod etishda barcha yurtparvar kuchlarni
uyushtirib, ularni mustaqillik uchun kurashga yo‘naltirgan yetakchi rahbar, yerli
xalqning bu sohadagi orzu-umidlarini ro‘yobga chiqishiga ulkan hissa qo‘shgan
sarkardadir; Amir Temur ko‘p yillar davomida mustamlaka bo‘lib, chet ellik
hukmdorlarga bo‘ysunib kelgan Movarounnahr va Xurosonda o‘z yurti, xalqining
kuch-qudratiga tayangan mustaqil va yagona davlat barpo etaodtsi; Amir Temur
ham o‘z davriga xos bo‘lgan turli sabablarga binoan boshqa mamlakatlarga
yurishlar qildi va Ovro‘po mamlakatlarining rivojlanishini tezlashishiga o‘z
hissasini qo‘shdi. Rossiyani Oltin O'rda zulmidan, Ovro‘poni Turkiya tajavvuzidan
saqlab qoldi; Amir Temur o‘z siyosatida madaniyat, obodonchilik,
hunarmandchilik homiysi bo‘lib tanildi. O'z siyosati bilan madaniy yuksalishga va
turkiy tilning rivojiga keng yo‘l ochib, nafaqat Markaziy Osiyoning madaniy-
ma'naviy olamida, balki butun musulmon olami tarixida o‘chmas iz qoldirdi va
so‘nggi rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatdi; Amir Temur qator Sharq mamlakatlari
va ayniqsa, Ovro‘po mamlakatlari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, ular bilan
turli savdo-sotiq, madaniy aloqalarga yanada keng yo‘l ochib berdi.
Sobiq sovetlar mafkurasi, proletar dunyoqarashi hukmronlik qilgan
sharoitda Temur faoliyatiga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lindi, o‘sha davr
adabiyotlarida har doim qoralanib kelindi. Lekin mafkuraviy to‘siq, taqiqlashlarga
qaramay ayrim ilmiy asarlarda Temur haqida ba'zi to‘g‘ri fikrlar ham bildiriddi.
Bu jihatdan O'zbekistonda 1968 yili akademik I.M.Mo‘minovning "Amir
Temurning O'rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli" risolasining nashr etilishi
muhim voqea bo‘ldi. Risola Temur shaxsiga biryoqlamali qarashlarga qarshi
yozilgan ilmiy asar sifatidagi dastlabki urinish edi. Lekin bu qadam Moskvadagi
yuqori idoralar va matbuot organlari tomonidan qoralandi va asar muallifi
benihoya aziyatlar chekdi.
O'zbekistonning mustaqillikka erishuvi, eski mafkura siquvidan qutulish,
tariximizga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish imkonini yaratdi. So‘nggi yillarda Amir
Temur va uning davrini o‘rganishga bag‘ishlangan qator manbalar, kitoblar,
11

jumladan, Bo‘riboy Ahmedovning Amir Temur haqidagi katta roman-xronikasi
nashr etildi. O'zbekiston Prezidentining farmoni bilan 1996 yil - Amir Temur yili
deb e'lon etilishi va bu sana jahon miqyosida nishonlanishi Amir Temur nomi
oqlanib, o‘zbek xalqiga butunlay qaytganiga yorqin dalildir.
12

1.2. Amir Temur davlatining markaziy hokimiyat va
boshqaruv organlari
XIV asrning II yarmi - XV asrning boshlarida Amir Temur o'zining buyuk
imperiyasiga asos soldi. Movarounnahrda uzoq vaqt hukm surgan feodal
tarqoqlikka chek qo'yilib, nisbatan naarkazlashgan kuchli davlat tashkil etildi.
Yakka hokimlik shaklida idora etiluvchi mazkur davlatning tepasida monarx -
yakka hokim - amir turar edi. Davlat boshlig'i - amir hokimiyati cheklanmagan. U
qonunlar chiqargan, o'zi ularni bekor qilgan. Davlatdagi hamma mansablar amir
tomonidan ta'sis etilgan. Amir barcha mansabdor shaxslarni tayinlagan va
bo'shatgan. Amir mamlakat harbiy qo'shinlarining yagona qo'mondoni hisoblangan.
«Temur tuzuklari»ning «Saltanatni o'z erkimda saqlash uchun amal qilgan
tuzugim» deb nomlangan maxsus bobida quyidagi ko'rsatmalar mavjud: «raiyat
podshosining aytgan so'zini, qilgan ishini o'zi aytadi, o'zi qiladi, hech kirn bunga
aralasha olmaydi..., boshqalar saltanat ishlarida podshohga sherik, yoxud ustun
bo'lmasliklari shart.... Butun mamlakatda buyruq-farmon berish ishlari, podshoning
o'z ixtiyorida bo'lishi lozim. Podshoh bar ishda o'zi hukm chiqarsin, toki hech kirn
lining hukmiga aralashib, o'zgartira olmasin... Podshoh hukmi joriy etilishi darkor,
ya'ni qanday hukm chiqarishidan qat'iy nazar, amalga oshirilishi shart... Biron
kimsa unga monelik qilolmasin... Saltanat ishlarida, hukm yurgazishda podshoh
o'zini yagona bilib, hech kimni o'ziga saltanat sherigi qilmasin» 5
.' Shu tariqa, amir
davlat hayotining barcha masalalarini mustaqil hal qilgan va cheklanmagan
hokimiyatga ega bo'lgan.
Amir Temur davlatni idora qilishda adlu adolat, qonun ustuvorligiga
asoslanib ish ko'rishga, fuqaro manfaatlarini ko'zlab siyosat yurgizishga alohida
e'tibor berdi. Mamlakat hayotiga daxldor har bir katta-kichik masalada o'ziga yaqin
tutgan xos kishilar, dinu ilm ahllari, har sohaning bilimdon vakillari bilan
maslahatlashib, kengashib faoliyat yuritdi. Uning aql-zakovati va donishmandligi
mahsuli bo'lgan «Tuzuklar»da buyuk davlatni boshqarishning barcha asosiy
tamoyillari, yo'1-yo'riqlari har jihatdan asoslab berilgan edi. Taniqli xorijlik olim D.
5
Temur tuzuklari. – Toshkent, 1991 yil
13

Logafetning yozishicha, «Yevropada konstitutsiya haqida oddiy tushunchaga ham
ega bo'lishmagan davrlarda uning davlatida konstitutsiyaviy qonunlar majmuasi -
«Tuzuk» mavjud bo'lgan».
«Temur tuzuklari»da davlat tuzilishining asosiy bo'g'inlari, ularning vazifa,
funksiyalari, vazirlarning faoliyatlari, turli xil ijtimoiy guruhlar, tabaqalarga
munosabat, qo'shin tuzilishi, davlatning moliya va soliq siyosati, mulkiy
munosabatlar hamda shu singari dolzarb masalalar, ularni hal etish yo'llari aniq-
ravshan ifodalangan. Shuningdek, «Tuzuklar»da har bir masalani hal etishda,
voqea, hodisalarni tahlil etganda, xolis ko'z bilan yondashish, fuqaro ahliga jabr
qilmaslik, yurtga xiyonat etmaslik, dinu diyonatga, qonun ustuvorligiga qat'iy amal
qilish, adolat va haqiqat mezonlari bilan faoliyat yuritish lozimligi qayta-qayta
ta'kidlab o'tilgan. Bular Sohibqironning nechog'liq yurtparvar, fuqaroparvar
bo'lganligini, mamlakat xalqi, turli ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi totuvlik, ahillikka,
ulaming manfaatlarini qonun yo'li bilan himoya qilishga birinchi darajali e'tibor
berganligini ko'rsatadi.
Amir Temur o'z davlatini barpo qilishda o'tmishda mavjud siyosiy boshqaruv
tajribalaridan keng foydalandi. Mazkur davlat o'z tarkibiy tuzilishiga ko'ra
ko'pincha harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Qudratli hukmdor tarix faniga
ixlos qo'yganidan bo'lsa kerak, qadimgi va O'rta asr Sharq mamlakatlaridagi turli
davlatlar va ularning siyosiy hamda ma'muriy idora usuli, boshqaruv tizimlari
haqida keng tasavvurga ega edi. Biroq, uning davlat boshqaruv tizimi qo'l ostidagi
butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan bo'lib, bu
sohadagi tajribalar O'rta asrlardagi O'rta Osiyo davlatlarida keng qo'llanilgan idora
usullari tajribasi bilan boyitilgan edi. Amir Temuriiing Nizomulmulk tomonidan
yaratilgan «Siyosatnoma» asaridan davlat ishlarida keng qo'llanma sifatida
foydalanishi, «Temur tuzuklari»da «Siyosatnoma»dan fikrlar keltirishi bunga
yorqin misoldir.
Amir Temur o'ziga qadar mavjud bo'lgan davlatchilikning sakkizta asosiga
amal qildi:
- davlat siyosiy jihatdan mustaqil bo'lishi;
14

- davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi;
- davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilmog'i;
- boshqaruv tizimini muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakl-langan bo'lishi;
- jamiyatdagi ijtimoiy-iqgisodiy munosabatlar ahvoli davlat e'tiborida
bo'lishi;
- fan va madaniyat ravnaqi to'g'risida doimiy qayg'urish;
- har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko'ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti
masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda olib borishi;
- davlat tepasidagi kuchlar o'tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
mustahkam iymon, g'oyat yuksak ma'naviyat va millatparvarlik ila anglamog'i.
Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to'qqizinchisini, jamiyat rivoji va
barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta'minlashni qo'shdi.
Temur muhim davlat ishlarini jamiyatning yuqori qatlami vakillaridan iborat
majlis (kengash)da ko'rib hal qilgan. Majlisda kimlar ishtirok etishi va ularning
taxtga nisbatan joylashish tartibi Temur tuzuklarining «Saltanat saroyida o'tirish va
o'rin olish tuzugi» degan bobida batafsil ko'rsatib berilgan. Unda aytilishicha,
sayyidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar, ulug'lar va ashrof (sharaf va e'tiqodli
kishilar), oliy tabaqaga mansub kishilar taxtning o'ng tomonida, amir ul-umaro,
beklarbegi, amirlar, no'yonlar, ulus, tumanlar va qo'shinlarning sardorlari va
amirlari, mingboshilar, yuzboshilar, o'nboshilar chap tomonda o'tirishlari lozim
bo'lgan. Devonbegi va vazirlar taxtning qarshisida, turli mamlakatlar, el-uluslarning
kalontarlari (shahar boshliqlari) va kadxudolari (qishloq, jamoa oqsoqollari)
vazirlar orqasida, bahodirlar, o'g'lonlar taxtning orqasidan o'ng tomonda,
qorovulbegilar (qo'shinning oldida boruvchi xabarchi qism boshliqlari) esa taxtning
orqasidan chap tomonda o'tirishlari kerak edi. Xirovul (qo'shinning ilg'or qismi
ketidan boruvchi bo'linma) amir taxti ro'parasidan o'rin olgan, ichki (kichik
lavozimdagi saroy xizmatchisi), xususiy yasovul esa katta chodir eshigi oldida,
dodxohlar (arz-dod bilan kelganlarning arizasini qabul qilib olib, podshoga
yetkazuvchi mansabdorlar) o'ng va chap tomonda tik turganlar. Qolgan sipohiylar
15

va xizmatkorlar o'z martabalariga qarab saf tortib tik turganlar. Majlis tantanali,
bayramona o'tgan. Podsho yig'ilganlarga shohona ziyofat bergan. Biroq majlis
maslahatchi organ bo'lgan. Majlisda hal qiluvchi ovoz amir-podshoning o'ziga
tegishli bo'lgan 6
.
Bundan tashqari, Temur tor doiradagi kishilar bilan ham kengash o'tkazib
turgan. Bu davlat kengashida asosan shahzodalar va harbiy boshliqlar (amirlar
ishtirok etib, urush va tinchlik masalalarini, ayniqsa uzoq mamlakatlarga yurish
bilan bog'liq masalalarni muhokama qilganlar. Davlat kengashi tinchlik vaqtida
Samarqandda amir saroyida chaqirilgan. Unda amirning qarindosh-urug'lari,
ruhoniylarning oliy vakillari, bosh amir, beklarbegi, amirlar, uluslar va
tumanlarning boshliqlari, mingboshilar, yuzboshilar, vazirlar, devonbegi va
boshqalar ishtirok etganlar.
Saltanatda markaziy boshqaruv organlari vazifasini devonbegi
boshchiligidagi. maxsus devonxona amalga oshirgan. Devonxonada quyidagi
vazifani amalga oshiruvchi vazirlar bo'lgan: 1) mamlakat va raiyat vaziri -
mamlakatdagi muhim xo'jalik va qurilish ishlarini, raiyat ahvolini va boshqalarni
kuzatib turishgan; 2) sipohi vazirlari -sipohilarning maoshlari va armiyaning
holatidan xabardor bo'lib, boshqarib turganlar; 3) davlat daromadlarini omonat
saqlovchi vazir -egasiz qolgan, o'lib ketgan va qochganlarga tegishli mollarni,
savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini,
ularning o'tloq-yaylovlarini boshqarib, bulardan yig'ilgan daromadlarni omonat
saqlagan; 4) saltanat ishlarini yurituvchi vazir - butun saltanat idoralarining kirim-
chiqimlarini, xazinadan xarajatlarni kuzatib turgan.
Bundan tashqari, yana 3 vazirdan iborat davlat hay'ati (xolisa) tuzilib, u
sarhad va bosib olingan mamlakatlardagi moliyaviy ishlarni va keladigan
daromadlarni boshqarib turgan. Yuqoridagi yettita vazir devonbegiga bo'ysungan.
Devonbegi ushbu vazirlar bilan birgalikda davlatdagi muhim moliyaviy ishlarni
boshqargan va vazirlar faoliyatini nazorat qilib turgan.
6
A.Sagdullayev. B.Aminov, U.Mavlonov, N.Norqulov. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyyoti. –
Toshkent, 2000 yil, 32-133 betlar
16

Devonbegi yonida arkbegi ham bo'lib, u davlatdagi turli marosimlarni
uyushtirgan va o'tkazgan.
Shunday qilib, boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon) dan
iborat bo'lgan. Dargohni oliy hukmdor boshqargan. Dargoh faoliyatini boshqarish,
uning devonlar, mahalliy hokimiyat idoralari bilan bog'lanib turish ishlari Oliy
devon zimmasida bo'lgan.
Oliy devonda - ijroiya hokimiyatda bosh vazir, harbiy vazir, mulkchilik va
soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarhadlar va tobe mamlakatlarning
boshqaruvi bilan shug'ullanuvchi yana uch vazir bo'lgan va devonbegiga hisobot
berib turgan. Markaziy hokimiyat tizimida shayx-ul-islom, qozikalon, qoziyi ahdos
(odat bo'yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a'zam (vaqf yerlari,
mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko'ruvchi), eshikog'a, saroy vaziri,
yasovul (hukmdorning shaxsiy buyrug'ini bajaruvchi), qalakchi (xiroj miqdorini
aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo'shinlarni to'plash ishiga
mutasaddi amaddpr), qorovulbegi, qutvol (qal'abon), muhtasib (shariat qoidalari
ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo'lgan.
Shuningdek, dargohda bosh hojib, hojiblar, xazinabon, xonsolar, jibachi,
qushchi, bakovul, kotiblar, bitikchilar, tabiblar, sozandalar, dorixonachilar bo'lgan.
Amir Temurning tarixdagi xizmati shundan iboratki, u davlatchilikning
boshqaruv tizimi, ichki va tashqi siyosatining tartib-qoidalari, huquqiy asoslarini
yangi tarixiy sharoitda takomillashtirdi. Tashqi va ichki favqulodda voqealardan
voqif etib turuvchi ming nafar piyoda, ming nafar tuya mingan, raing nafar ot
mingan choparlari bo'lgan. Butun saltanat bo'ylab bir kunlik yo'l oralig'ida
yomxonalar tashkil etilgan. Har bir yomda 50-200 boshdan ot-ulov tutilgan.
Sohibqiron mamlakatni boshqarishda o'z yaqinlariga suyandi.
17

Davlatning harbiy-boshqaruv tizimi
Amir navkarlaridan iborat bo'lgan armiyaning tashkil etilishi va boshqarilishi
davlat hayotining muhim jabhasi hisoblanadi. Amir Temurning o'zi butun
qo'shinlarning bosh qo'mondoni edi. U o'z navkarlari ichidan 313 kishiga amirlik
(harbiy boshliq) raansabini bergan va ularning har biriga o'rinbosar («amirlikka
nomzod»-muntazir-ul-amorat) tayinlagan.
313 kishidan 4 nafarini beklarbegi, bir kishini amir ul-umaro etib tayinlagan.
Amir ul-umaro bevosita amirning o'rinbosari bo'lib, uning hukmi amirlar va
sipohiylar uchun majburiy bo'lgan.
Yuqoridagilardan tashqari, yana 12 kishi amirlik darajasiga ega bo'lgan.
Bulardan birinchisi ming kishilik askarga, ikkinchisi ikki ming kishilik, uchinchisi
uch ming kishilik va hokazo askarga, o'n ikkinchisi o'n ikki ming kishilik askarga
amir hisoblangan. Amirlik tartibiga qarab biri ikkinchisiga noib bo'lgan. Masalan,
birinchi amir ikkinchi amirga, ikkinchi amir uchinchi amirga va hokazo noib etib
tayinlanganlar. O'n ikkinchi amir esa amir ul-umaroning noibi bo'lgan. Amir ul-
umaro Amir Temur noibi hisoblangan.
313 kishidan yuztasi - o'nboshi, yuztasi - yuzboshi, yuztasi -- mingboshi
bo'lib, jang paytida amir ul-umaro - amirlarga, amirlar -mingboshilarga,
mingboshilar - yuzboshilarga, yuzboshilar - o'nboshilarga boshliq edi 7
.
Jang vaqtida amirning birinchi yordamchisi - amir ul-umaroga qo'shinlarning
amirlari bo'ysunganlar. Qo'shinlar yetti korpusga ajralganlar: qorovul (old qism),
chapovul (hujum qiluvchi qo'shin), shiqpvul; (q.o'shinning so'l qanotini qo'riqlab
turuvchi bo'linma), chindovul (armiyaning orqa qismi), gul (markaz), barong'or
(qo'shinning o'ng qanoti) va jarong'or (qo'shinning so'l qanoti). Bundan tashqari
qorovullar (qo'shinning oldida boruvchi xabarchi qism) ham mavjud bo'lgan.
Temurga sodiq bo'lgan jangchi va lashkarboshilar mukofotlanganlar. Jang
vaqtida birinchi marta botirlik va mardlik qilgan bo'lsa - o'nboshi, ikkinchi
marotabasida - yuzboshi, uchinchisida - mingboshi qilib tayinlangan. Agar
mingboshi dushmanning birorta harbiy bo'linmasini mag'lubiyatga uchratsa,
7
A.Sagdullayev. B.Aminov, U.Mavlonov, N.Norqulov. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyyoti. –
Toshkent, 2000 yil, 32-133 betlar
18

birinchi amir etib tayinlangan. Birinchi amir dushman lashkari safini buzib, tarqatib
yuborsa, ikkinchi amirlik darajasiga ko'tarilgan. Shu tariqa, xizmat ko'rsatgan
amirlar o'z martabasidan yuqori ko'tarilaverganlar. Agar sipohiy mardlik ko'rsatsa,
maoshi oshirilgan. Bundan tashqari unga in'om tariqasida chumoq, qimmatbaho
toshlar qadalgan o'tog'a (bosh kiyimiga taqiladigan belgi), qilich va ot berilib,
o'nboshilik martabasiga ko'tarilgan. Agar o'nboshi dushman qo'shinlarini sindirsa,
unga shahar hokimligi berilgan. Yuzboshi bo`lsa, uni biror mamlakatga hukmdor
etib tayinlangan. Mingboshilar ham bunday xizmatlari uchun mamlakat hukmdori
lavozimini olganlar.
19

Mahalliy boshqaruvning amalga oshirilishi
Temur tuzuklariga asosan har bir sarhad, viloyat, shahar va lashkarda xabar
yozuvchilar tayinlangan. Ular hokimlar, raiyat, sipoh va lashkarlarning xatti-
harakati haqida, atrofdan kirgan-chiqqan mol-mulk, begona kishilar, qo'shni
davlatlar va boshqalar haqida xabar yetkazib turishlari lozim edi. Shu bilan birga,
ular armiyadagi holat, lashkarlarning jangovor tayyorligi va ma'naviy sifatlari
to'g'risida ham axborot berib turganlar. Bundan tashqari yana «mingta tezyurar tuya
mingan, mingta ot mingan yelib-yuguruvchi kishini chopqunchi, riling nafar
tezyurar piyodani chopar etib tayinlangan».' Ular turli mamlakatlaiy sarhadlarning
xabarlarini, qo'shni hukmdorlarning maqsadlari va niyatlarini yetkazib turganlar.
Har bir shahar va qishloqqa qutvol (qal'a boshlig'i - komendant) tayinlanib, u
sipohu raiyatga soqchilik qilgan va turli xil o'g'irliklardan himoya qilib turishi lozim
bo'lgan. Bundan tashqari maxsus yo'l kuzatuvchilari, zobitlar ( idora etuvchi qo'shin
boshliqlari) tayinlanib, yo'llarni qo'riqlab, o'tkinchilar, savdogarlar, musofirlarni
kuzatib, mol-mulki va boshqa narsalarni manzildan-manzilga yetkazib qo'yish
fiiajburiyatiga ega bo'lganlar. Yo'lda birortasining narsasi yo'qolsa, o`zi o'ldirilsa
yoki boshqa kor-hol yuz bersa, hamma uchun javob berganlar.
Temur arzbegi mansabini ta'sis etgan. U sipoh , raiyat yoki ariza va shikoyat
bilan kelganlarning ahvolini, mamlakat obodonchiligini, muhim jshlardan qaysi biri
bitgan-bitmaganligini hal qilgan.
Temur hokimiyati ostidagi o'troq dehqon ommasi va shahar aholisini
boshqarish viloyatlaming hokimlari - valilar, o'lkalar - beklar va shaharlar -
hokimlar tomonidan amalga oshirilgan.
Kentlar (uyezd) va qishloqlar tepasida arboblar turgan. Ular viloyat va
okruglarning hokimlari tomonidan tayinlangan.
Mahalliy hokimiyat boshliqlari asosan aholidan soliq va o'lponlarni yig'ishni
va bularni davlat xazinasiga o'z vaqtida yetkazishni kuzatib turganlar.
Har bir viloyat, tuman va shaharlarda moliya ishlarini 3 ta vazir yuritgan: 1)
xiroj va miqdorini belgilashi va uni yig'ish bilan shug'ullanuvchi vazir; 2) navkarlar
20

o'rtasida soliqlardan tushgan mablag'larni taqsimlovchi vazir; 3) egasiz mulklarni
boshqaruvchi vazir.
Ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi aholi ichida mahalliy hokimiyat
tumanlar va uluslarning hokimlariga tegishli "bo'lgan. Bu yerlarda aholi orasida
urug'-qabilachilik an'analari saqlanib qolgan bo'lib , u asta-sekin shariat normalari
tomonidan siqib chiqarilgan.
Sud va politsiya hokimiyatining tashkil etilishi
Temur davlatida sud ishlari qozilar tomonidan amalga oshirilgan. Sudlar
ochiq ko'rinishdagi toifaviy xarakterga ega bo'lgan. Aholi uchun, qo'shinlar uchun,
ruhoniylar-dindorlar uchun va xizmatchilar uchun alohida sudlar (qozilar) mavjud
bo'lgan.
Umuman sud hokimiyati 3 xil ko'rinishga ega bo'lgan: 1) ma'muriy sudlar;
2)shariat qozisi, ya'ni shariat normalariga asoslanib ish yurituvchi sudya; 3) ahdos
qozisi - odat huquqi asosida ish ko'ruvchi sudya.
Diniy martabadagi kishilarni shayx-ul-islom sud qilgan.
Barcha sudlarda qozilarga fuqarolik va jinoyat ishlari bo'yicha xulosalarni
mufti (qonunshunos yurist) bergan. Sud jarayoni juda sodda va oddiy bo'lgan. U
tortishuv xarakteriga ega bo'lib, tomonlarning o'zlari ayblovchi va oqlovchi
ma'lumotlarni, hujjatlarni to'plaganlar, guvohlarni keltirganlar. «Temur
tuzuklari»ga asosan, qozilar, har kimni qilmishiga yarasha javobgarlikka tortishi,
«asosli qarorlar va hukmlar» chiqarishi lozim edi. Tomonlar qozilarning hukmlari
va qarorlaridan norozi bo'lsalar faqat amirga shikoyat qilishlari mumkin edi.
Amirning hukmi vojib bo'lgan.
Temur davlatida muxtasiblar (arabcha nazorat qiluvchilar) alohida mavqega
ega edilar. Ular diniy marosimlar, urf-odatlar va shariat qonunlarining bajarilishi
ustidan nazorat qilib turardilar.
Butun imperiya bo'yicha odil sudlov holatiga qozikalon (oliy sudya) javob
bergan. U raiyat qozilari faoliyati ustidan nazorat qilib turgan. Temur davlatida
davlatni boshqarish tartibiga qarshi qaratilgan hamda mansablarni suiiste'mol
21

qilishga qarshi qaratilgan jinoyatlar bo'yicha sud ishlarini yurituvchi maxsus organ -
adolat devoni mavjud bo'lgan.
Javobgarlikka tortishda va jazo berishda shaxsning ijtimoiy holatiga alohida
e'tibor berilgan. Masalan: bosib olingan o'lkalarni idora etuvchi taxt vorisi markaziy
hokimiyatga bo'ysunmasa, unga tan jazosi qo'llanishi mumkin emas edi. Bunday
holda uni tergov tugaguncha qamoqda (zindonda) saqlash va amirga ma'lum qilish
kerak edi. Uni ustidan sudni amirning o'zi amalga oshirgan.
Temur juda ko'p davlatlarni bo'ysundirgan. U bosib olgan mamlakatlarning
aholisining itoatkorligini, hukmron sinflarning yurish-turishlarini qattiq kuzatib
turgan. Temurning maxfiy agentlari bo'lgan. Shu bilan birga har bir mamlakatning
ahvolini, sipohu raiyat kayfiyatini, turish-turmushlarini, qilish-qilmishlarini kuzatib
turish uchun voqeanavis (yurtda bo'ladigan voqealarni kunma-kun yozib boruvchi
odam)lar tayinlangan. Voqeanavis maxfiy politsiya funksiyasini bajargan. U o'ziga
tegishli hududdagi aholi orasida, harbiy boshliqlar va lashkarlar orasida nima
voqealar bo'layotganidan doimo xabardor bo'lib turishi va bular haqida Temurga
har kuni ma'lum qilib turishi kerak edi.
Maxfiy politsiya funksiyasini mingta tezyurar tuya mingan, mingta ot mingan
chopqunchilar, ming nafar choparlar amalga oshirganlar. Ular turli mamlakatlar va
sarhadlarning xabarlarini, qo'shni hukmdorlarning maqsadlari va niyatlarini bilib
amirga yetkazib turganlar.
Temur tuzuklarida yozilganidek, har bir sarhad, viloyat, shahar va lashkarda
xabar yozuvchi (xabarnavis)lar tayinlanib, ular hokimlar, raiyat, sipoh va begona
lashkarning xatti-harakati haqida amirni xabardor qilib turganlar. Ular atrofdan
kirgan-chiqqan mol-mulk, chetdan kirgan va chetga chiqqan yot kishilar har
mamlakatdan kelgan karvonlar va hukmdorlik haqidagi xabarlar, qo'shni podsholar,
ularning gaplari, ishlari va chekka o'lkalardan kelgan ulamo, fuzalo haqida batafsil
xabarlarni to'g'ri yozib turishlari lozim bo'lgan.
Maxfiy politsiya bilan birga jinoiy politsiya ham mavjud bo'lgan. Masalan,
har bir shahar va qishloqqa kutvol (qal'a komendanti) tayinlanib, u sipoh va
raiyatga soqchilik qilgan, o'g'irlik va bosqinchiliklarni oldini olgan. Bundan
22

tashqari yo'l ustiga kuzatuvchilar, zobitlar (boshqaruvchilar) tayinlanib, ular
yo'llarni qo'riqlaganlar, o'tkinchilar, savdogarlar, musofirlarni kuzatib, mol-mulki
va boshqa narsalarining daxlsizligini himoya qilganlar. Yana har bir shaharda
qo'rchilar (qo'riqchilar, posbonlar) ham bo'lib, ular aholini qo'riqlab turganlar.
Temur har bir mamlakatda mehnatga layoqatli gadolarni aniqlab, ularga vazifa
yuklab ish berilishi haqida buyruq chiqargan.
23

II.BOB. ASOSIY QISM
2.1. Temur va temuriylar davri
Temur va temuriylar davri, umuman Sharq, xususan O’rta Osiyo ilm-fani,
madaniyati, ma’naviyati, adabiyot va san’ati rivojida muhim bosqich, yangi tarixiy
davr, burilishdir. Bu davr IX-XII asrlardagi ma’naviy-ma’rifiy hayotdagi
ko’tarilish va yuksalishning mantiqiy davomidir. Boshqacha nom bilan bu davr
«Oltin asr» deb ham yuritiladi.
O’rta Osiyo xalqlari orasida etishib chiqqan buyuk tafakkur egalarining
butun bir avlodi huddi shu davrda shakllandi va ijod qildi. Butun dunyoga nomlari
mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir, Davlatshoh
Samarqandiy; olimlardan Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy;
faylasuf-shoirlardan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy;
musavvirlardan Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mirak Naqqosh; hattotlardan
Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad Xandon, Muhammad bir Nur va
boshqalar shular jumlasidandir. Ularning barchasi o’sha davr va o’zlarigacha
bo’lgan insoniyat ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati yutug’ining barcha
sohalarini mukammal bilib, o’zlashtirib olgan, o’zlari tanlagan sohalarining hali
hech kim tomonidan zabt etilmagan cho’qqilarini egallagan ulug’ siymolar,
qomusiy ilm egalari bo’lganlar.
Shuning uchun ham ularning boy, serqirra ijodlari, tengi yo’q va
takrorlanmas ilmiy-falsafiy, badiiy, tarixiy asarlari asrlardan-asrlarga o’tib, zamon
sinovlariga bardosh berib bizlargacha etib keldi.
Kamoliddin Behzod va uning shogirdlari ijodida yuksak bosqichga
ko’tarilgan musavvirlik san’ati Sharq uyg’onish davrining yutuqlaridan biridir.
Behzod o’zining takrorlanmas ijodi, go’zal miniatyura san’ati va ajoyib mahorati
bilan nafaqat Sharqda, balki butun dunyoda ham o’chmas iz qoldirgandir.
«Ikkinchi Moniy», «Sharq Rafaeli» deb yuksak e’zozlangan Behzod mashhur adib
Jomiy, Navoiy, Bobur, Husayn Boyqaro, Shayboniyxon va boshqalarning
siymolarini yaratgan yuksak ma’naviyat egasidir.
24

Temuriylar davri ilm-fan, madaniyat, ma’rifat rivoji Mirzo Ulug’bekning
(1394-1449) nomi bilan chambarchas bog’lanib ketgan. U davlat arbobi, fan-
ma’rifat homiysi, buyuk olim va munajjimdir. U o’zi bunyod ettirgan rasadxona va
ilm-ma’rifat markaziga turli sohalarda ish olib boruvchi 100 dan ortiq ilm ahllarini
to’plab keng miqyosda ilmiy kuzatish ishlarini olib borgan. Bular Qozizoda
Rumiy, /iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Mavlono Ahmad, Muhammad Havofiy,
Abu Ali Birjondiy, Mirim Chalabiy, Muiniddin Koshiylar zamonaning zabardast
olimlaridan bo’lgan. Mirzo Ulug’bek shu asosda Samarqandda «Samarqand
akademiyasi» yoki «Ulug’bek akademiyasi»ga asos solgan edi. U «Ziji jadidi
Ko’ragoniy» (Ko’ragoniyning yangi astronomik jadvali) va «To’rt ulus tarixi»
nomli asarlarning muallifidir. Tarixchi olim Davlatshoh Samarqandiyning
yozishicha «Ulug’bek geometriya borasida Evklidga, astronomiya sohasida
Ptolomeyga o’xshardi».
Mirzo Ulug’bek fan homiysi bo’lishi bilan birga, mamlakatda ma’rifat
rivojiga ham katta ahamiyat bergan allomadir. U Movarounnahrda uch madrasa
qurdirdi. Bulardan biri Samarqandda (1417-1420), ikkinchisi Buxoroda (1417) va
uchinchisi /ijduvondadir (1433). Hatto Buxorodagi madrasi peshtoqiga hadisdan:
«Ilm olish har bir mo’min va muslima uchun farzdir» - deb yozdirib qo’ydi.
Ulug’bek ko’proq buyuk olim, ilm-fan, ma’rifat bo’lgani uchun ham yanada
qadrlidir.
U geometriya, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa
ilmlarini bilgan. Qur’on, hadis va fiqx ilmlaridan ham yaxshi xabardor bo’lgan
allomadir. XV asrda aniq fanlarning, xususan astronomiyaning rivojida
Ulug’bekning xizmatlari beqiyosdir. Uning daholigi bugun ham insoniyatga
xizmat qilmoqda.
Temuriylar davri ma’naviyati va ma’rifati rivoji o’zlarining ongli hayoti va
faoliyatini insonning baxt-saodati, xalqlar osoyishtaligi, obodonlik ishlari, ilm-fan,
adabiyot, san’at rivojiga bag’ishlagan ikki buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy
(1414-1492) va Mir Alisher Navoiylarning (1441-1501) nomi bilan chambarchas
25

bog’liqdir. Abdurahmon Jomiy O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy olamida, diniy
tafakkur sohasida yuksak xizmatlar qilgan mutafakkirlardan biridir.
Abdurahmon Jomiy temuriylar davri dunyoqarashi, mafkurasi bo’lmish
naqshbandiylikni qabul qilgan va uning g’oyalarini targ’ib etgan.
Naqshbanliychilik adolatni, o’z mehnati asosida bunyod etilgan halol luqmani
ma’qullagan, dabdabali hayotni rad etgan, g’irrom yo’llar bilan mol-mulk
to’plashni qoralagan. Bu ta’limot insonparvarlik, rostgo’ylik, halollik,
mehnatsevarlik, ma’naviy poklik, kamtarlik, samimiylik kabi chin insoniy
fazilatlarni ulug’lagan. Uning «Dil ba yoru, dast ba kor» - «Ko’nglim Ollohdayu,
qo’lim mehnatda» degan shiori Jomiy va Navoiy kabi mutafakkirlarni o’ziga jalb
etgan. Shu sababli bu ikki ulug’ siymo naqshbandiylik yo’lini qabul qilganlar va
o’z ijodlarida uning g’oyalarini kuylaganlar.
O’zbek xalqining buyuk farzandi, mutafakkir, davlat arbobi, o’zbek
adabiyoti va tilining asoschisi Alisher Navoiy O’rta Osiyo ma’naviy va ma’rifiy
fikr taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. U adabiyot, san’atning turli sohalariga oid
qirqdan ortiq asar yaratdi. «Chor devon», «Xamsa», «Mahbub ul-qulub»,
«Muhokamatul-lug’atayn», «Majolisun-nafis», «Lison ut-tayr» va boshqalar shular
jumlasidandir. Navoiy o’z asarlarida zolim, mustabid, nodon, maishatparast shoh
va hukmdorlarni qoralab, ularga qarshi insonparvar, xalqparvar, odil, adolatli
hukmdor obrazini qo’yadi. Navoiy sahovat va muruvattda benazir inson bo’lgan.
O’zining joylardagi er-suvlari, mol-mulklaridan kelgan daromadlarini to’laligicha
xayriya ishlariga sarflagan. Birgina Xirot shahrida o’zining jamg’armasi hisobidan
ko’plab binolar, inshootlar barpo etgan, kabag’al, beva-bechoralarga tekin ovqat
bilan ta’minlagan. Muhtoj kishilarga har yili ikki ming po’stik va kiyim-kechak
tarqatgan. Bundan tashqari kanal qazdirib Mashhad shahriga suv keltirgan.
Navoiyning bundan qariyib 550 yil avval ilgari surgan g’oyalari asrlar osha
ahamiyatini, hayotiyligini yo’qotgani yo’q. Xulosa qilib aytganda, Temuriylar
davri ilm-fan, ma’rifat, ma’naviyat va madaniyati jahon stivilizastiyasi rivojiga
ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Bunda sohibqiron Amir Temurning xizmatlari
beqiyos.
26

3.Mustaqillik tufayli jahon ma’naviyati va ma’rifati sahnida o’z o’rinlariga
ega bo’lgan komil ajdodlarimizni va ular qoldirgan boy ma’naviy-ma’rifiy merosni
teran anglash, o’rganish va ulug’lash imkoniyati yuzaga keldi. Ota-bobolarimiz,
xususan buyuk davlat arbobi, ma’rifat homiysi, yuksak ma’naviyat egasi Amir
Temur va uning avlodlari qoldirgan merosi bugungi kunda xalqimiz uchun ruhiy-
ma’naviy poklanish va milliy o’zlikni anglashning tugamas chashmasidir.
O’zbekistondagi tarixiy shaharlar, go’zal makonlarning ko’pchiligi Amir
Temur va temuriylar davrida vujudga keldi. Temuriylar davri har sohada chinakam
uyg’onish davri bo’ldi. 150 yillik mustamlakachilik, qaramlik yillarida shunday
buyuk zot dunyoga mashhur davlat arbobi, ulug’ bunyodkor Amir Temur
shaxsining asl mohiyatiga xolis va haqqoniy baho berish imkoniyatidan mahrum
bo’lib yashadik. Sho’ro tuzumi sohibqiron haqidagi haqiqatni xalqdan yashirib
keldi. Bobokalonimiz to’g’risida so’z aytilgan barcha manbalar ko’zdan yashirildi,
ta’qiqlandi va soxtalashtirildi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek: «Amir
Temur nomi tarixiy sahifalaridan bo’yoq bilan o’chirildi, unutishga mahkum etildi.
Maqsad xalqimizning oragidan milliy ong, milliy g’urur tuyg’usini yo’qotish, uni
qaramlikka, tobe’likka ko’ndirish edi». Bu ishlarning tagidagi maqsad bizning
o’zligimizni, tariximizni unuttirish, bizni manqurtga aylantirish edi. Shuning uchun
ham biz Amir Temurning hurmatini joyiga qo’yar ekanmiz, birinchi galda shu
savobli ish orqali xalqimizning, millatimizning izzat-hurmatini joyiga qo’ygan
bo’lamiz. Buni hech qachon unutmaslik zarur. O’zligimizni anglashimiz, milliy
qadriyatlarimizni tiklashimiz ham qarz, ham farz».
O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilanoq Prezidentimiz boy ma’naviy
merosimiz, dinu-iymonimiz, qadriyatlarimiz, shu jumladan ulug’ bobomiz
sohibqiron Amir Temur nomini, u haqidagi tarixiy haqiqatni tiklashga shaxsan
rahnamolik qilib kelmoqda. O’zbekiston mustaqilligi bizga buyuk sohibqironni
ham qaytarib bergani bilan alohida qadrga egadir.
Amir Temurning siymosi xorijda yillar davomida teatr sahnalaridan tushmay
kelgan, Evropa tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin kitoblar
27

yozilgan, ko’p suvratlari ishlangan. Toshkentning markazidagi xiyobonda
sohibqironga muhtasham haykal o’rnatildi, Amir Temur va temuriylar davri
muzeyi barpo etildi. 1994 yilda Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligi, 1996
yilda sohibqiron tavalludining 660 yilligi munosabati bilan dunyo miqyosida ulkan
tadbirlar o’tkazildi. Parijdagi YuNESKO qarorgohida o’tkazilgan yubiley
tantanalari jahon miqyosida nishonlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qaroriga ko’ra «Amir Temur» xayriya xayriya jamg’armasi tashkil
etildi.
Dunyoning taniqli siyosat arboblari, olimlari, yozuvchilari, tarixchilari
ishtirokida ilmiy-amaliy anjumanlar o’tkazildi. Prezident farmoni bilan yuksak
mukofot – «Amir Temur» ordeni ta’sis etildi. Bularning barchasi Prezidentimiz
boshchiligida mustaqillik tufayli o’zbek xalqining ma’naviy tiklanishi borasida
olib borilayotgan keng jabhadagi xayrli ishlardan bir nishona xolos.
28

2.2. Amir temur va temuriylar davlatining sharq davlatlari bilan aloqalari
Amir Temur (Tamerlan) va uning o'rniga kelgan Temuriylar davlati, 14-
asrda O'rta Osiyo va Sharqiy Osiyo hududlarida kuchli imperiya yaratgan tarixiy
shaxslardir. Amir Temur, 1336-1405 yillarida faol bo'lgan va O'rta Osiyo bo'ylab
sarkarda o'z davriga xos qirg'iz imperiyasini qurdi. Temuriylar davlati, 14-16 asrlar
orasida tarixiy bug'doy, madaniy va ilmiy rivojlarni o'tkazgan.
Amir Temur va uning o'g'illari, Shahrukh va Ulug'bek, O'rta Osiyo,
Hindiston, Xitoy, Iroq, Turkmaniston, Iran va boshqa hududlarga katta hissa senga
yuz tutgan davlatni boshqarishdi. Ulug'bekning dastlabki zamanida, Samarkand
shahri uning davlatining ilmiy markazi bo'ldi va uning zamanida madaniy va ilmiy
rivoj osonlik bilan o'tib ketdi.
Shu tarixiy davrda, Temuriylar davlati Xitoy xanlari, Timuridlar, Hind va
boshqa hududlardagi ilmiy, madaniy, san'at rivojlanishlarini rag'batlantirib, ta'sir
qildi. Ulug'bek, amaliy matematika, astronomiya, jadid fizika, geografiya, falsafa,
va boshqa sohalarda xizmat qilgan, uning davriga ilmiy rivojni oshirgan
shaxslardan biri sifatida taniladi.
Temur va temuriylar davri, umuman Sharq, xususan O’rta Osiyo ilm-fani,
madaniyati, ma’naviyati, adabiyot va san’ati rivojida muhim bosqich, yangi tarixiy
davr, burilishdir. Bu davr IX-XII asrlardagi ma’naviy-ma’rifiy hayotdagi
ko’tarilish va yuksalishning mantiqiy davomidir. Boshqacha nom bilan bu davr
«Oltin asr» deb ham yuritiladi.
O’rta Osiyo xalqlari orasida etishib chiqqan buyuk tafakkur egalarining
butun bir avlodi huddi shu davrda shakllandi va ijod qildi. Butun dunyoga nomlari
mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir, Davlatshoh
Samarqandiy; olimlardan Mirzo Ulug’bek, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy;
faylasuf-shoirlardan Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Lutfiy, Sakkokiy, Atoiy;
musavvirlardan Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mirak Naqqosh; hattotlardan
Sulton Ali Mashhadiy, Sulton Muhammad Xandon, Muhammad bir Nur va
boshqalar shular jumlasidandir. Ularning barchasi o’sha davr va o’zlarigacha
bo’lgan insoniyat ma’naviyati, ma’rifati va madaniyati yutug’ining barcha
29

sohalarini mukammal bilib, o’zlashtirib olgan, o’zlari tanlagan sohalarining hali
hech kim tomonidan zabt etilmagan cho’qqilarini egallagan ulug’ siymolar,
qomusiy ilm egalari bo’lganlar.
Shuning uchun ham ularning boy, serqirra ijodlari, tengi yo’q va
takrorlanmas ilmiy-falsafiy, badiiy, tarixiy asarlari asrlardan-asrlarga o’tib, zamon
sinovlariga bardosh berib bizlargacha etib keldi.
Kamoliddin Behzod va uning shogirdlari ijodida yuksak bosqichga
ko’tarilgan musavvirlik san’ati Sharq uyg’onish davrining yutuqlaridan biridir.
Behzod o’zining takrorlanmas ijodi, go’zal miniatyura san’ati va ajoyib mahorati
bilan nafaqat Sharqda, balki butun dunyoda ham o’chmas iz qoldirgandir.
«Ikkinchi Moniy», «Sharq Rafaeli» deb yuksak e’zozlangan Behzod mashhur adib
Jomiy, Navoiy, Bobur, Husayn Boyqaro, Shayboniyxon va boshqalarning
siymolarini yaratgan yuksak ma’naviyat egasidir.
Temuriylar davri ilm-fan, madaniyat, ma’rifat rivoji Mirzo Ulug’bekning
(1394-1449) nomi bilan chambarchas bog’lanib ketgan. U davlat arbobi, fan-
ma’rifat homiysi, buyuk olim va munajjimdir. U o’zi bunyod ettirgan rasadxona va
ilm-ma’rifat markaziga turli sohalarda ish olib boruvchi 100 dan ortiq ilm ahllarini
to’plab keng miqyosda ilmiy kuzatish ishlarini olib borgan. Bular Qozizoda
Rumiy, /iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Mavlono Ahmad, Muhammad Havofiy,
Abu Ali Birjondiy, Mirim Chalabiy, Muiniddin Koshiylar zamonaning zabardast
olimlaridan bo’lgan. Mirzo Ulug’bek shu asosda Samarqandda «Samarqand
akademiyasi» yoki «Ulug’bek akademiyasi»ga asos solgan edi. U «Ziji jadidi
Ko’ragoniy» (Ko’ragoniyning yangi astronomik jadvali) va «To’rt ulus tarixi»
nomli asarlarning muallifidir. Tarixchi olim Davlatshoh Samarqandiyning
yozishicha «Ulug’bek geometriya borasida Evklidga, astronomiya sohasida
Ptolomeyga o’xshardi».
Mirzo Ulug’bek fan homiysi bo’lishi bilan birga, mamlakatda ma’rifat
rivojiga ham katta ahamiyat bergan allomadir. U Movarounnahrda uch madrasa
qurdirdi. Bulardan biri Samarqandda (1417-1420), ikkinchisi Buxoroda (1417) va
uchinchisi /ijduvondadir (1433). Hatto Buxorodagi madrasi peshtoqiga hadisdan:
30

«Ilm olish har bir mo’min va muslima uchun farzdir» - deb yozdirib qo’ydi.
Ulug’bek ko’proq buyuk olim, ilm-fan, ma’rifat bo’lgani uchun ham yanada
qadrlidir.
U geometriya, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa
ilmlarini bilgan. Qur’on, hadis va fiqx ilmlaridan ham yaxshi xabardor bo’lgan
allomadir. XV asrda aniq fanlarning, xususan astronomiyaning rivojida
Ulug’bekning xizmatlari beqiyosdir. Uning daholigi bugun ham insoniyatga
xizmat qilmoqda.
Temuriylar davri ma’naviyati va ma’rifati rivoji o’zlarining ongli hayoti va
faoliyatini insonning baxt-saodati, xalqlar osoyishtaligi, obodonlik ishlari, ilm-fan,
adabiyot, san’at rivojiga bag’ishlagan ikki buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy
(1414-1492) va Mir Alisher Navoiylarning (1441-1501) nomi bilan chambarchas
bog’liqdir. Abdurahmon Jomiy O’rta Osiyo xalqlari ma’naviy olamida, diniy
tafakkur sohasida yuksak xizmatlar qilgan mutafakkirlardan biridir.
Abdurahmon Jomiy temuriylar davri dunyoqarashi, mafkurasi bo’lmish
naqshbandiylikni qabul qilgan va uning g’oyalarini targ’ib etgan.
Naqshbanliychilik adolatni, o’z mehnati asosida bunyod etilgan halol luqmani
ma’qullagan, dabdabali hayotni rad etgan, g’irrom yo’llar bilan mol-mulk
to’plashni qoralagan. Bu ta’limot insonparvarlik, rostgo’ylik, halollik,
mehnatsevarlik, ma’naviy poklik, kamtarlik, samimiylik kabi chin insoniy
fazilatlarni ulug’lagan. Uning «Dil ba yoru, dast ba kor» - «Ko’nglim Ollohdayu,
qo’lim mehnatda» degan shiori Jomiy va Navoiy kabi mutafakkirlarni o’ziga jalb
etgan. Shu sababli bu ikki ulug’ siymo naqshbandiylik yo’lini qabul qilganlar va
o’z ijodlarida uning g’oyalarini kuylaganlar.
O’zbek xalqining buyuk farzandi, mutafakkir, davlat arbobi, o’zbek
adabiyoti va tilining asoschisi Alisher Navoiy O’rta Osiyo ma’naviy va ma’rifiy
fikr taraqqiyotida alohida o’rin tutadi. U adabiyot, san’atning turli sohalariga oid
qirqdan ortiq asar yaratdi. «Chor devon», «Xamsa», «Mahbub ul-qulub»,
«Muhokamatul-lug’atayn», «Majolisun-nafis», «Lison ut-tayr» va boshqalar shular
jumlasidandir. Navoiy o’z asarlarida zolim, mustabid, nodon, maishatparast shoh
31

va hukmdorlarni qoralab, ularga qarshi insonparvar, xalqparvar, odil, adolatli
hukmdor obrazini qo’yadi. Navoiy sahovat va muruvattda benazir inson bo’lgan.
O’zining joylardagi er-suvlari, mol-mulklaridan kelgan daromadlarini to’laligicha
xayriya ishlariga sarflagan. Birgina Xirot shahrida o’zining jamg’armasi hisobidan
ko’plab binolar, inshootlar barpo etgan, kabag’al, beva-bechoralarga tekin ovqat
bilan ta’minlagan. Muhtoj kishilarga har yili ikki ming po’stik va kiyim-kechak
tarqatgan. Bundan tashqari kanal qazdirib Mashhad shahriga suv keltirgan.
Navoiyning bundan qariyib 550 yil avval ilgari surgan g’oyalari asrlar osha
ahamiyatini, hayotiyligini yo’qotgani yo’q. Xulosa qilib aytganda, Temuriylar
davri ilm-fan, ma’rifat, ma’naviyat va madaniyati jahon stivilizastiyasi rivojiga
ulkan hissa bo’lib qo’shildi. Bunda sohibqiron Amir Temurning xizmatlari
beqiyos.
Temuriylar davlati, O'rta Osiyo va Sharq davlatlari bilan xalqaro aloqalarga
ham ega bo'lgan bir imperiya edi. Amir Temurning dastlabki hukmronligi davrida
uning imperiyasi kengayib, O'rta Osiyo hududlarida qirg'izlar va turklararo
aloqalarni o'rnatgan. Xitoy, Hindiston, Iroq va boshqa davlatlar bilan diplomatik
munosabatlar olib borilgan edi. Ulug'bekning zamanida esa, Samarkand shahri
ilmiy markaz bo'lib, xalqaro ilmiy va madaniy aloqalar qurilgan.
Sharq davlatlari bilan Temuriylar orasidagi aloqalar, madaniy o'zaro ta'sir,
san'at va ilmiy almashishlar shaharlar o'rtasidagi amaliy aloqalarning o'zini o'z
ichiga olgan tafakkur va fikr-tahlil etib bormoqda. Misol uchun, Amir Temurning
xizmatida faoliyat ko'rsatgan Baysun, Khorazm, Herat, Balkh, Delhi va boshqa
shaharlar, ulardagi medresalarda yuqori darajadagi ilmiy tadqiqotlar olib borilgan.
Sharq va G arbiy Osiyo xalqlarining o'rtasida madaniy, ilmiy va san'atʻ
almashishlar, ko'plab xalqlarning til, adabiyot, musiqa va boshqa sohalarda o'zaro
o'zini o'rganishlari uning imperiyasi boyicha davlatlararo aloqalarni shakllantirgan.
Bu tarixiy davrda xalqaro almashishlar, savdo-sotiq, ilmiy fikr almashishlar, badiiy
ta'sir ko'rsatishlar, uning imperiyasini dunyo medeniyati tarixida katta ahamiyatga
ega qilgan.
32

XULOSA
Amir Temur va Temuriylar davlatining Sharq davlatlari bilan aloqalari bir
nechta sohada hosil bo'lgan almashishlar natijasida chizilgan bir xulosadir:
Siyosiy Aloqa: Temuriylar davlati katta sanoat, madaniy va ilmiy
rivojlantirishni o'z ichiga olgan, va bu rivojlanishlar xalqaro miqyosda tan olindi.
Amir Temurning imperiyasi O'rta Osiyo va Sharq davlatlarini birlashtirib, biror xil
siyosiy va diplomatik munosabatlarni o'rnatdi.
Ilmiy Rivojlanish: Temuriylar davlati, Husayn Bayqara dori, Ali-Shir Nava'i,
Ulug'bek va boshqa o'limlar va ilmuhiti olimlar tarafdagi ilmiy yuksak natijalarni
olishadi. Ulug'bekning Samarkandda o'tkazgan hisorlari, matematika, astronomiya
va boshqa ilmiy sohalar bo'yicha tadqiqotlari, davlatning xalqaro darajadagi ilmiy
hamkorliklarini rivojlantirdi.
Madaniy Aloqa: Temuriylar davlati, amaliy san'at, arxitektura, musiqa,
adabiyot, va boshqa madaniy sohalar bo'yicha hamkorliklar tuzdi. Temuriylarning
hokimiyati davrida Samarkand, Buhoro va Xiva qishloqlari madaniy markazlar
sifatida yuqori tanqidi topdi.Dinamik Sotish-Sotib Olish: Temuriylar davlati
sotish-sotib olish sohasida katta taraqqiyot qilgan. Sotish-sotib olish va uning
muomalasi sharq va g arbiy hududlarda rivojlanib, xalqaro savdo munosabatlariniʻ
o'z ichiga olgan.
Shu jumladan, Amir Temur va Temuriylar davlati, ularning hokimiyati
davrida, O'rta Osiyo va Sharq davlatlari bilan keng doiradagi diplomatiya, ilm-fan
va madaniy aloqalarni rivojlantirganlar va dunyo tarixida ularning ahamiyatli davri
sifatida tanildi. Amir Temurning mag'lub ellarning ma`naviyatiga daxl
qilmaganligi, aksincha, ularga ravnaq berganligi, shu jumladan, o'z millati va
Vatani kamoloti uchun sidqidil xizmat qilganligi, qadami yetgan joylarni bir tug'
ostida birlashtirganligi va oqibatda kuchli, mustahkam davlat barpo etgani "Temur
tuzuklari"da bobomiz tomonidan qayd etilgan va hayot tomonidan tasdiqlangan
tarixiy faktlar orqali ko'rsatiladi. Sohibqiron Amir Temurning hayoti va faoliyatini,
u qoldirgan boy ma`naviy meros va qadriyatni o'z davridan ajratgan holda o'rganib
bo'lmaydi. Shuning uchun ham muallif, birinchi navbatda, o'sha davrning tarixiy
34

muhiti, Amir Temurning xalq ozodlik harakatiga yetakchilik qilishidan boshlab, to
Turon taxtini egallashi yo'lida olib borgan kurashlari, mamlakatni obod etishga
doir azmu shijoatlari, davlatni boshqarish borasida joriy etgan qonun-qoidalari,
fuqaro va raiyatga, mag'lub etilgan o'zga yurt hukmdorlari va ularning aholisiga
bo'lgan adolatli munosabatlari, aybini tan olib kelganlarga nisbatan kechirimlilik
kabi buyuk fazilatlarini o'z davrida bu haqda yozilgan nodir asarlar asosida
ko'rsatib beradi. Vatan va xalq oldidagi burchni nihoyatda teran anglab ish tutgan
Amir Temur dahosi beqiyos. Uning amri bilan bunyod etilgan yo'l va ko'priklar,
qasrlar, bog'lar, muhtasham me`moriy obidalar, ko'rkam masjidlarning xalq
ma`naviyatini yuksaltirishdagi ahamiyati ham benihoyadir. Shu ma`noda ulug'
bobokalonimiz tarixining barcha jihatlarini to'kis o'rganish va uning vasiyatlariga
amal qilishda hikmat ko'p. Zotan, Amir Temur bobomiz tarixi, Vatanimizning olti
asrlik muhtasham tarixi tiklanishi hamdir. Xulosa qilib aytganda, «Temur
tuzuklari»da Amir Temurga xos bo‘lgan muhim fazilatlar, davlatni idora qilish
usuli bilan yaqindan tanishish mumkin, desak xato bo‘lmaydi. Jumladan, unda
«Menga yomonliklar qilib, boshim uzra shamshir ko‘tarib, ishimga ko‘p ziyon
yetkazganlarni ham iltijo bilan tavba-tazarru qilib kelgach, hurmatlab yomon
qilmishlarini xotiramdan o‘chirdim», — deganligining o‘zi fikrimizning yorqin
isbotidir. Ushbu asarda, bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Qisqa qilib
aytganda, Amir Temur sharqona demokratiyaga, qonunga, urf-odatlarga
asoslangan buyuk davlat barpo qilib, tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Mustaqillik
in’om etgan eng ulug‘ ne’matlardan biri — bu, xalqimizning o‘zligini bilish, o‘z
tarixini emin-erkin o‘rganish huquqi bo‘ldi. Qadriyatlarimizni tiklash,
merosimizga xolis munosabatni qaror toptirish, aziz allomalar nomini sharaflash,
ularga bugungi avlodning yuksak hurmat-e’tiborini bajo keltirish istiqlol yillarida
amalga oshirilgan behad ulkan savobli ishlar sirasidandir. O‘tgan qisqa davr
mobaynida bobokalonimiz buyuk Sohibqiron Amir Temur hazratlarining tabarruk
nomi, hayoti va mislsiz jasoratlarga to‘la faoliyati xalqimiz ma’naviy dunyosining
ajralmas qismiga aylanib ulgurgani shundan bir dalolat. Xulosa qilib aytganda,
«Temur tuzuklari»da Amir Temurga xos bo‘lgan muhim fazilatlar, davlatni idora
35

qilish usuli bilan yaqindan tanishish mumkin, desak xato bo‘lmaydi. Jumladan,
unda «Menga yomonliklar qilib, boshim uzra shamshir ko‘tarib, ishimga ko‘p
ziyon yetkazganlarni ham iltijo bilan tavba-tazarru qilib kelgach, hurmatlab
yomon qilmishlarini xotiramdan o‘chirdim», — deganligining o‘zi fikrimizning
yorqin isbotidir. Ushbu asarda, bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Zero,
bugungi kunda milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirishda «Temur tuzuklari» muhim
nazariy manbalardan biri sifatida katta ahamiyatga egadir. Qisqa qilib aytganda,
Amir Temur sharqona demokratiyaga, qonunga, urf-odatlarga asoslangan buyuk
davlat barpo qilib, tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Uning e’tiqodiga ko‘ra, davlat
davlatligini, din esa dinligini qilishi kerak. Bu g‘oya bugungi zamonda ham o‘z
ahamiyatini zarracha yo‘qotgani yo‘q. Xuddi shu tufayli Amir Temur davrida
Islom dini ravnaq topdi, yuksaldi. Shu bilan birga, xalq dunyoqarashi, tafakkur
tarzi ham ancha rivojlandi. Aholi va davlat o‘rtasidagi munosabatlar o‘ziga xos
tarzda mutanosib tus oldi. Xulosa o‘rnida aytganda, Amir Temur nafaqat buyuk
davlat arbobi, tajribali diplomat va mahoratli sarkarda, shu bilan birga betakror
bunyodkor, tashkilotchi, ilm-fan, san’at, hunarmandchilik va savdo-sotiq
rahnamosi hamdir.
36

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Xalq ta’limi. – Toshkent, 3-son 2007 yil 11-bet
2. R.X. Muttazayeva. O’zbekiston tarixi. – toshkent, 2003 yil
3. A.Sagdullayev. B.Aminov, U.Mavlonov, N.Norqulov. O’zbekiston tarixi:
Davlat va jamiyat taraqqiyyoti. – Toshkent, 2000 yil, 32-133 betlar
4. Temur tuzuklari. – Toshkent, 1991 yil
5. O’zbekiston milliy inseklopediyasi. – Toshkent, 2005 yil
Raxbariy adabiyotlar
1. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq
Mirziyoyev Sh.M. – Toshkent.: O‘zbekiston, 2016.
2. Karimov I.A. Asosiy maqsadimiz – yurtimizda erkin va obod,
farovon hayot barpo etish yo’lini qat`iyat bi¬lan davom ettirishdir. Xalq so’zi.
2007 yil 8 dekabr.
3. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har birʼ
rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar
ʼ
Mirziyoyev Sh.M. - Toshkent.: O‘zbekiston, 2017.
4. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.
Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning
2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi
uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. Mirziyoyev Sh.M. - Toshkent.:
„O‘zbekiston“, 2017.
37

Qo’shimcha adabiyotlar
1. Ishoqov M. So’g’diyona tarix chorrahasida. T.: Fan, 1990.
2. Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
3. Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
4. Istoriya O’zbekistana. T. III (XVI-pervaya polovina XIX veka).
Kollektiv avtorov. T., Fan, 1993.
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., O’zbekiston, 1992.
6. O’zbekiston tarixi. I-qism. A. Sagdullayev, B. Eshov tahriri ostida. T.,
Universitet, 1999. II-nashri.
7. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T. 1-2. T., O’zMU nashriyoti,
2000-2001.
8. O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
9. O`zbеkiston Milliy Ensiklopеdiyasi. 13-jildlik.T.,«O`zME»,2000-
2006
38

AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVLATINING SHARQ DAVLATLARI BILAN ALOQALARI

Sotib olish