Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 241.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

10 Sotish

Amir Temur va Temuriylar davrida gʻarb bilan munosabati

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI ʻ O ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI ʻ TARIX YO‘NALISHI “Tarix” fanidan KURS ISHI Mavzu: Amir Temur va Temuriylar davrida g arb bilan munosabati ʻ Bajardi: ________________ Ilmiy raxbar: ________________ Toshkent – 2024 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB. AMIR TEMUR DAVLATINING TASHQI SIYOSATI VA DIPLOMATIYASI……………………………………………………….…….…5 1.1. Amir Temur davlati diplomatik yozishmalarining davlatchilikdagi o‘rni….…5 1.2. Temuriylarning g arb davlatlari bilan siyosiy diplomatik ʻ munosabatlari………………………………………………………………….. ….12 II BOB. XIV-XV ASRLARDA TEMURIYLARNING YEVROPA DAVLATLARI BILAN DIPLOMATIK ALOQALARI……………………...17 2.1. XIV-XV asr Temuriylar saltanati tashqi diplomatik aloqalari tarixida sulton Mironshoh va Ulug bekning tutgan o rni va roli…….. ʻ ʻ …………………………...17 2.2.Temur davlati tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari……………………. ….25 XULOSA ………………………………………………………………………….3 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………..33 2 KIRISH Kurs ishining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda yangi O‘zbekiston Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati va erkinliklarini ta'minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt, xalqningʻ porloq kelajagining kafolati bo‘lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e'tibor qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko‘p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o‘zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma'naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. "Milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim". Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O‘zbekiston davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi "Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to‘la tasavvurga ega bo lishi, ʻ katta ma'naviyat olib ketishi zarur" 1 . Tadqiqot obyekti. Temuriylar davri diplomatik munosabatlarning rivojlanishi va G arb davlatlari bilan munosabatlari. ʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b. 3 Tadqiqot maqsadi. Amir Temur va temuriylarning diplomatik munosabatlari va elchilik natijasida Yevropa davlatlari bilan munosabatlarning yo lga qo yilishi hisoblanadi.ʻ ʻ Tadqiqot vazifalari. - Amir Temur davri diplomatik munosabatining o rganilishi, ʻ - Amir Temur va Temuriylarning Yevropa davlatlari bilan olib borgan elchilik munosabatlari, - Amir Temur davrida qurilgan karvonsaroylar, - Temuriylar davri g arb davlatlari diplomatik munosabatlari, ʻ - Ulug bek tomonidan diplomatik munosabatlar tariximizda tutgan o rni va ʻ ʻ ro li, ʻ - Temuriylarning xalqaro maydondagi o rni, ʻ Tadqiqot predmeti. Amir Temur va Temuriylarning diplomatik aloqalari, elchilik munosabatlarining yo lga qo yilishi, g arb davlatlari bilan munosabatda ʻ ʻ ʻ Mironshohning faoliyati. Tadqiqot mavzusi yangiligi. Amir Temur va Temuriylar diplomatik munosabati namunalarini o rganish orqali quydagi yangiliklar o rganildi; ʻ ʻ Amir Temur davrida elchilik munosabatlarining keng olib borilganligi natijasida rivojlangan iqtisodiyotning ahamiyati hisoblanadi. Temuriylar davri elchilik munosabatlarining o ziga xos yangi tizimni va ʻ ipak yo lining xavfsizlikini ta minlashi. ʻ ʼ Temuriylar davrining g arb davlatlari bilan munosabatida keng miqyosda ʻ tavar pul munosabatining rivojlanishi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Amir Temur va Temuriyler tarixini o rganishda ilmiy asarlarning o rni katta hisoblanadi jumladan, ʻ ʻ B.Ahmedov 2 , A.Ziyo 3 , Sh.Karimov, R.Shamsutdinov 4 , G.A.Hidoyatov 5 . 2 Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 341-b 3 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 4 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 213-b 5 Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 4 A.Muhammadjonov 6 , B.Ahmedov 7 kabi ilmiy asarlar beqiyosdir. A.Ziyo “O‘zbek davlatchiligi tarixi” asarida Temuriylar davri elchilik aloqalari va davlatning diplamatiyasi haqida ko plab ilmin ma lumotlar berilgan.ʻ ʼ B.Ahmedov “O‘zbekiston tarixi manbalari” asarida Amir Temur davri va uning davrida keng miqyosda diplamatik munosabatlarning olib borilishi ularning tariximizda tutgan o rni haqida keng ma lumotlar keltirilgan. ʻ ʼ Sh.Karimov, R.Shamsutdinov “Vatan tarixi” asarida ham Temuriylarning elchilik aloqalari, Mironshoh, Ulug bek davrlarida olib borilgan diplamatik ʻ munosabatlar haqida ko plab ma lumotlar olishimiz mumkin. ʻ ʼ Tadqiqotning usullari. tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o‘zbek davlatchiligi tarixini, xususan, Temuriylar davridagi g arb davlatlari bilan o zaro elchilik munosabatlari haqida ʻ ʻ keng fikr yuritiladi. Temuriylardan Ulug bek davrida diplamatik munosabatlar, ʻ Amir Temur faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o‘rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalar. O zbekiston ʻ tarixining tegishli bo‘limlarini yozishda, shuningdek, O zbekiston tarixi va ʻ Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo‘yicha oliy o‘quv yurtlari va umumta'lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o‘quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi. 6 Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 7 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 215-b 5 I BOB. AMIR TEMUR DAVLATINING TASHQI SIYOSATI VA DIPLOMATIYASI 1.1. Amir Temur davlati diplomatik yozishmalarining davlatchilikdagi o‘rni. Mavzuni tadqiq etish asnosida XIV asr oxiri va XV asrning boshlarida halqaro munosabatlar, har bir davlat rahbarining o‘ziga xos diplomatik salohiyati va strategiyasi mavjudligi, bu aloqalarda Amir Temur kuchli taktikalar qo‘llagani, ushbu omillar saltanatning xalqaro maydonda obro‘ qozonishiga xizmat qilganligini tushunib yetish mumkin. Bu davrda Amir Temur Turkiya bilan bilan bo‘lajak to‘qnashuvda Trapezund (Turkiya, hoz.Trabzon sh.) va Konstantinopolning harbiy kemalaridan foydalanish maqsadida Genuya va Venetsiyaga sovg‘a-salomlar hamda maktublar bilan elchilar yuborgan. Ispaniya elchisi Klavixoning kundalik daftaridagi ma’lumotlariga qaraganda, o‘zaro yordam masalasida Amir Temur Konstantinopol noibi Ionn VII Paleolog bilan ham yozishmalar olib borgan. Amir Temurning 1402-yil 15-may kuni Ionn VII Paleolog nomiga yo‘llangan xatining mazmuniga qaraganda, Konstantinopol noibi va Genuyaning Peradagi hokimi Boyazidga qarshi kurashda Amir Temurga xizmat qilish, xatto unga “odamlar va har qaysisi 20 ta dan 40 ta harbiy kema bilan” yordam berish majburiyatini o‘z zimmasiga oladilar1. Bu davrda Amir Temur Fransiya qiroli Karl VI (1360–1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399 –1413), Kastiliya va Leon qiroli Genrix III (1390-1407) lar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, yozishmalar olib borgan. Bu davlatlar orasida, ayniqsa Fransiya, Vizantiya imperiyasi taqdiriga befarq qaray olmas edi. Shu boisdan Fransiya fuqarolari hisoblangan genuyaliklarning yer va mulklarini, ayniqsa Galatadagi mustamlakalarini himoya qilish uchun Karl VI o‘z navbatida Amir Temurdan madad kutar va u bilan diplomatik aloqalar o‘rnatishga intilar edi. Amir Temur va Karl VI diplomatik yozishmalarida qayd etilishicha, Sohibqiron qirolni jiddiy qo‘llab-quvvatlaydi. Shunday qilib, Amir Temurning Kichik Osiyo va G‘arbiy Yevropa davlatlari bilan olib borgan dastlabki diplomatik yozishmalari va elchilik aloqalari uning G‘arbda – Turkiya ustiga yurishi munosabati bilan 6 boshlanib, ulardan asosan Sulton Boyazidga qarshi birgalikda kurashish rejalari ko‘zda tutiladi. Biroq Anqara yaqinida turklarning 160 minglik qo‘shini ustidan qozonilgan buyuk g‘alabadan so‘ng Amir Temurning G‘arbiy Yevropa davlatlari bilan aloqalarining mazmuni tubdan o‘zgaradi. Endilikda u ular bilan do‘stona munosabatlarni mustahkamlash va o‘zaro savdo-sotiq aloqalarini yo‘lga qo‘yish kabi masalalarga ahamiyat qaratadi. Vizantiya imperatoridan boj olib, uni bevosita bo‘ysundirish bilan kifoyalangan Amir Temur 1402-yilning yozida Fransiya va Angliyaga maxsus elchilar orqali Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar yo‘llaydi. Elchilar Parijga 1403-yilning may oyida yetib boradilar. Elchilar ikki mamlakatning savdogarlari uchun erkin savdo munosabatlari olib borilishini ta’minlash va agar qirol hamda gertsoglar rozi bo‘lsalar, bu erkin savdoni tegishli bitim yoki shartnoma bilan mustahkamlashni taklif etadilar. SHuning uchun ham Amir Temur 1402-yilning 1-avgustida Fransiya qiroli Karl VI ga yo‘llagan maktubida bu haqida quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: “Bundan keyin sizning (odamlaringiz) bizning yerlarimizga va bizning (kishilarimiz) sizning o‘lkangizga o‘tgan ajdodlarimiz davridagidek, borib-kelib tursalar, sizning va bizning nomimizni hamma joyda olqishlab tursalar, mamlakatimiz savdogarlari uchun qoyda keltirishsa, ko‘p xursand bo‘lar edik. Shuni aytish kerakki, endilikda bizning yurtimizda savdogarlaringizning xavfsizligi ta’minlanadi” 8 . Fransiya qiroli Karl VI 1403-yilning 15-iyunida Amir Temurga yo‘llagan javob maktubidan ma’lum bo‘lishicha, Amir Temur takliflari Fransiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan. Xuddi shu davrda u buyuk g‘arbiy viloyatlar hokimi Mironshoh (1366-1408) bilan Angliya qiroli Genrix IV o‘rtasida olib borilgan diplomatik yozishmalarda ayniqsa faol qatnashadi. 1393-yilda SHimoliy Eron, Iroq, Tabriz va Sultoniyani o‘z ichiga olgan xulagular tasarrufidagi mulklarga hokim qilib tayinlangan Mironshoh Amir Temurning keksayib qolgan davrida G‘arbiy Yevropa hukmdorlarining diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etadi. Bu davrda u Yevropa davlatlari bilan o‘zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida 8 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 7 xristian ruhoniylariga xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizligini ta’minlash borasida chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shu sababli G‘arbda Mironshoh tez orada “katolik dinining homiysi” sifatida shuhrat topadi. Amir Temur, Mironshoh va Genrix IV larning o‘zaro diplomatik yozishmalaridan ma’lum bo‘lishicha, Angliya bilan elchilik aloqalarini o‘rnatib, savdo-sotiqni jonlantirish yo‘lida olib borilgan harakatlarda, ayniqsa Mironshohning tashabbusi katta bo‘lgan. Bu tabiiy hol bo‘lib, Amir Temur saltanatining G‘arbiy davlatlar bilan olib borgan aloqalari – xoh u elchilar qatnovi, xoh savdo karvonlari bo‘lmasin, dastavval Mironshohning tasarrufidagi o‘lkalar orqali o‘tar edi. Bundan eng avvalo ushbu viloyatning noibi manfaatdor edi 9 . Amir Temur Osiyo va Yevropa mamlakatlari hukmdorlariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga alohida e’tibor berdi. Markaziy Osiyo orqali o‘tadigan Buyuk ipak yo‘lida karvonlarning, yo‘lovchilarning xavfsizligini ta’minladi. Misr Arab Respublikasi arab olamining ajralmas qismidir. Markaziy Osiyo davlatlari va arab olami musulmon sivilizatsiyasiga aloqador bo‘lib, ularning qadimiy madaniy birliklari mavjud. Sohibqiron Amir Temur va Misr sultonlari Barquq (1382-1399) va Nosir Faraj (1399-1412) hamda ularning suriya noiblari bilan 20 martadan ortiq elchilar ayirboshlagan va xat yozishgan. Amir Temur boshlagan aloqalar temuriylar davrida ham davom etgan. XIV asr oxiri XV asrda yashab ijod etgan Ibn Xaldun, Ibn Do‘qmoq, Ibn al- Frot, al-Maqriziy, al-Asqoloniy, al-Ayniy, Ibn Arabshoh, as-Suyutiy kabi Misr tarixchilari asarlarida Amir Temurga tegishli ma’lumotlar ko‘plab uchraydi. Ularning zamonasida eng yirik mutafakkir deb e’tirof etilgan Ibn Xaldun (1332- 1406) Amir Temur bilan bir necha bora uchrashgan. U sohibqiron haqida “ Vatanparvarlik bobida yer yuzidagi hech qaysi hokim, na Xusrav, na Yuliy Sezar, na Iskandar van a Buxtanasar (Valtasar) unga teng kelolmaydi ”, deb yozgan. Sohibqironning Yaqin Sharq mamlakatlariga qilgan yurishlari va Amir 9 Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 341-b 8 Temurga uyishtirilgan ittifoqqa to‘xtalib o‘tsak: Sohibqiron Amir Temurning 1393-1394-yillarda Kichik Osiyoda Usmoniylar, Qaysari-Sevas hududlarida Qozi Burhoniddin Ahmad hamda usmoniylarga tobe bo‘lgan Qaraman o‘g‘illari bekligi va Misrda Barquq hukm surgan davrda Arab Iroq hududlariga yurish qilgani ma’lum. Amir Temurning Kichik Osiyo va Misrliklar sultonligi qal’a va shaharlari yaqiniga kelishi qo‘shni davlatlarni qattiq havotirga soladi. Arab va Turk manbalarida yozilishicha, bu katta siyosiy xatarni yo‘qotish uchun Sevas va Qohirada jiddiy harakatlar boshlanadi. Shom shaharlarining hokimlari Qohiraga yo‘llagan maktublarida xalq tahlika ichida qolgani aytilib, shoshilinch yordam so‘ralgan. Vaziyat qaltisligini anglagan Barquq ham mashvarat o‘tkazadi. Amir Temur mazkur hududlarda harbiy harakatlar boshlar ekan, diplomatik tashabbuslarni ham unutmadi. Bag‘dodni olgach, shimolga yurib, Tekritga kelganida Al-Jazoira hukmdorlari bilan Mutahhartin, Qaraman o‘g‘li Aloviddin, Dulqodirali Suli, Qoraquyunli va Oqquyunlilarning beklariga, shuningdek, Qozi Burxoniddin Ahmadga maktublar yo‘llab, itoat etishlarini so‘raydi. Misr mamlakatlar sultoni Barquqqa ham elchilar hay’ati yuboriladi. Mana shunday siyosiy vaziyatda Qozi Burxoniddinning faol harakati va tashabbusi bilan mintaqada Amir Temurga qarshi kuchlar birlasha boshladi. Misr sultoni ham bu harakatga qo‘shildi. Bu harakatlardan zimdan xabardor bo‘lgan Amir Temur mazkur ittifoqni parchalab tashlash uchun qat’iy harakatga o‘tadi. U bilan bu yo‘lda asosiy raqib sifatida dastlab Qozi Burxoniddin Ahmadni ko‘radi. Sohibqiron 1394-yilning yoz oylarida unga maktub yo‘llab, o‘z elchisi Qutlug‘shohning qaytarilishini talab qiladi. Mintaqaviy ittifoqqa orqa qilgan Qozi Burxoniddin bu odil taklifni rad etadi. Amir Temur bu qat’iy javobdan keyin Kichik Osiyo ichkarisiga yurish boshlaydi va Sharqiy Anatoliyaning kuchli qal’alaridan Arjinni zabt etib, Sevasga qarab harakat qiladi. Amir Temur mintaqaga ikkinchi marta kelishi bilanoq o‘ziga qarshi harakat 9 qilayotgan kuchlarni bartaraf etishga kirishdi. Birinchi bo‘lib, Qozi Burxoniddin bilan Qoraquyunlilarga zarba berdi. Manfaatdor tomonlar qanchalik urunmasin mintaqiy mudofaa ittifoqining faoliyati uzoqqa bormadi. Uning tarqalib ketishiga eng avvalo, To‘xtamishxonning mag‘lubiyati sabab bo‘ladi. Endi Kichik Osiyo va Shomda Sohibqiron kuchlariga qarshi tura oladigan hech qanday to‘siq qolmagan edi. Xulosa qilib aytish mumkinki, Sohibqiron Amir Temur nafaqat buyuk harbiy sarkarda va lashkarboshi, ayni zamonda davlat arbobi va mohir diplomat edi. U o‘z imperiyasida maxsus diplomatic korpus joriy etgan bo‘lib, bu xizmat har tomonlama yetuk, bir necha tillarni o‘zlashtirgan kishilardan iborat bo‘lgan. Amir Temurning shaxsan o‘zi qo‘l ostidagilarni xalq tomonidan tan olib kelinayotgan diplomatik tamoyil- “ Elchiga o‘lim yo‘q” tamoyilini buzmaslikka qat’iy nazorat joriy etgan. Sohibqironning 1393-1398- yillar davomida Yaqin Sharq mintaqasiga qilgan yurishlari davomida mintaqadagi mamlakatlarning amir va sultonlariga o‘z fikr va maqsadlarini to‘g‘ri yetkazish uchun dastlab diplomatiyaga tayangan. Avvalo Amir Temurning insonparvarligi, mard, jasur, tashabbuskor, strateg, tadbirkorligi va ahloqiy fazilatlari uning kuchli shaxs bo‘lganligi kelgusidagi yutuqlariga asos bo‘lib xizmat qilgan. Uning diplomatiyasida bugun ko‘tarilayotgan yagona makon barpo etish va integratsiyani kuchaytirish maqsadlari mavjud bo‘lgan.Amir Temurning qat’iyati, tirishqoqligi, maqsadga intiluvchanligi va imkoniyatdan maksimal foydalanganligi, tezkorligi, diplomatik yutuqlarining muhim omillaridan hisoblanadi. Muzokaralar orqali nizolarni bartaraf etish Amir Temur diplomatiyasining muhim yutug‘i bo‘lib, uning strategiyasi diplomatiyasini kuchaytirishga xizmat qildi. Sohibqiron o‘z davrining boshqa hukmdorlaridan farqli ravishda maslahat va kengashga asoslanib, diplomatik asoslarni kuchaytirgan 10 . U nizoli masalalarda vaqtni cho‘zib, diplomatiya yo‘lini tutgan va raqibining to‘g‘ri xulosaga kelishiga imkon bergan. Amir Temur kechiruvchan diplomat bo‘lib, pastkashlikka qarshi saxiylik, sabr-toqat, kechiruvchanlik va bag‘rikenglik 10 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 10 yo‘lini tutgan. Har qanday sharoitda ham uning diplomatiyasida yutqizishsiz va talofatsiz maqsadga erishish bosh g‘oya bo‘lgan. Amir Temur vaziyatlarga qarab diplomatiyaning nasihat, ogohlantirish, qo‘rqitish va ovoza tarqatish kabi usullaridan foydalangan. U raqiblarining zaifliklaridan ustalik bilan foydalangan va g‘alabalarga diplomatiyada qo‘llagan to‘g‘ri tadbirlari orqali erishgan. Amir Temur saltanatida elchi tanlash masalasiga alohida e’tibor berilib ularga yurt ramzi qaralgan. Shunga monand saroydagi diplomatiya kor’usi mukammal tuzilgan bo‘lib, u muntazam ravishda faoliyat yuritgan. Diplomatik munosabatlar shaxsan Amir Temur nomidan olib borilgan. Xulosa qilib aytish mumkinki, Sohibqiron Amir Temur nafaqat buyuk harbiy sarkarda va lashkarboshi, ayni zamonda davlat arbobi va mohir diplomat edi. U o‘z imperiyasida maxsus diplomatik korpus joriy etgan bo‘lib, bu xizmat har tomonlama yetuk, bir necha tillarni o‘zlashtirgan kishilardan iborat bo‘lgan. Amir Temurning shaxsan o‘zi qo‘l ostidagilarni xalq tomonidan tan olib kelinayotgan diplomatik tamoyil- “ Elchiga o‘lim yo‘q” tamoyilini buzmaslikka qat’iy nazorat joriy etgan. Sohibqironning 1393-1398- yillar davomida Yaqin Sharq mintaqasiga qilgan yurishlari davomida mintaqadagi mamlakatlarning amir va sultonlariga o‘z fikr va maqsadlarini to‘g‘ri yetkazish uchun dastlab diplomatiyaga tayangan. Shunisi e’tiborliki, xalqaro uchrashuvlar, rasmiy marosimlar aniq va san’atkorona ishlab chiqilgan qoidalar asosida olib borilgan. Bu qoidalarning yuksak me’moriy-badiiy yechim, etika, estetika yutuqlari bilan boyitilganligi ham davlatning obro‘ e’tibor qozonishida muhim rol o‘ynagan. Amir Temur davlati diplomatik yozishmalarining davlatchilikdagi o‘rni xususida shularni aytish mumkinki, sho‘rolar davrida Amir Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari I.I. Umnyakov tomonidan o‘rganilgan, ammo bu diplomatik aloqalarda Sohibqironning tutgan o‘rni va roli, halqaro munosabatlarni muvofiqlashtirishdagi faoliyati tahlil etilmagan 11 . Davlatimizning mustaqillikka erishuvi tom ma’noda Amir Temur davrida bitilgan yozishma-maktublarning tadqiq etilishiga katta imkoniyat yaratdi. 11 Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 341-b 11 Jumladan, di’lomatik yozishmalar tarixi tadqiqotchilar tomonidan xolisona o‘rganila boshlandi. Jumladan, Amir Temurning 660 yillik yubileyi munosabati bilan matbuot sahifalarida diplomatik yozishmalarga doir tadqiqotlar e’lon qilindi1. Maktublar mazmuni xalqaro munosabatlarning rivoji va nizolarning sabablari, shuningdek, munosabatlarda kim diplomatiya normalariga amal qilgani yoki unga xilof ish tutganini haqida atroflicha bilishimizda bizga yordam beradi. Turli davlatlar bilan olib borgan yozishmalarida Amir Temur yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro yordam, iqtisodiy hamkorlik g‘oyalarini targ‘ib qilish bilan birga o‘zining amalga oshirishi lozim bo‘lgan geostrategik maqsad va vazifalarini amalga oshirishni istagan 12 . Yozishmalar Amir Temur o‘z davridagi boshqa musulmon hukmdorlardan farqli o‘laroq g‘ayridin qirollarga nisbatan do‘stona munosabatda bo‘lgani va ularni istiqbolli hamkor sifatida qabul qilganiga shohidlik beradi. Yevropa davlatlari bilan aloqalarda tez-tez elchilar almashinib turishi va ular orqali do‘stlikning mustahkamlanishi hamda har ikki mamlakat taraqqiyotiga katta hissa qo‘shuvchi savdogarlar, tadbirkorlar toifasiga katta imkoniyatlar yaratilishi tomonlar o‘rtasida kelgusida do‘stlik aloqalari rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Amir Temur tarixda ilk marotaba musulmon sharqidan nasroniy g‘arbga do‘stona va hamkorlik yo‘lida qo‘l uzatgan, mashriqu mag‘rib o‘rtasidagi g‘ovlarni olib tashlashga intilgan jahongir sifatida tarixga kirgan. Maktublar mazmuni Amir Temur tomonidan savdogarlarga katta imkon yaratish, bu orqali mamlakat va xalqning iqtisodiy ahvolini yaxshilash maqsadlari sharq va g‘arb o‘rtasida birinchi marta rasmiy masala sifatida hal etishga intilganini ko‘rsatadi. Shuningdek, o‘zaro yozishmalardan Amir Temurning xalqaro munosabatlarda sulh, tinchlik va hamkorlik tarafdori bo‘lganini anglash mumkin. 12 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 213-b 12 1.2. Temuriylarning g arb davlatlari bilan siyosiy diplomatik munosabatlariʻ Amir Temur — buyuk davlat asoschisi. U Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qo ltig iga qadar g oyat katta ʻ ʻ ʻ hududni qamrab olgan markazlashgan ulkan saltanatga asos soldi. Amir Temur 1402-yil yozida Fransiya va Angliyaga maxsus elchilar orqali Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar yo`llaydi. Elchilar Parijga 1403-yil may oyida yetib boradilar. Elchilar ikki mamlakatning savdogarlari uchun erkin savdo munosabatlari olib borilishini ta'minlash va agar qirol hamda gersoglar rozi bo`lsalar, bu erkin savdoni tegishli bitim yoki shartnoma bilan mustahkamlashni taklif etadi. Shuning uchun ham Sohibqiron Amir Temur Fransiya qiroli Karl VI ga yo`llagan maktubida bu haqda quyidagilarni alohida ta'kidlaydi: "Bundan keyin sizning (odamlaringiz) bizning yerlarimizga va bizning (kishilarimiz) sizning o`lkangizga o`tgan ajdodlarimiz davridagidek borib-kelib tursalar, sizning va bizning nomimizni hamma joyda olqishlab tursalar, mamlakatimiz savdogarlari uchun foyda keltirishsa, ko`p xursand bo`lar edik. Shuni aytish kerakki, endilikda bizning yurtimizda savdogarlaringizning xavfsizligi ta'minlanadi. Fransiya qiroli Karl VI 1403-yil 15-iyunida Amir Temurga yo`llagan javob maktubidan ma'lum bo`lishicha, Amir Temur takliflari Fransiya tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilingan. Xuddi shu davrda Amir Temurning Angliya qiroli Genrix IV bilan olib borilgan diplomatik munosabatlarida g`arbiy viloyatlar hokimi Mironshoh faol qatnashdi. Shimoliy Eron, Iroq, Tabriz va Sultoniyani o`z ichiga olgan mulklar hokimi Mironshoh Amir Temurning keksayib qolgan davrida G`arbiy Yevropa hukmdorlarining diqqat-e'tiborini o`ziga jalb etadi. Bu davrda u Yevropa davlatlari bilan o`zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida xristian ruhoniylariga xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizligini ta'minlash borasida chora- tadbirlarni amalga oshirdi. Shu sababli G`arbda Mironshoh tez orada katolik dinining homiysi sifatida shuhrat qozondi. Bundan tashqari Amir Temur davlatiga Kichik Osiyo, Suriya, Misr va shim.-g arbda Quyi Volga, Don buylari; shim.- ʻ sharqda Balxash ko li va Ili daryosigacha; jan.-sharqda esa Shim. Hindistongacha ʻ bulgan mamlakatlar buysundirildi. Amir Temur. davlatni aql-zakovot va huquqiy 13 asos bilan idora etgan. Uning "... davlat ishlarining to qqiz ulushini kengash, tadbirʻ va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim", degan so zlari ʻ buning yorqin dalilidir. Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyosdir. Tarix bu qo hna dunyoda o tgan ko p jahongirlarni biladi. Ularning ʻ ʻ ʻ aksariyati faqat buzgan. Amir Temurning ulardan farqi shundaki, u umr buyi bunyodkorlik bilan mashg ul bulgan. Uning "Qay bir joydan bir gisht olsam, ʻ o rniga un g isht qo ydirdim, bir daraxt kestirsam, o rniga unta kuchat ektirdim" ʻ ʻ ʻ ʻ degan so zlari buning yorqin isbotidir. Amir Temurga har bir zafarli voqea va ʻ sevinchli hodisani muhtasham me morlik obidasi barpo etish bilan nishonlash odat ʼ bo lgan. Shu maqsadda Hindiston, Sheroz, Isfahon va Damashqning mashhur ʻ ustahunarmandlari mamlakatda hashamdor imoratu inshootlar bino qilganlar. Amir Temur zabt etgan mamlakatlarning bir qator shaharlari (Bag dod, Darband, ʻ Baylaqon) ni qayta tikladi. Amir Temur Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Bag dodda Madrasa, Turkistonda mashhur shayx Ahmad Yassaviy qabri ustiga ʻ maqbara qurdirgan bo lsada, lekin asosiy e tiborini ona shahri Kesh va poytaxti ʻ ʼ Samarqandga qaratdi. Keshda otasining qabri ustiga maqbara, o g li Jahongirga ʻ ʻ maqbara bilan masjid qurdirdi. Amir Temur hukmronligining ilk davrida Kesh shahrini poytaxtga aylantirish niyatida bo lib, uning obodonchiligiga katta ʻ ahamiyat berdi, bu yerda mashhur Oqsaroy qad ko tardi. Amir Temur Keshni ʻ Movarounnahrning madaniy markaziga aylantirishga harakat qildi. Shu boisdan bu shahar "Qubbat ul-ilm val-adab" unvoniga ega bo ldi. Saltanat poytaxti Samarqand ʻ Amir Temur davrida ayniqsa gullab yashnadi. Shaharda Isfahon, Sheroz, Halab, Xorazm, Buxoro, Qarshi va Kesh shaharlarining me moru binokorlari qo li bilan ʼ ʻ saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar quriladi. Shahar tashqarisida esa bog - ʻ rog lar va bo stonlar barpo etiladi (qarang Amir Temur bog lari). Xususan ʻ ʻ ʻ Shohizinda me moriy majmuasiga mansub Shodimulk og o maqbarasi, Shirinbeka ʼ ʻ og o maqbarasi va boshqa quriladi. Shaharda Bibixonim jome masjidi, Amir ʻ Temurning qarorgohi Ko ksaroy va Bo stonsaroylar qad ko taradi. Umuman ʻ ʻ ʻ olganda Samarqand sh. Amir Temur davrida o zining qad. o rni Afrosiyobyaan ʻ ʻ birmuncha janubroqda butunlay yangitdan qurildi. Shahar tevaragi mustahkam 14 qal a devori bilan o ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So zangaron vaʼ ʻ ʻ Feruza kabi nomlar bilan ataluvchi 6 ta darvoza o rnatildi. Movarounnahrning ʻ dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon vodiysida o nlab sug orish tarmoqlari ʻ ʻ chiqarilib, dehqonchilik maydonlari kengaytirildi. Yangi qishloqlar barpo etildi 13 . Ibn Arabshohning yozishicha, Amir Temur Samarqand atrofida qad ko targan bir ʻ qancha yangi qishloqlarni Sharqning mashhur shaharlari Dimishq (Damashq), Misr, Bag dod, Sultoniya va Sheroz nomlari bilan atadi. Amir Temurning fikricha, ʻ Samarqand kattaligi, go zalligi hamda tevarak-atrofining obod etilganligi jihatidan ʻ dunyodagi eng yirik shaharlardan ham ustunroq turmog i lozim edi. ʻ Fan va rassomlikning rivojlantirilishi Temurning 1402-yildagi Fransiya qiroli Karl VI ga maktubi Hofizi Abro ning yozishicha, Amir Temur turk, arab va ʻ eronliklar tarixini chuqur bilgan. U davlat ahamiyatiga ega bo lgan har bir ʻ masalani hal etishda, shu sohaning bilimdonlari va ulamolari bilan maslahatlashardi. Odatda u tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, tarix, adabiyot, tilshunoslik ilmi namoyandalari, shuningdek ilohiyot va din sohasidagi mashhur ulamolar bilan suhbatlar o tkazardi. Amir Temur saroyida ulamolardan mavlono ʻ Abdujabbor Xorazmiy, mavlono Shamsuddin Munshi, mavlono Abdullo Lison, mavlono Bahruddin Ahmad, mavlono Nu monuddin Xorazmiy, Xo ja Afzal, ʼ ʻ mavlono Alouddin Koshiy, Jalol Xokiy va boshqa xizmat qilardi. Alisher Navoiyga Amir Temurning ilm va ma naviyat aqliga ko rsatgan g amxo rligi juda ʼ ʻ ʻ ʻ yoqar edi. Bu haqda Navoiy shunday degandi: "Agar Temur qayerda fan, madaniyat va san at ahlini uchratsa, ularni o z homiyligiga olar, ularga izzat-ikrom ʼ ʻ ko rsatar, ularning tarbiyasiga ahamiyat berar hamda bu zotlardan o z oliy ʻ ʻ majlisida nadim (maslahatchi) sifatida va boshqa lavozimlarda foydalanardi". Amir Temur davrida savdo va hunarmandchilik g oyatda rivojlanadi. Yangi bozorlar, ʻ savdo rastalari barpo qilinadi. Klavixo Samarqand bozorlarida bug doy va ʻ guruchning mo lligi va arzonligi haqida gapirib, shahar hunarmandchiligi ʻ mahsulotlarini — atlas, kimxob, har xil ip va jun to qima mollar, mo ynali va ʻ ʻ ipakli po stinliklar, attorlik mollari, ziravor va dorivorlar, zarhal va lojuvardlar ʻ 13 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 213-b 15 hamda boshqa mollarning serobligini ham ta kidlaydilarʼ 14 . Bu davrda Amir Temur va uning joy Sulton Mahmudxon asir olingan noiblari Xitoy va Hindistondan O rta ʻ Osiyo orqali Yaqin Sharq va Yevropa mamlakatlariga yo nalgan asosiy xalqaro ʻ savdo yo li — "Buyuk ipak yo li"ni nazorat qilib, savdo karvonlari qatnovi ʻ ʻ xavfsizligini ta minlashda, rabotlar, qal alar, ko priklar qurish yo lida muhim ʼ ʼ ʻ ʻ chora-tadbirlar ko rdilar va Sharq bilan G arb o rtasida savdo-sotiq va elchilik ʻ ʻ ʻ aloqalarini har tomonlama rivojlantirishga g oyat katta e tibor berdilar. Amir ʻ ʼ Temur eng muhimi, Eron, Ozarbayjon va Iroqdagi mayda hukmdorlar o rtasidagi ʻ tarqoklik va boshboshdoqlikka barham berib, bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki Uzoq va Yaqin Sharq mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga, xalqgar va mamlakatlarni bir-biri bilan yaqinlashtirishga ulkan hissa qo shdi. Amir ʻ Temur Yevropaning Fransiya, Angliya va Kastiliya kabi yirik kirolliklari bilan bevosita savdo va diplomatik aloqalar o rnatdi.20Toshkentdagi Temuriylar tarixi ʻ milliy muzeyi va uning 1000 so mlik kupyuradagi tasviriAmir Temurning harbiy ʻ yurishlari, jangu jadallarining oqibatlariga baho berilar ekan, shuni alohida ta kidlash kerakki, uning faoliyati qo yilgan maqsad va rejalari jihatidan ikki ʼ ʻ bosqichga bo linadi. 21 Birinchi bosqich (1360 — 86)da Amir Temur ʻ Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzish yo lida kurashdi, Movarounnahrni ʻ birlashtirishdan manfaatdor bo lgan mahalliy zodagonlardan iborat ijtimoiy ʻ kuchlar (mulkdor dehqonlar, harbiylar, hunarmandlar, savdogarlar va ruhoniylar) yordamida tarqoq mulklarni birlashtirish uchun kurash olib bordi. Amir Temurning bu davrdagi faoliyati O rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti ʻ taraqqiyoti yo lida shubhasiz ulkan ijobiy ahamiyat kasb etadi. Mamlakatda ʻ tarqoqpik tugatilib, markazlashgan davlatning tashkil topishi ijobiy oqibatlarga olib keldi. Mamlakat ichki kuchlarini va mo g ullarning bir yarim asrlik ʻ ʻ hukmronligi natijasida bo hronga uchragan iqgisodni tiklash uchun qulayroq ʻ sharoit vujudga keldi. Ayni vaqnda xo jalikning asosi bo lgan dehqonchilikda ʻ ʻ muayyan siljishlar ro y berdi. Yangi-yangi ariq (kanal)lar qazilib, dehqonchilik ʻ maydonlari kengaydi. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivojlandi, fan va 14 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 16 madaniyat ravnaq topib, shaharlar obodlashdi va gavjumlashdi. Amir Temur biror mamlakatni tasarrufiga olishdan avval albatta o sha joy aholisiga tinchlik yo liniʻ ʻ taklif etgan, bu yo l inkor etilgan holdagina harbiy kuch ishlatgan.Shahrisabzdagi ʻ Temur o g illari Jahongir va Umarshayxning maqbarasiAmir Temur hayotligi ʻ ʻ chog idayoq saltanatni asosan to rt qism (ulus)ga bo lib, o g il, nabiralariga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ taqsimlab bergan: Xuroson, Jurjon, Mozandaron va Seyiston (markazi Hirot) Shohruxga, G arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq va Armaniston (markazi Tabriz) ʻ Mironshohga, Fors, ya ni Eronning jan. qismi (markazi Sheroz) Umarshayxga, ʼ Afg oniston va Shim. Hindiston (markazi G azna, keyinchalik Balx) ʻ ʻ Pirmuhammadga suyurg ol qilib berilgan. O zbekiston mustaqillikka erishganidan ʻ ʻ so ng bunday qarashlarga barham berildi. Amir Temurning jahon tarixida tutgan ʻ o rni o z joyiga qo yila boshlandi. O zbekistonda uning faoliyatini o rganishga va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ uni ommalashtirishga keng yo l ochildi ʻ 15 . Uning nomi O zbekistonda ʻ abadiylashtirildi. Ko plab shahar va qishloqlardagi shoh ko chalar, maydonlar, ʻ ʻ jamoa xo jaliklari, maktablar, kinoteatrlar va boshqa uning nomi bilan ataldi. Islom ʻ Karimov tashabbusi va rahnamoligida Toshkent, Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlarning markaziy maydonlarida Amir Temurga haykal o rnatildi, ʻ Toshkentdagi Amir Temur xiyobonida Temuriylar davri muzeyi barpo etildi. (1996), "Amir Temur" ordeni ta sis etildi (1996) va Xalqaro Amir Temur ʼ jamg armasi tashkil qilindi (1995). Toshkent, Samarqand va xorijiy ʻ mamlakatlarda22. 15 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 215-b 17 II BOB. XIV-XV ASRLARDA TEMURIYLARNING YEVROPA DAVLATLARI BILAN DIPLAMATIK ALOQALARI 2.1. XIV-XV asr Temuriylar saltanati tashqi diplomatik aloqalari tarixida sulton Mironshoh va Ulug bekning tutgan o rni va roliʻ ʻ Mironshoh Mirzo dunyoning zamondosh hukmdorlarining e'tiborini o`ziga jalb etibgina qolmay, balki jahon siyosiy hayotiga ham ta'sir ko`rsatdi. Ma'lumki, bu davrda, bir tomondan, sulton Boyazidning Bolqon yarim oroli davlatlariga nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Yevropaga xavf solayotgan edi. Ikkinchi tomondan, Boyazidning o`zi G`arbga tomon shiddat bilan siljib borayotgan xavfli raqib - AmirTemurning kuchli tazyiqiga duchor bo`lgan edi. Bunday siyosiy vaziyatda Boyazidga qarshi kuchlarning ma'lum darajada birlashuvi tabiiy edi. Avvalambor Boyaziddan yengilib, o`z yer va mulklaridan mahrum bo`lgan Kichik Osiyo mamlakatlarining hukmdorlari Amir Temurdan madad istab, uning Qorabog`dagi o`rdugohiga borib, qaror topadilar. Hatto Vizantiya va G`alatadagi Genuya hokimining noibi, Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining katolik missionerlari yordam so`rab Amir Temurga murojaat qiladilar. Buning evaziga ular harbiy yurish vaqtida unga yordam berish hamda Konstantinopol va Peraning Boyazidga to`lab kelgan bojini bundan buyon Amir Temurga to`lashga va'da qiladilar. Bunday taklif Amir Temurga maqbul tushadi. Chunki Turkiyaning dengiz sohilidagi tayanchidan ajratish uchun unga dengizdan madad zarur edi. Shunday qilib, XIV asr oxiri va XV asr boshlarida sulton Boyazidga zarba berish uchun qulay siyosiy vaziyat vujudga keladi. Bu vaziyatdan Amir Temur ustalik bilan foydalanadi. Bu davrda Amir Temur Boyazid bilan o`zaro diplomatik yozishmalar olib borish bilan bir qatorda, bo`lajak to`qnashuvda Trapezund va Konstantinopolning harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. Shu maqsadda u Genuya va Venetsiyaga sovg`a-salomlar hamda maktublar bilan elchilar yuboradi. O`zaro yordam masalasida Amir Temur Konstantinopol noibi Ioann VII Paleolog bilan ham yozishmalar olib boradi. Amir Temurning 1402-yil, 15-may kuni Ioann VII Paleolog nomiga yo`llagan xatining mazmuniga qaraganda, Konstantinopol noibi va Genuyaning Peradagi hokimi Boyazidga qarshi kurashda 18 Amir Temurga xizmat qilish, hatto unga odamlar va har qaysisi 20 ta dan 40 ta harbiy kemalar bilan yordam berish majburiyatini o`z zimmalariga oladilar23. Mironshoh Mirzo o‘z poytaxtini Ozarbayjonning Sultoniya shahariga o‘rnatgan edi. U keyingi paytlarda maishatga berilib, tez-tez ovga chiqardi. 1396-yil kuzida navbatdagi ovda otdan yiqilib shikastlanadi 16 . Tarixiy manbalarda yozilishicha, ana shu jarohatdan song unda bir oz miyaning chalg‘ish alomatlari vujudga kelgan. Ammo Klavixoning yozishicha, u Mironshohda hech qanday savdoyilik alomatini ko‘rmagan. Aksincha Mironshox Kastiliyalik elchilarni oz zamonasining qonun-qoidalariga muvofiq tarzda qabul qilgan va qirolning sog‘ligini soragan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, keyingi vaqtlarda Mironshoh ayshu ishratga berilib ketib, davlat ishlariga qaramay qoyadi. U shar’iy va no shar’iy xotinlar olishni kopaytiradi. Uzluksiz davom etgan bazmlar va har xil kongul ochar o‘yinlar xazinaga sezilarli ravishda zarba beradi. Bundan tashqari, Sultoniya shaharida eng chiroyli va hashamatli binolardan birini buzdiradi. Shuningdek Tabriz shaharidagi mashhur tarixchi Rashididdinning maqbarasini buzdirib, marhumning suyaklarini yigdirib, shahardagi yahudiylar qabristoniga olib komishni buyuradi. Ozining bunday xatti-harakatiga tarixchi Rashididdinning yahudiy mazhabiga mansub ekanligini asosiy sabab qilib korsatdi. Mironshoh oz haramidagi xotinlariga ham har xil tuhmat va bohtonlar qilib, jabr-zulmni haddan oshiradi. Nihoyat, 1399 yilda Mironshohning katta xotini Xonzoda begim eridan yashiriqcha Samarqandga-qaynotasi Temurning huzuriga borib, Mironshohning kirdikorlaridan shikoyat qiladi. Temur sevikli kelinidan bu ahvolni eshitib, kattik iztirobga tushadi. Usha davr tarixchilarining yozishicha, Temur bir hafta davomida yiglab, hech kimga korinish hech bermagan. Nihoyat, Temur mashhur etti yillik yurishga bel bog‘lab, yol-yolakay, qoqqisdan Ozarbayjonga bostirib kiradi. Temur Sultoniyaga kirgach, darxol Mironshoh va uning hamtovoqlari - arkoni davlatini tutdirib, zindonga tashlatadi 17 . 16 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 17 Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 341-b 19 Ertasi kun Temur o‘zining eng nufuzli kishilarini toplab, Mironshox masalasini ortaga tashlaydi. Ulug devonga yig‘ilgan amaldorlardan Mironshoh va uning hamtovoqlariga berilajak jazo nimadan iborat bo‘lishi kerakligini aytishlarini talab qiladi. Biroq yigilganlardan sado chiqmaydi. Nihoyat Temurning ozi Mironshoh va uning arkoni davlatiga o`lim jazosini e’lon kiladi. Temurning diniy rahnamosi, piri Sayid Baraka va ayrim amaldorlar bu hukmga qat’iyan qarshi turadilar. Lekin Temur oz sozida mahkam turavergach, amir Shoh Malik ornidan turib, «Oz oglingiz-ku, davlatpanoh»-deydi. Temur tortishib utirishni yoktirmasdi binobarin, g‘azabi qaynab ketadi va ornidan turib, amir Shox Malikka g‘azab bilan tikiladi. Shoh Malik esa yana «shahzoda sizning farzandi arjumandingiz erur, davlatpanox, qatl qildirsangiz Islom qilichiga farzandkushlik isnodi dog‘ bolib tushmogi muqarrardur»,- deydi. Temurning yanada g‘azabi avjga chiqarkan, «Men ahkomi shariatda emas, o‘z saltanatimda tartib ornatmog‘im lozim!» - deydi. Shunda Sayid Baraka o‘rnidan turib. - «Baribir, har bir ishdan Allox-taolo voqifdur, hukmdor»,- deydi. Shundan so‘ng Temur ozi bir qarorga keladi-da, g‘azabdan tushib oz orniga otirgach, kengash tugaganligini ma’lum qiladi. Shimoliy Eron, Iroq, Tabriz va Sultoniyani o`z ichiga olgan mulklar hokimi Mironshoh Amir Temurning keksayib qolgan davrda G`arbiy Yevropa hukmdorlarining diqqatlar-e`tiborini o`ziga jalb etadi. Bu davrda u Yevropa davlatlari bilan o`zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida xristian ruhoniylariga xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizigini ta`minlash borasida chora-tadbirlarni amalga oshirdi24. Shu sababli g`arvda Mironshoh tez orada kotolik dinining homiysi sifatida shuhrat qozonadi. Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III sharq bilan juda qiziqib qolgan edi. 1402-yil bahorida dastlab Ispaniya elchilari Amir Temurning Kichik Osiyodagi qarorgohiga yuboriladi. Elchilarga Amir Temur va Boyazidning kuch qudrati, boyligi va qo`shining sonini bilish hamda ular qo`l ostida yashayotgan xalqlarning urf-odatlari, dini va qonunlari haqida aniq ma`lumotlar to`plash topshiriladi. Sharq va G`arb davlatlarining elchilari qatorida Ispaniya elchilari ham Amir Temur tomonidan qabul qilinib, qirol nomiga yozilgan maxsus maktub va in`omlar bilan kuzatiladi. 20 Ularga qo`shib Amir Temur Muhammadqozi ismli vakilini ham Ispaniyaga elchi qilib yuboradi. Genrix III 1403-yilda Amir Temur huzuriga ikkinchi marta maxsus elchilarni yuboradi. Unga Klavixo boshliq qilib tayinlanadi. 1403-yil 27-mayda Ispaniyadan jo`nab ketgan elchilar Samarqandga keladilar. Ispaniya elchilari samarqandda Amir Temur tomonidan tantanovor qabul qilinib ularga katta e`tibor va zo`r hurmat ko`rsatdilar. Klavixo boshliq Ispaniya elchilari 1404-yilning sentabr-noyabr oylarida Samarqandda bo`ladilar. Amir Temurning Xitoyga yurishi munosabati bilan boshqa ko`pgina davlatlarning elchilari bilan bir qatrda Ispaniya elchilari ham 1404-yilning 27-noyabrida Samarqanddan jo`natib yuboriladi. Klavixo Ispaniyaga 1406-yilning mart otida qaytib keladi. Klavixoning safar tasavvurotlari “Buyuk Temur tarixi” va “Temur qarorgohi”, “Samarqanddan sayohat kundaligi” nomlari ostida ispan tilida bir necha bor nashr qilinadi. Sohibqiron Amir Тemurning sevimli nevaralaridan biri, riyoziyot, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan davlat arbobi Mirzo Ulug`bek 1394 yilda Sultoniya shahrida dunyoga kelgan. Amir Тemur yetti yillik (1399—1404 yillar) urushdan g`alaba bilan qaytar ekan, Sultoniyadan Тabrizga tug`ruqni chaqirtirib Saroymulk xonim, Тuman og`o, Cho lpon Malik, Qonzodaʻ begim kabi malikalar va boshqa shahzodalar bilan uchrashgan edi. Ular orasida Ulug`bek ham bo lgan. Sohibqiron sevimli nevarasi Mirzo Ulug`bekni bag`riga ʻ bosib, unga Damashqning mohir qilichsozlari yasagan oltin dastali shamshirni tortiq qiladi. Sohibqiron Тermiz va Kesh orqali o z poytaxti tomon otlanadi. ʻ «Keshda faqat bir necha tunadi va ertalab piri Shamsiddin Kulol, ulug` otasi, onasi, o g`li Jahongir va boshqa qarindosh-urug`larining hokipoylarini ziyorat qilgandan ʻ keyin to xtovsiz yana yo lga tushdi». ʻ ʻ Sohibqiron Samarqandga kelgach, ikkinchi kuni shahar hokimi Argunshoh Bog`i Chinorda Amir Тemur sharafiga katta ziyofat uyushtiradi. Ziyofat chog`ida Sohibqironning xotirasiga ug`ruq tushib, ularning kelmaganligiga xavotir bo lib: ʻ «Axir, u Хurosonda, Feruzkuhda, ancha orqada qolgandi-ku! Mahdulyo Saroymulk xonim va Тuman og`olar, Mirzo Ulug`bek, Ibrohim Mirzo va boshqa shahzodalar ham o sha ug`ruqda edi-ku!»Amir Тemur darhol ularning istiqboliga Argunshoh ʻ 21 boshliq qirq yigitni yuboradi. Ular o g`ruq bilan Buxoroi sharifda uchrashadilar vaʻ ularni Sohibqiron sabrsizlik bilan kutayotganligini bildiradi. Bu haqda Sharafuddin Ali Yazdiy «Zafarnoma»da quyidagicha guvohlik beradi: «...Buxoroga yetib tushub erdigim, Sohibqironning yubargon elchisi keldi. Saroymulk xonim keyin erdi, uch kun anda turdikim, barcha og`olar yetishdilar. Andin og`olar ug`ruqdin ilgari bo lib, ta’jil bila yuridilar. Raboti Malikdan o tib, Chahor Minorga kelib ʻ ʻ tushtilar, andin Тotgant va kucha Malikka kelib tushtilar» 18 . Sohibqiron 1405 yilning 18 fevralida Хitoyga yurish paytida O trorda ʻ olamdan ko z yumgach, uning tobutini 24 fevral kuni amirlar Samarqandga olib ʻ ketishga ravona bo ladilar. Samarqand sari otlangan amirzodalar orasida Ulug`bek ʻ ham bor edi. U endigina 11 yoshga kirgan edi.Ular Samarqandga yaqinlashgach, Amir Arg`unshoh shaharga faqatgina Amir Тemurning tobuti ortilgan taxtiravonnigina kiritadi. Qolganlarga esa Sohibqironning vasiyatini ro kach qilib: ʻ «Borliq shahzodalar ittifoq bo lib amirzoda Pirmuhammad Jahongirni podshoh ʻ kutarmagunlaricha biror zot qal’aga doxil etilmaydir», deb hech kimni Samarqandga kiritmaydi 19 . Barcha amiru amirzodalar Samarqand yaqinidagi Aliobodda zudlik bilan kengash o tkazib, Ulug`bekni dastlab Buxoroga, u yerda turish imkoni bo lmasa, ʻ ʻ Хurosonga, otasi Shohrux Mirzo oldiga yuborishni rejalashtiradilar.Ulug`bekka ayniqsa uni voyaga yetgazgan ulug` siymo — Saroymulk xonim bilan xayrlashish juda og`ir botadi. 1405 yilning 5 mart kuni Ulug`bek va Ibrohim Sulton hazrati oliyalari — Saroymulk xonim bilan xayrlashadilar va Shayx Nuriddin bilan amir Shohmalik boshchiligida Buxoro tomon ravona bo ladilar. Ular Dabusiya qal’asiga ʻ yetib kelgach, hali dam olishga ulgurmasdanoq Samarqanddan chopar kelib, Saroymulk xonimdan Ulug`bek Mirzoga muhrlangan maktubni uzatadi. Unda: «Ulug`jon jigargo sham! Mirzo Qalil Sultonning niyati buzuq ko rinadir. Va yana ʻ ʻ oning Buxoroda ham odamlari borga o xshaydir. Qarholda o zingizga ehtiyot ʻ ʻ bo ling. Menga qolsa, o sha yerdin tezroq ixroj bo lib, ulug` otangizning oldiga, ʻ ʻ ʻ 18 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 215-b 19 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 213-b 22 Qiriyga shoshilganingiz ma’qul...» degan so zlar bitilgan edi. Bu maktub bilanʻ Saroymulk xonim Samarqand taxti Хalil Sulton qo liga o tganligi va notinchlik ʻ ʻ davri boshlanganligini bildirgandi. Ulug`bek atrofidagilar bilan Dabusiya qal’asidan chiqib, Shohruhiyaga — Buyuk Ipak yo liga tushadilar. Bu yo l bilan ʻ ʻ Buxorogacha yigirma sakkiz farsaxlik (168—196 km) yoki 8—9 kunlik yo l edi. ʻ Ulug`bek va Ibrohim Sultonlar yo lini turli-tuman parrandalar kesib, ʻ uyoqdan-buyoqga o tardilar. Amirzodalar esa g`amgin va notinch ravishda ʻ Buxoroi sharif tomon oshiqardilar. 1406 yil fevralida Хalil Sultonga qarshi janglarda Shohmalik va Pirmuhammadlar yengilgach, Ulug`bek Shohmalik bilan otasi Shohrux huzuriga jo nab, davlatni boshqarish ilmi bilan shug`ullana ʻ boshlaydi. Shohrux o g`li Ulug`bekni Samarqand hukmdori etib tayinlaydi. Mirzo ʻ Ulug`bek ilm-fan rivojiga katta e’tibor berib, 1417 yilda Buxoroda katta madrasa qurdiradi va har safar madrasa qurilishlaridan xabar olib turadi. Mirzo Ulug`bek bobosi Amir Тemur an’analarini davom ettirib, turli davlatlar bilan diplomatik munosabatlarni yaxshilashga harakat qiladi. Bu davrda Хitoy va Hindiston bilan diplomatik munosabatlar o rnatiladi.1420 yilda Shohrux va Ulug`bek 530 kishidan ʻ iborat elchilik karvonlarini Хitoyga yuboradi. 1421 yilda Тibetdan Buxoro va Samarqandga elchilar keladi. Ulug`bek va Shohrux Hindistonga Vijoyanagar saroyiga tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy boshchiligida elchilar yuboradi. Muarrix Abdurazzoq Samarqandiy (1413—1483 yillarda yashagan) «Matla’ us-sa’dayn va majma’a ul- baxrayn» “Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo shilish o rni” ʻ ʻ kitobida temuriylar va shu jumladan Mirzo Ulug`bekning Karmanada bo lganligi ʻ haqidagi voqealarni Hofizi Abro ning «Majmu’a at-tavorix» kitobidan olingan ʻ manbalar asosida bayon etgan. Unda ko rsatilishicha, Mirzo Ulug`bek 1419 ʻ yilning 18 noyabrida Karmana orqali Buxoroga borib, Хorazmdan Shohmalik yuborgan vakillarni qabul qiladi. Ular Ulug`bekka sovg`a tariqasida bir necha ov qilishga o rgatilgan qushlarni taqdim etadilar.1419 yilning 28 noyabrida esa o zi ʻ ʻ qurdirgan Buxorodagi madrasaga tashrif buyurib, mullavachchalar va ularning domlalariga sovg`alar in’om etadi hamda ular bilan qizg`in suhbatlar quradi.«XIX 23 asr oxirlarida bu madrasada 80 hujra bo lib, unda 200 dan ortiq talaba tahsil olgan.ʻ Ularning har biri yiliga 3,5 tilladan stipendiya olishgan, bu mablag` tirikchilik va kitob harajatlarini to la ta’minlagan. Bu haqda 1841—1842 yillarda Buxoroga ʻ kelgan rus tarixshunosi N.V.Хanikov o zining 1843 yilda Sankt-Peterburgda chop ʻ etgan «Buxoro xonligining tasviri» kitobida guvohlik beradi», deb yozadi tarixchi olim Farhod Qosimov. Mirzo Ulug`bek Buxorodan Samarqand sari otlanar ekan, unga Qashqardan kelgan amirlar ham hamroh bo ladilar. ʻ Hofizi Abro ning «Zubdat ut-tavorixi Boysung`uriy» asarida ʻ ko rsatilishicha, 1419 yilning noyabridan 1420 yilning 8 yanvarigacha rosa 40 kun ʻ Ulug`bek Хatirchi atrofidagi Kufiyn qal’asida to xtab ov qilgan. Bu joylarning ʻ havosi tozaligi, buloqlarga boyligi, sero t tog` yaylovlari, ayniqsa, hayvonot olami ʻ Mirzo Ulug`bek va uning sheriklarini maftun etgan, hayvonot olamiga juda ham boy joylar hisoblangan. Bu o simliklarning aksariyati ko pyillik bo lib, yovvoyi ʻ ʻ ʻ hayvonlar va chorva mollari uchun tuyimli ozuqa hisoblanadi. O rta Osiyo tarixi tadqiqotchilaridan biri G.A. Pugachenkova Amir Тemur ʻ va temuriylar davrining miniatyura maktabi haqida fikr yuritar ekan, bugun Amerika Qo shma Shtatlarining Vashington shahridagi Frir galereyasida ʻ saqlanayotgan Ulug`bek hayotida davrida chizilgan bir ov manzarasining tasviri tushirilgan miniatyura to g`risida yozadi. Unda Тarag`ay Bahodirning tabiat ʻ qo ynida o z oila a’zolari bilan dam olayotgani tasvirlanib, o rtada Mirzo ʻ ʻ ʻ Ulug`bek, atrofidagi gilamchalarda ayollari — begimlarga xos anvoyi kiyimlarda savlat tukib o tirgani, boshlaridagi ro mol ostidan bezakli taqinchoqlari ko rinib ʻ ʻ ʻ turganligi, yonlarida kichkina shahzodalar o tirgani chiroyli chizilgan. Sal ʻ nariroqda esa amirlar, beklar, saroy a’yonlari Ulug`bekka iltifot bajo qilib turibdilar. Хizmatkorlarning qo llarida esa burgutsimon ovchi qushlar, o q to la ʻ ʻ ʻ sadoq, ayrimlari esa anvoyi taomlarni uzatish taraddudida tasvirlangan 20 . Bu miniatyurada Ulug`bekka alohida e’tibor berilgani, ranglarga nihoyatda boy, yam-yashil o tloq va osmonning zarrin yog`dusida odamlar ustidagi rang- ʻ barang kiyim-kechagi ov manzarasini juda ham boyitishga xizmat qilganligi 20 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 215-b 24 ko rsatiladi. Quddi shunga o xshash yana bir miniatyura Londondagi Geyrʻ ʻ kolleksiyasida saqlanayotgani ham xabar qilinadi. Bu miniatyuralar Mirzo Ulug`bekning Zarafshon daryosi bo ylariyu Sarmish, Nurota tizma tog`lari ʻ atrofidagi ovlarini eslatmasmikan? Ulug`bek Samarqanddan G`ijduvon va Buxoroga o tishda bir necha marta Karmanada to xtab o tganligi ham ma’lum. ʻ ʻ ʻ Ulug`bek XV asrning 30—40-yillarida otasi Shohrux Mirzo bilan Dashti Qipchoqning Sharqiy qismida tashkil topgan O zbek ulusi xoni Abulxayrxonga ʻ qarshi muttasil janglar olib borishga majbur bo ladi. Ko chmanchilar qish ʻ ʻ fasllarida Movarounnahr hududlariga tez-tez bostirib kirar, shahar va qishloqlarni talab ketar edilar. Karmana ham bundan mustasno emas edi. Ayniqsa, 1431 va 1435 yillardagi Abulxayrxon hujumi Samarqanddan Хorazmgacha bo lgan ʻ hududni qamrab, jumladan, Karmana va uning atroflarida Shohrux Mirzo bilan birga o g`li Ulug`bek ham bu jangu jadallarda ishtirok etgan. ʻ 25 2.2. Temur davlati tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari. Bir tomondan hali Chingiziy mo‘g‘ullarning xavfi kuchli ekanligi, chegaralar xavfsizligini ta’minlash, Chig‘atoy ulusiga egalik qilish, ikkinchi tomondan, Buyuk Ipak yo‘li ustidan nazoratni qo‘lga olish muammosi Amir Temurdan to‘g‘ri tashqi siyosat yo‘nalishlarini belgilashni talab etdi. Sohibqiron Amir Temurning mo‘g‘ul zulmiga zarba berishi unga yangicha muammolarni tug‘dirdi. Vaziyat Amir Temurdan Xorazm, Oltin O‘rda, Mo‘g‘uliston, Eron, Xuroson kabi o‘z davrining kuchli davlatlari bilan yangicha bir-biridan farqlanuvchi tashqi siyosat yo‘nalishlarini belgilashni taqozo qildi. Amir Temur avvalo Chig‘atoy ulusining tarkibiy qismi bo‘lgan Xorazmni o‘z davlati xududiga qo‘shib olish, shu orqali shimoliy chegaralarni mustahkamlash, mazkur hududda kuchli mudofaa makonini yaratish, Oltin O‘rdaning Eron va Ozarbayjonda hukmronlik qilishiga yo‘l qo‘ymaslik, uni ikkinchi darajali mamlakatga aylantirish, Dashti Qipchoqning shimoliy qismiga o‘z ta’sirini o‘tkazish kabi maqsad va vazifalarni qo‘ygan edi. Amir Temur o‘z davlati chegaralarini mumkin qadar kengaytirishga kirishadi. Avvalo u Audaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni, shuningdek Farg‘ona va SHosh viloyatlarini, so‘ngra Xorazmni o‘z tasarrufiga oladi. Shunday qilib, Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda feodal tarqoqlik va o‘zaro nizolarga chek qo‘yib, Sirdaryo bo‘ylaridan Orol dengizigacha bo‘lgan yerlarda yashovchi xalqlarni yagona davlat tasarrufiga birlashtirdi. Sohibqiron davlati uchun Oltin O‘rdaning birlashishi va kuchayishi nihoyatda xavfli edi. Buni yaxshi tushungan Amir Temur Oltin o‘rdani tor-mor qilib, nafaqat Movarounnahr, balki Rossiya, Sharqiy Yevropa, jahon tinchligini yuzaga keltirdi. Ayniqsa, bu hol Rossiyaning mo‘g‘ullar zulmidan ozod etilishini, madaniy tomondan taraqqiyotini kamida 300 yilga tezlashtirdi. Shuningdek, Sharqiy Yevropa xalqlarining ham mo‘g‘ullar hukmronligi ostiga tushib qolishi va tsivilizatsiyasi pasayib ketishining xavfini bartaraf qildi. Bundan tashqari, Oltin O‘rda, Turkiya va Misr o‘rtasidagi harbiy-siyosiy ittifoqning shakllanishiga yo‘l qo‘ymadi. Buning bilan katta jahon xalqlari urushining hamda jahon tsivilizatsiyasi 26 tanazzulga uchrashining oldi olingan edi, deyish mumkin. Haqiqatdan ham, Sohibqiron Amir Temur davlatining tashqi siyosat yo‘nalishida Oltin O‘rda, Usmoniylar davlati hamda Misr davlati katta o‘rin tutgan. Amir Temurning rejalariga dunyoda yetakchi mavqega ega bo‘lgan davlatlarning rahbarlari - Misr sultoni Barquq, Usmoniylar sultoni Boyazid Yildirim halaqit berayotgan, buning ustiga ular Oltin O‘rda bilan birga Amir Temurni yanchib tashlashga intilgan. Manfaatlar, xududlar ustidagi tortishuvlar ham yirik davlatlar orasidagi ziddiyatlarning keskinlashishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Halqaro maydonda vaziyatlar keskinlashayotgan bir paytda Amir Temur to‘g‘ri diplomatik tadbir va usullar orqali o‘z oldida turgan murakkab to‘siqlarni yengib o‘tdi. Masalan, qariyb yigirma yillik ziddiyatlarga qaramay Misr bilan Amir Temur davlati o‘rtasida yirik janglar sodir bo‘lmagan 21 . Haqiqatdan ham, Amir Temur davlati va uning hukmdori zamondoshlarining e’tiborinigina o‘ziga jalb etib qolmay, balki jahon siyosiy doiralarida yuz bergan voqealarga ham ta’sir ko‘rsatgan. Ma’lumki, bu davrda, bir tomondan, harbiy qudrati tobora oshib borayotgan Turkiyaning Bolqon yarim oroli davlatlariga nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Yevropani xavf ostiga solayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu qudratli davlatning o‘zi G‘arbga tomon shiddat bilan bosib kelayotgan xavfli raqib Amir Temur davlatining kuchli tazyiqiga duchor bo‘lgan edi. Shunday qilib, Kichik Osiyoda ikki fotixning-o‘sha vaqtda harbiy qudrati jihatidan eng yuksalgan AmirTemur bilan G‘arbiy Yevropaga dahshat solib turgan Yildirim Boyazidning manfaatlari to‘qnashadi. Bunday siyosiy vaziyatda Turkiyaga qarshi vujudga kelgan dushman kuchlarining ma’lum darajada birlashuvi tabiiy edi. Avvalambor turk sultoni Boyaziddan yengilib, o‘z yer va mulklaridan mahrum bo‘lgan Kichik Osiyo mamlakatlarining hukmdorlari Amir Temurdan madad so‘rab, uning Qorabog‘dagi o‘rdugohiga borib qaror topadilar. Xatto Vizantiya va Galatadagi Genuya hokimining noibi Frantsiya qiroli hamda 21 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 27 Sultoniya shahrining katolik missionerlari yordam so‘rab Amir Temurga murojat qiladilar. Buning evaziga ular harbiy yurish vaqtida yordam berish hamda Krnstantinopol va Peraning Sulton Boyazidga to‘lab kelgan bojini bundan buyon Amir Temurga to‘lashga vada qiladilar. Bunday taklif shubhasiz Temurga maqbul tushadi. Chunki, Turkiyani dengiz sohillaridagi tayanchidan mahrum qilish uchun unga dengizdan madad zarur edi. Shunday qilib, XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Turkiya sultoni Yildirim Boyazidga zarba berish uchun qulay siyosiy vaziyat yuzaga kelgan edi. Bu imkoniyatdan Amir Temur ustalik bilan foydalanadi. Sohibqiron Amir Temur jahonning yigirma yettita mamlakatini o‘ziga bo‘ysundirib, o‘z davlatini jahonning buyuk imperiyalri qatoriga olib chiqdi. Uning hukmronligi davrida Movarounnahr dunyo taraqqiyoti bilan bevosita bog‘lanib, jahonning katta madaniyatiga ega mamlakatlaridan biriga aylandi. Shuningdek, u Yevro‘pa davlatlari bilan ham do‘stona, hamkorlik va diplomatik aloqalarni o‘rnatishga erishgan. Bu esa saltanatning nainki sharqda balki g‘arbda ham obro‘si oshishiga sabab bo‘lgan. Jumladan, Amir Temur davri tarixini o‘rganishda Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixoning “Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura”(M,1990) asari katta ahamiyat kasb etadi. Klavixo o‘z davrining qudratli davlati sanalgan Ispaniyaning elchisi sifatida 1403–1406 yillarda Movarounnahrga kelgan. U diplomatik munosabatlarning ishtirokchisi, rasmiy vakil sifatida Movarounnahrda ko‘rgan bilganlari, unga ko‘rsatilgan yuksak ehtirom va boshqa taassurotlari haqida ma’lumotlar qoldirgan. “Kundalik” Amir Temur davlatining kuch –qudrati, ichki va tashqi siyosati, rasmiy marosimlar, oilaviy munosabatlari, ilm – fan taraqqiyoti, urf –odatlar, me’morchilik va boshqa milliy an’analar haqida bizga ko‘plab qimmatli ma’lumotlarni beradi. Sohibqiron Amir Temurning jahon sivilizatsiyasini rivojlantirish faoliyatini ikki davrga bo‘lish mumkin: Birinchisi, 1360-1386 yillarda Amir Temurning Movarounnahrda markazlashgan davlat qurish yo‘lidagi kurashi va o‘lkani madaniy tomondan 28 rivojlantirish uchun qilgan sayi harakati 22 . Ikkinchisi, 1386-1402 yillar. Bu davrda Sohibqiron davlatlararo iqtisodiy va madaniy aloqalarni hamda sivilizatsiyani mustahkamlashni amalga oshirdi. Umuman olganda, Amir Temurning tashqi siyosatda qo‘llagan tadbirlari davlatning siyosiy, mudofaa va iqtisodiy qudratini kuchaytirishga xizmat qildi. Amir Temur saltanat boshqaruvida ijtimoiy sohaga katta e’tibor qaratilgan. Mamlakatda ijtimoiy guruhlarning o‘n ikki toifaga ajratilishi va ularning manfaatlariga mos davlat boshqaruvini olib borilishi davlatchilikning o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Davlat hokimiyatini amalga oshirishda ijtimoiy tizimlar, ularning talab va ehtiyojlari inobatga olingan. Amir Temur davri ijtimoiy tizimida urug‘-qabilachilik an’analari ham jamiyat va davlat boshqaruvida katta ahamiyat kasb etgan. Davlat tomonidan bu sohani rivojlantirishga e’tibor qaratilishi saltanatda ijtimoiy qatlamlarning ko‘’ayishi, ular o‘rtasida toifalashuv jarayonlarining tezlashishiga ko‘mak bergan. Masalan qishloqda, savdogarlar orasida turli bir soha vakillarining yangi toifalari yuzaga kelishiga zamin yaratilgan. Savdogarlar orasida xalqaro savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi eng nufuzli - tujjorlar, shuningdek mamlakat savdosida muhim o‘rin tutgan ahl-i bozor- sotuvchi savdogarlar, olib sotarlar va boshqa guruhlar ham mavjud bo‘lgan. Yirik va mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar, qullar qishloq xalqining o‘ziga xos tabaqalarini tashkil etar edi. Amir Temur saltanatida ishlab chiqarish va savdoning taraqqiy etishi qishloq boylarining shahar hayoti ya’ni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘lanib ketishiga olib kelgan. Bu davrda yer egaligi to‘rt xilda: 1-davlat mulki (mamlaka); 2-xususiy yerlar; 3-vaqf yerlari; 4- jamoa yerlariga bo‘lingan bo‘lib oddiy xalqning ba’zilari u yoki bu qismida ishlar edilar. Bu davrda hunarmandchilik rivojlangan, bu esa ishlab chiqarish va tashqi savdoning kelgusi taraqqiyotiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Saltanatda ijtimoiy himoya yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, kam ta’minlangan, nogiron, yetim – 22 Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 213-b 29 yesirlar davlat himoyasida bo‘lgan. Kambag‘al kishilarning tadbirkorlik, dehqonchilik bilan shug‘ullanishlari, uy – joy qurilishlari uchun davlat xazinasidan moliyaviy va moddiy yordamlar ko‘rsatilgan. Umuman olganda, Amir Temur davlatida shakllangan bu tizimni boshqaruvning muhim ijtimoiy konsepsiyasi deb baholash mumkin. Amir Temur saltanatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini taxlil etadigan bo‘lsak, bu masala hali alohida mavzu sifatida tahlil etilmagan bo‘lsa-da, olimlar o‘z asarlarida muammoga qisqacha to‘xtalib o‘tganlar1. Azamat Ziyo Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora - dargoh va devonlarga (vazirliklarga) bo‘linganligi, ularning vazifalari, «soxta xon»lar Suyurg‘atmish va Mahmudxon haqida fikr – mulohazalar bildirib o‘tadi. Amir Temur rasman saltanatni o‘zi va avvalo Suyurg‘atmish, keyinchalik Mahmudxon kabi xonlar bilan boshqargan, ularning nomi bilan birgalikda tangalar zarb qilgan bo‘lsa ham amalda barcha hokimiyat uning qo‘lida to‘langan edi. U cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, amr-farmonlari so‘zsiz ijro etilgan. O‘zi barpo etgan markazlashgan mamlakatda hokimiyatni amalga oshirish masalasida hamda bu hokimiyatni amalga oshiradigan shaxslar xususida ham Amir Temur o‘z tuzuklarida alohida ko‘rsatmalar beradi. Sohibqiron hokimiyatni amalga oshiradigan shaxslarni alohida e’tibor va sinchkovlik bilan tanlash kerak, deb hisoblar edi. Shuning uchun ham o‘z tuzuklarida “Vazir tutish tuzugi” degan alohida bir bo‘lim ajratishni zarur deb topgan. Amir Temur vazirda to‘rtta zarur fazilat bo‘lishligini talab qilgan: asllik, toza nasllik; o‘tkir va sezgir aql; askar va fuqaro ahvolidan xabardorlik; sabr- chidamlilik va tinchliksevarlik. “Qaysi vazir soflik, to‘g‘rilik bilan vazirlik ishiga kirishib, davlatning moliya, mulkiya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat qilmay bajarar ekan, u eng oliy martabaga munosibdir”. Bunday vazir Amir Temurning fikricha, “davlatning sherigi” deb atalishi kerak, unga ko‘rsatilayotgan hurmat uning xizmatlariga mos keladi, uning so‘zlariga qo‘rqmay ishonsa bo‘ladi, chunki uning hamma gaplarida donolik bor. Sarkardalikka tayinlashga ham Amir Temur alohida e’tibor qaratgan. U amirlarning zoti baland bilan bo‘lishligi bilan bir qatorda ko‘ngli toza, aql- 30 farosatli, bahodir va dovyurak, ehtiyotkor va tadbirkor, sergak va mulohazali bo‘lishligini talab qilgan. Amir Temur yigirma yetti davlatni o‘z ichiga olgan saltanatni yetti vazirlar yordamida boshqargan1. Ulardan to‘rt vazir oliy dargoh ishlarini yuritsa, uchta vazir viloyatlar ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Vazirlar Devonbegiga bo‘ysunganlar va bu oliy tashkilot Oliy devon deyilgan. Unga Devonbegi boshchilik qilgan 23 . Beatris Mants Amir Temur bosh mahkamasi Devoni a’lo va Devoni buzurgdan tashkil to‘ganligi, bu ikki Devon ‘arallel ravishda Amir Temur markaziy boshqaruvida mavjud bo‘lganligi, Devoni a’lo fuqarolik ishlari bo‘yicha forsiy an’analar bilan boshqarilgani haqida fikr-mulohazalar bildirilgan. U Devoni buzurg oliy tabaqa zodagonlar hisoblanmish chig‘atoy amirlari va shoh xonadoni a’zolari masalalari bilan shug‘ullanadigan oliy tribunal sud ekanligini aytib o‘tgan. U saltanatini to‘rt ulusga bo‘lib, ularga o‘z o‘g‘il va nabiralarini hukmdor etib tayinlagan. Amir Temur davlatni mahalliy ma’muriy hududlarni tashkillashtirishda mamlakatni mo‘g‘ullar kabi ulus, viloyat va tumanlarga bo‘lgan. Shuningdek, viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar va harbiy lashkarboshilar rahbarlik qilgan. Amir Temur viloyat, tumanlarga ko‘pincha mamlakat hayotida katta o‘rin tutgan olimlar, janglarda sinalgan, baxodirlik ko‘rsatgan harbiylarni tayinlagan. Harbiy zodagonlarning davlat boshqaruvida ishtirok etishi o‘rta asrlarda harbiy feodalizm bosqichi rivojlanganligini ko‘rsatadi. Bunda harbiy va fuqarolik hokimiyati uyg‘unligi yaratilgan edi. Amir Temur janglarda, davlat ishlarida toblangan, sadoqatli, tadbirkor, olim kishilarni o‘z o‘g‘illariga maslahatchi qilib tayinlagan va ular orqali ma’muriy hududlarda boshqaruvning xolislikini ta’minlashga intilgan. Saltanat boshqaruvida tashkil etilgan davlat nohiya- okruglarga, o‘nmingliklar-tumanlarga, mingliklar- hazora, yuzliklar-sada va o‘nliklar -dahalarga bo‘lingan. Bundan ko‘rinib turibdiki, mahalliy boshqaruvning 23 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 234-b 31 o‘nliklar tizimi mavjud bo‘lib, uning asosiga belgilangan tartibda Amir Temur qo‘shini uchun askar yetkazib berish vazifasi qo‘yilgan1. Amir Temur davrida mahalliy boshqarish ishlari yaxshi tashkillashtirilgan bo‘lib, har bir viloyat shahar, tumanlarning o‘z hokimi, moliya devoni, qozisi, muftisi, mutavallisi va muxtasibi bo‘lgan. Har bir shahar va qishloqqa kutvol, ya’ni komendant tayin etilgan. 32 XULOSA Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, temuriylar, ayniqsa Amir Temur davri tashqi siyosiy aloqalari va diplomatiyasi hech bir mubolag asiz xalqaroʻ munosabatlar tariximizning eng yorqin sahifalaridan deya olamiz. Sohibqiron Amir Temur ham o z navbatida qudratli saltanat shakllantirgach, o sha davrning ʻ ʻ deyarli barcha yirik davlatlari va ularning hukmdorlari bilan faol diplomatik aloqa o rnatgan. Turli davlatlarga shu jumladan, G arbiy Yevropa davlatlariga o z ʻ ʻ ʻ elchilarini yuborgan, shuningdek, uning huzuriga G arbiy Yevropa hukmdorlari ʻ tomonidan yuborilgan elchilarini qabul qilgan. Amir Temur 1402-yilning bahorida Kastiliya va Leon qiroli (Ispaniya) qiroli Genrix III, 1402- yilning yozida Fransiya va Angliya hukmdorlari Karl VI va Genrix IV saroyiga elchilar yuborgan va bu davlatlar Amir Temur maktubida yo llagan takliflarni mamnuniyat bilan qabul ʻ qilgani, o z navbatida, ispaniyalik, fransiyalik, angliyalik va boshqa bir qator jami ʻ 20 dan ortiq xorijiy davlat elchilarini o z poytaxti Samarqandda qabul qilgani ʻ haqida atroflicha bayon etilgan ko plab tarixiy va ilmiy asarlar bu fikrni yaqqol ʻ tasdiqlaydi. Temuriylar diplomatiyasining o ziga xos tomonlaridan biri u temuriy ʻ hukmdor o zining barcha murojaatlarida, hatto qat’iy talab shaklida yozilga ʻ nomalarida ham Sharq diplomatiyasiga rioya qilgan. Amir Temur Yevropa davlatlariga yuborgan elchilariga Qirollar bilan olib boriladigan muzokaralar uchun keng huquqlar bergani holda, ularga diniy masalalar yuzasidan fikrlashishni mutlaqo man etgan. Masalan: Amir Temurning 1402-yilda Farangiston (Fransiya) qiroli Karl VI ga yo llagan maktubida shunday satrlarni o qiymiz: “Buyuk ʻ ʻ hukmdorlar va do stlar o rtasidagi ulug ishlar haqida bir-birlarini ogoh etish ʻ ʻ ʻ odatiga bo ysinib, mazkur arxiyepiskop Janni siz janoblarining huzuriga jo natsak, ʻ ʻ toki ul kishi bizning mamlakatimiz va hozirgi ahvolimiz, shuning birla, so nggi ʻ paytlarda bu o lkalarda sizning g animlaringizga nisbatan sodir bo lgan voqealar ʻ ʻ ʻ to g risida sizni xabardor etsinlar, batafsil so zlab bersinlar. Ul zotni ham sizning, ʻ ʻ ʻ ham bizning odamimiz tariqasinda tavsiya etmoqdamiz. Ul kishini diniy masalalardan tashqari boshqa barcha masalalarda ishonchli vakil deb 33 tinglag aysiz”. Ushbu maktubdagi so nggi jumla bilan Amir Temur o ziningʻ ʻ ʻ musulmon imperiyasi hukmdori sifatida diniy masalalar yuzasidan muzokaralar olib borish niyati yo qligini bildirishi bilan bir qatorda, nasroniyni e’tiqodiga oid ʻ o z xizmatkorining bu sohada umuman hech qanday haq-huquqga ega emasligini ʻ ham alohida qayd etgan. Xulosa qilib aytganda, Amir Temur va Temuriylarning G arb va Sharq ʻ davlatlari bilan diplomatik aloqalari juda yaxshi rivojlangan. G arbiy Yevropaning ʻ bir qator davlatlari bilan savdo-sotiq munosabatlarida doimiy tarzda yo lga ʻ qo yilgan bo lib, savdoda asosan shoyi, qimmatbaho madanlar, toshlar G arb ʻ ʻ ʻ davlatlari hukmdorlari, zodagonlari va aholi tomonidan juda qadrlangan. Shu sababli Sharq va G arb o rtasida savdo aloqalari rivojlangan. Fransiya, Angilya, ʻ ʻ Ispaniya va boshqa 20 ga yaqin G arbiy, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari ʻ bilan elchilik aloqalari ham rivojlangan. Elchilik aloqalarida ham asosan savdo- sotiqni rivojlantirishga qaratilgan. Chunki, savdo-sotiq mol ayirboshlash rivojlansa, davlatlar ham rivojlangan. Shu jihatdan ham Amir Temur bilan G arb ʻ davlatlari o rtasida diplomatik aloqalarni rivojlanganini ko rishimiz mumkin ʻ ʻ 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Raxbariy adabiyotlar 1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: "O‘zbekiston", 2016.- 56 b. 2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.: "O‘zbekiston", 2017. - 48 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. II. Asosiy adabiyotlar 1. Asqarov A. O‘zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha) T, 1994. 2. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 4. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 5. Muhammadjonov. A. O‘zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 6. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 7. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 8. Temurning me’moriy merosi. T. 1996 y. 9. Temur va temuriylar saltanati. T. 1996 y. 10. Sagdullayev A.S., Aminov B.B., Mavlonov O‘.M., Norqulov N. 11. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. - T., 2000 yil. 12. J. Eshov, A. A. Odilov O zbekiston tarixi II kitob (XIV asr o‘rtalaridan -ʻ XIX asr ikkinchi yarmigacha) 2020-yil. 358-b 13. Qodirov T. “Istiqlol bergan imkoniyat”. “Hidoyat” jurnali. 2018 - yil 8 -son. 20-bet 14. Jumayeva Nilufar "Sharq allomalari ilmiy merosi" qo llanma "Buxoro", ʻ 2022. 15. SHirinov T. O zbek davlatchiligining teran ildizlari.//Ma rifat, 2001, 5 ʻ ʼ dekabr. 35 III.internet manbalar 1. http://www.kutubxona.uz 2. http://www.literature.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.alishernavoiy.uz 36

MUNDARIJA

 

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. AMIR TEMUR DAVLATINING TASHQI SIYOSATI VA DIPLOMATIYASI……………………………………………………….…….…5

1.1. Amir Temur davlati diplomatik yozishmalarining davlatchilikdagi o‘rni….…5

1.2. Temuriylarning gʻarb davlatlari bilan siyosiy diplomatik munosabatlari…………………………………………………………………..….12

II BOB. XIV-XV ASRLARDA TEMURIYLARNING YEVROPA DAVLATLARI BILAN DIPLOMATIK ALOQALARI……………………...17

2.1. XIV-XV asr Temuriylar saltanati tashqi diplomatik aloqalari tarixida sulton Mironshoh va Ulugʻbekning tutgan oʻrni va roli……..…………………………...17

2.2.Temur davlati tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari…………………….….25

XULOSA………………………………………………………………………….31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………..33

Sotib olish