Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	74.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………..…….......2 - 4
I BOB. AMIR TEMUR DAVLATI YER-SUV MUNOSABATLARI….......5-17
1.1. Amir Temurning markazlashgan davlat tashkil etishida yer-suv
munosabatlarining o rni…………………………….…………..........................5-11ʻ
1.2. Amir Temur davrida suyurg ol tizimining joriy etilishi va yer-suv
ʻ
munosabatlarining tartibga solinishi……………………………….…….…....11-17
II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA AGRAR VA IQTISODIY
ISLOHOTLAR……………………………………………………..……… .. .18-32
2.1. Amir Temur davrida mamlakatda olib borilgan obodonlashtirish ishlari va
bog dorchilik san’ati…………………………………………….……………
ʻ . 18-25
2.2. Mamlakatda joriy etilgan soliq tizimi…………………………… ... …… .. 25-32
XULOSA…………………………………………………………… ... …….. . .33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati………………………………...…….……35-36
ʻ

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga
qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tarixi mizni o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniy-ma'rifiy an'analari va
merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati
beqiyosdir. Prezident belgilab bergan muhim vazifalar va tarixchi olimlar oldiga
qo‘yilgan masalalar shundan iboratki, asl manbalarga tayangan holda Vatanimiz
tarixiga yangicha yondoshib, qadimgi davrdan to bizning zamonimizgacha bo‘lgan
tarixiy jarayonlarni va voqyealarni o‘rganishimiz zarur. Hech bir
mubolag‘asiz aytish mumkunki, o‘zbek xalqining ko‘p asrlik tarixi ham ana
shunday buyuk tajribalar manbaidir. Bu tarixning eng yorqin va shonli sahifalarini
tashkil etadigan ulug‘ ajdodlarimiz haqida so‘z borganda, buyuk davlat arbobi va
sarkarda, sohibqiron Amir Temur bobomizning o‘lmas nomini birinchilar qatorida
tilga olishimiz tabiiy , albatta. Shuni ta’kidlash joizki, ulug‘ ajdodimizning o‘zi
yashagan zamonga , shu davrda Osiyo va Yevropa qit’alarida ro‘y bergan, juda
katta tarixiy ahamiyatga ega o‘zgarishlarga olib kelgan voqea-hodisalarga hal
qiluvchi ta’siri, uning bu jarayonlardagi roli nainki tarixchi va siyosatchilar, harbiy
ilm mutaxassislari, balki badiiy ijod ahlining ham diqqat-e’tiborini hali-hamon
o‘ziga jalb etib kelmoqda. Bu benazir zotning qanday milliy zamin va tarixiy
sharoitda o‘sib-ulg‘aygani, qay tariqa shunday yuksak cho‘qqilarga
ko‘tarilgani, zafarli yurishlar haqida , uning nafaqat davlat arbobi va yengilmas
sarkarda, ayni vaqtda inson sifatidagi fazilatlari, ichki dunyosi va kechinmalari
haqida Sharq davlatlari bilan birga olis Yevropada–Buyuk Britaniya, Frantsiya,
Ispaniya, Germaniya kabi mamlakatlarda ham bundan necha yuz yillar avval ko‘p-
ko‘p ilmiy va badiiy asarlar yaratilgani yaxshi ma’lum.
Kurs ishining o rganilish darajasi. ʻ Amir Temur haqida yurtimiz va
dunyo miqyosida ko plab tarixchilar izlanish olib borganlar va olib bormoqdalar.
ʻ
Chunonchi, Amir Temur bobomiz haqida mashhur nemis kompozitori Georg
Gendel 1724-yili opera 1
, amerikalik adib Edgar Po esa 1827-yili she’riy
1
G. Gendel. Amir Temur. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015. – B. 118.
2

poema 2
yaratgan. Va bunday asarlar bugungi kunda ham ko‘plab paydo
bo‘lmoqda. Fransiyalik taniqdi olim Lyusen Keren tomonidan 2006-yili xalqaro
miqyosda keng nishonlangan Sohibqironning 670 yillik tavallud to‘yi arafasida
Parijda fransuz tilida nashr qilingan “Samarqandga, Amir Temur davriga sayohat” 3
nomli fundamental tadqiqot bu fikrning yaqqol tasdig‘idir. Tabiiyki, bu asarlarning
barchasi ulug‘ bobomizning hayoti va faoliyati bilan bog‘liq ko‘pgina masalalarga
javob topishda, ularni tarix va bugungi zamon nuqtai nazaridan yoritishda muhim
o‘rin tutadi. Ularning har biri Sohibqiron siymosi haqida o‘ziga xos tasavvur va
tushuncha beradi.
Ming afsuski, mustamlakachilik yillarida ya’ni milliy qadriyatlarimiz, aziz-
avliyolarimiz va allomalarimizning boy merosi, tabarruk nomlarini xalqimiz
xotirasi va yuragidan butunlay o‘chirishga qaratilgan siyosat hukm surgan
davrlarda Amir Temurning hayoti va faoliyatini o‘rganish u yoqda tursin hatto
uning nomini tilga olish ham mutlaqo taqiqlab qo‘yilgan edi. Bu mavzuda
yaratilgan ba’zi bir ilmiy-badiiy asarlarda Amir Temur siymosi tarixiy haqiqatga
zid ravishda bir yoqlama, asosan qora bo‘yoqlarda aks ettirilar edi. Taassuflar
bo‘lsinki, sobiq tuzum davrida yaratilgan tarixiy va badiiy adabiyotlarda hamda
ularning ta’sirida chop etilayotgan bugungi ayrim kitoblarda ham mana shunday
g‘arazli yondashuv alomatlarini hanuz uchratish mumkin. Mustaqillikka
erishganimizdan keyin bu masalalarda ham tarixiy adolat qaror topdi. Yurtimizda
yashab o‘tgan ko‘plab ulug‘ siymolar qatori Amir Temur bobomizning nomi,
shonu - shavkat, va merosi ham qayta tiklanib bu buyuk zot haqidagi asl haqiqat
xolis va haqqoniy tadqiqotlar olib borilmoqda, kitoblar yozilmoqda. Zero, Amir
Temur shaxsini idrok etish - tarixni idrok etish demakdir. Amir Temurni anglash
o‘zligimizni anglash demakdir. Amir Temurni ulug‘lash - tarix qa’riga chuqur ildiz
otgan tomirlarimizga, madaniyatimizga, qudratimizga asoslanib, buyuk
kelajagimizni, ishonchimizni mustahkamlash demakdir.
Bu haqida gapirganda, Amir Temurning davlatchilik va diplomatiya harbiy
mahorat, bunyodkorlik salohiyati, ilmu-fan, san’at va me’morchilikka oid
2
E Po. Buyuk Temur. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. – B. 304.
3
Lyusen Keren. Amir Temur saltanati. – Toshkent: O ‘ zbekiston, 2018. – B. 248.
3

qarashlari , hayotning ma’no-mazmuni, insonni ulug‘laydigan ezgu ishlar haqida
bildirgan fikrlari, dinu diyonat va adolatni joyiga qo‘yish, saltanat ishlarini
kengash va tadbir asosida amalga oshirish, har bir masalada uzoqni ko‘zlab, el
manfaatini o‘ylab ish tutish bilan bog‘liq ibratli fazilatlarini alohida ta’kidlash
o‘rinlidir. Aynan mana shunday masalalar Sohibqiron tafakkurining mahsuli
bo‘lgan “Temur tuzuklari” asarida har tomonlama aniq , ishonarli va ta’sirchan
tarzda yoritilgan, desak, haqiqatni aytgan bo‘lamiz.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi va vazifasi
sifatida shuni aytish mumkinki, aynan Amir Temur davlatining yer suv
munosabatlari, davlat boshqaruv tizimi haqida va bundan tashqari iqtisodiy holati
va siyosati ya’ni qaysi davlat bilan qanday aloqalar olib borganligi, qaysi davlatga
qarshi yurishlar uyushtirganili hamda ichki urushlar va uning oqibatlari haqida
ma’lumotlar beradi
Kurs ishining davriy chegarasi. Ushbu kurs ishimizning davriy chegarasi
Sohibqiron Amir Temur tavallud topganidan toki Temuriylar mintaqada real kuch
sifatida o z hokimyatini qo ldan boy bergunga qadar bo lgan davrni o z ichigaʻ ʻ ʻ ʻ
oladi.
Kurs ishining tuzulishi. Kurs ishi ikki bob, to rt paragraf, xulosa va
ʻ
foydalanilgan adabiyotlar ro yaxati va manbalardan iborat.
ʻ
4

I BOB. AMIR TEMUR DAVLATI YER-SUV MUNOSABATLARI
1.1. Amir Temurning markazlashgan davlat tashkil etishida yer-suv
munosabatlarining o rniʻ
Ma’lumki, Amir Temur butun jahonga mashhur va buyuk qudratli davlat
barpo etgan. Uning tashkil etgan bu davlati o‘zbek milliy davalatchiligi davomi
bo‘lib hisoblanadi. Bu fikrning tasdig‘ini Amir Temurning quyidagi so‘zlarida ham
ko‘rishimiz mumkin: “Biz kim, Mulki Turon Amiri Turkistonmiz. Biz kim,
millatlarning eng qadimi va eng ulug‘i Turkning bosh bo‘g‘inimiz” 4
. Amir Temur
o‘zbek davlatchiligini tashkil etish bilan Markaziy Osiyoda mo‘g‘ullar
mustamlakachiligiga barham berdi. Islom dini, shariat qoidalarini
qo‘llabquvvatladi.
Amir Temurning o‘zbek davlatchiligi oldida qilgan xizmatlaridan biri
shundaki, u 150 yillik uzoq bir davr o‘tib, odatlar, an’analarda katta o‘zgarishlar
sodir bo‘lganiga qaramay, qadimdan mavjud bo‘lgan o‘zbek davlatchiligi
boshqaruv tizimining eng ilg‘or namunalarini qaytadan tikladi. Davlat va
jamiyatning o‘zaro munosabatini belgiladi. Jumladan, jamiyat a’zolarini 12
tabaqaga ajratib, davlatchilik asoslarini mazmunan boyitdi.Sohibqiron Amir Temur
shaxsi va o‘gitlari bugungi kundagi ahamiyati kattadir. Hozirgi kunda istiqlol
sharofati tufayli Amir Temur shaxsi va faoliyati milliy davlatchilik tajribasi nuqtai
nazaridan o‘rganilmoqda. Temur tuzuklari esa boy ilmiy-ma’naviy meros sifatida
qadrlanib kelinmoqda.
Ushbu so‘zlarimizning isboti sifatida O‘zbekiston Respublikasining
Birinchi Prezidenti Islom Karimovning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tmoqchimiz:
“Bizning tariximizda Amir Temurday ulug‘ siymo bor ekan, uning qoldirgan
merosi, pandu-o‘gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan
bugungi muammolarni yechishda bizga qo‘l kelayotgan ekan, bizning bu merosni
o‘rganmasdan, ta’riflamasdan, targ‘ibot qilmasdan haqqimiz yo‘q” 1
. Mamlakatimiz
rahbarining ushbu fikrida mavzuning dolzarbligini yana bir marotaba ko‘rish
mumkin.
4
Temur A. Temur tuzuklari. – Toshkent: Qomuslar bosh tahririyati, 2010. – B. 30.
5

Prezident Islom Karimovning yana quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinlidir:
«Hamisha xalq g‘amini, yurt g‘amini o‘ylab yashagan Sohibqiron yovlar oyog‘i
ostida toptalgan o‘lkani dunyoning eng qudratli saltanatiga aylantirgan edi.
Kelinglar, aziz do‘stlar, barchamiz yakdil bo‘lishi halol mehnatimiz, aqlu
zakovatimiz, Vatanga muhabbatimiz bilan O‘zbekistonni jahon havas qiladigan
buyuk davlatga aylantiraylik. Bu yo‘lda bobokalonimizning: “Adolat va ozodlik –
dasturingiz, rahbaringiz bo‘lsin”- degan dono o‘gitlari doimiy shiorimiz bo‘lsin” 5
Amir Temur hijriy 736-yil (milodiy 1336-yil 9-aprel)da Qashqadaryo
vohasining Shahrisabz (Kesh) bekligiga qarashli Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida, barlos
Tarag‘ay xonadonida tavallud topgan. Otalari – turkiy barlos urug‘ining biyi
(oqsoqol) Muhammad Tarag‘ay, onalari Sadr ash-shari’a ɭɪɭ ԑ ɢɞɚɧ Ȼɭɯɨɪɨ
qonunlarini sharhlovchisining qizi Takina Muhibegimdir.
Amir Temur quyidagi unvonlarga ega bo‘lgan: Sohibqiron Zuhro va
Mushtariyning bir-biriga yaqinlashish holati “Qiron burji” deb ataladi. Amir
Temur Zuhro (Venera) va Mushtariy bir-biri bilan yaqinlashganda tug‘ilgan.
E’tiqodga ko‘ra bunday bola kelajakda tojsaltanat va baxtu-iqbol egasi bo‘ladi;
Qutbiddin – zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchisi, avliyo;– zafarmand, g‘alaba
qozonuvchi.
Amir Temur 1405-yil 18-fevral kuni Xitoyga yurish chog‘ida O‘trorda
vafot etadi. U umrining eng so‘nggi daqiqalarigacha faqat bir narsani - el-yurt
osoyishtaligi va ravnaqini o‘yladi. Bu uning vasiyatlarida o‘z aksini topgan:
“Zo‘ravonlikka monelik qilish ishini kechiktirish mamlakatni xavfu xatar ostida
qoldiradi, jumlayi xaloyiqning huzur halovatini buzadi, maslagu-tariqatning
buzilishiga olib keladi. Qiyomat kuni bizdan so‘raydilar, surishtiradilar. Shu
kundan e’tiboran farzandimiz (nabiramiz) Pir Muhammad (ibn) Jahongirni
o‘zimizga valiahd va toju taxt vorisi etib tayinladikkim, Samarqand taxti uning
amri farmonida bo‘lg‘ay, tamkinlik va istiqlol bilan mulku millat, lashkar va
rayyatning muhim yumushlari bilan mashg‘ul bo‘lsin. Sizlar esa unga tobelik va
bo‘ysunish marosimini o‘rniga qo‘yinglar, birgalikda uni qo‘llab-quvvatlanglar,
5
Karimov.I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 176.
6

toki olam buzilmasin… . Mamlakat manfaati va xalqlar farovonligi bobida
(kishilar tajribasida) nimaiki aytilgan bo‘lsa, yodda tutinglar. Rayyat va qo‘l
ostingizdagilar ahvolidan bexabar qolmang. Qilich dastasini shijoat va mardlik
qo‘li bilan mahkam ushlanglar, shundagina men kabi podshohlik tizginini
mustahkam tutgaysizlar. Shu yo‘l bilan men Turon va Eronni muxoliflar va
mufsidlardan tozaladim, adolat va ehson orqali obod etdim. Agar mening
vasiyatlarimga amal qilgudek bo‘lsangiz, adolat va himmatni o‘zingizga maqsad
qilib olsangiz, davlat va mulk uzoq yillar davomida siz bilan qolgay. Agar
oralaringda bir qadar qarama-qarshilik yuz bergudek bo‘lsa, bilingki, uning oqibati
yaxshilik bilan tugamaydi. Chunki (bunday sharoitda) dushmanlar fikrini fisqu
fasod qamrab oladi va (bu sizlar uchun ko‘plab kutilmagan) qiyinchiliklarni
tug‘diradi” 6
.
Temurning shaxsiy qiyofasi, kuch-qudrati to‘g‘risida Ibn Arabshohning
quyidagi iboralari g‘oyatda asoslidir: “Amir Temur jismu jasadi kelishgan, qaddi-
qomati tik, uzun bo‘yli, go‘yoki qadimgi pahlavonlar avlodlari misoli bo‘lib, boshi
katta, g‘oyatda kuchli va salobatli, ajoyib bo‘lalik, oqish yuzini och qizil rang
jonlantirgani bilan hech bir dog‘siz, bug‘doyrang emas. Qo‘l-oyoqlari baquvvat,
yelkalari keng, barmoqlari yo‘g‘on, pochalari go‘shtli, bo‘yi basti kamoliga yetgan,
sersoqol, ikki ko‘zi bamisoli ikki shamdek bo‘lsa-da shodligi bilinmas, yo‘g‘on
ovozli edi, u o‘limdan qo‘rqmas, yoshi saksonga yetgan bo‘lsa-da iztirobsiz,
vazmin, badani to‘la va pishiq bo‘lib, go‘yo zich tosh misoli qattiq edi. U hazil-
mazax va yolg‘onni yoqtirmasa, o‘yin-kulgi-yu ko‘ngil xushlikka maylsiz, garchi
unda o‘ziga ozor yetadigan biron so‘z bo‘lsa ham haqiqat (to‘g‘ri so‘zlik) unga
yoqar edi. U bo‘lib o‘tgan ishga aziyat chekmas va qo‘lga kiritiladigan yutuqlardan
shodlanmas edi”
Manbalarda Amir Temurning quyidagi shaxsiy fazilatlari keltiriladi:
ma’rifatparvarlik, insonparvarlik, donishmandlik, raiyatparvarlik, adolatparvarlik,
kechirimlilik, rahmdillik, olijanoblik, mardlik, bahodirlik, qattiqqo‘llik, irodalilik,
6
Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати. – Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1994 . – Б. 150.
7

jasoratlilik, sobitlik, vazminlik, chidamlilik, sabrbardoshlik, insoflilik,
mehribonlik, muruvvatpeshalik
1370–1371-yillarda Farg‘ona, O‘tror, Yassi, Toshkent, Hisor, Badaxshon,
Qunduz bo‘ysundiriladi.1381-yilda Hirot, Seiston, Mozondaron, Saraxs, Sabzavor
egallanadi. 1371–1389-yillarda jami 7 marta yurish qilib Mo‘g‘uliston hukmdori
Amir Qamariddin qo‘li ostidagi Movarounnahrning Sharqiy va Shimoliy hududlari
(Farg‘ona, Shibirg‘on viloyati, Qashg‘ar, Issiqko‘l va Yettisuv) bosib olinadi.
1371, 1373, 1375, 1379, 1388-yillarda Xorazmdagi so‘fiylar sulolasini yengib,
Xorazm qo‘shib olinadi. 1386–1388, 1392–1396, 1398–1404-yillarda Eron,
Kavkaz orti hududlari, Shimoliy Hindiston, Suriya, Iroq yerlari, Kichik Osiyoning
ko‘pgina qismi bosib olinadi. Shu tariqa 1361–1404-yillarda Amir Temur davlati
hududiy jihatdan kengayib boradi. Sohibqironning ta’biri bilan aytganda, saltanat
27 o‘lka (jumladan, Turon, Oltin O‘rda va boshqa shu kabi davlatlardan tashkil
topadi.)dan tashkil topadi.
Temur juda ko‘p jangu jadal, tadbirkorlik bilan kuchli davlat barpo eta oldi.
Temur davlatining siyosiy tizimi o‘sha davr ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy holatiga
mos kelardi.
Amir Temur markazlashgan davlat barpo etgach, oldinda, mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy tomondan mustahkamlash zarurati turardi. Davlatni iqtisodiy
qudrati qo shin ta’minoti, aholi tinchligi uchun juda muhum omillardan biri edi.ʻ
Iqtisodiy qudratning taynchlaridan bir omil bu-aholidan yig iladigan soliqlar
ʻ
bo lgan. Xalqning yerdan qay tarzda foydalanib, mo l xosil olishi, o zini ma’lum
ʻ ʻ ʻ
bir mehnat bilan band qilishi mamlakatda olib boriladigan agrar islohotlar bilan
bevosita bog liq bo lgan.
ʻ ʻ
XIV asrda Movarounnahr hududida Chig‘atoy ulusining parchalanishi va
ichki nizolar fonida Temur o‘z imperiyasini barpo etdi. Bu jarayonda yer-suv
munosabatlari davlat boshqaruvi va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim
omil sifatida xizmat qildi. Ushbu maqolada Amir Temur davrida yer-suv
munosabatlarining markazlashgan davlat tuzumini shakllantirishdagi o‘rni tahlil
8

qilinadi. Maqola iqtisodiy asoslar, sug‘orish tizimlari, yer taqsimoti va boshqaruv
tizimidagi o‘zgarishlarga e’tibor qaratadi.
Markaziy Osiyoda suv resurslari va yer egalligi doimo iqtisodiy va siyosiy
hokimiyatning asosiy manbai bo‘lib kelgan. Arid iqlim sharoitida qishloq
xo‘jaligining 90% sug‘orishga bog‘liq bo‘lib, suv taqsimoti hududiy nazoratning
muhim vositasi edi. Amir Temur o‘z davlatini barpo etishda ushbu omilni chuqur
anglagan va yer-suv munosabatlarini tizimli boshqaruv asosida markazlashtirishga
harakat qildi. Uning davrida sug‘orish tizimlari modernizatsiya qilinib, qishloq
xo‘jaligi samaradorligini oshirishga xizmat qildi.
Yer-suv munosabatlari nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tuzumning asosini
tashkil etdi. Temur davrida yer egalligi davlat mulki, xususiy mulk va jamoat
mulki sifatida tasniflanardi. Davlat mulki sifatida “xolisa” yerlari (to‘g‘ridan-
to‘g‘ri davlat tasarrufidagi yerlar) va “iqta” tizimi orqali harbiy xizmatchilarga
beriladigan yerlar muhim ahamiyatga ega edi. Suv resurslari esa, asosan, davlat
tomonidan boshqariladigan kanallar va ariqlar orqali taqsimlanardi. Bu tizim
Temurning markaziy hokimiyatni mustahkamlash strategiyasining muhim qismi
edi.
Beatrize F.M.ning “Tamerlane” asarida 7
ta’kidlanishicha, Amir Temur o‘z
imperiyasini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash uchun sug‘orish tizimlariga katta
e’tibor bergan. U mavjud kanallarni ta’mirlash va yangi sug‘orish inshootlarini
qurish orqali qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshirishga erishgan. Bu jarayon
nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlagan, balki mahalliy aholi orasida Temur
hokimiyatining qonuniyligini mustahkamlashga yordam bergan.
Amir Temur davrida Movarounnahrning qishloq xo‘jaligi asosan
sug‘orishga tayanardi. Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon va Qashqadaryo kabi yirik
daryolar suv manbai sifatida xizmat qilar, ammo ularning suvidan samarali
foydalanish uchun murakkab sug‘orish tizimlari talab qilinardi. Temur bu
tizimlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi. Masalan, Samarqand va Buxoro
atroflarida yangi kanallar qurildi, mavjud ariqlar ta’mirlandi va suv taqsimoti
7
Beatrice Forbes Manz. The rise and rule of Tamerlane. – New York: Cambridge University Press, 1989. – P. 227.
9

adolatli ravishda amalga oshirildi. Bu jarayon qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini
oshirish bilan birga, davlatning iqtisodiy resurslarini ko‘paytirishga xizmat qildi.
Sug‘orish tizimlarining markazlashgan boshqaruvi Temur davlatining
iqtisodiy asosini mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi. “Temur tuzuklari”da
keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Temur suv taqsimotini nazorat qilish uchun
maxsus amaldorlar – “mirab”larni tayinlagan. Mirablar suv taqsimotining adolatli
bo‘lishini ta’minlagan va bu orqali dehqonlar o‘rtasida nizolarni oldini olishga
yordam bergan. Bu tizim nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirgan, balki
davlatning mahalliy jamoalar ustidan nazoratini kuchaytirgan.
Amir Temur davrida yer taqsimoti markazlashgan davlat tuzumining
muhim qismi edi. Iqta tizimi orqali harbiy xizmatchilar va amaldorlarga yer
ajratilardi, bu esa ularga iqtisodiy manfaatlar bilan birga davlatga sadoqatni
ta’minlash imkonini berdi. Iqta egasi o‘z yeridan olinadigan soliqlar evaziga harbiy
xizmatni davom ettirardi. Bu tizim Temur imperiyasining harbiy va ma’muriy
tuzilmasini mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi.
Yer-suv munosabatlarining boshqaruvi Temur davlatining ijtimoiy
tabaqalanishiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Dehqonlar, asosan, davlat yoki iqta egalariga
qaram bo‘lib, o‘z mehnatlari evaziga yer va suvdan foydalanish huquqiga ega
edilar. Bu tizim iqtisodiy barqarorlikni ta’minlagan bo‘lsa-da, ijtimoiy tengsizlikni
ham kuchaytirdi. Biroq, Temur o‘z siyosatida dehqonlarning ahvolini yaxshilashga
ham e’tibor qaratdi, chunki qishloq xo‘jaligi mahsuldorligi davlatning iqtisodiy
qudratiga bevosita ta’sir qilardi.
Yer-suv munosabatlari nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy boshqaruvda ham
muhim rol o‘ynadi. Temur o‘z imperiyasini markazlashtirishda mahalliy elita va
no‘yonlarning hokimiyatini cheklashga harakat qildi. Bu jarayonda suv resurslari
va yer egalligi ustidan nazoratni qo‘lga olish muhim vosita sifatida ishlatildi.
Masalan, Samarqandni poytaxt sifatida tanlashda uning Zarafshon daryosi yaqinida
joylashganligi va sug‘orish tizimlari uchun qulay sharoitlari muhim omil bo‘ldi.
Amir Temur davrida yer-suv munosabatlari nafaqat ichki siyosatda, balki
xalqaro aloqalarda ham muhim rol o‘ynadi. Masalan, Oltin O‘rda bilan
10

munosabatlarda suv yo‘llari va savdo karvonlari nazorati muhim edi. Temur O‘rta
Osiyoni birlashtirishda transchegaraviy suv resurslaridan foydalanish masalalarini
hal qilishga harakat qildi. Bu jarayon uning imperiyasining iqtisodiy va siyosiy
qudratini oshirishga xizmat qildi.
Amir Temur o‘zining markazlashgan davlatini barpo etishda yer-suv
munosabatlaridan samarali foydalangan. Sug‘orish tizimlarini modernizatsiya
qilish, yer taqsimotini markazlashtirish va suv resurslarini boshqarish orqali u
nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minladi, balki siyosiy hokimiyatni
mustahkamladi. Uning “Temur tuzuklari” asarida keltirilgan qonunlar va ma’muriy
tuzilmalar yer-suv munosabatlarining muhimligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga,
Temur davrida yer va suv resurslarining boshqaruvi ijtimoiy tabaqalanish va harbiy
tuzumga ham ta’sir ko‘rsatdi.
Yer-suv munosabatlari Movarounnahrning iqtisodiy va siyosiy hayotida
asosiy omil sifatida xizmat qildi. Temurning bu sohadagi islohotlari o‘rta asrlar
O‘rta Osiyo tarixida muhim iz qoldirdi va uning imperiyasining uzoq muddatli
barqarorligiga yordam berdi.
1.2. Amir Temur davrida suyurg ol tizimining joriy etilishi va yer - suvʻ
munosabatlarining tartibga solinishi
Amir Temur davrida Movarounnahrdan tashqari barcha yerlarning
suyurg‘ol qilinishi va oldingi yer-suv boshqaruvi tartiblarining saqlab qolinishi
Sug‘oriladigan yerlarning katta qismi davlat mulki hisoblangan. Bu yerlarga
mamlakat hukmdori, amirlar, shahzodalar egalik qilganlar. Davlat yerlarini
hukmdor sulola vakillariga, yirik harbiy rahbarlarga, davlatning yuqori lavozimli
amaldorlariga suyurg‘ol tarzida in’om qilish keng tarqalgan edi. Butun bir shahar
yoki yirik viloyatlar ham suyurg‘ol sifatida berilganligi manbalardan ma’lum.
Suyurg‘ol egasi o‘ziga in’om qilingan yerlarga amaldorlar, soliqchilar tayinlash
huquqiga ega bo‘lgan. Suyurg‘ol yorlig‘iga ega bo‘lgan viloyat hukmdorlari
markaziy hokimiyatga faqat nomigagina qaram bo‘lganlar. Ammo bu ularning
to‘liq, mustaqil bo‘lganliklarini bildirmaydi, suyurg‘ol egalari markaziy hokimiyat
11

chiqargan qonun va farmonlar doirasidan chetga chiqa olmagan. Suyurg‘ol egasi
bu tartib-qoidani buzgan hollarda yerga egalik qilish huquqidan mahrum
etilgan.Ekiladigan yerlarning salmoqli qismini mulk, ya’ni xususiy yerlar tashkil
etardi. Mulk yerlarning katta qismi zodagonlar, harbiy va diniy arboblar qo‘lida
edi. Davlat uchun katta xizmat ko‘rsatganlarga tarxonlik yorlig‘i berish keng joriy
qilingan. Tarxonlik yorlig‘ini olganlarga katta imtiyozlar berilgan, ular barcha
soliqlardan ozod qilingan. Tarxonlik yorlig‘i ko‘p hollarda alohida xizmatlari
uchun amirlar, beklar, sayidlar va yuqori tabaqaga mansub shaxslarga berilgan.
Bunday yorliqni olgan shaxslarning ismiga “tarxon” so‘zi qo‘shib ishlatilgan.
Asta-sekinlik bilan mamlakat ijtimoiy hayotida tarxonlarning nufuzi oshib boradi
va ular u yoki bu ho kimning taqdirida hal qi luvchi rol o‘ynay boshlaydilar.Amir
Temur davrida katta-katta yerlarni masjid, madrasa va mozorlarga vaqf qilib berish
keng tarqalgan edi.
O‘sha davr odatiga ko‘ra, yer va suvdan tashqari, do‘konlar,
tegirmonlar, ustaxonalar, bozor, objuvoz va karvonsaroylar ham vaqf qilib
berilgan. Vaqf mulkidan tushgan daromadlar masjid, maqbara, madrasalar,
musofirxona va bemorxonalarning ehtiyoji uchun sarflangan. XIV – XV asrlarda
dehqonchilik yerlarining ayrim qism lari qishloq aholisining, jamoalarning mulki
hisoblangan. Mulkchilikning bu shakli ham suvli va tog‘oldi hududlarida
birmuncha keng tarqalgan. Yerga jamoa bo‘lib ishlov berilgan. XV asr davomida
Movaraunnahr va Xurosonda avvalgidek yer mulkchiligining asosan to rtʻ
shaklidagi: mulki devoniy - davlat yerlari, mulk - xususiy yerlar, mulki vaqf –
madrasa va masjidlar tasarrufidagi yerlar va nihoyat jamoa yerlari bo lgan.
ʻ
Dehqonchilik yerlarining eng katta qismi davlat mulki hisoblangan.Bu yerlarga,
avvalgidek, mamlakat hukmdori sulton yoki amirlar egalik qilgan.Temuriylar
davrida davlat yerlarini suyurg ol tarzida in’om qilish ham keng tarqalgan.
ʻ
Suyurg ol yerlar hajmi, sharti hamda yer va yorliqqa ega shaxslarning tabaqasi
ʻ
jihatidan turlicha bo lgan. Odatda, shahar yoki viloyatlardan to alohida
ʻ
qishloqqacha suyurg ol shaklida in’om etilgan. Butun bir shahar yoki viloyat
ʻ
ko pincha hukmron sulola namoyondalari yoki yirik harbiy va davlat
ʻ
mansabdorlariga berilgan. Amir Temur davrida bo lganidek temuriylar davrida
ʻ
12

ham suyurg ollarni ulashish amaliyoti keng tarqaldi.Markaziy hokimiyat vakillari -ʻ
Shohrux, Ulug bek, Abu Said, Sulton Husayn yoki uluslarni boshqargan
ʻ
shahzodalar yerlarga meros tarzida egalik qilish uchun ulashganlar.Suyurg ol
ʻ
egasiga o z suyurg oli doirasida amaldorlar tayinlash, soliqlar va turli to lovlarni
ʻ ʻ ʻ
to plash hamda aybdorlarni jazolash huquqi berilgan. Abdurazzoq
ʻ
Samarqandiyning yozishicha, Shohrux davrida Xorazm - Shoh Malik; Farg ona –
ʻ
Mirzo Ahmad; Tus, Mashhad, Obivard, Nisoni o z ichiga olgan
ʻ
Xuroson – Boysung ur; Qobul, G azna va Qandahor viloyatlari Mirzo Qaydu
ʻ ʻ
bahodirning suyurg oli edi. Suyurg ol yorlig iga ega bo lgan viloyat hukmdorlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
markaziy hokimiyatga faqat nomigagina qaram bo lib, odatda, ular deyarli
ʻ
mustaqil edi. Suyurg ol egalari tobeligini kuchaytirish maqsadida markaziy
ʻ
hokimiyat ba’zan ular tasarrufidagi yer maydonlarini qisqartirar yoki ularning
ma’muriy va adliya jihatidan haq-huquqini cheklab qo yar edi. Suyurg ol egasi
ʻ ʻ
markaziy hukumatga bo ysunmagan taqdirda suyurg ol huquqidan mahrum bo lar
ʻ ʻ ʻ
va hokim uning viloyatini boshqa shaxsga berar edi. Temuriylar davrida
dehqonchilik maydonlarining ikkinchi kattagina qismi xususiy yerlardan iborat
bo lib, yirik mulkdorlarning katta yer maydonlari ham, mehnatkash
ʻ
ziroatchilarning mayda paykallari ham xususiy mulk qatoriga kirgan. Mulk
yerlarining katta qismi ma’muriy, harbiy va diniy arboblarning tasarrufida bo lgan.
ʻ
Bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga biron xizmati uchun tarxonlik
yorlig i berish keng tarqalgan. Tarxonlik yorlig ini olgan mulkdorlar, asosan
ʻ ʻ
barcha soliq, to lov va majburiyatlardan ozod qilingan. Tarxonlik yorlig i, odatda
ʻ ʻ
amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa yuqori tabaqa vakillariga
berilgan. Bunday yorliqni olgan mulkdor ismiga tarxon so zi qo shib aytilgan.
ʻ ʻ
Ulug bek davrida Samarqand yana ravnaq topdi. Bu davrda san’at va ilm-fan rivoji
ʻ
uchun shu qadar katta ishlar qilindiki, bu davrni “Samarqandning oltin davri” deb
atay boshlashdi. U soliq siyosatida dehqonlardan olinadigan soliqlarni kamaytirdi
va dehqonlar faravonligini o stirishga imkon yaratdi. Tushumlar qisqarishining
ʻ
o rnini esa tamg a - hunarmand va savdogarlardan olinadigan yig imni ko paytirish
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisobiga to ldirdi. Temuriylar davridagi soliqlarni o rganishda ayrim faktlarni
ʻ ʻ
13

keltirib o tish o rinli. Masalan, temuriylardan Husayn Boyqaro mamalakatdagiʻ ʻ
isyonlar tufayli xarajatlar ko payganini hisobga olib, Hirot hokimi Muboriziddin
ʻ
Valibekka nishon yuborib, yangi xarajatlar uchun Hirot va uning tevarak-atrofidagi
tumanlardan 100 ming dinor kepakiy to plab jo natishni buyurdi. Hirot hokimi
ʻ ʻ
tumanlardan faqat yarmini, qolganini esa aholidan sarmushar, ya’ni jon solig i
ʻ
sifatida undirishga qaror qildi. 8
Bunday mehnatkash xalqqa judayam qiyin bo lgan
ʻ
bir sharoitda Alisher Navoiy Hirot aholisi zimmasiga tushgan 50 ming dinorni o z
ʻ
jamg armasi hisobidan to ladi. Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-
ʻ ʻ
iqtisodiy hayotni izga solib yo naltirishdan tashqari siyosiy hayotda ham katta
ʻ
kuchga aylandi.U chet davlatlar bilan aloqani kengroq yo lga soldi.U davr shart-
ʻ
sharoitlaridan kelib chiqib, tashqi siyosatda qat’iy faol harakat qilib, o z saltanati
ʻ
dovrug ini jahon miqyosiga olib chiqa oldi. Amir Temurning Yildirim Boyazid
ʻ
ustidan bo lgan g alabasidan so ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya yerkin
ʻ ʻ ʻ
aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. U Yevropa mamlakatlari
bilan yaqin qo shnichilik qilish, savdo karvon yo llarini rivojlantirish niyati
ʻ ʻ
borligini ko rsatib, o z davlati shuhratini Yevropaga tarqata oldi. Uning
ʻ ʻ
saltanatining dovrug i bu mamlakatlarga borib yetishi bilan Fransiya, Angliya,
ʻ
Genuya, Vizantiya va Ispaniya kabi davlatlarning qirollari sohibqiron bilan
siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari o rnatishga intilganlar. Shu bois ular Temur
ʻ
huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Amir Temur davrida diniy ilmlar va
dunyoviy fanlar barqaror bo lgan. U o z davrining fan va madaniyat homiysi
ʻ ʻ
sifatida ham shuhrat qozondi. Doimo kamsitilgan va e’tibordan chetda bo lgan
ʻ
mazhab tarafdorlarini o z homiyligiga olgan. Darvesh, faqir-miskinlarni o ziga
ʻ ʻ
yaqin tutib, ularni ranjitmaslikni o zining insoniy burchlaridan biri deb bilgan.
ʻ
Amir Temur vafotidan so ng uning yirik imperiyasi parchalana boshladi.Temuriy
ʻ
shahzodalarning taxt uchun o zaro kurashlari qudratli davlatning bo linishidagi
ʻ ʻ
asosiy sabablardan biri yedi. Amir Temur taxtiga valiahd qilib nabirasi
Pirmuhammadni qoldirgan bo lsa-da, yeng katta o g li Jahongir Mirzoning
ʻ ʻ ʻ
farzandi, ko pgina amirlar va amaldorlar uning hukmronligini tan olmadilar. 1405
ʻ
8
Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати. – Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1994 . – Б. 150.
14

yil mart oyida Temurning nabirasi Xalil Sulton o zboshimchalik bilan Samarqandʻ
taxtini yegalladi. Undan tashqari, Xurosonda Shohruh, Balx, G azna va
ʻ
Qandahorda Pirmuhammad, G arbiy Yeron va Ozarbayjonda Mirzo Umar va
ʻ
Abubakr Mirzo, Turkiston, Sabron, O tror, Sayramda Amir Berdibek, O ratepa va
ʻ ʻ
Farg onada Amir Xudoydod, Xorazmda Idiku o zlarini hukmdor deb e’lon qildilar.
ʻ ʻ
Temuriy hukmdorlardan Shohruh (1405-1447), Mirzo Ulug bek (1409-1449),
ʻ
Sulton Husayn (Boyqaro) (1469-1506), qisman Sulton Abu Said (1451-1469)
davrlarida ichki osoyishtalik, ma’rifat va madaniyatga e’tibor tufayli ilmu-fan va
madaniyat yuksalib, Movarounnahr va Xuroson yana Sharqning ma’rifat va
madaniyat markazi nomini qaytarib oladi.Bu vaqtda nafaqat Hirot va Samarqand,
balki Movarounnahr va Xurosondagi boshqa shaharlarda ham olimu-fuzalo,
shoiru-me’morlar, bastakoru naqqoshlar guruhlari to plana boshlaydi. Buxoro,
ʻ
Xorazm, Balx, Mashhad, Sheroz ham o ziga xos madaniy markazlar rolini o ynay
ʻ ʻ
boshlaydi. Ma’rifatparvarligi va aqlli bilan nom chiqargan Shohruh davrida asriy
ilm-fan, madaniyat an’analari qayta jonlana boshlagan yedi. Shahar qayta qurildi.
Hirotdagi yeng gavjum joylardan biri Shohruhning o g li Boysunqur tashkil yetgan
ʻ ʻ
kitobxona nomini olgan joy bo lib qoldi. Bu yerda o z davrining yeng sara
ʻ ʻ
kitoblari qayta ko chirilar, sotib olinar va sotilar yedi. Bu paytda hukmdor va
ʻ
amaldorlarning homiyligi natijasida tasviriy san’at, amaliy san’at, xattotlik san’ati
o z rivojini maromiga yetqazdi. Mirak Naqqosh boshchiligidagi sharq miniatyura
ʻ
san’ati ham o z faoliyatini shu yerdan boshlagan yedi. Hirotlik va xurosonlik
ʻ
ko plab badavlat zodagonlar, savdogarlar ham ilm-fan, madaniyatga homiylik qila
ʻ
boshlaydilar. Masalan, Shohruh hukmronligi davrida zodagon Hoji Arslon Tarxon
o zining ma’rifatparvarligi bilan nom chiqargan yedi.
ʻ
Movarounnahr yerlarini 1409
yildan boshlab Shohruhning katta o g li Ulug bek Mirzo boshqara boshladi.
ʻ ʻ ʻ
Ulug bekning hukmronlik davri (1409-1449) asosan Movarounnahrda ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi. Mirzo
Ulug bek Movarounnahrni musulmon olamining ilmiy markaziga aylantirishga
ʻ
harakat qildi. Xususan, Samarqand, Buxoro, Kesh ilm-fan markazlariga aylandi. U
1417-yilda Buxoro, 1420-yilda Samarqand va 1433-yilda G ijduvonda madrasalar
ʻ
15

barpo etdi. Samarqandni obodonlashtirish ishlariga bosh-qosh bo lib, Go ri Amir,ʻ ʻ
Shohizinda me’moriy majmualarini oxiriga yetqazdi. Marvda ham bir qator diniy
muassasalar qurdiradi. Hadisi sharifdagi “Ilm olmoqqa intilmoq har bir muslim va
muslima uchun ham farz va qarz” degan iborasi Buxoro madrasasi peshtoqiga
shior sifatida o yib yozdirib qo yiladi.Xususan, Samarqandga o z zamonasining
ʻ ʻ ʻ
yirik, taniqli olimlarini chorlashga harakat qilgan.Uning sa’y-harakatlari tufayli
zamonasining 100 dan ortiq olimlari Samarqandga yig ildilar. Ular orasida
ʻ
Taftazoniy, Mavlono Ahmad, o z zamonasining “Aflotuni” deb nom olgan
ʻ
Qozizoda Rumiy, G iyosiddin Koshiy, Muhammad Xavofiylar va boshqa taniqli
ʻ
olimlar ham bor yedi. 1420-yilda Samarqand madrasasi ochilganda unda 90 dan
ortiq olim qatnashgan. Ilk ma’ruzani Mavlono Havofiy o qigan vaqtida, uni faqat 2
ʻ
kishi Mirzo Ulug bek va Qozizoda Rumiy tushungan, xolos. Keyinchalik o z
ʻ ʻ
zamonasining taniqli kishilari Abdurahmon Jomiy, Xo ja Ahror va boshqalar ham
ʻ
Samarqand madrasasida tahsil olganlar. Shuningdek, Samarqandda bu davrda bir
necha madrasalar ham bo lib (Xonim, Feruzshoh, Shohmalik, Qutbiddin va
ʻ
boshqalar) ularda ham salohiyatli olimlar dars berishar yedi. 1424 – 1429-yillarda
Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori yaqinida Mirzo Ulug bek rasadxona
ʻ
qurdiradi. 9
U o sha davrning noyob inshootlaridan bo lib, doira shaklida barpo
ʻ ʻ
yetilgan, imoratning aylanasi 47 m., balandligi 31 m. dan iborat 3 qavatli bino
bo lgan. Binoning ichida maxsus tekshirish xonalari bo lib, unda yerlarda maxsus
ʻ ʻ
asbob-uskunalar joylashtirilgan. Samoni kuzatish va o rganish borasida
ʻ
G iyosiddin Jamshid yordamida astronomik o lchov asbobi – ulkan sekstant
ʻ ʻ
o rnatilgandi. Bu sekstant Sharqdagi yeng katta astronomik o lchov asbobi
ʻ ʻ
hisoblangan. Shuningdek, mahalliy ustalar (Iso Usturlobiy, Abu Mahmud
Xo jandiy, usta Ibrohim) qo li bilan ko plab zaruriy astronomik o lchov asboblari
ʻ ʻ ʻ ʻ
ham yasaladi va o rnatiladi. Rasadxona qoshida 15 ming nusxadan iborat boy
ʻ
kutubxona ham bo lgan. Uning atrofida olimlar yashaydigan yer-chorbog lar
ʻ ʻ
Bog imaydon va Chinnixona nomi bilan shuhrat topdi. Ulug bek Samarqandda
ʻ ʻ
o ziga xos astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada Ulug bek bilan birga o z
ʻ ʻ ʻ
9
Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар салтанати. – Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1994. – Б. 150.
16

zamonasining mashhur matematigi va astronomlari Qozizoda Rumiy, G iyosiddinʻ
Jamshid, Koshiy, Ali Qushchi kabilar tadqiqot ishlarini olib borgan. Ulug bek
ʻ
davrida, shuningdek, Samarqand Sharqning madaniy markaziga aylanganligi
uchun mashhur faylasuf Ali ibn Muhammad Jurjoniy, taniqli tabib Mavlono Nafis,
shoir Xayoliy Buxoriy, “Yusuf va Zulayho” dostonining muallifi Durbek, qasida
janrining taniqli namoyandasi o zbek
ʻ shoiri Sakkokiy , mashhur xattot Abdurahim
Xorazmiy va boshqalar Ulug bek homiyligi ostida Samarqandda yashab ijod
ʻ
qilganlar. Yana Sharqning ko plab taniqli olim va shoirlari, fuzaloi ulamolari
ʻ
Samarqandga tez-tez kelib turdilar. Ulug bek davridagi madaniy markaz
ʻ
keyinchalik Ulug bek akademiyasi nomini olib, dastavval mashhur fransuz
ʻ
yozuvchisi va olimi Volter (1694 – 1778) tomonidan e’tirof e’tilgandi. Ulug bek
ʻ
atrofiga uyushgan ko plab buyuk qomusiy olim sohiblari - Qozizoda Rumiy,
ʻ
G iyosiddin Jamshid Koshiy, Muhammad Ali Qushchi, Muhammad Xavofiylar
ʻ
ilm-fanning turli sohalarida, ayniksa, astronomiya, matematika singari aniq fanlar
bo yicha barakali ijod qildilar hamda o zlaridan ulkan meros qoldirib ketdilar.
ʻ ʻ 6

17

II BOB. AMIR TEMUR DAVLATIDA AGRAR VA IQTISODIY
ISLOHOTLAR.
2.1 . Amir Temur davrida mamlakatda olib borilgan obodonlashtirish
ishlari va bog dorchilik san’ati.ʻ
Amir Temur davlatida sug‘oriladigan dehqonchilik bilan birga dasht
ko‘chmanchi va yaylov-chorvachilik, qo‘ychilik, otchilik va ovchilik rivojlandi.
Qizilqumning keng hududlari tuyalar boqishga ixtisoslashgan edi. Ko‘pgina
kishilar parrandachilik va dehqonchilik bilan mashg‘ul edilar. Soliq imtiyozlari
berish, buzilgan sug‘orish tizimlarini tiklash yoki yangilarini qurish va hokazolar
orqali aholining iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati davlat tomonidan kuchli
qo‘llab-quvvatlandi va rag‘batlantirildi. Eng muhimi, aholining iqtisodiy faolligi
kishilar daromadlarining o‘sishiga va uning sotib olish qobiliyatiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatdi. Uy-joy sharoitlarini yaxshilash aholining asosiy maqsad-istagiga
aylandi, Movarounnahr hududida yangi shahar va qishloqlar barpo etildi.
Poytaxtda va boshqa yirik shaharlarda Buyuk Ipak yo‘lining karvonlari tomonidan
boshqa mamlakatlardan olib kelingan tovarlar faol savdo-sotiq predmetiga aylandi.
Bular mo‘ynalar, kulolchilik buyumlari, ziravorlar, marjonlar, shifobaxsh o‘tlar va
boshqalar. Faol ravishda qoramol va boshqa hayvonlar turlari ko‘paydi. Mahalliy
hunarmandlar yuqori sifatli charm va jun mahsulotlarini ishlab chiqarish san’atiga
erishdilar. Oziq-ovqat bozori sut va go‘sht mahsulotlari bilan to‘ldirildi, baliqchilik
rivojlandi. Shahar aholisi va qishloq aholisining yaqin ittifoq va iqtisodiy
hamkorligi, hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi va karvon savdosining tez va
o‘zaro bog‘liq, mutanosib rivojlanishi natijasida Temur imperiyasining qudrati
oshib, xalq farovonligining o‘sishini ta’minlaydigan o‘ziga xos iqtisodiy salohiyat
vujudga keldi.Uchta iqtisodiy tarkib – shaharsozlik, qishloq xo‘jaligidagi ishlab
chiqarish va savdo bir-birini to‘ldirib, ularning o‘zaro hamkorligi kuchaydi.
Natijada davlat va odamlar zarur ehtiyoj mahsulotlari bilan ta’minlandi, aholining
ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullanish imkoniyatlari kengaydi, mamlakatda
tinchlik, osoyishtalik qaror topib, ishlab chiqarish kuchlari aql bovar qilmaydigan
18

darajada rivojlandi.Sharq va G‘arbni bog‘laydigan eng muhim savdo yo‘llari
Movarounnahr hududidan o‘tgan. Natijada, butun Osiyo qit’asining ko‘plab
davlatlari va Yevropaning muhim qismi Temur imperiyasining siyosiy, iqtisodiy,
harbiy, madaniy aloqalari va manfaatlari uchun xizmat qilishga jalb qilindi.
Sohibqiron ekin yerlari va bog‘-rog‘lar, ozuqaga boy yaylovlar qancha
ko‘p bo‘lsa, obihayot serob bo‘lsa, hosil ham ko‘p bo‘ladi, binobarin mamlakatda
mo‘l-ko‘lchilik qaror topadi, raiyat to‘q yashaydi, turmushda qiyinchilik
ko‘rmaydi, deb hisoblagan. Shu maqsadda dehqonu bog‘bonlarga ko‘pgina
imtiyozlar bergan. Xususan, “Tuzuklar”da belgilab qo‘yilganiga muvofiq,
sug‘orilmaydigan, xarob bo‘lib yotgan yerlarni obod qilgan, koriz qurib suv
chiqargan hamda ekin ekib, bog‘ yaratgan, ulardan hosil yetishtirgan dehqon va
bog‘bonlardan birinchi yili davlat foydasiga xiroj olinmagan. Ikkinchi yili ular o‘z
roziligi bilan qancha bersa, shuncha olingan, faqat uchinchi yili qonun-qoidaga
muvofiq soliq to‘lashgan.
Lalmikor yerlar esa jariblarga (bir jarib 952 kvadrat metr hajmdagi yer)
bo‘linib, hisobga olingan. Bu yerlarda hosil olishda uchdan bir va to‘rtdan bir
qoidasiga amal qilingan. Sug‘oriladigan yerdan olingan hosilning ikki qismi
raiyatda qolgan, bir qismi saltanat xazinasi uchun olingan. Bunday odilona soliq
siyosati dehqonlar, bog‘bonlar va sohibkorlarni o‘zlariga qarashli yerlardan mo‘l
hosil yetishtirish uchun astoydil mehnat qilishga rag‘batlantirib, oziq-ovqat
mahsulotlari serob bo‘lishini ta’minlagan, narx-navo arzon bo‘lishiga xizmat
qilgan.
Akademik A.Muhammadjonovning ta’kidlashicha, Amir Temur
davlatining iqtisodiy asoslarida muhim o‘rin tutgan dehqonchilik va irrigatsiya
ishlariga katta ahamiyat berilgan. XV asr oxirida Movarounnahr va Xurosondagi
katta va kichik daryolarda yirik irrigatsiya inshootlari, korizlar, suv omborlari va
havzalari qurildi. Natijada bir nechta viloyat, shahar va qishloqlarda suv ta’minoti
yaxshilandi. Qo‘riq yerlarning o‘zlashtirilishi esa sug‘orma dehqonchilik
maydonlarini kengaytirdi, yangi qishloqlar, dehqon qo‘rg‘onlari vujudga keldi.
19

Xususan, shu davrda Obirahmat, Mazdaxin, Bozor, Koranda, nahri Jadid deb
ataluvchi hududlarda 72 ta dehqonchilik xo‘jaliklari paydo bo‘ldi. Amir Temur
hukmdorligi vaqtida, shuningdek, Murg‘ob vodiysida, Kobul yaqinidagi Badon,
Juyinov qishloqlari orqali kanallar qazilib suv olib kelingan. Muarrix Hofizi Abru
o‘z asarida Dilkusho, Ganchravon, Ganchxona, Umar Tibon, Shayx Ali Sa’d,
Shayx Ali Qutlug‘ Xonul kabi 20 dan ortiq kanallarning nomini keltiradi.
Ma’lumki, Amir Temur Kavkazga qilgan harbiy yurishlari paytida Gruziya va
Ozorbayjonni fath etib, qishni Qorabog‘da o‘tkazadi. 1399 yilda Hindiston
yurishidan qaytishida yana Qorabog‘ga keladi.
“Temurning Qorabog‘da olib borgan obodonlashtirish ishlari orasida, —
deb yozadi ozarbayjonlik tarixchi olim Z.Piriyev, — Baylakonda qurilgan
sug‘orish kanali muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Qarovsiz, foydalanilmay qolgan
kanalni ko‘rgan Temur uni tozalashni buyuradi. 60-70 kilometr uzunlikdagi bu
kanal bir oy ichida qayta tiklanib, dala va ekinzorlarga suv bera boshladi. Kanal
Temur ko‘rsatmasi bilan “Nahri Barlos” deb ataldi”.
Amir Temurning kanallar qazdirib, suv ta’minotini yaxshilashga qaratilgan
tadbirlari o‘z samarasini berib, ekin maydonlarining kengayishi va oziq-ovqat
mahsulotlarini ko‘paytirish imkoniyatini berdi.
Sohibqiron harbiy yurishlari paytida oziq-ovqat ta’minoti masalalarini
lashkarboshi amirlar va askarlar manfaatlariga mos holda hal qilgan. Tarixiy
ma’lumotlarga qaraganda, Amir Temur harbiy harakatlarga chiqqan kezlari lashkar
ortidan o‘tovlarini aravaga ortib, podalarini haydagancha, jangchilarning oilalari
ham yo‘lga chiqqan. Jangchilar qayerga borishmasin, qo‘y, tuya va otlar ularning
asosiy yemishi hisoblangan, go‘sht va sut bilan ta’minlab turgan. Sahro va cho‘lu
biyobonlarda, shuningdek, jazirama issiq paytlarda lashkar asosan tunda yo‘l
bosgan, kunduzi esa ot va qoramollarni yaylovga haydab, o‘zlari o‘tovlarda xordiq
chiqarishgan.
Buyuk sarkardaning buyrug‘i bilan savdogar va hunarmandlar lashkar
ortidan ergashib borgan. Sarrojlar, temirchilar, qurolsoz chilangarlar, oziq-ovqat
20

mahsulotlari bilan savdo qiluvchi tujjorlar safar chog‘i qo‘shinni ularga zarur
bo‘ladigan mahsulot va ashyolar bilan ta’minlab turgan.
Buyuk bobokalonimiz haqida “Amir Temur va uning saroyi haqida
xotiralar” nomli asar yozgan, Sohibqiron amri bilan Yevropaga bir necha marta
elchi bo‘lib borgan Sultoniya arxiyepiskopi Ioanning yozishicha, “Temurbek
odamlari barcha zarur narsalarni xuddi shahar bozoridagidek xarid qilishlari
mumkin edi. Dushman ustidan g‘alaba qozonib, o‘lja olgan askarlar ularni ana shu
bozorda savdogarlarga sotishardi. Shuningdek, oziq-ovqatlar ushbu o‘lkalardan
ham olib kelinardi. Go‘sht va guruch istagancha topilardi. Garchi don-dun juda
serob bo‘lsa-da, non juda kam iste’mol qilinardi ” .
Ibn Arabshoh esa otlar asosan arpa bilan boqilishini, zarur hollarda
aholidan arpani bug‘doy, guruch, tariq, kishmish va yasmiqqa almashtirib
olishlarini yozgan. Bunga askarlar ko‘pincha harbiy safar chog‘ida muhtoj
bo‘lishgan. Ingliz tarixchisi va adibasi Xilda Hukxemning quyidagi mulohazalari
ham diqqatga sazovordir. “Temur jangchilari issiqqa ham, sovuqqa ham bardosh
berishgan. Yegulik serob bo‘lganida ular mechkaylik bilan ovqatlanishar, ammo
oziq-ovqat taqchil bo‘lib qolsa, ular uchun qatiqqa suv qo‘shib tayyorlangan ayron
ham kifoya qilardi”.
Agar harbiy harakatlar paytida oziq-ovqat taqchilligi yuz bersa, go‘shtdor
hayvonlarni ovlash uchun kichik shikor qilinardi. Buning uchun maxsus shikor
guruhlari tashkil qilingan edi.
1391 yil bahori. Amir Temur o‘z qo‘shinlari bilan To‘xtamishxonni to‘rt
oydan buyon poyonsiz cho‘l bo‘ylab ta’qib qilib borardi. Bu haqda muarrix
Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida shunday yozadi: Qayoqqa qaramang,
hammayoq cho‘lu biyobon. Yetti oy yursangiz ham na biror tirik insonni, na bir
ekinzorni uchratasiz. Lashkarlarga ergashib kelayotgan bozor ham huvillab qoldi.
Narx-navo ocharchilik yillaridek osmonga ko‘tarilib ketdi. Bitta qo‘yning bahosi
100 dinorga chiqdi... Temur tuman amirlariga, mingboshi, yuzboshi, o‘nboshilarga
go‘sht pishirishni taqiqlab qo‘yishni amr etdi. Butun qo‘shin ilgari faqat qullarga
21

ravo ko‘riladigan suyuq atala bilan kun ko‘rishi kerak edi. Amirlarning o‘zlari ham
shu ataladan ichishardi... Har bir kunda bir tovoq atala berilardi. Shu bir tovoq
atalaning ham imkoni bo‘lmay qolganda, qo‘shin ozgina bo‘lsa-da yegulik,
yovvoyi qushlar tuxumi, turli mayda hayvonlar va yeyishga arziydigan o‘t-o‘lan
izlab sahroni keza boshladi. Ana shunda Amir Temur katta shikor o‘tkazishga
farmon berdi.
Katta shikor 1391 yil 6 mayda boshlandi. Amirlar ulkan doira hosil qilmoq
uchun sipohiylar ajratdilar. Doira bora-bora torayib barcha jonivorlar o‘rtaga
haydab kelindi. Ikki kun deganda doira birlashib, doira ichi hayvonlarga to‘lib
ketdi. Natijada juda ko‘p kiyik, tovushqon, kulon va boshqa hayvonlar ovlandi.
Sohibqironning amalga oshirgan ana shu tadbiri tufayli lashkar bir necha kun ana
shu ovda g‘amlangan go‘sht bilan kun kechirdi.
Zafarli Dehli jangidan so‘ng dekabr oyi boshlarida Temur qo‘shinlari
ushbu shahardan bir necha kilometr uzoqlikda joylashgan Leon degan joyni ishg‘ol
qildi. Bu yerda bo‘liq maysazor yaylovni ko‘rgan Sohibqiron lashkargoh qurdi.
Qo‘shinni yegulik bilan ta’minlash uchun shikor qiluvchi va oziq-ovqat ta’minoti
bilan shug‘ullanuvchi guruhlarga qishloqlardan g‘alla va oziq-ovqat g‘amlashga
buyruq berdi. Ko‘rilgan amaliy chora-tadbirlar tufayli qo‘shin oziq-ovqat bilan
to‘liq ta’minlandi.
Amir Temur Damashqni egallaganidan so‘ng katta g‘alla ombori topiladi.
Sohibqiron qo‘lga kiritilgan don-dunni o‘z zaxirasiga olmaydi. Sharafiddin Ali
Yazdiy amir Sohibqiron xudojo‘yligi, Makkai Mukarrama va Madinai
Munavvaraga hurmati uchun ombordagi barcha g‘allani Quddusi sharif orqali ana
shu ikki muqaddas shahar aholisi uchun jo‘natdi, deb yozadi.
Hazrat Sohibqiron davrida oziq-ovqat mo‘l-ko‘lligi yo‘lida amalga
oshirilgan keng ko‘lamli ishlar o‘z samarasini bergan. Uzoq Ispaniyadan
Samarqandga Amir Temur huzuriga elchi bo‘lib kelgan Klavixo mamlakatda
ma’murchilik, mo‘l-ko‘lchilik va arzonchilikning guvohi bo‘lgan. Bu haqda o‘z
esdaliklarida shunday yozadi: “... Bu yer hamma narsaga boy: g‘alla ham, sharob
22

ham, meva-cheva ham, parrandalar ham, har xil go‘sht ham mo‘l-ko‘l. Bu yerning
qo‘ylari yirik-yirik, dumlari katta bo‘ladi... Qo‘ylar ko‘p va arzondir. Boshqa
mollar ham arzon... G‘alla juda ham arzon, sholi esa oshib-toshib yotadi.
Samarqand va uning atrofidagi yerlar shunday to‘kin-sochinki, hayron qolmaslik
mumkin emas”.
Klavixo Samarqand va uning atroflarida bog‘ va uzumzorlar ko‘pligini,
bog‘lar oralig‘idagi bo‘sh maydonlarda ko‘plab qovun va paxta ekilishini, bu
mamlakatda qovun juda yaxshi va serhosilligini quyidagicha ta’kidlagan: “Har
kuni tuyalarda son-sanoqsiz qovun olib kelinadi. Bunchalik qovunning sotilib
ketishiga va iste’mol qilinishiga hayron qolasan kishi. Qishloqlarda qovun
shunchalik ko‘pki, uni quritib, kelgusi pishig‘igacha qovun qoqi holida
saqlaydilar”.
Amir Temur sipohning ta’minotiga alohida e’tibor berganligi, raiyat
ahvolidan doimo ogoh bo‘lganligi, har ikkisiga bir ko‘z bilan qarab, ularning
turmushi va farovonligi to‘g‘risidagi g‘amxo‘rligi davlatni har tomonlama
mustahkamladi, jahondagi nufuzi, obro‘sini oshirdi. Amir Temur o‘z davrining eng
qudratli imperiyasini barpo etib, o‘z shaharlari – Samarqand, Shahrisabz, Hirot va
boshqalarning tashqi qiyofasi va obodligiga alohida e tibor qaratgan. U shaharʼ
muhiti o‘z davlatining qudratini namoyon ettirishi kerak deb hisoblardi.
Amir Temurning “Tuzuklar”ida uning nomidan shunday deyilgan: “Men
tabiblar, munajjimlar va me morlarni (geometrlarni) huzurimga chorladim, chunki
ʼ
bu odamlar davlatning shon-shuhrati va gullab-yashnashiga hissa qo‘shadilar.
Me morlar men uchun ulug‘vor binolar tarhlarini tuzdilar va men uchun bog‘lar
ʼ
rejalarini chizdilar”. Ushbu satrlar bizga o‘sha uzoq zamonlarda mutaxassislar
bog‘-rog‘lar barpo etish bilan shug‘ullanganliklari haqida hikoya qiladi.
O‘sha zamonlarda bog‘ majmualari chorbog‘lar - “to‘rt bog‘” deb
nomlangan. Bu nom ularning qat iy o‘rnatilgan tuzilishini aks ettiradi: to‘g‘ri
ʼ
to‘rtburchakli bog‘lar to‘rt qismdan tarkib topgan. Xiyobon va ariqlar bog‘ning
turli qismlarini bir-biridan ajratib turardi. Bog‘ning o‘zi esa baland devor bilan
23

o‘ralgan. Mazkur chorbog‘larning o‘lchamlari ham e tiborga molik. Masalan,ʼ
Bog‘i Dilkusho va Bog‘i Nav bog‘larining maydoni taxminan bir kvadrat
kilometrni tashkil etgan (manbalarga ko‘ra, 1500x1500 gaz). Chorbog‘lar, qoidaga
ko‘ra, shovqin-suronli bozorlar, maydonlar va hunarmandchilik mahallalaridan
uzoqroqda, shahar chekkasida qad rostlagan. O‘rta Osiyo shaharlarining
(mahallalarning) turar joylari an anaviy tarzda zich binolar bilan ajralib turardi va
ʼ
u yerlarda bog‘lar yetishtirish uchun joy yo‘q edi. Shunday bo‘lsa ham, u yerlarda
har doim bitta yoki bir nechta bargli daraxtlar – chinor, terak, tut daraxti va
boshqalarni ekish uchun joylar qoldirilgan. Ularni shaharlar aholisi yozgi jazirama
paytlardagi soya va salqinlik uchun juda qadrlashgan.
Chorbog‘lar Amir Temur va Temuriylar davrida saroy hamda shahar
me morchiligining muhim qismiga aylandi. Bu haqdagi qaydlar Lui Gonzales de
ʼ
Klavixoning “Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi”, tarixchi Sharofiddin Ali
Yazdiy va Ibn Arabshohning asarlari, Zahiriddin Bobur kundaliklari va boshqa
tarixiy qo‘lyozmalarda saqlanib qolgan.Ularda Amir Temur va Temuriylar
chorbog‘larining nomlari va tafsilotlari, zodagon va boy shaharliklarning xususiy
bog‘lari haqidagi qaydlar, XIV-XV asrlarda masjidlar, xonaqohlar va boshqa
jamoat inshootlari qoshida barpo etilgan bog‘lar to‘g‘risidagi ma lumotlar saqlanib
ʼ
qolgan.
Xususiy bog‘lar odatda begonalar uchun yopiq bo‘lgan. Biroq buyuk
sarkarda o‘zining uzoq yurishlari vaqtida Samarqand aholisi va mehmonlariga
uning bog‘lariga erkin tashrif buyurishga ruxsat bergan.Amir Temur tug‘ilgan
shahar – Kesh uning ko‘kalamzorlashtirish tadbirlari sharofati bilan yangi vasf –
“Shahrisabz” yoki “Yashil shahar”ga ega bo‘ldi. Shahar bugunga qadar mana shu
nom bilan mashhur bo‘lib kelmoqda.
Temur o‘z poytaxti – Samarqandni bezatishga alohida e tibor qaratgan.
ʼ
Shahar ichkarisi ulug‘vor me morchilik namunalari, tashqarisi esa mo jizakor
ʼ ʻ
chorbog‘lar bilan bezatilgan. Ular poytaxtni yashil kamar singari o‘rab olgan va
24

ularning maydoni shahar hududidan ham kattaroq bo‘lgan. De Klavixo o‘zining
sayohat kundaliklarida shunday deb yozadi:
“Butun shahar (Samarqand) bog‘lar va uzumzorlar bilan o‘ralgan bo‘lib,
ular ayrim joylarda bir yarim liga (1 liga = 4,82 km), boshqa joylarda esa ikki
ligaga qadar uzayadi. Shaharning o‘zi esa ular o‘rtasida Ushbu shahar chetidagi
bog‘larda ko‘plab ulkan va boy inshootlar qad rostlagan, senyorning (Temurbek)
o‘zida esa saroylari va asosiy maqbarasi bor. Bundan tashqari, zodagon
shaharliklarning ushbu bog‘larda o‘z uylari va binolari joylashgan. Va shahar
atrofida bunday bog‘ va uzumzorlar shu qadarki, unga kirib borayotganingda
go‘yoki butun boshli baland daraxtzor o‘rmonga yaqinlashayotgandek bo‘lasan.
Uning o‘rtasida esa shaharning o‘zi turadi”.
Samarqand atrofidagi saroyli bog‘larning go‘zalligi va hashamati xalq
og‘zida afsonalarga aylandi.
Manbalarda Amir Temur topshirig‘i bilan barpo etilgan bir qator
bog‘larning nomlari saqlab qolingan: Bog‘i Behisht-Jannat bog‘i, 1378-yili Naqshi
Jahonnamo-Jahon naqshi, 1370-yillar Bog‘i Amirzoda, Shoxrux-Shaxzoda
Shoxrux sharafiga, 1394-yil , Bedana-kuruk-Bedana qo‘riqxonasi, Bog‘i Shamol
1397-yil, Bog‘i Davlatobod 1399-yil, Bog‘I Jahonnoma-Jahon ko‘zgusi, 1398-yil,
Bog‘i Nav-Yangi bog‘, 1404-yil, Bog‘i Chinor, Bog‘i Buldu-Mamnunlik bog‘i,
Bog‘i Dilkusho. Amir Temur Bog‘i Dilkushoda Kastiliya qiroli elchilarini qabul
qilgan. Klavixo mazkur bog‘ va saroyning tuzilishi haqida batafsil bayon etgan.
2.2. Mamlakatda joriy etilgan soliq tizimi
Boshqa bosqinchilardan farqli ravishda, Amir Temur fath qilingan
hududlardagi xalqlarning turmush sharoitini yaxshilashga doimiy e’tibor berib
kelgan. Shu yerda, eng mustahkam davlat tuzilmasiga ega hukmdorlar o‘ziga
bo‘ysungan xalqlarining urf-odatlari va qonunlariga hurmat bilan qaragan, ularga
o‘zini o‘zi boshqarish huquqini bergan va davlatning asosiy funksiyalarini
soliqlarni undirish, savdo munosabatlari va tinchlikni saqlash bilan cheklashga
25

qodir bo‘lgan imperiyalar edi", degan fikrni keltirish o‘rinli. Ana shu tamoyillarga
rioya qilgan holda ish tutgan Amir Timur qudratli, iqtisodiy taraqqiyotga yuz
tutgan Imperiya barpo etish sharafiga muyassar bo‘ldi.Amir Temur qo‘shinidagi
harbiylarga, barcha darajadagi davlat xizmatchilariga, shuningdek, harbiy sarkarda,
amirlarga to‘lanadigan maoshni belgilash moliyaviy siyosatidagi tabaqalashtirish
asosida rag‘batlantirish va moddiy mukofotlash tizimi bugungi kun amaliyoti
uchun ham o‘ta foydalidir. Nisbatan yuqoriroq natija beruvchi mehnatni yuqori
maosh bilan taqdirlash, uni rag‘batlantirish iqtisodiy yuksalishning asosiy shartidir.
Iqtisodiyotni taraqqiy ettirishning ushbu tamoyilidan Amir Temur o‘z saltanatining
iqtisodiy mavqeini mustahkamlashda unumli foydalandi. Buyuk Temur
qo‘shinining asosiy qismi ko‘chmanchilardan iborat bo‘lganligi sababli, ular ot,
qo‘y, tuya va boshqalar yordamida moddiy boylik qiymatini belgilashgan.
Shundan kelib chiqib, jangchining maoshi uning minib yurgan otning narxi bilan
belgilanar edi. Piyoda askarlar va xizmatchilar (otliqlar, maxsus xizmatchilar,
chodirlar) 100 dan 1000 tagacha ot narxlarida maosh olishgan. Shuningdek,
harbiylarning jangovar mahorati uchun mukofotlar, maoshlarning oshirilishi, o‘lja
taqsimotidagi ulushlarning ko‘payishi, unvon yuksalishi, tug‘ berish va
hokazolardan iborat bo‘lgan. Amir Temur hunarmandchilik, savdo-sotiq, qishloq
xo‘jaligini rivojlantirish, saroylar va me’moriy yodgorliklarni qurish, shahar va
qishloqlarni obodonlashtirish, ulkan Imperiyasidagi muzofotlar o‘rtasidagi
iqtisodiy aloqalarni kuchaytirishga katta ahamiyat berdi. Amir Temurning pul-
kredit siyosati alohida e’tiborga loyiq. Tangalar asosan ikkita qiymat ko‘rinishida
zarb qilingan: tanga deb nomlangan - og‘irligi 6 grammga teng va tanganing
to‘rtdan bir qismi 1,5 grammga teng bo‘lgan, “miri” deb nomlangan mayda
kumush tangalar. “Miri” atamasi shubhasiz, Temurning “Amir” unvonidan kelib
chiqqan. Iste’mol tovarlari savdosida yuqorida qayd etilgan ikkita nominalga
qo‘shimcha ravishda mayda chakana savdo uchun mis tangalar ishlatilgan. Ushbu
yondashuv savdo-stiq va ayirboshlash ishlarida kata qulayliklar yaratish imkonini
berdi. Soha mutaxassislari tomonidan Amir Temur nomi bilan zarb qilingan
26

tangalardagi gerb uchta mayda halqalardan iborat ekanligi aniqlangan. Ispaniya
qiroli elchisi R.N.Klavixoning so‘zlariga ko‘ra, bu belgi Amir Temur uchta
qit’aning hukmdori bo‘lganini anglatgan. Amir Temur davridagi tangalar
geometrik go‘zalligi va ajoyib dizayni bilan ajralib turadi, bu esa Movarounnahr va
Xuroson zarbxonalaridagi ustalarining yuqori darajadagi sanoat madaniyati va
san’atidan dalolat. Movaraunnahrda ishlab chiqaruvchi kuchlarning jadal
rivojlanishi va iqtisodiy o‘sishi uchun juda qulay vaziyat yaratildi.
Amir Temur davlatchilik qonun-qoidalarini bir necha asrlik tarixga ega
bo‘lgan o‘zbek davlatchiligi an’analariga hamda shariat qoidalariga asoslanib
yaratgan edi. Amir Temur joriy etgan soliq tizimlari va iqtisodiy tartib-qoidalar
bugungi kunda ham jahonning yetakchi davlatlarida qo‘llanilib kelinmoqda.
Masalan, bugungi kunda barcha davlatlarda daromaddan olinadigan soliq turini
dastlab Sohibqiron joriy etgan edi. “Tamg‘a” nomi bilan atalgan bu soliq savdo-
sotiq va hunarmandchilikdan olingan bo‘lib, Sohibqirondan oldin joriy qilinmagan
edi. Yevropa davlatlarida hali davlat byudjeti haqida tasavvur ham bo‘lmagan bir
davrda Amir Temur o‘z davlati miqyosida byudjet jamg‘armasini joriy qilgan edi.
Amir Temur o‘z davlatida adolatli soliq tizimini joriy qilganligi ko‘plab tarixiy
manbalarda qayd etilgan. Soliqlar undirishda to‘rt tamoyilga amal qilingan.
Birinchisi – soliq solish va undirishda adolatparvarlik prinsiplariga asoslanish. Bu
soliqlar miqdorini fuqarolarning daromadlaridan kelib chiqib belgilashni bildirar
edi. Soliq undirishning ikkinchi tamoyili aniqlik tamoyili edi. Unga binoan soliq
to‘lovi, uning hisoblash usuli, to‘lash muddati oldindan aniq belgilangan. Uchinchi
tamoyil bu soliq undirishni aholiga qulay vaqt da amalga oshiri щ dan iborat edi.
Fuqarolarga g‘am xo‘rlik qilish maqsadida joriy qilingan to‘rtinchi tamoyi soliq
tizimlarini doimiy ravishda takomillashtirish, soliq yig‘ish xarajatlarini muttasil
kamaytirib borishni ko‘zda tutar edi. Soliq yig‘uvchilarning ish haqlari soliq
to‘lovchilarning zimmasida edi. Bu hol fuqarolarning yelkasiga qo‘shimcha yuk
27

bo‘lib tushar edi. Amir Temur xalqqa yengillik berish uchun soliq to‘plovchilarga
xazinadan maxsus oylik belgilab qo‘ygan. Amir Temur yangi yerlarni
o‘zlashtirganlar, tashlab ketilgan yerlarga ishlov berganlar, cho‘lga suv chiqarib,
obod qilganlarni ma’lum muddat soliqdan ozod qilgan. Shuning uchun katta-katta
shaharlarning aholisini bir necha marta soliqlardan ozod etgan, ayrim soliq
turlarini batamom bekor qilgan. Bu haqda Amir Temur o‘z “Tuzuklar”ida “Amr
etdimki, hech bir shahar va qishloqda odamlardan jon solig‘i, uy solig‘i olmasinlar.
Sipohiylardan biron kishi ra’iyatning xonadoniga zo‘rlik bilan kelib tushmasin,
raiyatning ot-ulovini tortib olmasin”, – deb yozgan edi. Yuqorida keltirilgan
ma’lumotlardan anglashiladiki, Amir Temur donishmand, tadbirkor davlat arbobi
sifatida o‘z davlatida adolatli soliq tizimini joriy etgan va buning samarasi tufayli
davlatning iqtisodiy qudrati oshib borgan. Amir Temur farmoyishiga binoan soliq
undirish ishlari rahm-shavqatga asoslangan bo lishi lozim: “Amr qildimki, hosilʻ
pishib etilmasdan burun raiyatdan molu jihot olinmasin. Hosil etilgach, hosilni uch
bo lib olsinlar. Agar raiyat soliq to lovchi yubormasdan, soliqni o zi keltirib bersa,
ʻ ʻ ʻ
u holda u yerga soliq to plovchi yubormasinlar. Agarda oliq-soliq oluvchini
ʻ
yuborishga majbur bo lsalar, ular soliqlarni buyruq berish va yaxshi so z bilan
ʻ ʻ
olsinlar, kaltak, arqon ishlatish, ishni urish-so kishgacha olib bormasinlar. Ularni
ʻ
band etib, zanjir bilan kishanlamasinlar. Yana buyurdimki, xirojni raiyatdan
kaltaklash va savalash yo li bilan emas, balki ogohlantirish, qo rqitish va
ʻ ʻ
tushuntirish yo li bilan undirsinlar. Qaysi hokim hukmining ta’siri cho p va
ʻ ʻ
kaltaklash ta’siridan kamroq bo lsa, unday hokim hukumat yurgizishga
ʻ
yaroqsizdur”.
Amir Temur yuritgan soliq siyosati o z davriga nisbatan soliqqa tortishning
ʻ
ilg or g oyalarini o zida ifodalay olgan. Soliqlarning davlatni mustahkamlashdagi
ʻ ʻ ʻ
ahamiyati hisobga olinishi bilan birgalikda, muhim xususiyati sifatida qayd etish
lozimki, u soliq to lashga layoqatli soliq to lovchilar bo lishini e’tirof etgan. Shu
ʻ ʻ ʻ
boisdan ham davlat va soliq to lovchilar o rtasida soliq munosabatlarini
ʻ ʻ
shakllantirishga e’tibor qaratadi. Vaholanki, bu boradagi muammolar hozirgi
28

davlatchilik munosabatlari davrida ham mavjud bo lib, bunga buyuk saltanatʻ
sohibi Amir Temur bundan VI-VII asr avval erishishga harakat qilgan.
Shuningdek, Amir Temurning yuqoridagi fikrlaridan ko rishimiz mumkinki, soliq
ʻ
undirish soliq to lovchilarning muayyan mol-mulkka ega bo lganida, ya’ni hosil
ʻ ʻ
olganidan keyin undirilgan. Shuning bilan birgalikda soliqlarni undirish
xarajatlarini kamaytirishga ham harakat qilingan, ya’ni soliq to lovchilar soliqni
ʻ
o z vaqtida olib kelsalar soliq undiruvchi yuborish ta’qiqlangan. Soliq yig ishda
ʻ ʻ
ko proq tushuntirish, ogohlantirish va qo rqitish kabi yo llardan foydalanilgan. Bu
ʻ ʻ ʻ
davrda yerdan olinadigan soliqning asosiy turi xiroj hisoblangan. Bu soliq
mahsulot yoki pul bilan olingan.Uning hajmi hosilnnng yarim miqdorigacha
borgan.Hosil to'la pishib yetilmasdan soliq to'plash qat'iyan man etilgan. Soliqlar
hokimiyat tomonidan belgilab qo'yilgan uch muddatda: saraton (iyun-iyul),
sumbula-mezon (avgust-sentyabr) va qavs (noyabr) oylarida to'planar edi.
Soliqlardan tashqari ziroatkor aholi hukmdor va uning ma'murlari, suyurg'ol
egalari va tarxonlar, shuningdek. yirik mulqdorlar foydasiga muayyan muddat
tekin ishlab berardilar. Harbiy yurishlar davrida mag'lub etilgan aholidan sari
shumor (jizya) solig'i olingan. Davlat xavf ostida qolib harbiy safarbarlik e'lon
qilingan paytlarda favqulodda soliq - avorizot yig'ib olingan.Mamlakat hududidan
chopar yoki elchilar o'tayotganda, zarurat tug'ilganda, aholi ularga ot-ulov topib
berishi lozim bo'lgan. Temuriylar davrida qurilish ishlari kengayib, bu davrda qad
ko'targan saroylar, jamoat binolari, mudofaa, sug'orish inshootlari, yo'l qurilishi va
tuzatishlarida mehnatkash aholi kuchidan keng foydalanilgan. Bunday hashar
ishlar begor deb atalgan. Mazkur ishlar jarayonida mirobona, dorug'ona soliqlari
undirilgan. Shuningdek, aholi soliq yig'ish va uning hisob-kitobi bilan band bo'lgan
turli lavozimdagi ma'murlarning xizmati uchun ham bir qancha yig'imlar
to'laganlar.
Misol uchun, hosil miqdorini belgilovchilarga sohibi jamona; soliq
yig'uvchnlarga muxassilona; kirimni boshqaruvchilarga zobitona; dorug'alarga
dorug'ona; suv taqsimlovchi miroblar foydasiga mirobona kabilar to'langan. Bu
davrda bog' va daraxtzorlardan tanobona, mol sardaraxt, yaylovlardan mol o'tloq
29

va suvloq kabi soliqlar olinib, ularni to'plashda an'anaviy tartib-qoidalarga amal
qilingan. Chorva mollaridan qirqdan bir miqdorda zakot solig'i olingan. Chegara
hududlarida bojxonalar bo'lib, chetdan keladigan savdogarlardan ma'lum miqdorda
boj undirilgan.Mahalliy savdogarlar esa tagjoy solig'i to'laganlar. Yuqoridagi
soliqlardan tashqari favqulodda soliqlar ham amal qilgan bo lib, ularga: molujihotʻ
-yer solig ining bir turi bo lib, pul yoki natura tarzida to lanishi mumkin bo lgan;
ʻ ʻ ʻ ʻ
ixrojot - saroylarga qarash uchun maxsus yig im; boj-savdogarlardan chegarani
ʻ
kesib o tishda undiriladigan bojxona solig i; xonamushar - har bir xonadondan
ʻ ʻ
olinadigan yig im; qo nalg a - elchi, amaldorlar, choparlarni bepul qabul qilish va
ʻ ʻ ʻ
mehmon qilish yig imi; shilon puli - noiblarni ziyofat qilishi uchun yig im; jon
ʻ ʻ
solig i - jon boshidan yiliga bir marta to planadigan soliq; peshkash - yuqori
ʻ ʻ
mansabdagi amaldorlarga sovg a berish uchun yig imlarni kiritish mumkin. Amir
ʻ ʻ
Temurning o zbek davlatchiligi tizimini takomillashtirishga qaratilgan katta
ʻ
xizmatlaridan biri davlat boshqaruv tizimining mumtoz namunalarini qayta tiklash
bilan chegaralanmasdan, zamon talablarini ko zda tutib, yangi usullarni joriy
ʻ
qilishidir. Uning strategiyasida insonparvarlikka asoslangan mukammal jamiyat
qurish g oyasi markaziy o rin tutadi. Ungacha xazinani idora qilish faqat dargoh
ʻ ʻ
tamoyiliga asoslangan bo lsa, u dargoh va vazirlik tamoyillarini qo shib olib bordi.
ʻ ʻ
Xazina daromadlari soliqli va soliqsiz daromadlarga ajratildi. Xazina xarajatlari
tarkibidan obodonchilik, ijtimoiy-madaniy, shu jumladan, fan, madaniyat, ijtimoiy
ta’minot xarajatlarining hissasi ortib bordi. Bularning hammasi mamlakatning
iqtisodiy va madaniy jihatdan mustahkamlanishi, uning xalqaro mavqeini
oshirishda faol ta’sir etdi.
Buyuk Temurning ulkan sa’y-harakatlari tufayli erishilgan. Davlatlararo
aloqalarning rivojlanishi va mustahkamlanishi, keng miqyosdagi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning birlashuvi iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay sharoitni
vujudga keltirdi. Bu esa, o‘z navbatida, aholi keng qatlamlari iqtisodiy faolligining
oshishiga, davlatning iqtisodiy salohiyati va odamlar moddiy farovonligining
o‘sishiga yordam berdi.Movarounnahr va Xurosonda iqtisodiyot hamda ishlab
30

chiqaruvchi kuchlarning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi ishlab chiqarishning
yanada kengayishi va markazlashuvi, uning sifat jihatidan yaxshilanishi
kapitalistik ishlab chiqarish elementlarining shakllanishiga yordam berdi. Masalan,
Buxoroda, Marvda (Narshaxi-al-Utbi asari) ishlaydigan to‘quv korxonalari –
“baytuttiroz”larda oddiy fuqarolar, chorikorlar, asirlar, qullar – yollanma ishchilar
sifatida ishlashgan hamda bunday ishlab chiqarish jarayoni dastlabki feodal
kooperativlariga misol bo‘la oladi. O‘rta asrlarda Samarqandda qurol-yarog‘ ishlab
chiqarish korxonalar orasida yirik ishlab chiqaruvchilar toifasiga kirar edi
(Klavixoning 1404 - 1405 yillardagi asari). Davlatning yirik ustaxonalaridagi
ishlab chiqarishning tashkil qilinishi asosida oilaviy kooperativlarda ham mehnatni
tashkil etish tajribasi qo‘llanilgan va shu orqali dastlabki kapitalistik institutlar
qujudga kelgan. Shunday qilib , O‘rta Osiyoda real muhitda kichik
hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishda va turli oilaviy hamkorlik
institutlarida kapitalistik ishlab chiqarishning paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit
etildi. Amir Temur o‘zining “Rosti-rusti” shiorining mohiyatiga mos keladigan va
soliq to‘lovchilar manfatini himoya qilishga qaratilgan adolatli, aniqrog‘i o‘ta
aolatli, ibratga loyiq soliq tizimini yaratdi va uning hayotga joriy qilinishini izchil
nazorat qildi.
Manbalarning guvohlik berishicha, Amir Timur har xil bahona va
sabablar bilan xalqqa soliqlar solishga qatiyan qarshi bo‘lgan. Bundan tashqari, u
xalqni bir necha marta ayrim soliqlarni to‘lashdan ozod ham qilgan. Og‘ir vaziyat
yuzaga kelganda xalqning solg‘ini o‘z hisobidan to‘lagan, yetmagan qismiga
hattoki rafiqasining zeb-ziynatlarini ham qo‘shib bergan. Tan olish kerak, bu
tarixda bo‘lmagan, lekin Amir Temur jur’at etgan iqtisodiy voqelik. Ushbu siyosat
saltanat iqtisodiyotini yuksaltirishda ikki tomonlama ijobiy samara berdi.
Birinchidan, mehnat ahlining hayot farovonligi ortib, daromadlari ko‘paydi, davlat
siyosatidan roziligi kuchaydi, yanada ko‘proq mehnat qilishga rag‘batlantirildi.
Ikkinchidan, aholining ko‘paygan daromadlari bozorni jonlantirishga,
talabni oshirishga kata turtki berdi, natijada iqtisodiy taraqqiyot uchun o‘ta muhim
multiplikativ samara yuzaga keldi. Saltanatning poytaxtida qurilish ishlarining
31

kengayganligi, hunarmandchilik va savdoning gullab-yashnagani ijtimoiy hayotda
keskin burilish bo‘lganini aks ettiradi. Binolarning zichligi, ko‘p qavatli uylarning
mavjudligi, uylarning katta qismida hovlilarning bo‘lmagani, gavjum do‘konlar va
ustaxonalar, ko‘chalarning torligi, ularning ba’zilari tepa qismida ikkinchi va
uchinchi qavatlarni qurish uchun to‘siqlar bilan to‘sib qo‘yilgani va old
dahlizlarning kengligi shaharda iqtisodiy muhit tobora yaxshilanib borganligidan
dalolat beradi. Shaharning boy aholisi o‘z yerlarining bir qismini daromad olish
maqsadida do‘konlar va ustaxonalar uchun ajratgan, shubhasiz, qimmatbaho
dekoratsiya va haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan tantanali xonalarning
mavjudligi uy egalarining jamiyatdagi mavqeini belgilagan bo‘ladi.
Amir Temur Markaziy Osiyo iqtisodini rivojlantirishga, fan va madaniyatni
qanchalik ko tarishga uringan bo lmasin, shafqatsiz to lqinlar u tashkil etganʻ ʻ ʻ
buyuk saltanatni parchalanishiga, parokanda bo lishiga olib keldi. Uning vafotidan
ʻ
so ng avlodlari o rtasida taxt uchun kurash uzoq davom etib, shahzodalar o rtasida
ʻ ʻ ʻ
olib borilgan kurash o lkaning moliya-soliq tizimiga ta’sir ko rsatmay qolmadi.
ʻ ʻ
Harbiy xarajatlarning ko payib borgani sari uning manbai hisoblangan soliq tizimi
ʻ
izdan chiqdi.
32

XULOSA
Amir Temur o‘z Imperiyasi hududida ishlab chiqarish kuchlarini va
ijtimoiy ishlab chiqarishni misli ko‘rilmagan darajalarga ko‘tarishga erishdi.
Mehnat ahlini ijtimoiy foydali ishga jalb etish va mamlakatlar aro tovar
ayirboshlashni kuchaytirish orqali u yurtda seroblikni ta’minladi. Ushbu
muvaffaqiyatlarning zamirida Sohibqironning noyob fazilati har qanday og‘ir
vaziyatda ham iqtisodiy muammoning to‘g‘ri yechimini topa olish qobiliyati
yotibti. U iqtisodiyot sohasida yangi nazariyalar yaratmadi. Lekin el yurtni
iqtisodiy taraqqiyotning yangi, yuksak marralariga boshlab borish asosida qanday
natijalarga erishish mumkinligini amalda isbotlab berdi. Shu sababli Amir Temurni
o‘zining yuksak iqtisodiy tafakkuriga tayangan holda dono iqtisodiy siyosatni
shakllantirish va o‘z saltanatida uni amaliyotga joriy etish, undan unumli natija
olishdek global muammolarni hal qilish sharafiga muyassar bo‘lgan shaxs sifatida
zabardast iqtisodchi, deb baho berishga haqlimiz. Chunki har qanday nazariya
oxir-oqibatda amaliyotni rivojlantirishga xizmat qiluvchi va uning yo‘lini yoritib
beruvchi yorug‘ yulduzdir.Buyuk Temurning boy iqtisodiy merosini o‘rganish,
ayniqsa uning ulkan imperiyani iqtisodiy yuksaltirishdagi ibratli tajribasining ilmiy
33

tahlili biz uchun juda foydali. U bizga ajdodlarimizning asl vatani O‘zbekistonda
iqtisodiy taraqqiyotning ko‘plab muhim muammolarini hal etishda, zamonaviy
sharoitda ko‘lam samarasini yuzaga keltirishda, ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlantirishning uzluksizligi va barqarorligini ta’minlashda saboq manbai bo‘lib
xizmat qiladi. Amir Temur davrida katta-katta yerlarni masjid, madrasa va
mozorlarga vaqf qilib berish keng tarqalgan bo lgan, bu esa Amir Temurningʻ
o zini dinni keng yoyish uchun hizmat qilgan hukmdor ekanligini yaqqol misol
ʻ
bo la oladi. O‘sha davr odatiga ko‘ra, yer va suvdan tashqari, do‘konlar,
ʻ
tegirmonlar, ustaxonalar, bozor, objuvoz va karvonsaroylar ham vaqf qilib
berilgan. Vaqf mulkidan tushgan daromadlar masjid, maqbara, madrasalar,
musofirxona va bemorxonalarning ehtiyoji uchun sarflangan. Shuni ta’kidlash
joizki, Sohibqiron hukmronligi davrida aholining turmush tarziga jiddiy qaralar
edi. Aholi manfaati uchun hizmat qiladigan ko plab farmonlar imzolangan edi.
ʻ
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATI:ʻ
I. Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasining yangi taraqqiyot
strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Barqaror rivojlanish va xalq farovonligi – davlat
siyosatining asosiy maqsadi. // Xalq so‘zi, 2022 yil, 15-mart, № 53 (8045).
3. Mirziyoyev Sh.M. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish – iqtisodiy
barqarorlikning garovi. // O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2023 yil, № 1.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Jo rayev A., Meyliyev O., Safarov G . Soliq nazariyasi: O quv qo llanma. –
ʻ ʻ ʻ ʻ
Toshkent: Toshkent moliya instituti, 2004.
2. Eshov B. O zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – Toshkent:
ʻ
Yangi asr avlodi, 2012.
3. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati (Tarixiy ocherk). –
Toshkent: Qomuslar bosh tahririyati, 1994.
4. Temur tuzuklari. Forschadan tarjima qilganlar: Alixon Sog uniy va
ʻ
Habibullo Karomatov. – Toshkent, 1991.
5. Ibn Arabshoh. Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur (Temur tarixida taqdir
ajoyibotlari). – Toshkent, 1992.
6. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. – Toshkent, 1996.
7. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. – Toshkent, 1997.
8. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (Hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). –
Toshkent, 1996.
9. Temur va Ulug bek davri tarixi. – Toshkent, 1996.
ʻ
10. Pugachenkova G. A. Arxitekturnoye naslediye Temura. – Toshkent, 1996.
11. Amir Temur jahon tarixida. – Parij, 1996.
12. Karimov I. Amir Temur davridagi bunyodkorlik va hamkorlik ruhi bizga
namuna bo laversin. Asarlar. 4-jild. – Toshkent, 1996.
ʻ
35

Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi

Sotib olish