Amir Temur va Temuriylar davrida yozma manbalar tadqiqotlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	89.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

66 Sotish

Amir Temur va Temuriylar davrida yozma manbalar tadqiqotlari

Sotib olish

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………..2-5
I BOB. Temuriylar davri yozma manbalar.
1.1 Temuriylar davriga oid tarixiy manbalar………………………………..6-12
1.2 Temuriylar davriga oid memuar asarlar asarlar va huquqiy hujjatlar….13-17
II BOB. Temuriylar davri yozma manbalarning o’rganilishi.
2.1 Temuriylar davri manbalarini horijda o’rganilishi……………………..18-21
2.2 Rossiya imperiyasi va sovet davrida o’rganilishi………………………22-24
2.3 Temuriylar davriga oid asarlarning mustaqillik davrida nashr qilinishi..25-32
Xulosa ………………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo mintaqasining o’ziga xos o’tmishi,
uning hududida ko’plab davlat birlashmalarining, xususan, buyuk Amir Temur
saltanatining tashqil topishi va taraqqiy etganligi, bu yerda sodir bo’lgan
jarayonlarning jahon tarixidagi ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta
qiziqishiga sabab bo’lmoqda. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning
qayta tiklanishi nafaqat O’zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining,
shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo’lib kelmoqda. Bu esa,
O’zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta
ta’kidlangan va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus
qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik yillarida O’zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida
milliy tariximizning ilgari noma’lum bo’lgan sahifalari ochildi, tarixiy
o’tmishimizning ko’p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida
zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo’lib, ular
qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti
va faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri
Sohibqiron Amir Temur bo’lib, “tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik
ramzi bo’lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida
o’zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat
bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo’l ochdi”.
O’zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab tariximizga bo’lgan
munosabat tubdan o’zgarib, sovet davrida noto’g’ri baho berilgan yoki yuzaki
ko’rib chiqilgan masalalarga jiddiy ilmiy yondashuv kuchaydi. Ayniqsa,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 27 iyuldagi "O’zRFA
tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi" qaroridan so’ng haqqoniy
tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo’yilgan
muammoni soha mutaxassislari tomonidan xal etilishi, mavjud muammolar
yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Shunga
2

qaramasdan, uzoq o’tmishlarga borib taqaluvchi o’lkan tariximizda yechimini
kutayotgan muammolar talaygina. Ana shunday fundamental masalalardan biri -
o’zbek xalqi davlatchiligi tarixidir. Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda
O’zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda
dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti
Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixiniʻ
ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk
ʻ
allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga,
ʻ ʻ
dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida
to la tasavvurga ega bo lishi, katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʻ ʻ ʼ 1
.
Mavzuning maqsad va vazifasi Kurs
ishining maqsadi – O’zbekiston mustaqilligi yillarida Amir Temur hayoti va
faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik doirasida
ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Shunga ko’ra, ishda
quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - Temuriylar davriga oid tarixiy
manbalarni o’rganilishi; - Temuriylar davriga oid memuar
asarlar asarlar va huquqiy hujjatlarni tahlil qilish;
- Temuriylar davri manbalarini horijda
o’rganilishi; - Rossiya imperiyasi va sovet davrida
o’rganilishi; - Temuriylar davriga oid asarlarning
mustaqillik davrida nashr qilinishidir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi.
Amir Temur to‘g‘risida noma’lum bo‘lib kelayotgan va sir saqlab kelingan tarixiy-
ilmiy va badiiy asarlar, monografiyalar, risolalar endilikda nashr qilina boshladi.
Xususan Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Ibn Arabshoh, Klavixo,
Kamoliddin Behzod asarini o’rganilishi, yevropalik olimlar tomonidan Amir
Temurga bag‘ishlab yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil tarzda qabul qila
olmaymiz. Chunki, turli davr va sharoitlarda yozilgan asarlar mualliflarning
dunyoqarashlariga, bilim saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi. zarur.
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. B.13.
3

Turli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari yozgan asarlardir. Bu guruhdagi
kishilar Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Ibn Arabshoh, Klavixo,
Kamoliddin Behzod asarini o’rgangan olimlardan Rus tarixchilaridan M.Ivanin, N.
G. Pavlov, N. I. Konrad, N.M.Karamzin, S.M.Solovyev, A.Y.Yakubovskiy,
V.V.Bartold 2
, va boshqalarning asarlari. Eng muhim manbalar asosini Mustaqillik
davridan so’ng O’zbekiston tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan
o’rganishlar natijasida Amir Temur va Temuriylar davlati haqida juda ham ko’plab
olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi. Akademik B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, A.
Ziyo, Sh. O’ljayeva, O. Bo’riyev, T. Fayziyev, H. Sodiqov va bir qancha
olimlarimizni e’tirof etsak bo’ladi. Xususan A.X.Saidov bu borada
izlanishlar olib borib, “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida” nomli bibliografik asar
chop ettirdilar.Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, Amir Temur
va Temuriylar davriga oid mustaqillik yillarida bir necha tarixshunoslik ishlari
amalga oshirildi. Xususan, B.V. Lunin “Temur va Ulug’bek davri tarixi” 3
nomli
kollektiv monografiyada Temur va uning davrini o’rganishga oid asosiy manbalar,
hamda ilmiy adabiyotlarni tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilib berdi. E.V.
Rtveladze va A.X. Saidovlar tomonidan tayyorlangan “Amir Temur dunyo fani
ko’zgusida”1 (“Amir Temur v zerkale mirovoy nauki”) nomli bibliografik nashrda
chet tillarda chop etilgan Temur va uning davri tarixini o’rgangan xorijiy
adabiyotlarni tizimga solinishini mukammallikka yetkazishga harakat qildilar.
Amir Temur hayoti, davri va davlatchilik faoliyatini tarixshunoslik nuqtai
nazaridan tahlil etuvchi dissertatsiya ishlari himoya qilindi. Jumladan,
Sh.O’ljayevaning nomzodlik dissertatsiyasi XX asrning 50-60 yillarida Amir
2
Якубовский А. Ю. Государство Тимура История Узбекской ССР. Т 1955. T. 1. Кн. 1. С. 313. IIавлов H. Г.
Тимур И Павлов Н.Г. История Туркестана в связи с историческим очерком сопредельных стран (Персии,
Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточного Туркестана). Т., 1910. С.12. Конрад Н. И. Средневековое
Возрождение и Алишер Навои // Иностранная литература. 1969. № 2. С. 212. Карамзин Н. М. История
государства Российского. Тула.: Приок. кн. изд-во, 1990. T. V. -560 с. Бартольд В. В. Тимур //
Энциклопедический словарь “Брокгауз Эфран”. Спб., 1901. Т. ХХХШ. С. 195-197.
3
Ahmedov. B. Amir Temur va Ulug‘bek zamondoshlari xotirasida. T.: O‘qituvchi-1996. 310. Bo‘riyev Omonullo.
Sohibqiron Amir Temur. T.:O‘zbekiston-2011. 112 b. Fayziyev. T. Temuriylar shajarasi. T.: Yozuvchi-Xazina-
1995. 352 b. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. T.:Qomuslar bosh tahririyati-1994. 158 b.
Ртвеладзе Э . В ., Саидов А . Х . Амир Темур в зеркале мировой науки . - Ташкент : Мир экономики и права ,
1999. - 352 с . Ziyo A. Amir Temur va temuriylar. T.:O‘zbekiston ovozi-1996. Sodiqov.H – Amir Temur saltanatida
xavsizlik xizmati. Toshkent., .2010. O’ljayeva. Sh. Amir Temur saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi. Tar.
fan nom… T. 2008. Темур ва Улуғбек даври тарихи . – Б o ш муҳ a ррир A. A сқ a р o в . М a съул муҳ a ррир
O.O дил xo н . Т .: Қомуслар Бош таҳририяти , 1996.
4

Temur va Temuriylar davri tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lsa, D.
Abidjanovaning “XX asr 60-90 yillari ingliz tarixshunosligida Movarounnahrda
Amir Temur hukmronligi davri” mavzusidagi nomzodlik ishida Amir Temur davri
tarixiga oid ingliz tilidagi adabiyotlarning tahlili amalga oshirildi.
Mavzuning obekti va predmeti
Temuriylar davriga oid tarixiy manbalar mavzuning obekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti esa Temuriylar davriga oid manbalarni yozilishi va ularning
o’rganilishini tashkil etilishi etib bergilandi. Kurs ishi tarkibining qisqacha
tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. Temuriylar davri yozma manbalar.
5

1.1 Temuriylar davriga oid tarixiy manbalar
Amir Temur hayoti va faoliyati har bir davrda dunyo olimlarining diqqat
markazida bo’lib keldi. G’arb tarixshunosligida Amir Temur shaxsiga e’tibor
XVIII asrdanoq boshlangan va kelgusi davrlarda uning hayoti, faoliyatiga qiziqish
doimo ortib borgan edi. Jahon tarixshunosligida Amir Temur to’g’risida ko’plab
monografiya va maqolalar yozilib nashr etildi. Ularda Sohibqironning davlat,
ijtimoiy-siyosiy qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ma’muriy tizim, harbiy
yurishlar, diplomatiya, din, fan, madaniyat, san’at sohalaridagi ko’p qirrali
faoliyati yoritilgan.
XX asr jahon sharqshunosligida mustaqil ilmiy yo’nalish –
“Temurshunoslik” shakllandi va ular orasida R.Grosse, L.Keren, Ye.Rose,
X.Xukxem, F. Mans, G. Golombek, A. Derg, K. Yenoki, Ye. Manu, M. Rossati va
boshqalarning asarlarini qayd etish o’rinli. Bugungi kunga kelib Amir Temur
haqidagi o’rta asrlarga oid ko’plab yozma manbalar Yevropa tillarida bosilib
chiqqan. 1996 yil boshlarida chet el tadqiqotchilarining Parijda e’lon qilingan
Amir Temur va Temuriylar haqidagi tadqiqotlari bibliografiyasi ro’yxatiga 450 dan
ortiq asar kiritilgan edi 4
. 2000 yillarga kelib o’tgan vaqt mobaynida yana 50
dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi 5
. Amir Temurning bunyodkorlik, ilm-
fanga e’tibori V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy asarlarida ma’lum bir ma’noda o’z
aksini topgan edi 6
. Yirik bibliograf B.V. Lunin mustaqillikkacha bo’lgan davrda
Amir Temur va Temuriylar davri tarixnavisligini tadqiq etgan. Olim Temuriylar
davri tarixi bo’yicha bibliografik ko’rsatkich ham to’zgan 7
. 1968 yilda akademik I.
Mo’minovning “Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli” 8
haqidagi risolasining nashr etilishi keng jamoatchilikning bu mavzuga qiziqishini
avj oldirib yubordi.
4
Ртвеладзе Э.В, Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой истории. Библиография.–Париж, 1996. − 28 с
5
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳ a ррирл a р: Ҳ. Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ. 2001. – Б. 213.
6
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана / Соч. – М.: 1963. Том II. Ч. I. – С. 109-166;
Якубовский А.Ю. Мастера Ирана и Средней Азии при Тимуре. Иранское искусство и археология. III
Международный конгресс. – М.–Л., 1939.
7
Лунин Б.В. История, культура и искусство времени тимуридов в советской литературе
(библиографический указатель) // ОНУ. – Т.: 1969. − № 8-9. – С
8
Мўминов И.М. Амир Темурнинг Ўрта Осие? тарихида тутган ўрни ва роли е?зма манбалар маълумотлари
асосида. – Т.: 1968. – 51 б.
6

Amir Temur hayoti va faoliyatiga qiziqish hamda xolis yoritishga intilish
O’zbekistonda 1980 yil oxirlaridan boshlandi. Bu ilm-fandagi oshkoralik to’lqini
tarix fanida nisbatan erkin fikrlash, xolis ilmiy xulosalarni o’rtaga tashlash
imkoniyatini tug’dirdi va mavzuga taalluqli sanoqli maqolalar e’lon qilindi. 1990
yillar boshlarida B.V. Lunin, A. Ahmedov, B. Ahmedov kabi olimlar Amir Temur
tarixini qayta, xolis o’rganish masalasini ko’tarib chiqib, uning shaxsiga yuqori
baho berdilar. Amir Temur shaxsini xolis o’rganish masalasi shubhasiz,
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov nomi bilan
chambarchas bog’liq. Zero, uning tashabbusi bilan Amir Temur tarixini har
tomonlama chuqur o’rganish va tadqiq qilish kerakligi, tarixiy adolatni qaror
toptirish zamonaviy temurshunoslikning muhim vazifalaridan biri ekanligi e’tirof
etildi. 1993 yil 31 avgustda Toshkentda Amir Temur xaykalining ochilish
marosimidagi nutqida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov: “Amir
Temur mamlakat qudratini har sohada yuksaklikka ko’tarib, dunyoga mashhur
qildi. Amir Temur davlati qurilishi, harbiy san’ati ko’p asrlar davomida Sharqu
G’arb davlatlariga o’rnak va andoza bo’ldi. Uning zamonida madaniyat, ilmu-fan
me’morchilik, tasviriy san’at, musiqa, she’riyat beqiyos rivoj topdi, xalqimizning
ko’p an’analari takomiliga yetdi” 9
, – deb juda to’g’ri ta’kidladi.
Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to’g’risida
va 1996 yilni “Amir Temur yili” deb e’lon qilish to’g’risida hukumat qarorlari
temurshunoslik sohasining keyingi taraqqiyoti uchun katta zamin yaratdi. Amir
Temurning dunyo sivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissasi, tarixdagi buyuk
xizmatlari YUNESKO tomonidan e’tirof etilib, uning 660 yillik yubileyi Parijda
keng nishonlandi. 1998 yilda birinchi Prezident I.A. Karimovning tarixchilar bilan
uchrashuvi, eng muhimi “O’zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi”ning
yaratilishi, hamda unda Amir Temur va Temuriylar davri alohida bosqich etib
belgilanganligi kelgusi tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Tabiiyki,
mazkur tadbirlar O’zbekistonda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid ilmiy
9
Каримов И.А. Тошкентда Амир Темур хайкалини очилишига бағишланган тантанада сўзланган нутқ 1993
йил 31 август
7

bilimlarning rivojiga, yangicha yondoshuvlarning shakllanishiga asos bo’lib
xizmat qildi. Turli yozma manbalar o’zbek, fors,
arab tilida bitilgan manbalardan olingan faktik ma’lumotlar asosida O’zbekiston
davlatchiligi tarixiga borib taqaluvchi o’zbek davlatchiligi tarixi, ayniqsa, yirik
davlat arbobi Amir Temur davridagi rivojini yoritgan ko’pgina tadqiqotlar
yaratildi. Ayniqsa, Parijda o’tkazilgan “Temuriylar davrida ilm-fan, madaniyat va
maorifning gullab yashnashi” mavzudagi konferensiyada o’zbek olimlarining
mavzuni asosiy manbalar yordamida yoritib berishi muhim ahamiyat kasb etdi. Bu
o’rinda “Amir Temur jahon tarixida” 10
nomli asarni alohida ko’rsatib o’tish lozim.
Unda juda jonli, asosli tarzda Amir Temur davlati tarixi, Sohibqironning
mamlakatni chet el bosqinchilari hukmronligidan ozod qiluvchi xalqlarning
kurashi, Amir Temur davlatining iqtisodiy o’sishi va savdo aloqalari, xalqaro
aloqalar va diplomatiya, ilm-fan va madaniyati har tomonlama ochib berilgan.
Ushbu kitobga bo’lgan qiziqish bu asarni 2001 yilda qayta nashr etishga olib keldi.
1996 yili chop etilgan yana bir yirik
asar “Temur va Ulug’bek davri tarixi” 11
dir. Unda Amir Temur va Temuriylar
davrini o’rganishga bag’ishlangan manbalar, bu davrni o’rganishga xizmat qiluvchi
adabiyotlar, Temur obrazining folklorda aks etishi, Temur va Ulug’bekning
tarjimai holi, Temur va Ulug’bek davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
hayot masalalari atroflicha yoritilgan. Eng avvalo Amir Temur bibliografiyasi
to’zish ishlariga katta e’tibor qaratildi. 1995 yil R. Alimov tomonidan “Sohibqiron
Amir Temur” metodik tavsiyanomasi, 1999 yil akademik E.V. Rtveladze va
professor A.X. Saidovlar tomonidan “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida”
bibliografiyasi nashr etildi. 2003 yilda “Amir Temur bibliografiyasi” nashr etilib,
unda qo’lyozmalar, yozishmalar; MDH davlatlari xalqlari; Yevropa va Sharq
tillaridagi kitoblar keltirilgan. Ammo bibliografiyaning adabiyotlar ro’yxatida
ayrim xatoliklar, qaytarishlar borligi, shoshma-shosharlikda chop etilganligi va
ilmiy tahrirga muhtojligi ko’zga tashlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
10
Амир Темур жаҳон тарихида. Муҳ a ррирл a р: Ҳ. Нурмуҳ a мед o в в a б o шқ. 2001. – Б. 213
11
Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Б o ш муҳ a ррир: A . A сқ a р o в. М a съул муҳ a ррир O . O дил xo н Т.: Қомуслар
Бош таҳририяти, 1996.
8

O’zbekistonda mavzuga doir tadqiqotlarning kengayishida Amir Temur va
Temuriylar davriga oid o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlarning ahamiyati
beqiyos bo’ldi. Tabiiyki, har bir
konferensiya yakunida uning materiallari tezislar, maqolalar shaklida nashr etildi.
Aytish joiz, ushbu anjumanlarda yirik temurshunos olimlar bilan bir qatorda shu
sohaning yosh tadqiqotchilari ham ishtirok etdilar va ilmiy bahs – munozaralarda
faol qatnashdilar. Nashr etilgan konferensiya to’plamlarida Amir Temur
davlatchiligi, boshqaruv, huquq tizimi, xalqaro munosabatlar, xo’jalik rivoji,
hunarmandchilik, arxitektura, amaliy san’at o’sha davr manbalari ma’lumotlari
tahlil etildi. Shu o’rinda G.A. Pugachenkova, R.G. Mukminova, E.V. Rtveladze,
B.V.Lunin, A. O’rinboyev, D. Yusupova, O. Bo’riyev kabi olimlarning
mustaqillikkacha bo’lgan davrda ham temurshunoslikning rivojiga tamal toshini
qo’yganliklarini yana bir bor ta’kidlash zarur. Zero, aynan ularning mustaqillik
yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini
mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur.
Amir Temur davri tarixshunosligiga katta hissa qo’shgan olimlardan biri
B.Ahmedovdir. B. Ahmedovning maxsus tadqiqotlarida XIV asr o’rtalarida
Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy-siyosiy ahvol, amirlar o’rtasidagi nizoning
chuqurlashuvi, davlatning tashqil topishi, qonun ustuvorligi, harbiy yurishlar va
uning sabablari, Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi kabi mavzularga
e’tibor qaratilgan 12
. Aytish joizki, Amir Temurning shaxsi, hayoti, madaniy hayot
masalalariga mavjud adabiyotlarda ko’p hollarda umumiy axborot shaklida qisqa
to’xtalib o’tilgan edi. B. Ahmedov Amir Temurning harbiy yurishlarining sabab va
oqibatlari masalasini, ya’ni Sohibqironning sarkardalik mahoratini yoritib
beruvchi, uning jahon tarixidagi o’rnini belgilashga xizmat qiladigan,
temurshunoslikning bahsli muammolariga o’z munosabatini bildirgan. Olimning
Temuriylar davri tarixini o’rganishda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklar
xususida bildirgan tahliliy, hamda tanqidiy mulohazalari, Amir Temur shaxsi va
12
Аҳмедов Б. Соҳибқирон Темур (ҳае?ти ва ижтимоий-си е?сий фаолияти). – Т.: Абдулла Қодирий номидаги
халқ мероси нашри
е?ти, 1996. – 136 б. Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур – 263 б.
9

faoliyatining noto’g’ri yoritilishi, bu mavzuning bahsli, yaxshi o’rganilmagan
sahifalari haqidagi fikrlari o’rinlidir. Binobarin, mustaqillikkacha mavjud
qarashlarga tanqidiy munosabat ham aks etgan edi 13
.
B. Ahmedovning G.A. Pugachenkova va
R.G. Mukminova bilan hamkorlikdagi “Amir Temur” nomli kollektiv
monografiyada Amir Temurning Yevropa va Osiyo tarixidagi buyuk xizmatlari,
Buyuk ipak yo’lini tiklagani, bunyodkorlik faoliyati, ilm−fan va madaniyatga
homiyligi xususida so’z boradi 14
. E.V. Rtveladze mustaqillikkacha davrda
arxeologik izlanishlar olib bordi, mustaqillik yillarida u bibliografik tadqiqotlari
bilan temurshunoslikning rivojiga katta hissa qo’shdi. A. O’rinboyevning yozma
manbalarni tarjima qilish va izohlar bilan nashrga tayyorlash sohasidagi xizmati
temurshunoslikning rivojida yetakchi o’rin egallaydi. Bu sohada u Sharafiddin Ali
Yazdiy “Zafarnoma”sining ilmiy tanqidiy matni nashrini amalga oshirdi;
Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asari tarjimasini F.Tauer nashriga solishtirib,
unga to’zatishlar kiritib, ayrim sahifalarini qayta tarjima qilib nashr ettirdi.
O. Bo’riyevning Amir Temur saltanati
tarixiga oid ilmiy izlanishlarida “Amir Temur ajdodlari” nomi bilan Sharafiddin
Ali Yazdiy “Zafarnoma”sining “Muqaddima”si va 1360 − 1370 yil Movarounnahr
voqealari bayoni qismlaridan lavhalar tarjima qilib, izohlar bilan alohida kitob
holida hamda bunyodkorlikka oid ba’zi ma’lumotlarni chop etgan. Nizomiddin
Shomiyning “Zafarnoma” asari tarjimasiga geografik nomlar izohini to’zgan 15
. O.
Bo’riyev tadqiqotlarida esa, o’lkaning XIV − XV asrlar tarixiy geografiyasi o’sha
davr ijtimoiy-siyosiy voqealari bilan bog’liq holda mavzuni tarixiy aspektda
to’ldirgan. A. Ahmedov mustaqillikning dastlabki yillarida Amir Temur shaxsi va
saltanati tarixini qayta, xolis o’rganib baho berish masalasini ko’tarib chiqib,
Sohibqiron haqidagi tuhmat va xato fikrlarning asossizligini ko’rsatdi 16
.
H. Bobobekov Amir Temur davri tarixining ayrim
13
Аҳмедов Б. Амир Темурни е?д этиб. – Т.: Ўзбекистон, 1996. − Б. 22
14
Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур... – С.18
15
Бўриев О. Темурийлар даври
е?зма манбаларида Марказий Оси е? (Тарихий-географик лавҳалар). – Т.:
Ўзбекистон, 1997. − Б. 168.
16
Аҳмедов А. Амир Темур: уйдирма ва ҳақиқат // Фан ва турмуш. – Т.: 1990. – № 8. – Б..
10

munozarali masalalariga o’zining munosabatini bildirib, XIX asrda yaratilgan
“Qissai Temur”ni “Temur to’zuklari”ning to’la varianti degan fikrni bildirdi. T.
Fayziyev Temuriylar shajarasini yozma manbalarga tayanib o’rgangan, 300 dan
ortiq malika va 192 ta shahzodalar taqdirini aniqlagan olimdir. Mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ijobiy yutuqlardan yana biri, xorij tadqiqotchilarining
asarlarini o’zbek va rus tiliga tarjima qilinishidir. Chunonchi, ingliz olimasi X.
Xukxem bir joyda “Temur o’zining favqulodda nodir salohiyati va izzat-nafsi
tufayli o’ta tolei kulgan shaxs edi, u O’rta Osiyo tarixida chuqur ildiz otgan
imperiyaviylik va madaniy an’analarning davomchisi edi. Temurning tarix
sahnasiga chiqishi tasodifiy hol emasdi”, deb yozadi.
Franso’z temurshunosi L. Kerenning
esa o’z tadqiqotlarida: “Agar Amir Temur faqatgina jangu jadal, yohud ashaddiy
istilolar ishqida yongan buyuk fotih bo’lganida, u tarixni ko’p ham
qiziqtirmasdi” 17
, deb yozadi. Albatta mazkur fikrlar Sohibqiron shaxsiga baho
berishda shubhasiz katta ahamiyatga ega. Movarounnahrning XIV asr 50-
yillaridagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotining yoritilishi masalasida B. Spuller,
R. Grosse, X. Xukxem, B.Mans, S.Jamoliddinning fikrlari V.V. Bartold,
A.Yu.Yakubovskiy, I.P. Petrushevskiy, A.A. Semyonov, I.M. Mo’minov, B.
Ahmedovning xulosalari bilan mazmunan to’g’ri kelishi aytilgan. Biroq
tadqiqotchi maqsadiga mazkur masalalar kirmaganligi sababli Rossiya
sharqshunoslari asarlaridagi metodologik jihatlarga e’tibor qaratilmagan.
Mustaqillik davrida Amir Temur davlati boshqaruv tizimi, iqtisodiy hayot, soliqlar
masalasi shuningdek, saltanatning huquqiy asoslari bo’lgani, islom dini, Qur’oni
karim va hadislarda bayon etilgan tartib-qoidalarga tayanilgani ilmiy
asoslanilganligini ta’kidlash zarur. Chunki “Temur to’zuklari”ning nashr etilishi
huquqshunoslarning ushbu asarni huquqiy jihatdan tahlil qilishlariga xizmat qildi.
Xususan, H. Boboyev tomonidan Sohibqiron va uning avlodlari davridagi siyosiy,
huquqiy ta’limotlar tadqiq etilib, unda davlatni idora qilish tadbirlari, kengashlar,
vazirlar va amirlarni qo’yish masalalariga e’tibor qaratilsa, Z. Muqimov ilmiy
17
Кэрэн Л. Амир Темур салтанати / Б. Эрматов таржимаси. – Т.: Маънавият, 1999. – Б. 7.
11

ishida O’zbekiston tarixining VIII-XIX asrlariga oid tarixiy-huquqiy manbalari
qatorida “Temur tuzuklari” ham tahlil etilib, huquqshunoslik nuqtai-nazaridan
baholandi.
1.2 Temuriylar davriga oid memuar asarlar asarlar va huquqiy hujjatlar
12

Amir Temur va Temuriylar davri manbashunosligi haqida ko‘plab asarlar
mavjud va keng qamrovli bo'lib sovet davrida va mustaqillik yillarida o'zbek tiliga
o'girilib, nashr etilgan tarixiy asarlar yoritilishi kerak bo'lgan masalalarni ochib
berishda asos bo'lib xizmat qildi. Bu manbalar orqali Amir Temur va Temuriylar
davrining ijtimoiy, siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotini chuqur o‘rganish
imkonini beradi. Temurning shaxsiyati, harbiy qobiliyatlari va davlat boshqarish
usullari haqida to‘liq tasavvur hosil qilish uchun bu manbalar muhim ahamiyatga
ega. Temuriylar davri tarixini o‘rganish, shuningdek, O‘rta Osiyo
tarixining o‘ziga xosligini tushunishga yordam beradi. Ulardan dastlabkisi
G'iyosiddin Ali ibn Jamol al - Islom Yazdiyning “Ro'znomai g'azavoti Hindiston”
(“Hindistonga yurish kundaligi”)1 asari bo'lib, u Amir Temurning 1398–1399
yillarda Hindistonga olib borgan yurishlari asosida 1399–1403 yillarda yozilgan.
Kitob garchi mubolag'alarga boy bo'lsa ham ma’lumotlarning aniqligi bilan bu
davr tarixini o'rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Amir Temur davriga oid
manbalardan biri Nizomiddin Shomiy (1409 yilda vafot etgan) qalamiga mansub
“Zafarnoma” asaridir. U Amir Temurning topshirig'iga asosan 1402–1404 yillarda
yozilgan. Nizomiddin Shomiy Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishidan to
1404 yilga qadar kechgan tarixiy voqealarni sodda va ravon tilda yozgan. Bu
kitobga 1404 – 1405 yillardagi voqealar - Amir Temurning vafotiga qadar bo'lgan
davr tarixi Hofizi Abro' tomonidan qo'shimcha ilova sifatida kiritilgan va u
tugallangan mazmun kasb etgan 18
. Amir Temurning o‘ziga tegishli
bo‘lishi mumkin bo‘lgan bu asar, tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, uning hayoti, harbiy
yurishlari va strategiyalarini tasvirlaydi. Asar quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga
oladi. Temurning tug‘ilishi va yoshlik davri, Temurning bolaligidagi sharoitlar,
oilasi va ilk ta’limi qanday bo`lganligi haqida ham ma’lumot beradi. Temurning
O‘rta Osiyo, Eron va boshqa hududlarga qilgan yurishlari, muhim janglar va
ularning natijalarini yoritadi. Davlat boshqaruvi, ittifoqlar va raqobatchilar bilan
munosabatlar ham ijobiy tarzda yoritilgan. Amir Temur davri tarixini o'rganishda
18
Гияс ад–Дин Али. Дневник похода Тимура в Индию / Пер. с перс., предисл. и примеч. А.А. Семенова. –
М.: Наука, 1958. – C .205.
13

Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixoning “ Дневник путешествия в
Самарканд ко двору Тимура ” 19
asari katta ahamiyat kasb etadi. Klavixo o'z
davrining qudratli davlati sanalgan Ispaniyaning elchisi sifatida 1403–1406
yillarda Movarounnahrga kelgan. Klavixo o'z elchiligi davomida Movarounnahrda
ko'rgan-bilganlari, unga ko'rsatilgan yuksak ehtirom va boshqa taassurotlari haqida
ma'lumotlar qoldirgan. Rui Gonsales de Klavixonning “ Дневник путешествия в
Самарканд ко двору Тимура ” asari Amir Temur davri tarixini o‘rganishda
muhim manba hisoblanadi. Ushbu asar 1404
yilda yozilgan va Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixonning Temur qo‘shini
bilan bo‘lgan sayohati, shuningdek, uning Samarqand shahriga borishi haqida
batafsil ma’lumot beradi. Bu manbaning ahamiyati shundaki, Klavixo o‘zining
sayohatini, yo‘l xaritasini va o‘tkazgan vaqtini batafsil tasvirlaydi. U o‘z
sayohatida uchragan joylar, ularning ahvoli va aholisining turmush tarzi haqida
ma'lumotlar keltiradi. Asar Amir Temur va uning saroyidagi hayotni yoritadi.
Klavixo Temurning o‘ziga xos shaxsiyati, uning qo‘mondonlik fazilatlari, davlat
boshqaruvi va siyosiy strategiyalari haqida yozadi. Klavixo Temur davridagi
ijtimoiy va madaniy hayotni tasvirlaydi. U Temuriylar saroyidagi san’at,
me'morchilik, ilm-fan va madaniy tadbirlar haqida ma'lumot beradi. Samarqand
shahrining go‘zalligi, arxitekturasi va madaniy merosi haqida ham e'tibor qaratadi.
Klavixo Temurning yurishlari va harbiy strategiyalari haqida ham yozadi. U
Temurning raqobatchilari bilan bo‘lgan munosabatlari, urushlar va ularning
natijalari haqida ma'lumotlar keltiradi. Samarqandning iqtisodiy ahvoli, savdo
yo‘llari va tijorat aloqalari haqida ham ma'lumotlar taqdim etadi. Klavixon
Samarqandni o‘zining geografik joylashuvi va iqtisodiy ahamiyati nuqtai nazaridan
tasvirlaydi.
Rui Gonsales de Klavixonning “ Дневник путешествия в Самарканд ко
двору Тимура ” asari Amir Temur davri tarixini o‘rganishda qimmatli manba
bo‘lib, o‘z zamonida va keyinchalik O‘rta Osiyo tarixini tushunishga yordam
19
Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403–1406) / Пер. со
староисп. И.С. Мироковой. – М.: Наука, 1990. – C .192.
14

beradi. Asar orqali tarixiy voqealar, madaniyat, iqtisodiyot va ijtimoiy hayot
haqida keng qamrovli tasavvur hosil qilish mumkin. Klavixonning taassurotlari va
tavsiflari, o‘sha davrdagi hayotga nisbatan o‘ziga xos qarashlarni taklif etadi va
tarixshunoslarga o‘sha davrni chuqurroq tushunishga yordam beradi. “Kundalik”
Amir Temur davlatining kuch-qudrati, ichki va tashqi siyosati, rasmiy marosimlar,
oilaviy munosabatlari, ilm-fan taraqqiyoti, urf-odatlar, me’morchilik va boshqa
milliy an’analar haqida bizga ko'plab qimmatli ma’lumotlarni beradi.
Samarqandning iqtisodiy ahvoli, savdo aloqalari va tijorat faoliyati haqida
ma'lumotlar berilgan.
Klavixonning ta’kidlashicha, Samarqand savdo yo‘llarining kesishgan joyida
joylashgani tufayli o‘zining iqtisodiy ahamiyatini oshirgan.Rui Gonsales de
Klavixonning “Kundalik” asari, Amir Temur davrini va O‘rta Osiyo tarixini
o‘rganishda juda muhim manba hisoblanadi. Asar orqali o‘sha davrning madaniy,
ijtimoiy va iqtisodiy hayoti haqida keng qamrovli tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Klavixonning shaxsiy taassurotlari va ta’riflari, tarixiy voqealarni yanada
jonlantiradi va tarixshunoslar uchun qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Amir
Temur davriga oid yana bir mashhur manba Sharafiddin Ali Yazdiy (1454 yilda
vafot etgan) qalamiga mansub “Zafarnoma” hisoblanadi. Bu asar qahramonlik,
yuksak optimistik ruhda yozilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning bu asarida Amir
Temur tavallud topgan davrdan to Xalil Sulton davrigacha yuz bergan tarixiy
voqealar yoritilgan. Unda ahamiyatga molik ba’zi to'ldirish va qo'shimchalar
mavjud. Bu asar Fors hokimi temuriyzoda Ibrohim Sulton rahbarligi va topshirig'i
asosida 1425 yilda yozilgan. Ibrohim Sulton bu asarning haqqoniy va ishonchli
chiqishida unga juda katta yordam bergan.
Shuning uchun Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si manbalar
orasidagi eng ishonarli va haqqoniysi hisoblanadi. Sharaf al-Din Ali Yazdiy
tomonidan yozilgan bu asar Amir Temur va uning avlodlari haqida keng qamrovli
ma’lumotlar beradi. Shunigdek, Temuriylar sulolasining tarixi hamda Amir
Temurdan keyingi avlodlar, ularning siyosiy faoliyatlari va meroslari haqida o`z
ko`zlari bilan ko`rgan voqealar asosida yozgan. Bundan tashqari Temuriylar
15

davridagi ijtimoiy tizim, adolat va qonunlar, jumladan, temuriylar davrida san’at
va madaniyatning rivojlanishi, me'morchilik va ilm-fan haqida ham qiziqarli fikrlar
yozib qoldirgan.
Ibn Arabshoh-Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim (1389 -
1450)ning “Ajoyib al-maqdur fi axbori at-Taymur” ( “Temur haqidagi xabarlarda
taqdir ajoyibotlari”) asari Amir Temur davriga oid muhim manbalardan biri
hisoblanadi 20
. 1401 yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan vaqtda Ibn Arabshoh
12 yoshda edi. U 1401 yilda asir sifatida Samarqandga keltirilgan, bu erda 1408
yilgacha yashagan va o'z vataniga qaytgach, 1419 yilda Amir Temur davri tarixini
yozib qoldirgan. Ibn Arabshoh, Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim
(1389–1450) O‘rta Osiyo tarixida muhim shaxs hisoblanadi. Uning “Ajoyib al-
maqdur fi axbori at-Taymur” asari Amir Temur hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan
eng muhim tarixiy manbalardan biridir. Ushbu asar, Temurning shaxsiyati, harbiy
yurishlari va davlat boshqaruvi haqidagi qimmatli ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi.
“Ajoyib al-maqdur” asari Temurning hayoti va faoliyatini turli bo‘limlarga bo‘lib,
batafsil ravishda yoritadi. Asar, Amir Temur shaxsini va uning davrini chuqur
tushunish imkonini beradi. Ibn Arabshoh Temurning tug‘ilishi, o‘sish davri, ta'limi
va u qanday qilib kuchli qo‘mondon bo‘lganini yoritadi. Temurning ota-onasi va
oilaviy sharoitlari haqida ham ma'lumotlar mavjud. Asarda Temurning harbiy
yurishlari, urushlar, janglar va ularning natijalari haqida batafsil tavsiflar
keltirilgan. Ibn Arabshoh Temurning strategik fikrlash qobiliyatini, jangovar
rejalashtirishini va raqiblariga qarshi qanday taktikalar qo‘llaganini ta’kidlaydi.
Amir Temur davlat boshqaruvi, siyosiy strategiyalari, ittifoqlar
va raqobatchilari bilan munosabatlari haqida ham yozadi. Ibn Arabshoh,
Temurning o‘z davrida qanday qilib barqarorlik va taraqqiyot o‘rnatgani haqida
ma'lumot beradi. Asar madaniyat, ilm-fan va san'atning rivojlanishi, shuningdek,
Temur davridagi ijtimoiy hayot haqida ham ko‘plab ma’lumotlar keltiradi. Ibn
Arabshoh Temuriylar saroyining madaniy hayotini, san'at va ilm-fanning
20
Ибн Арабшоҳ. Ажоиб ал–мақдур фи тарихи Таймур / Сўз боши, араб тилидан таржима ва изоҳлар
муаллифи У. Уватов. 2 жилдли. – Тошкент: Меҳнат, 1992. B.56.
16

rivojlanishini ta’kidlaydi. Ibn Arabshohning asari nafaqat Amir Temur, balki
Temuriylar davrining ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim
manba hisoblanadi. U, shuningdek, o‘sha davrdagi boshqa xalqlar va madaniyatlar
bilan munosabatlar, savdo aloqalari va diplomatik faoliyatlar haqida ham ma'lumot
beradi. “Ajoyib al-maqdur fi axbori at-Taymur” asari Amir Temur va Temuriylar
davrini chuqur o‘rganish uchun muhim manba sifatida e'tirof etiladi. Ibn
Arabshohning keng qamrovli tasvirlari, o‘sha davr tarixini va madaniyatini
tushunishda qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadi. Asar, tarixshunoslar, olimlar va
o‘rganmoqchi bo‘lganlar uchun foydali manba bo‘lib qoladi.
Bu asar Amir Temurga nisbatan salbiy va dushmanlik munosabatida, manba
va dalillarga kam asoslanib, o'zining ichki sub’ektiv tassurot va munosabatlari
asnosida yozilgan bo'lsa ham undagi ba’zi ma’lumotlar saltanat tarixini o'rganishda
alohida ahamiyat kasb etadi. Tarixchi Amir Temurni irodasi mustahkam, qattiqqo'l
va adolatli davlat rahbari ekanligi, davlatni qonunlarga asoslangan holda
boshqargani, o'zi shohid bo'lgan voqealar haqida qimmatli ma'lumotlar berib
o'tgan. Jumladan, u o'z kitobida: «Temur o'z g'oyibligida mamlakati va raiyasi
ishlarida nelar yuz berganini surishtirib, yeru mulklari masalalarini diqqat bilan
o'rgana boshladi va hokimlariga yo'lyo'riqlar ko'rsatdi; atrof va chegaralar, tevarak-
chetlar foydasi tadbirini ko'rib, kattayu kichikning g'amini eb, boyu faqirning
manfaati bilan mashg'ul bo'ldi. O'z mulohazasi taqozasiga ko'ra barcha ash’yolarni
o'z o'rniga qo'yib, jami mansabu martabalar jilovini o'shanga sazovor kishilar
qo'liga tutqaza boshladi. U sayidlarni e’zozlab, karomatlar sohiblari (bo'lgan)
avliyolarni izzatu ikromli qildi, ilmu fanni va uning ahllari hurmatini oshirib,
ularga muruvvatini sochib, martabalarini ulug'ladi…», – kabi fikr-mulohazalarni
ham keltirib o'tgan edi.
17

II BOB. Temuriylar davri yozma manbalarning o’rganilishi.
2.1 Temuriylar davri manbalarini xorijda o’rganilishi
Amir Temur va temuriylar tarixini o’rganishda maxalliy tarixchilarning asarlari
bilan bir qatorda chet ellik olimlar va elchilar asarlari ham muxim rol o’ynaydi.
Ayniqsa, Amir Temur davlatida voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan mualliflar
asarlari muhim ma’lumotlarga boydir.
Ana shunday asarlardan biri Amir Temur davlatiga Ispaniyadan elchi bo’lib
kelgan Rui Gonsales de Klavixonning “Samarqandga Amir Temur saroyiga
sayohat kundaligi” asaridir. Mazkur asar birinchi marta 1582-yilda Seveliya
shaxrida “Ulug’ Tamerlang” nomi bilan, so’ngra 1782-yili Madridda “Ulug’
Tamerlang hayoti va faoliyati” nomi bilan nashr qilingan. Bu asar keyinchalik ham
to’liq yoki ayrim parchalar holida ingliz va boshqa tillarda bosib chiqarilgan.
1943-yili Klavixo kundaligining yangi Madriddagi nashrini F. Lopez amalga
oshirdi. Nashr asosiga ko’ra u XV asr qo’lyozmasini oldi, lekin u asar matnini
chuqur adabiy-ilmiy tekshiruvdan o’tkazdi va kundalikni Amir Temur davlatidagi
Klavixo elchixonasi haqidagi tarixiy ma’lumotlar bilan to’ldirdi.
«Kundalik» matninin
us tiliga birinchi tarjimasi akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan amalga
oshirilgan. Ushbu matnni sharxlashda ko’zga ko’ringan sharqshunoslar V.V.
Gregorev, P.I. Lerx, K.P. Patkanovlar qatnashgan. Tarjima 1881-yilda,
Sreznevskiyning vafotidan so’ng nashr qilindi.
Eng yangi, aniq va mukammal tarjimani, yangilangan va to’ldirilgan sharhi
bilan I.S. Mirkov amalga oshirdi. Tarjima 1990-yilda Moskvada nashr qilindi.
Klavixo o’z “sayoxatnomasi” da Amir Temur tarjimai xoliga oid shuningdek,
Amir Temur davlatidagi xalqlarning turmushi, ma’daniyati, shaharlardagi binolar,
savdo joylari, bozorlar va ulardagi mahsulotlar tarkibi, bayramlar, to’ylar, umuman
nimaiki ko’rgan bo’lsa hammasini yozgan. Shuningdek, u xalq ichida yurgan mish-
mish, afsonalarni ma’lumot sifatida keltirgan. Amir Temur davrini ilmiy
18

o’rganishda ingliz tarixchisi Eduard Gibbon (1737- 1794), Fridrix Shlosser (1776-
1861), “Umumiy tarix” asarining muallifi Georg Veber asarlaridan ham ayrim
ma’lumotlarni olish mumkin. 1985-yili “Islom madaniyati bo’yicha Kembridj
tadqiqotlari” seriyasidan Beatrisa Mankning “Amir Temurning yuksalishi va
hokimligi” kitobi chop etildi. Bu asarda muallif XIV asr o’rtalaridagi Chig’atoy
ulusi tarixining qisqacha ocherkini Amir Temurning hokimiyatini egallash va
uning bu yerda olib borgan ichki davlat hamda harbiy siyosatini yoritadi. So’ngra
Amir Temurning harbiy sarkarda, yirik qo’shin tashkilotchisi sifatida faoliyati,
uning yurishlari va qator mamlakatlar xalqlari bo’ysundirilishi xaqida gap boradi.
Amir Temur haqidagi eng yangi chet el nashrlaridan islomshunoslikka oid qator
asarlar muallifi, sharqshunos Jan Po Runing “Amir Temurlang” nomli mufassal
asarini ta’kidlash joiz. Qiziqarli va ma’lumotlarga boy bu asarda muallif Amir
Temurni haqli ravishda dunyoga nomi ketgan mashhur harbiy sarkardalar -
Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar, Chingizxon, Napaleon Bonapart safiga
qo’shadi.
Rus tarixchilari M.N. Ivanin, T.N. Granovskiy, S.M. Solovyov asarlarida ham
Amir Temur davri tadqiq qilinadi. Rus tarixchilari orasida Amir Temur tarixini
o’rganish bo’yicha akademik V.V. Bartoldning olib borgan tadqiqotlari muximdir.
V.V. Bartoldning Amir Temur haqida ko’plab qimmatli fikrlari va o’rinli
kuzatishlari bilan bir qatorda, uning Sohibqiron istilolarining maqsadlari va
sabablari haqida mushohadalarida g’arazlik ham bor.
Masalan, u “Amir Temurning harbiy yurishlari uning shuhratparasligi bilan
bog’liq, shox xokimiyatiga bo’lgan yuksak havas, istilochilik yurishlarini
boshlashga olib keladi” 21
, - deganda juda ham haq emas. Bundan tashqari,
Bartoldning asarlarida masalaning siyosiy-iqtisodiy tomoni sust yoritilgan. A.Y.
Yakubovskiy (1886-1953) ning tadqiqotchilik ishlari ham bevosita Bartold
ishlariga o’xshashdir. U ham Amir Temurning bir tomonini yomonlab, boshqa
tomonlarini maqtash ohangida yozgan. Yakubovskiyning qat’iy xulosasi
21
Собрание восточных рукопией Академии наук Узбекистана. История. Составители: Д.Ю.Юсупова,
Р.П.Жалилова. – Ташкент, Фан, 1998. – 536- c
19

quyidagicha edi: “Amir Temur - chuqur ziddiyatlarga ega bo’lgan arbobdir”.
Fransuz sharqshunoslarining Amir Temur va
Temuriylar davri tarixini o rganish miqyosi keng bo lib, ular o sha davr boshqaruvʻ ʻ ʻ
va harbiy tizimini, madaniyati, dini, falsafasi va ilmiy tafakkurini atroflicha
yoritadi. San at va me morchilik fransuz olimlari uchun alohida va doimiy qiziqish
ʼ ʼ
mavusidir.
Temuriylar Uyg onish davriga bag ishlab ular yozgan asarlar, o tkazgan ilmiy
ʻ ʻ ʻ
anjumanlar va ko rgazmalar shundan dalolat beradi.
ʻ
Sho rolar davrida Amir Temur to g risida iliq so z aytish ayb, hatto jinoyat
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblangan bir paytda, ya ni 1987-yil 22-martda Parijda “Temuriylar davri tarixi
ʼ
va san atini o rganish va fransuz-o zbek madaniy hamkorligi” uyushmasi tuzilgan.
ʼ ʻ ʻ
Uyushma Amir Temur va temuriylar davri tarixi va madaniyatini targ ib qilish
ʻ
borasida dunyoda birinchi tuzilgan tashkilotdir. Uning asosiy maqsadi Amir Temur
va temuriylar madaniyati, san ati, shuningdek, Buyuk ipak yo lining muhim qismi,
ʼ ʻ
Sharq va G arb madaniyatlarining chorrahasi bo lmish Markaziy Osiyo tarixi va
ʻ ʻ
uning jahon sivilizatsiyasiga qo shgan ulkan hissasi bilan keng fransuz ommasini
ʻ
tanishtirishdan iborat. Buning yaqqol dalili sifatida ular Samarqand-u Shahrisabz,
Buxoro-yu Hirot, Balxu Shimoliy Hindistondagi tengsiz Sharq me morchilik
ʼ
durdonalarini misol qilib ko rsatadilar. Shu maqsadda uyushma turli temurxonlik
ʻ
kechalari, ilmiy anjumanlar, ko rgazmalar o tkazib turadi. Temuriylarning xaqiqiy
ʻ ʻ
ixlosmandi bo lmish uyushma a zolari fransuzlarni mashhur tarixiy “Samarqand
ʻ ʼ
yo lidan borishga, Amir Temur saltanati poytaxti moviy gumbazlariga mahliyo
ʻ
bo lishga, Sharq uyg onish davri madaniyati va san atidan zavqlanishga chorlaydi.
ʻ ʻ ʼ
O zbekiston va Fransiya o rtasidagi ilmiy-madaniy hamkorlik rivojida
ʻ ʻ
uyushmaning munosib o rni bor.
ʻ
Shuni ham qayd etish kerakki, fransuz temurshunoslari yaratgan asarlar
qatorida professor Lyusyen Kerennnng kitob va maqolalari alohida o rin tutadi.
ʻ
1961-yilda O zbekistonga qilingan safar professorning hayotida burilish yasaydi.
ʻ
Shu paytdan boshlab u o z hayotini Amir Temur shaxsi va temuriylar sulolasi
ʻ
tarixini o rganishga bag ishlagan.
ʻ ʻ
20

Professor L.’Keren o z asarlarini yozishdan avval Amir Temur to g risidaʻ ʻ ʻ
yozilgan Sharq va G arb manbalarini chuqur tanqidiy nuqtai nazardan o rganib
ʻ ʻ
chiqqan. Sharafiddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohning solnomalari, Rui Gonsales
de Klavixo “Kundalik” lari, mavjud tarixiy arxiv hujjatlari va yozma manbalar
hamda taniqli fransuz sharqshunoslarining asarlari shular jumlasidandir.
Olim Sohibqiron haqida ulkan arxiv, tarixiy, ashyoviy va hayotiy ma lumotlar
ʼ
to plagan. Ana shu manba va asarlarni taqqoslab, ulardan har birining tarixiy
ʻ
dalillar nuqtai nazaridan ishonchli va xolis ekaniga baho bergan. Natijada Amir
Temurning mukammal tarjimai holi va obrazini yaratishga muvaffaq bo lgan,
ʻ
Sohibqiron faoliyatini teran va xolis baholagan.
L.Keren Amir Temur shaxsiga xolis va mafkuraviy aqidalarsiz yondashadi.
Ilmiy va tarixiy dalillar asosida mulohaza yuritadi va xulosalar chiqaradi. Olim
Sohibqiron shaxsini tahlil qilar ekan, uning faqat harbiy iste dodiga emas, balki
ʼ
maqsadini aniqlab, unga erishish borasidagi siyosiy zakovatiga, diplomatik
mahoratiga va bunyodkorligiga ham tan beradi.
Professor L. Keren Amir Temur va uning Yevropa bilan aloqalariga
bag ishlangan bir qator asar va maqolalar muallifidir. Uning eng asosiy
ʻ
kitoblaridan biri “Temur yoxud Sohibqiron saltanati” ilk bor 1978-yilda bosilib
chiqqan. Uning yirik asarlaridan yana biri “Temur davrida Samarqand yo li” (Parij,
ʻ
1990) kitobi YUNЕSKOning “Ipak yo li – muloqotlar yo li” dasturi doirasida
ʻ ʻ
tayyorlangan.
L.Kerenning bu kitoblari uni dong i ketgan temurshunos olimlar qatoriga
ʻ
qo shgani bejiz emas. Ayniqsa, Sohibqironning Yevropadagi o rni va xizmatiga
ʻ ʻ
oid fikrlari diqqatni jalb etadi. Olim Amir Temur Yevropa andozasidagi buyuk
davlat boshlig i va muzaffar sarkarda, mohir diplomat va ilm-fan homiysi ekanini
ʻ
alohida qayd etgan.
21

2.2 Rossiya imperiyasi va sovet davrida o’rganilishi
1940-yillаrgаchа sоvеt tаriхchilаrining bаrchа аsаrlаridа Аmir Tеmur shахsi,
uning tаriхdаgi tutgаn аnchа kаrаmа-kаrshi fikrlаr bilаn ifоdаlаngаn bo`lsаdа,
хоlisоnа yondоshish hоllаri hаm bоr edi: V.Bаrtоld, А.Yakubоvskiy,
А.Bеlеnеtskiy, А.Fitrа vа M.Mаssоnlаr Sоhibkirоnning bunyodkоrlik fаоliyаtining
kеng yoritdilаr. Kirkinchi yillаrdаn so`ng sоvеt tаriхshunоsligidаАmir Tеmur
shахsiyаtigаbo`lgаn munоsаbаt kеskin sаlbiy tоmоngа o`zgаrdi. Аlbаttа, bu bоrаdа
Stаlinning shахsiy ko`rsаtmаsi bilаn SSSR tаriхi dаrsligidаn “Tеmur dаvlаti”
bоbining chikаrtirib uybоrilishi tеmurshunоslikdа siyosiy bir ko`rsаtmа sifаtidа
kаbul kilindi vа tаriхiy hаkikаtni sохtаlаshtirishgаоlib kеldi 22
.
2006-yildа Mоskvаdаgi «EKSMО» nаshriyoti sоhibqirоn
Аmir Tеmur hаqidа “Dоnishmаndlik аntоlоgiyаsi” nоmli kitоb chiqаrdi. Rus
tilidаgi yаngi nаshr to`rt qismgа bo`lingаn bo`lib, u shаrqshunоs оlim
V.А.Pаnоvning “Shаrq hukmdоrlаri” nоmli mаqоlаsi bilаn bоshlаnаdi. Kitоb
nаshridа juz`iy nuqsоnlаr hаm ko`zgа tаshlаnаdi. Bu kitоblаr оrаsidа Miхаil
Аrnоldоvning “Bir mаhоrаbа tаriхi” nоmli mаqоlаsining hаm nаshr etilgаnini
аytib o`tmоkchimiz. Amir Temur va temuriylar
tarixini o‘rganishda maxalliy tarixchilarning asarlari bilan bir qatorda chet elliklar
asarlari ham muxim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, Amir Temur davlatida voqealarni o‘z
ko‘zi bilan ko‘rgan mualliflar asarlari muhim ma’lumotlarga boydir 23
.
“Kundalik” matnining rus tiliga
birinchi tarjimasi akademik I.I. Sreznevskiy tomonidan amalga oshirilgan. Ushbu
22
Marino Sanudo “ Venetsiya dojlarining hayoti ”, Luys ’ en Keren “ Temuerlan davrida Samarqand yo ’ li ” (1990),
Flossan “ Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz
diplomatiyasi tarixi ” (1811), Sil ’ vestr de Sasi “ Amir Temur va qirol Karl VI o ’ rtasidagi yozishmalar tarixi
xususida ”(1822)
23
“ Samarqandga Temur davriga sayohat ”, Zarafshon , 2006- yil 7- oktabr , № 126 (21.179); Ravshanoy Tursunova .
G’arbiy Yevropa mualliflari sahna asarlarida Amir Temur obrazi//San’at, 2006-yila, №2-son, 37-38-betlar
22

matnni sharxlashda ko‘zga ko‘ringan sharqshunoslar V.V. Gregorev, P.I. Lerx,
K.P. Patkanovlar qatnashgan. Tarjima 1881 yilda, Sreznevskiyning vafotidan so‘ng
nashr qilindi. Eng yangi, aniq va mukammal tarjimani, yangilangan va to‘ldirilgan
sharhi bilan I.S. Mirkov amalga oshirdi. Tarjima 1990 yilda Moskvada nashr
qilindi. Klavixo o‘z “sayoxatnomasi”da Amir Temur
tarjimai xoliga oid shuningdek, Amir Temur davlatidagi xalqlarning turmushi,
ma’daniyati, shaharlardagi binolar, savdo joylari, bozorlar va ulardagi mahsulotlar
tarkibi, bayramlar, to‘ylar, umuman nimaiki ko‘rgan bo‘lsa hammasini yozgan.
SHuningdek, u xalq ichida yurgan mish-mish, afsonalarni ma’lumot sifatida
keltirgan. To‘liqligi va qiziqarligi jihatidan suriyalik
ibn Arabshoxning (1392-1450) asari ham muhim ahamiyatga egadir. U o‘zining
«Ajoyib al-Maqdur fi tarixi Taymur» asarida Amir Temurning to‘liq tarixini
yaratishga harakat qilgan. Ibn Arabshox o‘z ona shahrini Amir Temur tomonidan
bosib olinishining guvohi bo‘lishi bilan birga, asir sifatida Samarqandga olib
kelinadi. Bu esa ibn Arabshoxning Amir Temurga nisbatan adovat ko‘zi bilan
qarashiga olib kelgan. Bu narsa uning asaridan yaqqol ko‘rinib turadi. Ibn
Arabshox A.Temur davrining so‘nggi yillarini guvohi bo‘lgan. U o‘z asarida Amir
Temurning qoralashga qanchalik harakat qilmasin, baribir uning shaxsiga yuqori
baxo beradi. Ibn Arabshox asarida boshqa hech qaysi manbalarda uchramaydigan
ma’lumotlar mavjud. Jumladan, Amir Temurning tug‘ilgan yili, joyi uning asarida
aniq ko‘rsatilib berilgan. Ibn Arabshox asari o‘zbek tiliga tarjima qilinib, 1991-
1992 yillarda 2 jildda nashr etildi. Amir Temur davrini yoritishda yuqoridagi
manbalardan boshqa yana ko‘plab asarlar mavjud. Lekin ularning aksariyati
yuqoridagi ma’lumotlarni qaytargan yoki izox bildirganlar, xolos 24
.
1985 yili “Islom madaniyati bo‘yicha Kemberdj
tadqiqotlari” seriyasidan Beatrisa Mankning “Amir Temurning yuksalishi va
hokimligi” kitobi chop etildi. Bu asarda muallif XIV asr o‘rtalaridagi Chig‘atoy
ulusi tarixining qisqacha ocherkini Amir Temurning hokimiyatini egallash va
uning bu erda olib borgan ichki davlat hamda harbiy siyosatini yoritadi. So‘ngra
24
А mir T е mur v mir о v о y ist о rii. –T.: “SH а rk”, 1996. 332b
23

Amir Temurning harbiy sarkarda, yirik qo‘shin tashkilotchisi sifatida faoliyati,
uning yurishlari va qator mamlakatlar xalqlari bo‘ysundirilishi xaqida gap boradi.
Amir Temur haqidagi eng yangi chet el
nashrlaridan islomshunoslikka oid qator asarlar muallifi, sharqshunos Jan Po
Runing «Amir Temurlang» nomli mufassal asarini ta’kidlash joiz. Qiziqarli va
ma’lumotlarga boy bu asarda muallif A.Temurni haqli ravishda dunyoga nomi
ketgan mashhur harbiy sarkardalar – Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Sezar,
Chingizxon, Napaleon Bonapart safiga qo‘shadi.
Rus tarixchilari M.N. Ivanin, T.N.
Granovskiy, S.M. Solovyov asarlarida ham Amir Temur davri tadqiq qilinadi. Rus
tarixchilari orasida Amir Temur tarixini o‘rganish bo‘yicha akademik V.V.
Bortoldning olib borgan tadqiqotlari muximdir. V.V. Bartoldning Amir Temur
haqida ko‘plab qimmatli fikrlari va o‘rinli kuzatishlari bilan bir qatorda, uning
Sohibqiron istilolarining maqsadlari va sabablari haqida mushohadalarida g‘arazlik
ham bor. Masalan, u «Amir Temurning harbiy yurishlari uning shuhratparasligi
bilan bog‘liq, shox xokimiyatiga bo‘lgan yuksak havas, istilochilik yurishlarini
boshlashga olib keladi», – deganda juda ham haq emas. Bundan tashqari,
Bartoldning asarlarida masalaning siyosiy-iqtisodiy tomoni sust yoritilgan. A.Yu.
Yakubovskiy (1886-1953) ning tadqiqotchilik ishlari ham bevosita Bartold
ishlariga o‘xshashdir. U ham Amir Temurning bir tomonini yomonlab, boshqa
tomonlarini maqtash ohangida yozgan. Yakubovskiyning qat’iy xulosasi
quyidagicha edi: «Amir Temur – chuqur (ziddiyatlarga) ega bo‘lgan arbobdir».
O‘rta Osiyodagi faoliyatining ijobiy tomonlari ko‘p edi. Lekin «baribir u jahon
tarixiga shafqatsiz istilochilardan biri sifatida abadul-abad kirdi» 25
.
Yana bir rus tadqiqotchisi I.P. Petrushevskiyning fikricha, Amir Temur
Chingizxondan ustun bo‘lib, Amir Temurning yurishlarining asosida «ma’lum
iqtisodiy reja» bor, ya’ni Evropa-Osiyo savdosidagi karvon yo‘llari ustidan to‘liq
25
Marino Sanudo “Venetsiya dojlarining hayoti”, Luys’en Keren “Temuerlan davrida Samarqand yo’li” (1990),
Flossan “Fransiya davlati tashkil topganidan to qirol Lyudovik XVI hukumronlik qilgan davrga qadar fransuz
diplomatiyasi tarixi” (1811), Sil’vestr de Sasi “Amir Temur va qirol Karl VI o’rtasidagi yozishmalar tarixi
xususida”(1822)
24

nazorat o‘rnatishga intilish yotar edi, degan fikri ahamiyatga molik. Lekin uning
«Amir Temur bosib olgan mamlakatlar evaziga Movaraunnahr iqtisodiyotini
rivojlantirmoqchi bo‘ldi»degan fikr ham bildirgan.
2.3 Temuriylar davriga oid asarlarning mustaqillik davrida nashr qilinishi
Temurshunos olima Shohista O’ljayevaning “Amir temur davlat boshqaruvi”
deb nomlangan monografiyasi shunday yoziladi “Amir Temur 1370 yili
o’tkazilgan qurultoydan keyin Chig’atoy ulusi xududlarini tiklashni maqsad qilib
qo’yadi va bu yo’lda o’z e’tiborini Xorazmga qaratadi” 26
. U o’z davlatining
shimoliy chegaralari xavfsizligini ta’minlamoqchi va bu masalani Xorazm sufiylari
bilan xal qilmoqchi edi. So’fiylar esa Amir Temurga dushmanlik munosabatida
bo’lib, u bilan mo’zokaralar olib borishni istamas, qulay fursat kelganida Temur
davlatiga tez-tez bosqinlar uyushtirib turar edi. Yusuf So’fiyning 1372-1373
yillardagi talonchiliklari sababli Amir Temur Xorazmga ikkinchi marta yurish
qiladi. So’fiylarning ko’p sovg’a-salomlaridan so’ng ularni kechiradi. Bu xam
yetmaganday, Yusuf So’fiy Sohibqironga qarshi Oq O’rda bilan maxfiy aloqalar
olib borar, Amir Temur esa bundan boxabar edi. Shuningdek, OQ O’rda xukmdori
Urusxon bilan Mug’uliston xokimi Qamariddinning xamfikrligi xam jaxongirning
e’tiborida edi. Traixchi Ibrohim Mo’minovning “Амир Темурнинг
Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли” asarida shunday ma’lumotlar
uchraydi, “Xalqaro maydonda Amir Temurga karshi kuchlarning birlashuvida
Xorazm tashqilotchilik rolini uynayotgan bo’lib, bu xolat Sohibqiron davlatiga
katta xavf tug’dirardi. Shu bois Amir Temur 1375 yili Xorazmga uchinchi marta
yurish boshlaydi va ichki murakkab jarayonlar tufayli bu yurish vaqtli to’xtatiladi”.
Amir Temurning To’xtamishga yordam berish maqsadida Oq O’rdaga yurishi
vaqtida so’fiylar yana Buxoroga yurish boshlaydilar. Bundan xabar topgan
Sohibqiron 1379 yili Xorazmga navbatdagi yurishni boshlaydi. Yusuf So’fiy oraga
ko’p nufuzli odamlarni solib, yana ming bor kechirim so’rab Amir Temur xuzuriga
elchi yuboradi. Sohibqiron bu safar xam Yusuf So’fiyni afv etdi. Shu bilan butun
26
Ўлжаэва Ш. Амир Темур давлат бошқаруви., Тошкент., “Академнашр”., 2017., Б.151.
25

Xorazm ustidan Amir Temur xukmronligi tan olindi.
A.R. Muhammadjonovning “Темур ва
темурийлар салтанати” deb nomlangan kitobida shunday ma’lumot yozib
“Bitimga muvofiq, Yusuf So’fiy G’arbiy Xorazm ustidagi xuquqlaridan maxrum
bo’ldi. Agarda Yusuf So’fiy Amir Temur davlati xududlariga bostirib kirmaganida
va unga qarshi kuchlarni birlashtirishga intilmaganida, balki, uning siyosiy mavqei
anchagina saqlanib qolishi mumkin edi” 27
deb Amir Temurning Xorazm ustiga
yurishlarini tahlil qilib o’tadi. Jilla kursa, so’fiylar Amir Temurning to’rtinchi
yurishidan keyin jiddiyroq va extiyotkorroq munosabatda bo’lishi lozim edi. Ular
1386 — 1388 yillarda Sohibqironning Eronga qarshi uch yillik urushda
ekanligidan foydalanib yana Amir Temur davlati yerlariga bosqinchilik
yurishlarini uyushtiradi. Bu davrda xalqaro maydonda vaziyat murakkab tus oladi.
1387 yili Amir Temur Movarounnahrda yo’qligida To’xtamish xam bostirib kiradi.
Bir tomondan Mug’uliston amiri Anka To’ra Farg’onaga xujum qiladi, Xuttalonda
esa Sulton Maxmud isyon ko’taradi. Xalimboy Boboyevning yozishicha
“Uzoq yillar davomida raqibiga katta imkoniyatlar yaratgan Amir Temur 1388 yili
g’azablanib Xorazmga beshinchi marta yurish qiladi va uni mag’lub etadi” 28
deb
o’zining kitobida yozib o’tgan. Amir Temurning Chig’atoy ulusi yerlariga egalik
qilishga talabgor ekanligini inobatga olsak, uning Xorazm bilan yuzma-yuz kelishi
aniq masala bo’lib, so’fiylar extiyotkorlik bilan ish tutishganida, balki, ularga
imkoniyat berilishi xam mumkin edi, ammo ularning voqealarni salbiy tomonga
burishi, Amir Temurning kuch va imkoniyatlarini to’g’ri baxolay olmagani siyosiy
saxnadan barvaqt ketishlariga sabab bo’lgan. Xorazmda sodir etilgan gorat
so’fiylar sulolasi vakillarining kaltabin siyosati natijasi edi. Biz tashqi siyosat
yo’nalishida Xorazm bilan munosabatlarni mushoxada etar ekanmiz, Amir Temur
bu davlat bilan to’g’ri diplomatik siyosat olib borgani, yurishlar uchun katta
sabablar mavjud bo’lsa-da, so’fiylarga uzoq vaqt va katta imkoniyatlar berganining
guvoxi bo’lamiz. Amir Temur kuch-qudrati va
27
Муҳаммаджонов А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. - Тошкент: Қомуслар бош тахририяти, 1994., Б.89.
28
Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент, “Камалак” 1996. B . 63.
26

shon-shavkatidan cho’chigan Shox 1 Shujo’ unga qarshi bosh ko’tarmaslikni
ma’qul ko’radi va katta sovg’a-salomlar bilan elchi yuborib o’z do’stligini izxor
qiladi. Sharafiddin Ali Yazdiy Sohibqiron Shox, Shujo’ elchisini «tuxfalar bila
yubardi va qizini Jahongir Mirzoning o’g’li Pir Muxammad uchun tiladikim,
«Chun aromizda dustluk bulg’on turur, emdi kerakkim, qarindoshlik voqi’
bulgaykim, bir-birimizga mexru muxabbat artuk bulgay» deb elchini ijozat berib,
o’z kishisini qo’shib Sherozga yubardi» degan ma’lumotni keltiradi. Amir Temur
Ozarbayjon xokimi Taxurtan bilan xam do’stona diplomatik aloqalar qilgan.
Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha: «Taxurtandinkim, Ozarbayjonda erdi,
elchi kelib, ko’p peshkashlar va tuxfalar kelturdilar va mazmuni ul erdikim,
«Banda va xizmatkor va davlatxoxi xazrat Sohibqirondurmen... X,azrat Sohibqiron
ko’p maxtab, raxmatlar dedi va ul viloyatning xokimligini burungi dasturi bila
anga musallam tutti va kelgon elchi bila anga xossa xilqat va xukumat nishonini
yubardi». Sohibqironning Mo’g’uliston xukmdorlari bilan diplomatik
munosabatlari xam aloxzda bir yo’nalishni tashqil etadi.
O.Bo’riyevning ta’kidlashicha, “Amir Temur xokimiyat tepasiga kelgach
birinchi galdagi vazifa Movarounnaxrning xavfsizligini ta’minlash edi. Chunki
Sharqda Mo’g’uliston, shimolda Oltin O”rda xamda ularga xayrixox bo’lgan
Xorazm xukmdorlari Movarounnahrda mustaqil davlat paydo bo’lganiga befarq
qarab tura olmasdilar” 29
deb yozib o’tgan. Oldingi tarixiy voqealar, ya’ni Tug’luq
Temurxon va Ilyosxo’jaxonning yurishlari buning tasdig’idir. Amir Temur,
ayniqsa, Mug’uliston tomondan yangi chopqinlar, yurishlar bo’lishi
mumkinligidan doimo xavfsirardi. Sohibqiron Amir Temur dastlab chingiziylardan
bo’lmagan, siyosiy vaziyatdan foydalanib Mug’uliston taxtiga o’tirgan va
Movarounnahrga taxdid solgan Qamariddinga qarshi kurashdi xamda
chingiziyzoda Xizrxo’ja o’g’lonning taxt tepasiga kelishiga katta imkon yaratdi.
B. S. Mannonovning Amir Temurga
bag’ishlab o’tkazilgan konfrensiyada shunday yozadi “1389 yilgi yurishdan keyin
Mug’uliston batamom tobe etildi. Sohibqiron Amir Xizrxo’janing qizi Tukal
29
Бўриэв О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё.Тошкент.,1997. B . 59.
27

xonimni o’ziga so’ratadi (1397) va shu orqali qarindoshchilik rishtalarini
bog’laydi” 30
deb yozib o’tgan, o’sha davrning go’zal bog’laridan biri bog’i
Dilkushoni Samarqandning Konigil degan joyida Tukal xonimga atab qurdiradi va
bu muhim tadbirlar Mug’uliston muammosi ancha oson xal bo’lishiga olib keladi.
Sohibqironning Oltin O’rda bilan aloqalari tashqi siyosatidagi muhim yo’nalishni
tashqil etadi. Amir Temur bu davlat bilan faol aloqaga kirishganining bir qancha
sabablari bor. Jumladan, Shimoliy Xorazm va Oq O’rda Movarounnahrga
chegaradosh edi. Temur tuzayotgan yangi davlatiga Oltin O’rda xavf solishini
sezardi. Shu bois Xorazm va Oltin O’rda xududida yuz berayotgan siyosiy
voqealarni sergaklik bilan kuzatdi. M.Abduraimovning
yozishicha, Urusxon Sirdaryodan Volga bo’ylariga kelyshi bilan Oltin O’rdada
Botuxonning akasi O’rda uchun avlodidan sanalgan yangi xonlar sulolasi
xukmronligi boshlandi. Tuyxo’ja o’g’lon Urusxon tomonidan qatl etilgach, uning
o’g’li To’xtamish xam o’z xayotidan xavfsirab qudrati olamga taralayotgan Amir
Temur davlatidan panox topdi. Bu vaziyat Amir Temurga juda qo’l keldi, chunki u
Oltin O’rda xoni o’ziga tarafkash, tobe bo’lishini anchadan buyon orzu qilardi.
V. N.
Mahmudovning yozishicha “Bizningcha, u ana shu istaklari ro’yobini
To’xtamishxon siymosida ko’rgan. Sohibqiron madad so’rab kelgan To’xtamishni
xar xil qimmatbaxo sovg’alar bilan qarshi oldi” 31
deb ma’lumot bergan.
Nizomiddin Shomiy bu haqida yozadi: «To’xtamish o’g’lon kelganida amirlar uni
Temur qabuliga olib kirishdi. Xazrati oliylari uni yetarlicha xurmat-extirom bilan
qarshi oldi. Uni Samarqandga boshlab borib, shoxona ziyofat berdi. To’xtamish va
uning yo’ldoshlariga munosib sovg’a-salomlar ulashdi, tilla va (qimmatbaxo)
bezaklar, mol va gazmol, ot va xachir, chodir, nog’ora va bayroq xamda jangovar
qo’shin berdi. O’tror va Savron viloyatiga xokim etib tayinladi». Sohibqiron
mutasil ravishda To’xtamishga xarbiy madad berib turadi.
30
Маннонов Б.С. Амир Темур дипломатияси // Амир Темур ва унинг жах o н тарихидаги урни: Халкаро
конференция материаллари. - Тошкент: Узбекистон, 1996.-Б .104- 107.
31
Махмудов В.Н. Амир Темурнинг х,арбий саркардалик махорати // Амир Темур ва унинг жахон
тарихидаги. Халкаро конференция материаллари. — Тошкент: Узбекистон, 1996. -Б.28.
28

Azamat Ziyoning konfrensiyada yozgan tezesida shunday ma’lumot
uchraydi “Biroq To’xtamish Urusxon bilan jangda yengiladi va yolg’iz o’zi
chakalakzorga kirib bekinadi. Shunda xam Amir Temur To’xtamishni oyoqqa
turgizish va Oltin O’rdani unga olib berishga intiladi, amir Idiguy Barlosni uning
oldiga yuborib: «Podshohlik ishida mardona va jasur bo’lsin, dushmanni daf
qilishni vojib bilsin», — deydi. Bu orada Temurning Buxorodagi qarorgoxiga
Urusxonning elchilari kelib, To’xtamishni topshirishni talab qilishadi. Temur bu
taklifni qatiy rad etadi va tez orada o’zi jangga kirishini aytadi” 32
deb yozgan.
Sohibqiron Urusxonga qarshi kurashmoq uchun Sig’noq yaqiniga kelib joylashadi
va ob-xavoning yomonligi, ya’ni qaxraton qish, yog’ingarchilik tufayli ortga
qaytib bir necha oy Keshda qoladi. Urusxonga qarshi yurishda To’xtamishni
yulboshchi qilib oladi, lekin vaziyat o’zgarib, avval Urusxon, keyinroq esa uning
o’g’li vafot etadi. Oq O’rda bilan taxt uchun kurashlar natijasida To’xtamishxon
qo’shinlari uchinchi marta yengiladi. Amir Temur To’xtamishning xarbiy
layoqatiga shubxalanib qolgan bo’lsa-da, unda taxtga o’z odamini qo’yish,
mag’lubiyat uchun uch olish istagi kuchli edi. To’xtamish Amir Temur yordamida
xonlik taxtiga o’tirgan bo’lsa xam, o’z xukmronligining dastlabki yillarida
jaxongirga nomigagina bo’ysunardi, qulay payt kelishi bilan mustaqil bo’lib, uning
xokimiyatidan yuz o’girib ketish niyatida yurardi.
M.Abduraimov To’xtamish boshqarayotgan Oltin
O’rda davlati Rus knyazliklari yoki Amir Temur davlatiga o’xshab mustaxkam
zaminda, o’z xalqining tabiiy o’sishiga bog’liq ravishda emas, ko’rama va
xo’jaliklararo tarqoq maskanda bunyod etilganligini aloxida ta’kidlaydi. Bu xol
To’xtamishga ancha murakkabliklar tug’dirishi tabiiy edi. Amir Temurning xar
tomonlama qo’llab-quvvatlashi bilan Oltin O’rda taxtiga o’tirgan To’xtamish Rus
knyazliklari ustidan to’la-to’kis xukmronlik o’rnatish uchun Jo’ji ulusi kuchlarini
oshirishga ahamiyat berdi va rus feodal knyazliklarining Moskva atrofida
birlashishiga to’sqinlik qildi. Oltin O’rda va rus tarixidan ayonki, mug’ul xonlari,
32
Азамат Зиё. Амир Темур даврида давлат бошкаруви // Амир Темур ва унинг жахон тарихидаги урни:
Халкаро конференция материаллари. — Тошкент: Узбекистон, 1996. — Б.12 - 13.
29

xususan. S. Axrorovaning yozgan
ma’lumotiga ko’ra “To’xtamish xam Rus yerlarida ajralishga bo’lgan xarakatlarni
qo’llab-quvvatlardi. Jo’ji ulusining nufuzi, ta’siri tushib borishiga yo’lqo’ymaslik
uchun butun kuch-g’ayratini sarfladi” 33
. O’z xukmronligini mustaxkamlash uchun
Ozarbayjon va Eronga xam ko’z tikdi. Oltin O’rda va Amir Temur o’rtasidagi nizo
Sohibqironning Oltin O’rdadan bo’ladigan xavfni bartaraf qilishga va mug’ullar
davrida shimoliy tarmog’i kuchaytirilgan Buyuk ipak yo’lini egallashga bo’lgan
say-xarakati tufayli chiqqan. Xar ikki tomon ana shu masala yuzasidan
muxolifatchilik qilardi. Bu davrda Buyuk ipak yo’lining muhim tarmoqlaridan
bittasi mazkur ikki davlat hududidan o’tgan. Bu yo’llarning biri Rus janubidan
Qoraqum va Qizilqum, Kaspiy dengizi soxillari bo’ylab, ikkinchisi Kaspiydan
janubroqdagi Shom, Kichik Osiyo, Kavkazorti, Eron, Samarqand orqali o’tgan.
Berkaxon davridan beri Oltin O’rda xonlari dastlabki savdo yo’lini egallagan
bo’lishsa-da, ikkinchisini xam qo’lga olish, jilla kursa, kesib tashlashni, birinchi
navbatda, boy Tabriz shahrini qo’lga kiritishni orzu qilardilar. Omonulla
Bo’riyevning yozishicha “Tabrizni bosib olishga eronliklar, jaloyiriylar va Amir
Temur qarshi chiqdi. Sohibqiron sobiq jaloyiriylar xukmronligidagi Ozarbayjonga
o’ziga qaram ulus tariqasida ko’z tikkan. Shunday qilib, 1385 - 1386 yillarda
o’rdaliklarning Ozarbayjon va Tabrizga bostirib kirishi Oltin O’rda xoni va
Samarqand xukmdori o’rtasida ixtilof chiqishiga sabab bo’lgan” 34
ligi haqida yozib
o’tgan. Ular o’rtasidagi kelishmovchilikka ikkinchi sabab Dashti Qipchoqning
shimoliy qismini egallashga bo’lgan intilish bilan bog’lanadi.
Bo’riboy Ahmedovning tahlilida
“Temur va To’xtamish o’rtasida aloqa buzilishiga yana bir sabab Xorazm
masalasidir. Chunki Xorazm XIV asrning 60-yillarigacha Oltin O’rdaning tarkibiy
qiysmi xisoblangan, To’xtamishning Ozarbayjonga yurishi Amir Temurning
Xorazmning o’z tasarrufiga kiritgani uchun bir qasos edi” 35
deb yozgan.
33
Ахророва С. Амир Темурнинг давлатни бошкариш услублари хусусида // Амир Темур ва темурийлар
даври: янги тадкикотлар: Республика илмий анжумани материаллари. — Тошкент: ТТДМ, 2005. - Б. 169
34
Буриев О. Амир Темур даврида Мовароуннахр ва Мугулистон муносабатлари // Шаркшунослик. —
Тошкент, 1996. №7. -Б.37.
35
Ахмедов Б.А. Тарихдан сабоклар. - Тошкент: Укитувчи, 1994. - B . 43.
30

Amir Xusayn va Saroymulkxonim
mug’ul urug’idanligini xisobga olgan xolda va Ibn Arabshox fikriga tayanib M.
Abduraimov yana bir ixtilof Amir Xusaynning o’ldirilishidan kelib chiqqan deb
taxmin qiladi 36
. Demak, bizningcha, Amir Temurning Oltin O’rdaga nisbatan
tutgan tashqi siyosati quyidagi maqsadlarni o’zida mujassamlashtirgan:
birinchidan, shimoldan - Oltin O’rdadan bo’ladigan xavfni bartaraf etish;
ikkinchidan, davlat taraqqiyotida muhim o’rin tutgan Buyuk ipak yo’lining
shimoliy tarmog’i ustidan nazoratni qo’lga kiritish; uchinchidan, Oltin O’rdaning
kuchli davlatga aylanishiga yo’l qo’ymaslik va uni ikkinchi darajali mamlakatga
aylantirish; to’rtinchidan, Oltin O’rdaning Eron va Ozarbayjonda xukmronlik
qilishiga yo’l qo’ymaslik; beshinchidan, Dashti Qipchoqning shimoliy qismiga o’z
ta’sirini o’tkazish; oltinchidan, Xorazmni o’z tasarrufida saqlab qolishga intilish.
Tarixchi O. Bo’riyevning
yozishicha “To’xtamishxon jahongirning yurishlar bilan bandligidan foydalanib
Kaspiyning g’arbiy soxili bo’ylab o’tgan qadimgi yo’l - Darband orqali Amir
Temur davlatiga yurish qiladi. Bu voqyealardan keyin Sohibqironning sabr kosasi
to’ladi. U xavfli dushmanga aylangan To’xtamishga qarshi 1388 - 1389, 1390 -
1391, 1395 yillarda uch marta yurish qiladi va uni yengadi” deb yozib o’tgan 37
.
Amir Temur Oltin O’rdani mag’lub etib xoldan toydiradi, Buyuk ipak yo’lining
shimoliy tarmog’ini butunlay izdan chiqaradi, Eron, Ozarbayjonning daxlsizligini
ta’minlaydi va boshqa maqsadlarini amalga oshiradi. Sohibqiron dunyo siyosiy
xaritasida muhim o’zgarishlar yasab Rus knyazliklarining keyingi taraqqiyoti va
birlashuvi boshlanishi uchun zamin yaratdi. B. Ahmedov g’alabaning
axamiyatini ko’rsatib, shunday yozgan edi: «1395 yilda Temurning To’xtamish
ustidan qozongan g’alabasi, Astraxan, ayniqsa, Oltin O’rda poytaxti Saroy
Berkaning xarob qilinishi va yondirib yuborilishi faqat O’rta Osiyo va o’sha
vaqtdagi Janubiy-Sharqiy Yevropa uchungina emas, balki Rus uchun xam katta
axamiyatga ega bo’ldi...» deb yozib o’tadi. Sohibqiron o’sha davrdagi mayda
36
Абдураимов М. Темур ва Тухтамиш. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. B . 58.
37
Буриев О. Амир Темур даврида Мовароуннахр ва Мугулистон муносабатлари // Шаркшунослик. —
Тошкент, 1996. №7. - Б.37
31

davlatlar bilan xam tashqi siyosat yo’nalishini belgilab olgan. U o’ziga qarshi bosh
ko’targan Mozandarondagi Amir Vali va boshqalarning xarakatini to’xtatish uchun
olib borilgan jangda tinch axoliga zarar yetkazmaslikka intilgan. Birinchidan, xech
qachon tunda uxlab yotgan shahar aholisi ustiga xujum qilmagan. Ikkinchidan,
xujumdan avval ularni ogoxlantirgan, ya’ni iloji boricha muammoni muzokara -
tinchlik yo’li bilan xal etishga uringan. Sira iloji qolmagan taqdirdagina jang
qilishga majbur bo’lgan.
32

Xulosa
Mazkur kurs ishda Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid mustaqillik
yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar, yozma manbalar nashrlari, tarjimalari
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq va tahlil etildi. Ta’kidlash joizki, mazkur
yillarda O’zbekistonda, qisqa muddat ichida, Amir Temur saltanati tarixiga oid
yozma manbalarning bir qismi ilmiy muomalaga kiritilgan va salmoqli tadqiqotlar
amalga oshirilgan. Sovet tarixshunosligida esa o’z davrining xos mafkuraviy
yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Xususan, B.V. Lunin,
I.M. Mo’minov, A.O’rinboyev, R. Mukminova, D. Yusupova, P. Zohidov, N.
Norqulov, O. Alimov kabi olimlarning mustaqillikkacha bo’lgan davrda ham
temurshunoslikning rivojiga tamal toshini qo’yganliklarini ta’kidlash zarur va
ularning ilmiy tadqiqotlarini tom ma’noda mustaqillik davrida Amir Temur
saltanati tarixini yoritishda, temurshunoslik sohasida amalga oshirilgan ishlarni
rivojlanishida manbaviy asos bo’lib xizmat qildi, deb aytish mumkin. Xususan
mustaqillik davridan so’ng Temuriylar tarixini haqqoniy yoritish boshlandi.
Temurshunos olimlardan B. Ahmedov, A. Muhammadjonov, H. Boboyev, O.
Bo’riyev, Sh. O’ljayeva, Uvvatov, G’ulomov, T. Fayziyev va yana bir qancha
temurshunos olimlar ilmiy ishlar olib borishmoqda.
Zero, aynan ular mustaqillik yillarida chop etilgan yirik fundamental
nashrlarda Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi
xizmatlarini e’tirof etish zarur. Bu yillarda Temuriylar tarixiga oid ko’pgina
manbalarning ilmiy muomalaga kiritilishi temurshunoslikning rivojiga hissa
qo’shdi. Olimlarning xizmati natijasida asosiy yozma manbalarning tarjimalari
ilmiy izohlar bilan bosib chiqarildi va temurshunoslik sohasida yangi tadqiqotlar
amalga oshirilib fanga salmoqli o’zgarishlar olib kirildi. Aytish joiz, yozma
33

manbalarning tarjimalari dastlab maqolalarda, ulardan lavhalar to’plamlarda,
keyinroq risola va alohida nashr shaklida e’lon qilindi. Mustaqillik yillarida Amir
Temur shaxsiga nisbatan adolatning qaror topishini tarixni haqqoniy o’rganishdagi
yutuq sifatida aytishimiz mumkin. Amir Temur hayoti va faoliyatining tarixchi
olimlar tomonidan o’rganilishi va amalga oshirilgan tadqiqotlar yangi, avvalgiga
nisbatan yuqori bosqichga ko’tarilganini ko’rsatadi. Ularda harbiy yurishlardan
ko’zlangan asosiy maqsad sovet tarixshunosligida qayd etilganidek, “talonchilik”
va “bosqinchilik” emas, balki ezgu niyat, ya’ni Buyuk ipak yo„lini,
kommunikatsiyani tiklash, bu orqali esa savdo−sotiq, ilm−fan taraqqiyotini
rivojlantirish uchun sa’y−harakatlar qilgani, bunyodkorlik ishlarini keng
masshtabda olib borgani isbotlab berildi. Mustaqillik davri
tarixshunosligining yutuqli jihatlaridan yana biri, tadqiqotlarda Amir Temur
saltanatining xalqaro munosabatlari tarixi va diplomatiya munosabatlari tarixining
eng yorqin sahifasi bo’lgani, bunda diplomatiya etiketlariga qat’iy amal qilingani,
Sohibqironning mazkur sohadagi mahorati yuqori baholanganligidir. Tadqiqotlarda
Amir Temurning jahon tarixidagi xizmatlaridan biri sifatida dunyo xaritasiga
siyosiy, geografik o’zgarishlar kiritib, yagona siyosiy va iqtisodiy hudud yo’zaga
keltirgani va diplomatik munosabatlarni rivojlantirishga katta ahamiyat bergani
alohida ta’kidlangan. Xususan, Xorazm, Mo’g’uliston, Oltin O’rda Misr, Turkiya,
Xitoy, Yevropa davlatlari bilan olib borilgan diplomatik munosabatlardan
ko’zlangan asosiy maqsad savdo−sotiqni rivojlantirish ekanligi e’tirof etilgan.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent., O‘zbekiston, 2017.
2. Каримов И.А. Амир Темур x а қ ида суз. Тошкент, Ў збекистон . 1996.
II. Manbalar.
3. Ahmedov B. - “Amir Т emur” Т arixiy roman. Т oshkent., 1995.,
4. Березинов. Е. Буюк Темур. Тошкент., “Шарқ”, 1996,
5. Шарафуддин Али Яздий – “Зафарнома” Тошкент., 1997.,
6. Тоғаев. O. Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқандга – Амир Темур
саройига саёҳат кундалиги (1403-1406 йиллар). Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
7. Темур ва Улуғбек даври тарихи. – Б o ш муҳ a ррир A . A сқ a р o в. М a съул
муҳ a ррир O . O дил xo н. Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 1996.
III. Ilmiy adabiyotlar.
8. Аҳмедов. Б – Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида.
Тошкент., “Ўқитувчи”., 1996.
9. Бобоeв Ҳалимбой. Амир Темур ва темурийлар салтанати. Тошкент,
“Камалак” 1996.,
10. Бўри e в О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё.
Тошкент. 1997.
11. Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. –
Т.: Издательский дом Мир экономики и права, 1999.
12. O’ljayeva. Sh. Amir Temur saltanatida milliy davlatchilikning rivojlanishi.
Tar . fan nom … T . 2008.
35

13. Karimov. Sh. Shamsutdinov. R. Vatan tarixi (birinchi kitob)., Тошкент .
Sharq. 2010.
14. Сиддиқов С. Ахмедов A . Ахмедов Б. ва бошқалар. “Амир Темур Жаҳон
тарихида” Тошкент. “Шарқ”. 2001.,
15. Иванин М.И. “Икки буюк саркарда,Чингизхон ва Амир Темур”.
16. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва
рўли. Тошкент., 1968.
17. Маннонов Б.С. Амир Темур дипломатияси // Амир Темур ва унинг
жах o н тарихидаги урни: Халкаро конференция материаллари. -
Тошкент: Узбекистон, 1996
18. Sodiqov. H – Amir Temur saltanatida xavsizlik xizmati. Toshkent., .2010.,
19. Ravshanov P. – Amir temur sulolasi. Toshkent., 2014.,
20. Луюсен Керен “Амир Темур ғарб адиблари нигоҳида” .,2016
36

Sotib olish