Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	72.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash

Sotib olish

AMIR TEMUR VAFOTIDAN SO‘NG HOKIMIYAT UCHUN KURASH
OQIBATLARI

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………2-5
I BOB. AMIR TEMUR VAFOTIDAN SO‘NG ICHKI SIYOSIY VAZIYAT
VA HOKIMIYAT UCHUN KURASH…………………………………………6
I.1. Taxtga da’vogar shahzodalar o‘rtasida hokimat uchun kurash ………….6-12
I.2. Xalil Sulton tomonidan taxt uchun olib borilgan siyosiy jarayonlar ...13-17
II BOB. MOVAROUNNAHRDA XALIL SULTON HOKIMIYATINING
ZAIFLASHUVI ……..17
II.1 Hokimiyatning zaiflashuviga ta’sir ko‘rsatgan omill ………………….....17-20
II.2 Shohruh Mirzoning hokimiyat tepasiga kelishi……………………….......21-25
Xulosa ………………………………………………………………………....26-27
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….......28-29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek xalqi mustaqillikka erishishi bilan uning
milliy o‘zligini anglashiga katta imkoniyatlar yaratildi. Milliy davlatchilik
asoslarimiz yaratilayotgan bugungi kunda tariximizning barcha sohalari qatorida
ajdodlarimizdan qolgan siyosiy merosimizni chuqur va xolisona tadqiq etish
dolzarb masalalardan biriga aylandi. Zero, o‘zbek xalqining milliy davlatchilik
tarixi ming yillar avval shakllangan bo‘lib, bugungi kunda qurilayotgan davlat
asoslarimiz tarixning bizga bergan tasodifiy imkoniyati emas. Tarixning ildizlar
bor joyda taraqqiyot bo‘lishi haqidagi o‘zgarmas qonuniyatlari mavjud. Bu
qoidalar bugungi kunda o‘zbek davlatchiligi misolida o‘z ifodasini topmoqda.
Hozirgi davrda xalqimizning siyosiy merosini qayta tiklash va uni
sayqallashtirgan, modernizastiya etgan holda davom ettirish davr ehtiyojiga
aylandi. Mustaqillik yillarida olimlar tomonidan olib
borilayotgan keng ko‘lamli tadqiqotlar ajdodlarimizning boy tarixga, o‘ziga xos
milliy davlatchilik ta‘limotlariga, betakror ma‘naviy merosga ega bo‘lganligini
ko‘rsatmoqda. 1998 yilda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezident Islom
Karimov olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda vatan tarixi fani oldida turgan dolzarb
muammolar, jumladan, milliy davlatchilik tarixini har tomonlama va chuqur
o‘rganish, undagi ma‘naviy asoslarga tayanish lozimligi haqida alohida ta‘kidlab
o‘tdi. Amir Temurning faoliyatini xolis o‘rganishda Birinchi Prezident Islom
Abdug‘aniyevich Karimov olib borayotgan siyosat alohida ahamiyatga ega bo‘ldi.
Xususan, “Amir Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash to‘g‘risida” (1994
yil, 29 dekabr), “1996 yilni Amir Temur yili deb e‘lon qilish to‘g‘risida 1
(1995 yil,
26 dekabr), “Temuriylar tarixi» davlat muzeyini tashkil etish va “Amir Temur”
ordenini ta‘sis etish to‘g‘risida (1996-yil) qator farmon va qarorlar chiqarildiki, bu
tadbirlar temurshunoslikning keyingi taraqqiyoti uchun katta zamin yaratdi. Amir
Temurning dunyo sivilizastiyasi rivojiga qo‘shgan hissasi, tarixdagi buyuk
1
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ―Амир Темур таваллудининг 660 йиллигини
нишонлаш тўғрисида ги қарори // Тошкент ҳақиқати‖ , – 1995 йил, 4 янв.
2

xizmatlari Birlashgan Millatlar tashkilotining talim, fan va madaniyat masalalari
bilan shug‘ullanuvchi YuNESKO tomonidan ham alohida e‘tirof etilib, uning 660
yillik yubileyi keng nishonlandi. Birinchi Prezident Islom Karimov asarlarida
Sohibqironning milliy davlatchilik tarixida tutgan o‘rni, Movarounnahrda ozodlik,
mustaqillikni qo‘lga kiritish bilan birga markazlashgan davlat barpo etgani,
saltanatni adolat va qonunlarga asoslanib idora etgani, ilm-fan ravnaqi uchun
alohida e‘tibor qaratgani hamda boshqa ulkan xizmatlari haqida ko‘p marotaba
ta‘kidlab o‘tilgan. Jumladan, «Shavkatli ajdodimizning o‘lmas xizmatlari
shundaki, u murakkab tarixiy sharoitda xalqning boshini qovushtira bildi.
Istilochilarga qaqshatqich zarba berib, Turkiston zaminida ilk bor istiqlol
bayrog‘ini baland ko‘tardi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi
(tahlili). Amir Temur to‘g‘risida noma’lum bo‘lib kelayotgan va sir saqlab
kelingan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlar, monografiyalar, risolalar endilikda nashr
qilina boshladi. Xususan yevropalik olimlar tomonidan Amir Temurga bag‘ishlab
yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil tarzda qabul qila olmaymiz. Chunki, turli
davr va sharoitlarda yozilgan asarlar mualliflarning dunyoqarashlariga, bilim
saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi. zarur.
Birinchi davr turli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari
yozgan asarlardir. Bu guruhdagi kishilar Ibn Arabshoh, Lui Gonsales de Klavixo,
Abdurrazzoq Samarqandiy , Sharafiddin Ali Yazdiy, Nizomiddin Shomiy,
Xondamir, Rashid-ad-din Fazlallax Xamadoni, Mirza Muhammad Xaydar 2
, Rus
tarixchilaridan M.Ivanin, N. G. Pavlov, N. I. Konrad, N.M.Karamzin,
S.M.Solovyev, V.V.Bartold A.Y.Yakubovskiy 3
va boshqalarning asarlari. Hozirgi
kunda esa yevropa davlatlarining deyarli har birida Amir Temur shaxsini
o‘rganuvchi olimlar jamiyatlari tashkilanib kelinmoqda. Bunday
jamg’armalarning eng mashhurlaridan biri Fransiyada Lyusen Keren tomonidan
tashkillangan. Ikkinchi davr eng muhim manbalar asosini Mustaqillik
2
Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб тилидан таржима ва изохлар
муаллифи У.Уватов. – Тошкент. Мехнат. 1992.1 китоб. - 328 б .
3
А.Ю.Якубовского. - М.-Л.: Наука, 1946. T.III. - 340 с.
3

davridan so‘ng O‘zbekiston tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan
o‘rganishlar natijasida Amir Temur va Amir Temur davlati haqida juda ham
ko‘plab olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi. Akademik B. Ahmedov, A.
Muhammadjonov, A. Ziyo, Sh. O‘ljayeva, O. Bo‘riyev, T. Fayziyev, H. Sodiqov
va bir qancha olimlarimizni e’tirof etsak bo‘ladi 4
. Xususan A.X.Saidov bu borada
izlanishlar olib borib, “Amir Temur dunyo fani ko‘zgusida” nomli bibliografik asar
chop ettirdilar. Undagi ma’lumotlarga ko‘ra, Amir Temurga bag’ishlab yaratilgan
jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan
ko‘pdir. Bu asarlarda Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy xayotiga turlicha baxo berilgan. Nizomiddin Shomiy,
Sharafiddin Ali Yazdiy kabi mualliflar o‘z asarlarida Amir Temurning davlatni
adolatli boshqargani, xalq, davlat manfaatlari yo‘lida keng ko‘lamli faoliyat
yuritgani va boshqa xislatlarini yozib qoldirishgan bo‘lsa, Ibn Arabshox “Temur
tarixida taqdir ajoyibotlari” nomli asarida Amir Temur va uning faoliyatiga salbiy
baxo bergan.
Tadqiqotning maqsadi Amir Temur vafotidan keyin Temuriylar davlatida
yuz bergan siyosiy jarayonlarni o‘rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Tadqiqotning vazifalari quyidagilar etib bergilandi:
- Amir Temur vafotidan keying ichki siyoiy vaziyatni o‘rganish;
- Taxt uchun kurashayotgan shahzodalar o’rtasidagi ziddiyatlarni tahlil
qilish; -Xalil Sulton tomonidan taxt egallanishi va bu jarayonning siyosiy
oqibatlar; -Movarounnahrda Xalil Sulton hokimiyatining zaiflashuv sabablari;
- Shohruh Mirzoning hokimiyat tepasiga kelishini tahlil qilishdir.
Tadqiqotning predmeti Amir Temur vafotidan keyin Temuriylar
davlatida yuz bergan siyosiy jarayonlarni tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib
bergilandi. Tadqiqotning obyekti Amir Temur vafotidan keyin Temuriylar
davlatida yuz bergan siyosiy jarayonlar etib bergilandi.
4
Аҳмедов. Б. Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида, – Тошкент.: Ўқитувчи-1996. -Б.310
4

Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. Amir temur vafotidan so‘ng ichki siyosiy vaziyat va hokimiyat uchun
kurash.
5

1.1 Taxtga da’vogar shahzodalar o‘rtasida hokimat uchun kurash
Amir Temur Sohibqiron (hijriy 807) 1405-yil 18-fevralda O‘trorda vafot etdi.
Saroy a‘yonlari mamlakat osoyishtaligini o‘ylab, Temur vafotini sulola a‘zolaridan
sir tutishga va jasadni tezlik bilan poytaxtga - Samarqandga olib borib, dafn
marosimini o‘sha yerda o‘tkazishga shoshildilar. Shu sabab uzoq-yaqindagi
viloyatlarni boshqarib turgan shahzodalarga nomalar bitilib, elchilar orqali
payg‘omlar yuborildi 5
.
Sohibqironning voqe‘asini yashurdilar va og‘olarni yig‘lamoq va zoridin man‘
qildilarkim, dushmanlar boshqa xabar topmagaylar. Sohibqiron vafotidan keyingi
dastlabki voqealar bayonini Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sidan quyidagicha
o‘qiymiz: “Subhda Hindushoh Xazonachi sohibqironni g‘usl berib, Mavlono
Qutbuddin (vasiyatida aytqonlarining) ta‘limi va (sunna vojibotlari va tilovati
Qur‘on) birla mashg‘ul bo‘ldi. Va andin so‘ng beklari, misli Berdibek, Sari Bug‘a
va Shayx Nuriddin va Shoh Malik va Xoja Yusuf va o‘ziga xossa kishilar ittifoq
qilib, ahd qildilar va ont ichtilarkim, bir-biri bilan muttafiq bo‘lg‘aylar va
sohibqiron vasiyati bilan amal qilg‘aylar va g‘azog‘a mutavajjih bo‘lg‘aylar”. Bu
voqealar tafsiloti Ibn Arabshohning asarida esa quyidagicha aks etgan: “Temur
vafot etib, tangri olamdan uning g‘amini yo‘q qilganda, u bilan askarlari ichida
yaqinlari va bolalaridan Amiranshoh o‘g‘li, Temurning nabirasi Xalil Sulton va
hamshirasining o‘g‘li Sulton Husayndan o‘zga hech kim yo‘q edi… Natijada
askarlar (ham) sarosimaga tushib, seskandilar va Temur jasadini ortib,
Samarqandga qarab qaytdilar. Xalil Sultonga baxt kulib boqib, borliq unga xoli
bo‘lgach, u taxtga egalik qildi. Uning otasi Amiranshoh Ozarbayjon va unga
qarashli yerlarning mutavalliysi bo‘lib, o‘g‘illari - Umar va Abu Bakr u bilan birga
birga edi… Shohruh Hirot va Xurosonda yerlarida bo‘lib, Pir Umar ea Fors
viloyatlari va o‘sha mamlakatlarda edi… Pirmuhammad (esa) Qandahorda bo‘lib,
u (Qandahor) Xuroson va Hind hududining o‘rtasidadir”.
Tarixchi va manbashunos olim, marhum Bo‘riboy
5
Назиров. Б. Темурий ҳукумдорлар Шоҳрух Мирзо ва Мирзо Улуғбек. – Тошкент, 2022. – Б.27.
6

Ahmedov yozadi: Berdibek, Shohmalik va Shayx Nuriddin ertasi (1405-yil 19-
fevral) kuni nahorlikdan keyin Temurning xotinlari, Ulug‘bek, Ibrohim Sulton va
Muhammad Jahongir bilan yashirin kengash o‘tkazdilar. Hozircha yuz bergan
fojiani oshkor qilmaslik, marhumning tobutini barcha malikalar, Ulug‘bek hamda
kichik yoshdagi boshqa shahzodalar bilan birga amir Xoja Yusuf mutasaddiyligida,
Ali Darvish shig‘ovul boshchiligidagi qo‘riqchilar himoyasida maxfiy suratda
Samarqandga jo‘natish, Ibrohim Sulton va Xalil Sulton boshchiligida Xitoy ustiga
yurishni boshlab yuborish, toju taxt masalasini yurishdan keyin Samarqandda
qurultoy chaqirib hal qilishga qaror qilindi.
Beklar og‘olar qoshida kelib kengashtilar. Amirzoda Xalil Sulton va
amirzoda Sulton Husayng‘a kishi yibardilarkim, “Hazrat sohibqironning marazi
ko‘b bo‘lub turur. Sizlar bir necha xossa kishilaringiz bila jahd etib tez kelinglar”.
Va Xizr Qavchinni alar sori yibardilar. Amirzoda Pir Muhammadqa xatlar bitib
dedilarkim, “Hazrat seni valiyahd qilib turur. Va sohibqironning ishi o‘zga bo‘ldi.
Jahd qilib, Samarqandqa tez kelgil”. Va sohibqiron qilg‘on vasiyat so‘zlarini ham
bitib yibardilarkim, podshoh bo‘lg‘ondin so‘ng el bila nechuk maosh qilg‘ay va
adlu dod bila maosh qilg‘ay. Va andoq qilmag‘aykim, dushmanlari shodmon
bo‘lg‘ay. Va Shayx Temur Qavchinni shahzoda Shohruhqa Hirot sori chobturdilar.
Va Ali Darveshkim, mashhur ba Sagicha erdi, Tabrizg‘a amirzoda Umarg‘a
yibardilar va Aro Temurni Bag‘dodqa amirzoda Mironshoh va Amirzoda Abo
Bakrg‘a yibardilar. Va yana birovni Iroq va Fors sori yibardilar.
Amir Temur vafot etgan vaqtda eng yoshi katta shahzoda Mironshoh edi.
Amir Temurning deyarli barcha yurishlarida ishtirok etgan. 6
Lekin 1396-yili otdan
yiqilishi natijasida olgan jarohati tufayli sog‘lig‘ining yomonlashib qoladi 7
.
Oqibatida 1399-yili Amir Temur Mironshohni barcha lavozimlaridan chetlatdi.
Yoshi nuqtai nazaridan keyingi о ‘rinda marhum Jahongir Mirzoning o’g’li
Pir Muhammad turardi. Sohibqiron Pir Muhammadga ham katta e’tibor qaratgan
va uni 1384-yili Fors shohi, muzaffariylar sulolasi vakili Shoh Shujoning qiziga
6
Шомий. Зафарнома. – Б. 112, 181.
7
Файзиев Т. Темурийлар шажараси. – Б. 165–169
7

uylantirgan 8
. 1392-yili esa Pir Muhammad Jahongirga Balx, Kobul 9
, G‘azna,
Qandahor viloyatlari Sind daryosiga qadar b о ‘lgan hududlar bilan birga in’om
etgan 10
. Amir Temurning “besh yillik”, Hindiston va “yetti yillik” yurishlarida faol
ishtirok etgan. Pir Muhamad davlat ishlarida ham harbiy sohada ham katta tajriba
sohibi edi. Amir Temurning katta о‘g‘li Jahongirning farzandi ekanligi, avval
valiahd etib tayinlangan marhum Muhammad Sultonning ukasi b о ‘lganligi kabi
omillar evaziga Pir Muhammadning valiahd etib tayinlanish ehtimoli yuqori edi.
Uning 1404-yil kuzida о ‘tkazilgan qurultoyga chaqirilishi ham shundan dalolat
beradi. Aynan shu qurultoydaMirzo Pir Muhammadning valiahd sifatida e’lon
qilinishi kutilgan edi. Lekin Amir Temur nima uchundir valiahd tayinlashni
keyinga qoldirgan. Pir Muhammadning 1399-yildan boshlab о ‘z mulkida
qoldirilganligi, “yetti yillik yurish”ga jalb etilmaganligi oqibatida Amir Temur
atrofidagi yirik amirlar bilan aloqalarining uzoqlashganligi bunga ta’sir qilgan
bо‘lishi mumkin.
Amir Temurning vafot etishi temuriy shahzodalar о‘rtasida toj- taxt uchun
shiddatli kurashning boshlanishiga olib keldi. Amir Temurning vasiyati bо‘yicha
valiahd etib tayinlangan Mirzo Pir Muhammadning huquqi esa tan olinmadi.
Temuriylar о‘rtasidagi hokimiyat о‘zaro kurash kuchaydi.
O‘sha kengashda og‘olar va shahzodalar kengashib, valiahd shahzoda
Pirmuhammadni ulardan olisdaligi va Sohibqironga nabira ekanini, shuningdek
Shohruhning yaqindaligi va Temurga o‘g‘illigini hisobga olib, mamlakatni unga
topshirish kerak, degan qarorga keladilar. 1405-yil 19-fevral tunida Sohibqironning
jasadi Saroymulkxonim, To‘kalxonim, Tuman og‘o, nabirasi Ulug‘bek va boshqa
atoqli kishilar kuzatuvida Samarqandga yuboriladigan bo‘ldi. Ular Xoja Yusuf va
Yusuf Qavchin boshchiligida yo‘lga chiqdilar. Shundan keyin Sohibqiron vasiyat
qilayotganda unga jonlari chiqqunga qadar sodiqligini va nima degan bo‘lsa,
8
Шомий. Зафарнома. – Б. 129; Йаздий. Зафарнома. – Б. 103; Хондамир. Ҳабиб ус-сийар. – Б. 109.
9
Кобул – Ҳозирда Афғонистон Республикаси пойтахти. Амир Темур ва темурийлар даврида йирик
шаҳарлардан бири
10
Йаздий. Зафарнома. – Б. 141; Хондамир Пир Муҳаммад мирзога берилган худудларни Зобулистон номи
билан атаган. Қаранг: Хондамир. Ҳабиб ус-сийар. – Б. 139.
8

barchasini o‘g‘ishmay amalga oshirishlarini izhor qilgan amirlar-Shoh Malik va
Shayx Nuriddin kengash o‘tkazib, Sohibqiron rejalashtirgan harbiy yurishni davom
ettirirish haqida qaror qabul qildilar. Ayni paytda ular Sohibqironning vafoti va
vasiyatini saltanatning turli joylarida hukmdorlik qilayotgan o‘g‘illari Mironshoh
va Shohruhga, nabiralari Xalil Sulton, Pirmuhammad, Umar va boshqalarga xat
orqali ma‘lum qildilar. Shohmalik va Shayx Nuriddin harbiy yurishni davom
ettirishga harakat qildilar, lekin Sohibqironning o‘g‘illari va nabiralaridan hech
qanday madad ololmadilar. Aksincha, ularning har biri Sohibqironning
Pirmuhammadni hukmdor etib tayinlaganligi haqidagi vasiyatni tan olmay, taxtni
egallashga harakat qildi. Amir Temurning jasadi Samarqandga jo‘natilgach, bir
kundan so‘ng malikalarga ham Samarqandga qaytishga ruxsat beriladi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, “Kengashdin so‘ng sohibqironnig na‘shini
Qaro Yusuf va Ali Qavchin va necha xossa kishilar Samarqand sori olib bordilar
va dedilarkim, “Tez yurug‘aysiz va yo‘lda xabardor bo‘lg‘aysiz 11
”. Alar na‘shni
olib, tez yurub, dushanba kechasi, sha‘bon oyining yigirma ikkisida Samarqandqa
kiyurdilar. Va o‘shul kecha shar‘ yo‘suni bila gunbazg‘a kiyurib, tufroqqa
tobshurdilar”. Sharafiddin Ali Yazdiyninng yozishicha, Amir Temurning jasadi 22
Sha‘bon (23 fevralda) Samarqandga yetkazib kelinadi va va o‘sha kechasiyoq
marhum Muhammad Sulton Mirzo xonaqohida dafn etiladi 12
.
Lekin, Sohibqironning vasiyatiga amal qilinmadi, har kim o‘z
bilganicha ish tutdi, amirlarning ichgan qasamlari qasamligicha qoldi. Birinchi
bo‘lib qasamdan Temurning yaqinlari kechishdi. Shayx Nuriddin bilan Shoh Malik
ham, Temurning bevalari ham vasiyatga xilof ravishda hokimiyatni Shohruhga
topshirish payiga tushdilar.
Shuning uchun ular Temurning o‘limini Xalil Sultondan ham,
Sulton Husayndan ham sir tutdilar. Toshkent va Sayramga borgan choparlar
shahzodalarga gapning rostini aytishmadi. Faqat Sohibqironning og‘ir betob bo‘lib
qolganini xabar qildilar, xolos. Amir Temurning bemor ekanligi xususida xabardor
11
Йаздий. Зафарнома. – Б. 283
12
Нормуродов. К. Амир Темур васиятлари, насиҳатлари, танбеҳлари. - Тошкент. Ўзбекистон. 2000. - Б.51.
9

qilingan Sulton Husayn va Xalil Sulton О‘trorga kelmaydi. Birinchidan, bu voqea
Amir Temurning aslida vafot etganligi xabari ularga ham yetib borganligidan
dalolat beradi. Ikkinchidan esa, bunday sharoitda Oliy о ‘rdaga yetib kelish
ularning shaxsiy hayoti uchun ham xavf tug‘dirardi. Taxt da’vogari b о ‘lgan
shahzodalarni nazoratga olish maqsadida Oliy о ‘rdaga chaqirilgan b о ‘lishi ehtimoli
katta edi.
Hirotga yuborilgan Shayx Temur Qavchin esa bo‘lgan gapni ochiq-oshkor
aytdi. Shundan keyin Shohruh ramazon oyining boshida (1405 yilning 1 martida)
o‘z nomiga xutba o‘qittirib, pul zarb ettirdi. Biroq Amir Temurning o‘limi
qanchalik sir tutilmasin, ertasigayoq shum xabar uzoqlarga ham yashin tezligida
tarqaldi. Sovuq xabar tez orada Sabron bilan Toshkentga ham yetib bordi. Qo‘shin
orasida parokandalik vujudga keldi. Toshkent va Sayramda qishlovda turgan
qo‘shinning boshlig‘i Xalil Sulton Mirzo bobosining vafoti haqidagi xabarni
eshitgach, fursatni qo‘ldan bermadi. U omadi kelganini angladi: Amir Temurning
o‘limidan, tayinlangan vorisning yo‘qligidan, amirlar tomonidan vasiyatnoma
amalga kirishining to‘xtatib qo‘yilganidan, Sulton Husayn tayyorlagan fitnadan
hamda qo‘shin orasida boshlanayotgan tushkunlikdan birinchilardan bo‘lib xabar
topgan Xalil Sulton vasiyatga qarshi borib, Samarqand taxtiga o‘z nomzodini
ko‘rsatdi. Modomiki, taqdir Pirmuhammadni o‘zi zarur bo‘lgan joydan
uzoqqa yo‘llab, taxtga o‘tirishiga to‘sqinlik qilayotgan ekan, u qonuniy vorislik
huquqiga ega ekanligini hamda bu ishni paysalga solmay tezroq hal qilish
lozimligini hammaga ma’lum qildi. Hammadan avval Samarqand shahri hokimi
Arg‘unshoh bilan aloqa o‘rnatdi. Uning Samarqandga yuborgan vakili Arg‘unshoh
bilan gapni bir joyga qo‘yib qaytdi. Amir Arg‘unshoh Sohibqironning jasadi
solingan taxtiravondan boshqa biror bir zotni shaharga kiritmaslik va poytaxtni
Xalil Sulton yetib kelguncha ehtiyot qilib turishga so‘z berdi. Turkiston va
Sabronda qishlayotgan qo‘shinlar qo‘mondoni Sulton Husayn Mirzo o‘z qo‘l
ostidagi qo‘shinni tashlab, ming chog‘li sara yigitini olib zudlik bilan taxtni
egallash maqsadida Samarqandga qarab ot surdi. Buni Sharafiddin Ali Yazdiy
10

quyidagicha ifodalaydi: “Yana bu mahaldakim, bu xabarni eshitti, yamon
andishalar ko‘ngliga tushub, ba‘zi beklarikim, so‘l qo‘lnung beklari erdilar, alarg‘a
ijozat berib, otlarini oldi. Ikki ming kishi bila, barcha qo‘sh ot, Xo‘jand suyidin
o‘tub, Qaroq yo‘lidin Samarqand sori mutavajjih bo‘ldikim, makru hiyla bila
Samarqandning buzruglarini bozi berib, ani shaharga kiyurgaylar” 13
. Hali
Sohibqironning jasadi sovumasdanoq temuriy shahzodalar, boshliqlar va arkoni
davlat orasida parokandalik boshlanib ketdi. Sohibqironning vasiyatiga sodiq
qolishga qasamyod qilgan shahzodalar tez kunda vasiyatdan yuz o‘girib, taxt
uchun kurashga tushib ketdilar, harbiy va ma‘muriy boshliqlar esa
guruhbozliklarni avj oldirdilar. Mavrusiy saltanatni boshqarishda temuriy
shahzodalar, sahroyi chingiziy shahzodalaridek hamjihatlik bilan birlasha
olmadilar. Aksincha, o‘zaro qonli nizolarni boshlab, mamlakatni janggohga
aylantirdilar va mehnatkash xalqni og‘ir musibatlarga duchor qilib, mamlakatning
parchlanib ketishiga sababchi bo‘ldilar. Temur vorislik maydonida o‘zidan ilgari
hukmronlik qilgan mo‘g‘ullar singari baxtli bo‘la olmadi. Mo‘g‘ul hukmdori katta
bir mamlakatning asosini tuzdi, o‘g‘illari va vorislari vositasida uni kuchaytirdi
hamda kengaytirdi. Temur esa hokimiyatning binosini baland ko‘tardi; ammo
uning farzandlari kuchli suyanchiq bo‘lish o‘rniga, noahillik va o‘zaro urushlar
qilib, bu imoratning nurashiga va qulashiga olib keldilar. Chingiziylar O‘rta va
G‘arbiy Osiyoda ikki asrga yaqin hukm surdi. Temurning vorislari esa,
garchi ular orasida hokimiyat ishlaridagi mahorati, porloq iste‘dodi va olijanobligi
bilan kelajak nasllarni uzoq davr hayratga soladigan zotlar bo‘lsa-da, saltanatni
atigi bir asrga yaqin boshqarib turdilar, xolos. Amir Temurning jasadi
Samarqandga jo‘natilgach, bir kundan so‘ng malikalarga ham Samarqandga
qaytishga ruxsat beriladi. Malikalar Samarqandga yetib kelganlarida Amir
Temurning o‘limi haqidagi xabar hammayoqqa tarqalib bo‘lgan edi. Samarqand
shahri hokimi Arg‘unshoh shahar darbozalarini berkitib, to haqiqiy valiahd kelib,
taxt masalasi hal bo‘lmaguncha shaharga hech kimni kiritmasligini e‘lon qiladi.
Faqat davomli muzokaralar so‘ngida Saroymulkxonim boshchiligidagi ayrim
13
Назиров. Б. Темурий ҳукумдорлар Шоҳрух Мирзо ва Мирзо Улуғбек. – Тошкент. 2022. – Б.27.
11

malikalar va yosh shahzodalargagina shaharga kirishga ijozat beriladi. Malikalar,
shahzodalar va shahar a‘yonlarining xotinlari Muhammad Sulton Mirzo
xonaqohiga borib, ta‘ziya marosimini boshlaydilar. Ular ko‘k kiyininb, sochlarini
yoyib, yuzlarini tirnab qonatib, qorakuya surtib, dod faryodlar qilib, aza ochadilar.
Bu marosimda shahzodalar, shahar ichida bo‘lgan a‘yonlar, hatto shayxulislom
Abdul Avval va Isomiddinlar ham faol ishtirok etadilar.
Shahardagi barcha barcha rastalar va do‘konlar yopiladi. Bu reja har
tomonlama to‘la amalga oshrildi. Sulton Husayn shaharning darvozalari yopiq va
tirqishlaridan kamonchilar ko‘rinib turgan devorlariga yaqinlashishga jur‘at
etolmadi. Ko‘p o‘tmay Xitoyga yurishni davom ettirish rejasi ham chippakka
chiqdi. Temur vafotidan bir hafta o‘tagandan keyin, 1405 yil 24 fevralda
choshgohda Ibrohim Sulton bilan amirlar otlanishib, qo‘shin bilan O‘trordan
chiqdilar, lekin hammasi bo‘lib bir tosh yo‘l bosdilar, xolos. Ular Azuj arig‘igacha
borib, Quldurma ko‘prigi oldida chodir tikdilar. Lashkar orasida buzilish yuz
bermasligi uchun Amir Temurning tug‘i Ibrohim Sulton chodiri qubbasiga tikib
qo‘yildi. 19 fevral kuni Toshkent bilan Sabronga yuborilgan choparlardan har
uchala qo‘shin Ibrohim Sulton, Xalil Sulton hamda Sulton Husayn boshliq
qo‘shinlar Cho‘qlik mavzeida qo‘shilishi va u yog‘iga yurishni birgalikda davom
ettirishlari aytib yuborilgan edi. Baxtga qarshi choparlar noxush xabar olib
keldilar: Sulton Husayn allaqachon qo‘shinni tashlab, Samarqandga otlanibdi va
hammadan ilgari toju taxtni qo‘lga kiritish payiga tushibdi. Marhum Umarshayx
Mirzoning o‘g‘li Amirzoda Ahmad bilan Xudoydod Husayniy, amirlardan
Yodgorshoh orlot, Shamsiddin Abbos, Burunduq barlos va boshqalar ham til
biriktirib, Xalil Sultonni podsho ko‘taribdilar. Bu xabar Ibrohim Sulton yonidagi
amirlarni dovdiratib qo‘ydi. Oxiri ular ham Ibrohim Sulton hamrohligida orqaga
qaytishga qaror qildilar va shitob bilan Samarqandga qarab yuzlandilar. Amir
Shohmalik yo‘li ustidagi Shayxzoda kapusidan o‘tib, Amir Arg‘unshoh va Temur
tobutini keltirgan Yusufxo‘ja turgan Chorraha eshigi oldiga kelganida, qal‘a
darvozasi unga berkitilganini ko‘rdi. Amir Arg‘unshoh uni ichkariga qo‘ymay:
“Valiahd Pirmuhammadxon xususida butun shahzoda va beklar to‘planib, hamma
12

uni bir hukmdor o‘laroq tan olganidan keyingina eshiklarni ochaman”, - dedi.
Shohmalik unga ko‘p o‘gitlar bersa-da, natija chiqmadi va u ortiga qaytdi.
Barchalari bu holdan o‘kinishib, Buxoroga ketishga qaror berildi. Ammo yana bir
oz sabr qilish, Shayx Nuriddin ham bir Samarqandga bosh urib, u yerdagi beklar
bilan kelishishga urinib ko‘rishi ma‘qul topildi. Shayx Nuriddin 1405-yil 3-mart
seshanba kuni Chorraha eshigiga bordi, u yerdan turib beklar bilan suhbatlashdi,
beklar avvalgi fikrlarini takrorlash bilan kifoyalanib, uni shaharga kiritmadilar va
amir ortiga qaytdi.
1.2 Xalil Sulton tomonidan taxt uchun olib borilgan siyosiy jarayonlar
Birinchi bо‘lib taxt uchun keskin harakatni Mirzo Sulton Husayn boshlaydi.
U ikki ming kishi bilan Samarqand sari y о ‘l oldi. Amir Shohmalik va amir Shayx
Nuriddin Mirzo Sulton Husaynning isyonidan xabar topishlari bilan Samarqand
amirlarini va shahar tomon y о ‘l olgan haram ahlini ogohlantirish uchun chopar
j о ‘natdilar. Xalil Sultonga ham bо‘lgan voqea yetkazilib, unga qо‘shin bilan Aqar
yayloviga borishni tayinlab о‘zlari ham о‘sha yerda borishnilarini va
maslahatlashib chora-tadbir k о ‘rishlarini bildirdilar. Mirzo Sulton Husaynning
Samarqand taxtini egallab olish maqsadida isyon k о ‘targanligi oqibatida о ‘ng
qanot amirlari orasida sarosima sodir b о ‘lganligini k о ‘rsatsa-da, buning sabablari
anchagina keng edi. Mirzo Sulton Husayn isyoni о‘zaro taxt uchun kurashni
boshlab berdi. Bu vaziyat о‘ng qanot qо‘shinlari amirlariga о ‘z nomzodini ilgari
surishga y о ‘l ochdi. Ular о ‘zlarining hokimiyatdagi mavqelarini mustahkamlash va
yanada kengaytirib olishni, boshlanayotgan yangi davrda о ‘z о ‘rinlariga ega b о ‘lib
olishni m о ‘ljallayotgan edilar. S о ‘l qanot q о ‘shinining tarqab ketishi, g‘uldagi
asosiy amirlarning Samarqandga tomon y о ‘l olishi о ‘ng qanot amirlarini
shoshiltirganligi tabiiy edi. Ular Toshkentda vaziyatni kuzatuvchi sifatida
qolishdan va toj-u taxt masalasi kimning foydasiga hal b о ‘lsa, s о ‘ngra unga
b о ‘ysunishdan mafaatdor emasdilar. Amir Temurning qizi О ‘gi begimning о ‘g‘li
b о ‘lgan Mirzo Sulton Husaynning Samarqand taxtini egallab olish ehtimoli juda
kam b о ‘lib, uning ortidan k о ‘pchilikning ergashmasligi aniq edi. Bunday sharoitda
13

haram ahli va amir Shayx Nuriddin, amir Shohmalik q о ‘llagan shahzodaning taxtni
egallashi tabiiy b о ‘lib, hokimiyatning yuqori qismida katta о ‘zgarish b о ‘lmasdi.
Ayni shu holat yirik amirlardan keyingi mavqeda turuvchi va yuqori mavqega
chiqishni istagan k о ‘plab beklarga ma’qul b о ‘lmagan. Toshkentda turgan
amirlarning k о ‘pchiligi aynan 1402-yildan beri Xalil Sulton bilan birga edilar.
Bular orasida amir Xudoydod Husayniy, amir Soadat Temurtosh kabi beklar bor
edi. Ularning о ‘zaro yaqinligi toj taxt uchun kurash y о ‘lida о ‘zaro ittifoq
tuzishlariga ma’lum darajada asos b о ‘lgan.
Toshkentda Xalil Sulton nomiga bay’at qilinishi amir Shayx Nuriddin va amir
Shohmalikni tashvishga solib q о ‘ydi. Ular zudlik bilan Toshkentdagi beklarga
maktub j о ‘natib, Amir Temur vasiyati b о ‘yicha ish tutish t о ‘g‘risida k о ‘rsatma
berdilar 14
. Amir Shohmalik va amir Shayx Nuriddin Toshkentdagi beklarni o‘z
tomonlariga og‘dirib olish, ularni hech bo‘lmaganda betaraf vaziyatga tushirish
niyatida ularning har biriga alohida maktublar yozadilar. Xudoydod Husayniy,
Yodgorshoh Arlot 15
, Shamsuddin Abbos va boshqa amirlarga jo‘natilgan bu
maktublarda Amir Temur vasiyatiga sodiq qolish,Mirzo Pir Muhammad nomiga
yangidan ahd qilish va bunga Xalil Sultonni ham ko‘ndirish talablari aks etgan edi.
Maktublardan so‘ng Toshkent qarorgohidagi amirlar Pir Muhammad nomiga
yangi ahdnomalarni tuzib, uni tasdiqlaydilar. Sharafuddin Ali Yazdiy va
G‘iyosiddin Xondamirning yozishicha ahdnomani Xalil Sulton ham imzolashga
majbur bo‘lgan 16
. Xalil Sulton yangilangan ahdnomani g‘ul amirlariga ularning
ta’siriga tushib qolgan amir Burunduq emas, amir Atalmish olib borishini talab
qiladi. Xalil Sultonning ahdnomalarni Pir Muhammadga Atalmish yetkazishini
talab qilishi, uning amirlar Shohmalik va Shayx Nuriddinga
ishonmasligidangina emas, balki,
Pir Muhammad bilan t о ‘g‘ridan t о ‘g‘ri aloqa bog‘lab, uning saroyidagi vaziyatdan
t о ‘liq xabardor b о ‘lishga intilganidan dalolatdir.
14
Tā as-Salmānī.– P. 34.ǧ
15
Ёдгоршоҳ Арлот – Амир Темурнинг бекларидан бири. Анқара жангида ҳам фаол иштирок этган.
Кейинчалик Мирзо Шоҳрух ва Мирзо Улуғбекларга хизмат қилган.
16
Йаздий. Зафарнома. – Б. 303; Хондамир. Ҳабиб ус-сийар... . – Б. 288–289.
14

Sharafuddin Ali Yazdiy Xalil Sulton haram ahli va g‘ul amirlari Samarqand
tomon y о ‘l olgan hamda Toshkentda Pir Muhammad nomiga qayta ahdnomalar
tuzilgan vaqtdayoq Samarqand hokimi Arg‘unshoh bilan yashirincha о ‘zaro
bitimga erisha olganligini ta’kidlaydi 17
. Salmoniy esa Arg‘unshohni tanqid qilgan
holda, u Samarqandni aslida Xalil Sulton uchun saqlaganligini qayd etadi 18
. Xalil
Sulton taxt uchun jiddiy harakatni boshlab yuboradi. U dastlab Toshkent va
Sayramda turgan zahiradagi barcha ot, xachir va tuyalarni, shuningdek, mablag‘
hamda qurol-yarog‘ni о‘zi bilan hamfikr bо‘lgan bek va navkarlarga tarqatdi.
Samarqand hokimining poytaxtga faqat Pir Muhammad uchun kiritilishi
haqida va’dalari g‘ul q о ‘shini orasida yana valiahdning tarafdorlarini k о ‘payishiga
sabab b о ‘lgan k о ‘rinadi. Chunki g‘ul amirlari va haram ahli Samarqand tomon
y о ‘lga chiqishdan avval Pir Muhammadning uzoqdaligi, nabira ekanligini bahona
qilib, Mirzo Shohruxni esa yaqindaligi sababli Samarqandga birinchi b о ‘lib yetib
kelishi, qolaversa, Sohibqironning о ‘g‘li ekanligi kabi vajlar bilan uni taxtga
chiqarish t о ‘g‘ri b о ‘lishiga kelishib olishgan edi 19
. Atalmishbek, T о ‘kal qarqara,
Hasan Chig‘dovul 20
, Arslon tarxon, Shamsuddin Almolig‘iy 21
kabi Amir
Temurning xos beklari Pir Muhammadga sodiq b о ‘lishga ahd qiladilar. Balki, shu
ahd ham Mirzo Shohrux tarafdorlariga ta’sir qilgan bо‘lishi mumkin. Ular Pir
Muhammad nomiga ahd qilsalarda, unga qо‘shilmay Buxoroga borib Mirzo
Shohruxning qanday yо‘l tutishlarini kutishni va shunga qarab harakat qilishni
mо‘ljallagan bo’lishlari mumkin.
“Bayon Temur Xazinachi, – deb yozadi Sharafuddin Ali Yazdiy, Samarqand
sori mutavajjih b о ‘ldi. Shayx Nuriddin va Shohmalikbek shahzodalar bila
Buxorog‘a mutavajjih b о ‘ldilar. Va ikki-uch kundan s о ‘ng xabar keldikim, Xalil
Sulton beklar bila va cheriki bila Toshkanddin Samarqand sori mutavajjih b о ‘lub
erdi, bu da’vo bilakim, mulkni olg‘ay. Amir Xoja Yusuf peshkashlar bila
17
Йаздий. Зафарнома. – Б. 302.
18
Tā as-Salmānī.– P. 35.ǧ
19
Йаздий. Зафарнома. – Б. 299.
20
Ҳасан чиғдовул – Амир Темурнинг маҳрамлари ва хос кишиларидан бири. Кенгроқ маълумот учун
қаранг: Дадабоев Ҳ. Амир Темур даврдошлари. – Б. 265.
21
Дадабоев Ҳ. Амир Темур даврдошлари. – Б. 228.
15

Samarqanddin chiqib, Sheroz boribkim, andin shaharg‘acha t о ‘rt yag‘ochi y о ‘l
tutrur, amirzoda Xalil Sultonni anda k о ‘rub, peshkashlarinitortib turur. Va akobiru
ashrof barcha Samarqanddin chiqib о ‘truv borg‘ondurlar va K о ‘hak suyig‘a
yetqonda Arg‘unshoh shaharning kalidlarini va xazina kalidlarini olib borib, anda
k о ‘runush qilib turur, va barcha badahdlar ittifoq bila anga mulozim b о ‘ldilar va
Sohibqiron ruhidin hech andisha qilmadilar” 22
. Muhammad Mirxond asarida ham
Xalil Sultonning Toshkentdan Samarqandga kelganligi, amir Xoja Yusufning
peshkashlar bilan Samarqanddan t о ‘rt farsax masofadagi Sheroz hududida
turganligi, shahar amaldorlari va akobirlarning K о ‘hak suvi b о ‘yida Xalil Sultonga
shahar kalitlarini topshirganliklari keltirib о‘tilgan 23
. Xalil Sulton Samarqand
shahriga kirib, ark qal’asiga kirib, xazinalarin mutasarrif bо‘lib, taxtda о‘lturdi.
Shahzoda va beklar barcha yukunib, muborakbod dedilar”, – deb yozgan edi
Sharafuddin Ali Yazdiy 24
. Abdurazzoq Samarqandiy ham Xalil Sultonning
Samarqand arki a’losiga kirishi sanasini ramazonning о ‘n oltisida chorshanba kuni
r о ‘y berganligini yozadi 25
. Muarrix Fasix Xavofiy ham uning aynan 1405-yil 18-
mart kuni taxtga о ‘tirganligini ta’kidlagan 26
.
Xalil Sulton rasman taxtni egallashga jur’at etmagan. Shuning uchun ham
vaziyatdan chiqish uchun marhum valiahd Muhammad Sultonning о ‘g‘li t о ‘qqiz
yoshli Mirzo Muhammad Jahongirni taxtga о ‘tqazishni ma’qul k о ‘rgan.
II BOB. Movarounnahrda Xalil sulton hokimiyatining zaiflashuvi.
22
Йаздий. Зафарнома. – Б. 306.
23
Мирхонд. لاصفاروضة . Қўлёзма. – Б. 575.
24
Йаздий. Зафарнома. – Б. 306.
25
Самарқандий. مقطلع لاسعدین ... . Қўлёзма. – Б. 328–329
26
Хавафи. Муджмал-и Фасихи. – С. 126.
16

2.1 Hokimiyatning zaiflashuviga ta’sir ko‘rsatgan omil
Xalil Sulton uchun eng asosiy muammo Movarounnahrning shimoliy va sharqiy
hududlaridagi amirlarni b о ‘ysundirish b о ‘ldi. Eng asosiy raqibi Farg‘ona vodiysida
hokimiyatni egallab olgan Temuriylar saltanatinig yirik amirlaridan biri amir
Xudoydod Husayniy edi.
1407-yili Xalil Sulton Amudaryo bо‘ylarida о‘z davlatining janubiy
sarhadlarini mustahkamlash bilan band bо‘lganligidan foydalangan Amir
Xudoydod Husayniy Shayx Nuriddin bilan birgalikda Samarqand shahriga yurish
qiladi. Garchi amirlar boshchiligidagi Farg‘ona va Turkiston qо‘shini shaharni
egallay olmagan bо‘lsa-da, ular katta о‘ljani qо‘lga kiritgan. Lekin kо‘p о‘tmay,
Mirzo Shohruhga qarshi Xurosonda navbatdagi isyonlarning boshlanishi Xalil
Sultonga Movarounnahrdagi isyonchi amirlarni bо‘ysundirish uchun asosiy harbiy
kuchlarni safarbar etish imkonini berdi. U Shohruxiya, Xо‘jand va Toshkent
shaharlarini о‘ziga bо‘ysundirdi. Ibn Arabshohning ma’lumotiga kо‘ra, Xalil
Sulton hiyla ishlatib, chekinayotgan amirlarni о‘ziga hujum qilishiga erishdi va
ularni mag‘lubiyatga uchratdi. Ushbu mag‘lubiyatdan sо‘ng Shayx Nuriddin Xalil
Sulton bilan sulh tuzishga majbur bо‘ldi. Lekin о‘z ittifoqchisidan, shuningdek,
Shohruxiya va Farg‘ona vodiysining muhim shaharlaridan biri Xо‘janddan
mahrum bо‘lgan amir Xudoydod Husayniy unga qarshi kurashni davom ettirdi.
Xudoydod Husayniyning Xalil Sultonga qarshi navbatdagi yurishi 1409-yilda
boshlangan. Ibn Arabshoh bu yurishning boshlanishiga Xalil Sulton olib
borayotgan siyosatdan norozilikning kuchayib borayotganligi, jumladan, uning
yirik amirlari Ollohdod va Arg‘unshohlarning Xudoydod Husayniyni Samarqand
yurishiga chorlaganligi sabab qilib kо‘rsatadi. X. Fayziyev esa bu nizoda Shohrux
mirzoning qо‘li borligini yozadi 27
. Bu vaqtda Xurosonning Bodg‘is yaylovida
qо‘shin tо‘playotgan Mirzo Shohruhdan chо‘chib, о‘z qо‘shinlari bilan Keshda
turgan Xalil Sulton Xudoydod Husayniyga qarshi amirlar Ollohdod va
Arg‘unshohni 3 ming kishilik lashkar bilan jо‘natdi. Ushbu yurishga qadar
27
Файзиев Х. Шоҳруҳ мирзо ва унинг ташқи сиёсати. – Б. 24.
17

Xudoydod Husayniy Xо‘jand, О‘ratepa va Shohruxiya shaharlarini qо‘lga kiritib
olgan bо‘lsa kerak-ki, tarixiy manbalarda har ikki tomon qо‘shinlari Jizzax
yaqinida tо‘qnashganliklari ta’kidlanadi. Ollohdod va Arg‘unshoh Xudoydodga
qarshi jang qilishga jur’at etmay, Xalil Sultondan yordam sо‘raydilar. Xalil Sulton
4 ming askar bilan Keshdan Jizzax tomon y о ‘lga chiqadi. Ibn Arabshohning
bergan ma’lumotiga k о ‘ra, aynan Ollohdod va Arg‘unshohlarning xoinligi
natijasida Xalil Sultonning yordam uchun kelayotganidan xabar topgan Xudoydod
Husayniy Jizzaxdan zudlik bilan y о ‘lga chiqib, t о ‘satdan unga hujum qilgan 28
.
Hofizi Abru boshqa mualliflardan farqli ravishda Xudoydod Oq K о ‘tal y о ‘lidan
kelganligi haqida ma’lumot bergan. Abdurazzoq Samarqandiy Xalil Sulton
Samarqand yaqinidagi Sheroz q о ‘rg‘onida asir olinganligini ta’kidaydi 29
, Ibn
Arabshoh esa bu voqea Sultoniya q о ‘rg‘onida yuz berganligini qayd etgan 30
. V.V.
Bartold ushbu voqea sanasini 1409-yil 30-mart, deb yozadi 31
. Amir Xudoydod
Husayniy Xalil Sulton nomidan farmon berish y о ‘li bilan tezda butun
Movarounnahrni о ‘ziga b о ‘ysundirdi. Bu esa Mirzo Shohruhning butun
Temuriylar mulklarini о ‘z q о ‘li ostida birlashtirish orzusiga t о ‘g‘ri kelmasdi.
Shuning uchun ham u tezda katta lashkar bilan Movarounnahr tomon yurish
boshladi. Garchi Xalil Sultonni nomigagina hukmdor sifatida saqlab turgan b о ‘lsa-
da, amir Xudoydod Husayniy Mirzo Shohruhga maktub j о ‘natib, unga
b о ‘ysunishga tayyor ekanligini ma’lum qiladi. Bu bilan Xudoydod Husayniy
Shohruhning noibi sifatida Movarounnahrni boshqarishga umid qilgan edi. Ammo
Mirzo Shohruhga uning bu rejalari ma’qul kelmadi. Mirzo Shohruhning
Movarounnahr kelayotganligidan xabar topgan amir Shayx Nuriddin Xuroson
q о ‘shiniga yordam berish maqsadida Buxoro shahriga yurish qildi. Buxoro
yonidagi jangda Shayx Nuriddin q о ‘shinlari Xudoydod Husayniy tomonidan tor-
mor keltirildi. Ammo Hisor viloyatini egallash uchun yuborilgan amir Xudoydod
Husayniyning lashkarboshilari Amirak Mirzo Ahmad va Saydi Mirzo
28
Ибн Арабшоҳ. 2-китоб.– Б. 5.
29
Самарқандий. Матлаи саъдайн... . 2-Ж. 1-Қ. – Б.121–128.
30
Ибн Арабшоҳ. 2 китоб – Б. 40.
31
Бартольд В.В. Сочинения. Т.2. Ч.2. – С. 80–81
18

Ahmadlarning Mirzo Shohruh tomoniga о ‘tib ketishi vaziyatni tubdan о ‘zgartirib
yubordi. Mirzo Shohruhning behisob lashkariga qarshi chiqa olmasligini, uning
Movarounnahrda tarafdorlari k о ‘pligini tushunib yetgan Xudoydod Husayniy
Farg‘ona tomon chekinishga majbur b о ‘ldi.
Asir olingan Xalil Sultonni о ‘zi bilan Andijonga olib ketgan Xudoydod
Husayniy hech b о ‘lmaganda vodiyni о ‘z q о ‘lida saqlab qolish maqsadida
M о ‘g‘uliston xonlaridan yordam s о ‘raydi 32
. Movarounnahrda yagona davlatning
qayta tiklanishidan manfaatdor b о ‘lmagan M о ‘g‘uliston hukmdorlari unga yordam
berishlari mumkin edi. Bundan xavfsiragan Mirzo Shohruh Xudoydod Husayniyni
о ‘z tomoniga og‘dirishga harakat qildi. U shu maqsadda Laduniyo tarxon orqali
amir Hudoydod Husayniyga maktub y о ‘llaydi. Lekin Xudoydod Husayniy Mirzo
Shohruhga bajarilishi mumkin b о ‘lmagan shart q о ‘ydi. U Shayx Nuriddinni bandi
etishni talab qilgan edi. Shundan s о ‘nggina Mirzo Shohruh Movarounnahrning
sharqiy hududlari tomon yurish boshlashga qaror qildi.
Yuzaga kelgan qaltis siyosiy vaziyatda amir Xudoydod Husayniy M о ‘g‘uliston
q о ‘shini yetib kelguncha vaqtdan yutish maqsadida Mirzo Shohruhga “agar Amir
Shayx Nuriddin bu tarafga kelsa, har nimaiki maslahatdan k о ‘rilsa, shunga
kelishamiz”, deb xabar yubordi. Bu vaqtda Xudoydod Husayniyni о ‘zi Toshkentda
b о ‘lsa, uning о ‘g‘li Ollohdod Shohruxiya qal’asida, yana bir о ‘g‘li Abduholiq
X о ‘jand tog‘laridagi A’lo qal’asida edi. V.V. Bartold ushbu qal’ani Oloy tog‘larida
joylashganligini 33
, B. Ahmedov esa X о ‘jand yaqinida ekanligini yozgan 34
.
Farg‘ona vodiysini zabt etish, amir Abduholiqqa qarshi kurashish uchun Mirzo
Amirak Ahmad boshchiligida q о ‘shin j о ‘natgan Shohruhning о ‘zi О ‘ratepaga kelib
joylashdi. Shohruxiyani zabt etish esa amir Shohmalik boshchiligidagi lashkarga
yuklatildi. Xudoydod Husayniyning m о ‘g‘ullar bilan birlashishi katta xavf
tug‘dirishini hisobga olgan Mirzo Shohruh amir Shayx Nuriddinni u bilan
muzokara olib borish uchun Toshkentga j о ‘natdi. Shayx Nuriddindan avval
32
Аҳмедов Б. Улуғбек. – Б. 58.
33
Бартольд В.В. Сочинения. Т.2. Ч.2. – С. 88.
34
Аҳмедов Б. Улуғбек. – Б. 41.
19

Toshkentga yetib kelgan m о ‘g‘ul shahzodasi Sham’i Jahon Mirzo Shohruh
q о ‘shini qudratini hisobga olgan holda, Temuriylar davlati bilan vaziyatni
keskinlashtirishni istamay, Xudoydod Husayniyni qatl etib, ortiga qaytib ketdi.
Natijada k о ‘p о ‘tmay, Shohruxiya qal’asi taslim b о ‘lib, Toshkent va Turkiston
shaharlarida ham Mirzo Shohruh hukmronligi о ‘rnatildi.
Bu vaqtda Andijon shahrida turgan Xalil Sultonda Farg‘ona vodiysini о ‘z
tasarrufiga olish uchun hech qanday kuch y о ‘q edi. U dastlab A’lo qal’asida turgan
amir Abduholiqqa borib q о ‘shildi. Vaziyatni t о ‘g‘ri baholagan Mirzo Shohruhning
о ‘zi X о ‘jandga yetib keldi va A’lo qal’asini zabt etish uchun amir Shohmalikni
yubordi. A’lo qal’asi ancha mustahkam va yaxshigina harbiy kuchga ega b о ‘lsa
kerak-ki, amir Shohmalik qal’ani kuch bilan zabt eta olmaydi. Ikki о ‘rtada tuzilgan
ahdnomaga k о ‘ra, himoyachilar qal’ani topshirib, о ‘zlari xohlagan tarafga ketishga
ruxsat oldilar. Dastlab amir Shayx Nuriddin yordamidan umid qilib, Turkiston
viloyatiga borgan Xalil Sulton undan о ‘zi xohlagan k о ‘makni ololmaydi. Natijada
k о ‘p о ‘tmay, u Mirzo Shohruhga taslim b о ‘ldi. Shu tariqa Farg‘ona vodiysida
Mirzo Shohruh hukmronligi о ‘rnatiladi. Mirzo Shohruh vodiyni Amir Temur
tomonidan 1376-yili Farg‘ona mulkining hukmdori etib tayinlangan Mirzo
Umarshayxning о ‘g‘li Mirzo Amirak Ahmadga suyurg‘ol qilib bergan.
Shu tariqa 1409 yili Movarounnahrda tо‘liq Mirzo Shohruxning hukmronligi
о‘rnatildi. Movarounnahr va Xurosonni bir hukmdor qо‘li ostida birlashtirilgani
temuriylarning qolgan mulklarini ham yagona davlat tarkibiga kiritilishi uchun
asos bо‘lib xizmat qildi.
2.2 Shohruh Mirzoning hokimiyat tepasiga kelishi
1407-1409 yillar mobaynida Movarounnahr bilan Xuroson o‘rtasida jiddiy
bir to‘qnashuv yuz bermadi. Har ikki hukmdor ichki g‘avg‘o va isyonlarni
tinchitish bilan ovvora bo‘ldilar. Har ikki hukmdor o‘z mamlakatida sodir
bo‘layotgan g‘alayonlarda raqib tomonning tashabbusini ilg‘ab olardi. Bu yillar
20

ayniqsa, Shohruhga qiyin bo‘ldi. U to‘rt yil mobaynida deyarli tinchimadi.
Ulug‘bek ham jangu-jadaldan bo‘shamadi, necha marta hayoti xavf ostida qoldi.
Sohibqironning suyukli xotini Saroymulkxonim haqida yetib lelgan xabar
Shohruhni, ayniqsa, Ulug‘bekni juda ranjitdi. Kelgan xabarga ko‘ra, Xalil Sulton
sevikli xotini Shodmulk og‘oning qistovi bilan keksa malikani majburan erga berib
yuborganmish 35
.
Xalil Sultonning bu qilmishi, Shohruh Mirzoning fikricha, Movarounnahr
hukmdori hokimiyatining tanazzulidan dalolat edi. Shohruh biror nobakor bu qaltis
vaziyatdan foydalanishi mumkinligini o‘ylarkan, shitob bilan harakat qilishi
lozimligini angladi va shunday qildi ham. Xuroson hukmdori Xalilning
dushmanlari bilan aloqa bog‘lagan, ular orasida Buxoro ulamosi, hazrat Bahouddin
Naqshbandiyning ikkinchi xalifasi Xoja Muhammad Porso ham bor edi. Xuddi
o‘sha kunlari uning huzuriga ulug‘ shayx kelib, Movarounnahrda bo‘layotgan
ishlardan arz qildi. Mavlono Abdulrahim Yonistoniyning naql qilishicha, Xoja
Porso har zamon Movarounnahr musulmonlari ahvolidan Shohruh Mirzoga
maktub yozib yurar ekan. Tabiiyki, bu Xalil Sulton uchun u qadar xavfli emasdi.
Biroq boshqa tomondan, mavjud vaziyatdagi Xalilning muvaffaqiyatsizliklari,
Samarqand himoyasi bilangina band bo‘lib, taxtga o‘tirgandan buyon hech bir yer
zabt etilmagani, turmushdagi yetishmovchiliklar-barchasi xalq va o‘rduda unga
nisbatan norozilikni kuchaytirmoqda edi.
Faqat Samarqandning muhofazasi uchungina katta bir qo‘shinni saqlash
unga juda qimmatga tushardi, o‘rdu uchun va o‘ziga tarafdor beklar uchun Temur
xazinalaridan hisobsiz sarf-xarajat ketayotgan edi; ayniqsa, saroy malikalarini,
xususan, bobosi Temur va amakivachchasi Muhammad Sultonga mansub bo‘lgan
xonimlarni ko‘pchiligi xizmatkorlikdan ko‘tarilgan, tagi past beklarga berib
yuborayotgani ichdan unga qarshi qarshilikni kuchytirayotgan edi.
Xalil Sultonning eng yaxshi ko‘rgan xotini Shodmulk esa o‘z darajasidan
ustun va keragidan ortiq mavqega chiqarib qo‘yilgan, hatto davlat ishlarigaaralasha
boshlagan edi. Yana Temur davridagi atoqli, xizmat ko‘rsatgan beklarga ham
35
Файзиев. Т – Темурийлар шажараси. – Тошкент. “Ёзувчи”, 1995. – Б.134.
21

yetarli hurmat-e‘tibor ko‘rsatilmay qo‘yilgan edi. Bir-birlarining ishqidan mast
Xalil Sulton va Shodmulk bu orada achchiq haqiqatdan qochib, kayfu safo
surishar, biri ikkinchisidan dabdabali ziyofatlar uyushtirib, ularga Samarqandning
boyvachcha yoshlarini taklif qilishardi. Oshiq ma‘shuq o‘z boshlariga xavf solib
turgan to‘fonni ko‘rishni ham istashmasdi. Bu voqealarning barchasiga shu ayol
sabab bo‘ldi va u Xalil Sultonning hulmdorlik vayronalarini o‘zi bilan olib keldi.
Taxt jilovini qo‘lga olgan Shodmulk bir paytlar o‘zini xo‘rlagan malikalar va Amir
Temurning kanizaklari unga xushomad qilishlarini va oyog‘iga yiqilishini istagan
edi. Ammo, saroy dabdabalari va qoidalariga o‘rganib qolgan bu ayollar Shodmulk
xohishini bajarmadilar va hatto u bilan uchrashib qolganlarida uning bor-
yo‘qligiga ahamiyat ham bermadilar.
Ro‘y bergan voqealar shu paytgacha saltanat toju taxti uchun
temuriylar oilasida bo‘layotgan kurashdan o‘zini chetga olib turgan Shohruhni ham
o‘z qo‘rg‘onidan - Xurosondan, qo‘shni viloyatlar hurmatini va o‘z fuqarolarining
mehrini qozongan o‘lkasidan chiqishga majbur qildi. Nihoyat, Movarounnahrda
Xalil Sulton bilan urush holatida bo‘gan beklar Xudoydod va Shayx Nuriddin
Shohruhga chopar yuborib, kelib, o‘lkani o‘z qo‘liga olish vaqti yetganini
bildirdilar. Shoruh yaqinda ularga harakatga kirishishi to‘g‘risida xabar berdi.
Shohruh Mirzo Xoja Porso tashrifidan nihoyatda quvondi, xojaning poyqadami
sabab bu safar albatta g‘alabaga musharraf bo‘lishini angladi. Ko‘p o‘tmay, shayx
Movarounnahrga qaytdi. Uning yonida Shohruh Mirzoning Xalil Sultondan urush
joyini muqarrrar qilishi talab qilingan podshohlik nishoni bor edi.
Xoja nishonni Buxoro jome‘ masjidida o‘qib, xalqqa ma‘lum qilgach,
Samarqandga-Xalil Sultonga yubordi. Muborak ramazon oyining muqaddas
damlari oxiriga yetib (16 fevral, 1409) islom (dini)ning ulug‘ shiorlaridan biri
bo‘lgan iydi ramazon shartlari bajo keltirilgach va eng ulug‘ yoritg‘ich (quyosh)
o‘z sharaf uyini musharraf qilganligi tufayli… hazrat xoqoni said o‘z davlatmand
farzandi Ibrohim Sultonni dorussaltana Hirot hukmdorligiga tayinlab amir
Jaloluddinni unga mulozim qilib qoldirdi va amir Lutfulloh Boboytemir va amir
Hamza qatuqularga Seiston chegaralariga borib, boxabar bo‘lib turishga farmon
22

berdi. So‘ng g‘alaba yor mavkab zu-l-qa‘daning beshinchisida (22 mart, 1409)
Bodg‘iz tomonga yo‘naldi va lashkarlarni to‘plash haqida shohona buyruq sodir
bo‘lib, andak muddatda fathu zafar oftobining chiqish joyi bo‘lmish g‘alaba
oyatlari bitilgan bayroq soyasida chegarasi gumonga sig‘maydigan va hisobini fikr
tarozusi tortib ko‘rolmaydigan (katta) sipoh jam bo‘ldi 36
.
Xalil Sultonga qarshi yurish 811 yil zulqa‘da
oyining beshinchi kuni (1409 yil 22 martda) – Ulug‘bek Mirzo rosa o‘n besh
yoshga to‘lgan kuni boshlandi. Hirotdan chiqqan Shohruh qo‘shini Bodg‘izga
keldi. Tusda hukmfarmolik qilatotgan Ulug‘bek ham shoshilinch Bodg‘izga da‘vat
etildi. Ota-bola Bodg‘izda ekan, Shohruhning taxmini tog‘ri chiqdi: Xalil Sulton
hokimiyati zaiflahganidan foydalangan Xudoydod Husayniyning isyon boshlagani
haqida xabar keldi. Shu tariqa Pirmuhammadning vafotidan so‘ng Xalil janub
xavfsizligini ta‘minlagan bo‘lsa-da, biroq shimol hayajonli va tahlikali edi. Chunki
isyonchi Xudoydod va Shayx Nuriddin amirlar va boshqa beklarni o‘z taraflariga
og‘dirib, nufuz doirasini kengaytirmoqda hamda katta qo‘shin bilan Samarqand
ustiga yaqin kelmoqda edi. 1409 yilda Shohruh Bodg‘izga keldi. Xalil ham
Keshga qo‘ngan edi. Shunda Xudoydod bosh ko‘tardi, Xalil Arg‘unshoh va amir
Ollohdod rahbarligida osiylarga qarshi lashkar yubordi. Vaholanki, bu ikki zot
dushman bilan yashirincha ittifoqda edilar. Yana yordam talab etilganida, o‘zi to‘rt
ming kishilik qo‘shin bilan isyonni bostirish uchun jo‘nadi. Ammo Samarqand
atrofidagi olishuvda Xudoydod qo‘liga tushib qoldi (1409 yil, mart). Mirzo
Shohruhning Xalil Sulton ustiga yurishi va Xalilning isyonchi amirlar qo‘liga
tushib qolishi tafsilotlarini “Matlai sa‘dayn va majmai bahrayn” asaridan
quyidagicha o‘qiymiz: “Mirzo Xalil Sulton hazrat xoqoni saidning Bodg‘izda
lashkar to‘plaganini eshitgach, u ham ko‘p sonli lashkar bilan Kesh atrofiga keldi
va bu yerda amir Xudoydod Husayniy Xo‘jand suvi labiga yetganligi xabarini
eshitdi. Mirzo Xalil amir Ollohdod va amir Arg‘unshohlarni uch ming otliq bilan
birga u tarafga yurishga tayin qildi. Har ikki lashkar Dizoq chegaralarida bir-biriga
yaqin yetib, bir necha kun (jangsiz) ro‘baro‘ turdilar. Amirlar Mirzo Xalildan
36
Jamilov. S. Sohibqiron o‘tgan yo‘llar. O‘zbek adabiyoti va san‘ati, – Toshkent. 2006. – B.49.
23

madad so‘radilar. Mirzo Xalil to‘rt ming otliq bilan ilg‘or qilib chiqdi va
Samarqanddan o‘tib, Sheroz qishlog‘iga kelib tushdi. Xudoydod bundan
ogoh bo‘lib kunduzi dushmanga ko‘rinish berdi-da, butun kecha ot surib ertasiga
peshin namozi vaqtida xuddi yorqin chaqmoqdek mirzo Xalil Sultonga yetishdi
urush olovini alangalantirdi; samarqandliklar tarqalib ketib, mirzo Xalil Sulton
Sherozning vayron hisoriga kirdi. Amir Xudoydod shu ondayoq Sherozni oldi va
mirzo Xalil Sultonni qo‘lga tushirdi. Bu voqea zu-l-qa‘daning o‘ninchisida (30
mart, 1409) voqe‘ bo‘ldi”. Ibn Arabshoh esa bo‘lgan voqealar bayonini
quyidagicha tasvirlaydi: “Nihoyat, Xudoydod Sultoniyaga borib yetdiki, u Temur
bunyod qilgan bir kasaba edi. Uning kelganini biron kishi ham shuur etmay, faqat
balo mavjlari har tomondan ustiga yopirilgandan keyingina Xalil Sulton uni sezdi.
U bilan bo‘lgan barcha hamrohlari qo‘zg‘olib, jangu jadal va zarbu ta‘naga
boshladilar va hayot mamot urushini qilib, ajalu poymonlari to‘lganligiga aniq
ishondilar. Ustlariga qattiq tishlovchi jang tish qayrab, ularning qay birini mayda,
qay birini yiqitib, qay birini burdalab tashladi. Natijada, ulardan faqiriyu azizi
o‘ldirilib, dushmanlari o‘yiga ular habiblari va Xalil (sevimli)lari tushdi Xudoydod
esa muvaffaqiyat qozonib, zafar topganidan sevingan holda o‘z lashkargohiga
qaytdi”.
Shohruh Mirzoga ketma-ket kelgan xabarga ko‘ra, Xalil Sulton jangda
yengilib, isyonchi amir Xudoydod qo‘liga tushibdi, Sohibqiron poytaxti amir
Xudoydod qo‘liga o‘tibdi. Shodmulk ham eri bilan birga asir olingan edi. Olijanob,
lekin baxtsiz Xalil o‘zini qo‘riqlovchi, sodiq sanalgan kichik bir guruh kuzatuvida
qolgan paytda unga xoinlik qildi va Sheroz qal‘asi xarobalarida Xudoydod
lashkarlarining tajovuziga duchor kelib, asir tushdi. O‘zining sobiq tobesi huzuriga
jo‘natildi. U bu yerga toju taxtdan voz kechishga isyonchilar tomonidan berilgan
Koshg‘ar hokimiyatini qabul qilishga majbur bo‘ldi. Shu bilan barobar uning eng
katta falokati, taqdirning kutilmagan zarbasidan emas, balki dili jonidan sevgan
mahbubi Shodimulkdan ayrilish edi. Shu asnoda mirzo Xalil Sulton amir
Xudoydod Husayniyning qo‘liga asir tushib, Movarounnahr mamlakati tanglikda
qolganligi xabari sharofatli quloqlarga yetishdi. Shu o‘rinda Sohibqironga munosib
24

voris bo‘la olgan, Temuriylar davlatini markazlashtirishda katta muvaffaqiyatlarga
erishgan Shohruh Mirzo haqida ayrim xorijiy va mahalliy mualliflarning fikrlari
bilan tanishsak.
Shohruh Mirzo Amir Temurning to‘rtinchi o‘g‘li bo‘lib, 14 rabbi ul-soniy
779/1377 yil 20 avgust payshanba kuni tug‘ilgan. Uning onasi Tag‘oy Turkon
og‘odir. G‘arbiy Yevropa olimlaridan ba‘zilari, jumladan Bretshneyder Shohruh
Mirzo Saroy Mulkxonimdan tug‘ilgan, deb yozadi. Tarixchi Xondamirning bergan
ma‘lumotiga qaraganda, Shohruh Mirzoning onasi Tag‘oy Turkon og‘o bo‘lib,
sohibqiron Amir Temurning xos kanizaklaridan bo‘lgan. Xondamir mazkur
ma‘lumotni Shohruh Mirzoning o‘zi tuzdirgan “Nasabnoma”dan olganligiga ishora
qiladi. Ammo sohibqiron o‘g‘li Shohruh Mirzoni Saroy Mulkxonim tarbiyasiga
topshirgan. Shohruh Mirzo bolaligidan bevosita otasi Amir Temur hamda temuriy
malikalarning tarbiyasini oldi, saroy qonun-qoidalarini o‘rgandi, otasining pandu
o‘gitlaridan o‘ziga saboq chiqardi. Padari buzrukvori Sohibqiron Amir Temurga
har tomonlama o‘xshashga intildi, uning faoliyatiga sinchkovlik bilan e‘tibor berib,
siyosiy faoliyatini otasining hayotlik vaqtidayoq boshladi.
Shohruh Mirzo rahmdil, adolatli hukmdor edi. Shohruh o‘ttiz yoshlardagi
saxiy va olijanob inson bo‘lib, ilm ahli va hunarmandlarni o‘z panohiga olgan,
biroq kezi kelganda jasur jangchi va mohir sarkarda edi.
Xulosa
1. Amir Temur va temuriylar davri tarixiga oid XV asr boshlarida
Movarounnahrda b о ‘lib о ‘tgan hokimiyat uchun kurash masalasining ayrim
jihatlariga taalluqli tahlillar uchraydi. Ularda asosiy e’tibor Mirzo Shohrux va
Mirzo Ulug‘bekning faoliyatiga qaratilgan b о ‘lib, mazkur davr voqealarida faol
ishtirok etgan Xalil Sulton, amir Shayx Nuriddin, amir Xudoydod Husayniy kabi
25

siyosiy kuchlarning hokimiyat uchun kurashdagi о ‘rni yetarlicha о ‘rganilmagan.
Mavzu b о ‘yicha tarixshunoslik tahlili XV asr boshlarida Movarounnahrda kechgan
hokimiyat uchun kurash masalasi hozirgacha yagona ilmiy tadqiqot sifatida tadqiq
etilmaganligini k о ‘rsatadi.
2. 1405-1409 yillari Movarounnahrda kechgan temuriylar о ‘rtasidagi hokimiyat
uchun kurash haqida ma’lumotlar aks etgan yozma manbalar asosan fors va arab
tillarida bitilgan. Muarrixlarning XV asr boshlarida Movarounnahrdagi hokimiyat
uchun kurash masalasini yoritish darajasi bir xil emas. Manbalarning aksariyatini
Mirzo Shohrux hukmronligi yillarida о ‘zi hamda farzandlari saroyidagi tarixchilar
tomonidan yozilgan asarlar tashkil etganligi bois, mavzuga oid ma’lumotlarga
nisbatan tanqidiy yondashuv zarur.
3. Mirzo Muhammad Sulton vafotidan s о ‘ng Amir Temur valiahd tayinlash
masalasida bir qarorga kelmagan. 1404 yil kuzida Samarqandda b о ‘lib о ‘tgan
quriltoyga yirik amirlar tomonidan Mirzo Shohrux va Mirzo Pir Muhammadlarni
chaqirish taklifi berilganligiga asoslanib aytish mumkinki, valiahdlikka asosiy
da’vogarlar sifatida Mirzo Pir Muhammad va Mirzo Shohruxning nomzodi
k о ‘rilgan. Manbalarda boshqa sabab k о ‘rsatilsa-da, Amir Temur 1404 yili Hirotda
aniqlangan moliyaviy qing‘irliklar uchun Mirzo Shohruxdan ma’lum darajada
ranjiganligi sababli uni Samarqanddagi quriltoyga kelishiga ruxsat bermagan.
Buning natijasida valiahdlik vazifasiga tayinlanishda Mirzo Pir Muhammadning
imkoniyatlari oshib ketgan.
4. Taxtga da’vogar shahzodalar о ‘rtasidagi kuchlar nisbatining tahlili shuni
k о ‘rsatadiki, uzoq yillik boshqaruvdagi tajribasi va nisbatan yoshi kattaligi tufayli
Mirzo Pir Muhammadning, yirik amirlar, haram ahli va diniy ulamolar о ‘rtasidagi
obr о ‘yi sababli Mirzo Shohruxning, Xitoy yurishiga jalb qilingan 200 ming
kishilik q о ‘shinning uchdan birini boshqarayotganligi, q о ‘shin orasida mashhurligi
va hokimiyat uchun kurash jarayonida poytaxtga eng yaqin joylashganligidan kelib
chiqib Xalil Sultonning taxt uchun kurashdagi imkoniyatlari yuqori b о ‘lgan.
26

5. Yirik amirlar va haram ahli taxtni Mirzo Shohruxga topshirishga qaror qilishgan
hamda Amir Temur vafotidan birinchi b о ‘lib uni xabardor etgan. Mirzo Pir
Muhammad tomonidan 1405-yilning mart oyida taxtni egallash uchun hech qanday
amaliy harakat qilinmaganligi unga taxt merosx о ‘ri ekanligi haqidagi xabar о ‘z
vaqtida yetib bormaganligini k о ‘rsatadi.
6. Xalil Sulton marhum valiahd shahzoda Mirzo Muhammad Sultonning о ‘g‘li
Muhammad Jahongirni xon etib tayinlashi hamda Amir Temur xazinasidagi
boyliklarni beklarga behisob in’om etish orqali о ‘z tarafdorlarini k о ‘paytirib,
hokimiyatini mustahkamlashga intilgan. Uning siyosiy mavqeini oshishida 1405-
yili Mirzo Sulton Husayn, 1406-yili Mirzo Pir Muhammad va Mirzo Ulug‘bek,
1407 yili amir Xudoydod Husayniy hamda amir Shayx Nuriddin q о ‘shinlarining
tor-mor keltirilishi muhim omil b о ‘lgan.
7. Xalil Sulton q о ‘li ostidagi hududlar Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo,
Hisor vohalari bilan cheklangan. Unga qarashli mulklarning shimoli-sharqiy
chegarasi Jizzax, janubiy chegarasi Termiz, g‘arbiy chegarasi Buxoro hududlaridan
о ‘tgan.Xalil Sulton о ‘z hokimiyatini mustahkamlash b о ‘yicha siyosiy, harbiy va
iqtisodiy choralar samaradorligini ta’minlay olmaganligi bois uning mavqeini
mustahkamlanib borishida dinamik о ‘sish kuzatilmagan.
8. Nasaf yonidagi mag‘lubiyatdan s о ‘ng hokimiyat uchun kurashdagi mavqei
pasaygan Mirzo Pir Muhammadning о ‘ldirilishi oqibatidagi siyosiy vaziyatdan
Xalil Sulton amirlar Shayx Nuriddin va Xudoydod Husayniyga qarshi kurash bilan
bandligi sababli foydalana olmagan.Natijada marhum shahzodaga tegishli
mulklarningMirzo Shohrux tassarufiga hokimiyat uchun kurashda ustunlikni
Xuroson hukmdori tomoniga о ‘tishiga olib kelgan.
9. Q о ‘shinning ma’lum bir qismi tashkil etgan qaro totorlar va iroqliklarning о ‘z
yurtlariga k о ‘chishi Xalil Sulton hokimiyatini zaiflashuviga ta’sir qilgan
omillardan biri b о ‘lib, uch bosqichda amalga oshgan.
27

10. Xazinaning b о ‘shab borishi, uning о ‘rnini faqatgina Zarafshon, Qashqadaryo
va Surxon vohalarining iqtisodiy salohiyati bilan t о ‘ldirib b о ‘lmasligi, Xudoydod
Husayniy va Shayx Nuriddinning bosqinlari natijasida Zarafshon vohasining
iqtisodiy holatini yomonlashuvi, 1407-yilgi qahatchilik va davlatning ushbu
holatga nisbatan harakatsizligi Xalil Sulton hokimiyati nufuzini keskin
pasaytirgan. Xalil Sultonni hokimiyatga olib chiqqan kuchlar mavqei pasayib
malika Shod Mulk ta’sirini oshib borishi ichki norozilikni kuchayib borishiga olib
kelgan.
11. Movarounnahrda Mirzo Shohrux hukmronligining о ‘rnatilishi, markazlashgan
davlatning tiklanishi, о ‘zaro urush va nizolarga chek q о ‘yilishi iqtisodiy va
madaniy hayotning taraqqiy etishiga zamin yaratgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Huquqiy-normativ hujjatlar
1. “Амир Темур таваллудининг 660 йиллигини нишонлаш тўғрисида”
28

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994-йил 29- декабрь
қарори // Халқ сўзи. - 1994.- 30 декабрь.
2.Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг
ПФ4749-сонли фармони. Тошкент шаҳри, 2017-йил 7-февраль. //
Ҳаракатлар стратегияси асосида жадал тараққиёт ва янгиланиш сари. /
Нашрга тайёрловчилар М. Бекмуродов, Қ, Қуронбоев, Л. Тангриев. –
Т.:Ғафур Ғулом, 2017. – Б.38–77.
3.Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
– Toshkent. О‘zbekiston.2017.
4. Каримов И.А. Амир Темур x а q ида суз. – Тошкент. О‘збекистон. 1996.
5.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг Ислом
ҳамкорлик ташкилотининг фан ва технологиялар бўйича I саммитидаги
нутқи. http : // president . uz / uz / lists / view /1018. – 10.09.2017.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Мард ўғлон” давлат
мукофотини таъсис этиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори.
2017.– 21 ноябрь // Lex . uz .
II . Asosiy adabiyotlar
1.Абдурраззок Самаркандий. Матла’и са’дайн ва мажмаи бахрайн / Форс-
тожик тилидан таржима, кириш суз ва изохли, лугатлар А.Уринбоевники. –
Тошкент. Фан. 1969.
2. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур / Сузбоши, араб
тилидан таржима ва изохлар муаллифи У.Уватов. – Тошкент. Мехнат. 1992.
II китоб.
3.Хондамир. Дастур ул-вузаро. УзФА Шаркшунослик институтининг
кулёзмалар фонди. Инв. №55/1, №5524.
4. Хондамир Ғиёсиддин. Ҳабиб ус-сийар фи ахбори афроди
башар / Форс тилидан таржима, муқаддима муаллифлари – Жалил
Ҳазратқулов, Исмоил Бекжонов, Изоҳлар муаллифлари – Ашраф
Аҳмедов, Исмоил Бекжонов, – Т.: Ўзбекистон. 2013. – 1272 б.
29

5.Алишер Навоий. Асарлар. 15 томлик. Т. 12. Мажолисун нафоис. Нашрга
тайёрловчи С. Ғаниева. – Т.: Ғафур Ғулом,1966. – 216 б.
6. Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. / Б. Аҳмедов, У
Уватов, Ғ. Каримов ва бошқалар. – Т.: Ўқитувчи, 1996.
7. Шарафиддин Али Йаздий. Зафарнома. /Сўз боши, табдил, изоҳлар ва
кўрсаткичлар муаллифлари А.Ахмад ва Ҳ.Бобобеков.– Т.: Шарқ, 1997. – 384
б.
8. Tā as-Salmānī. Šams al-h?usn //ins deutsche ubertragen und kommentiertvon ǧ
Hans Robert Roemer. Franz steinerverlaggmbh. Wiesbaden, 1956. – 328p
III. Ilmiy tadqiqot va yordamchi adabiyotlar
1. Ахмедов Б. Амир Темурни ёд eтиб. – Тошкент. Ўзбекистон. 1996.
2. Бўри е в О.Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё. – Тошкент.
1997.
3. Бобоeв. H. Амир Темур ва темурийлар салтанати. – Тошкент. Камалак.
1996.
4. Бартолъд В.В. Улугбек и его времY. Соч. том 11. ч.2. - Москва. 1964.
5. Керен . Л . Саидов А. Амир Темур ва ФранsиY. – Тошкент. Адолат. 1996.
6. Мўминов. И – Амир Темурнинг Ўрта осиё тарихида тутган ўрни ва рўли. –
Тошкент. 1968.
7. Му x аммаджонов. А.Р. Темур ва темурийлар салтанати. – Тошкент.
Qомуслар бош тахририyaти. 1994.
8. Маматов Х.Т. Темур тузукларида давлат ва хукук масадаси: YUрид. фан.
номз... дисс. – Тошкент. ИИВ академиyaси. 2002.
9. Назиров. Б. Темурий ҳукумдорлар Шоҳрух Мирзо ва Мирзо Улуғбек. –
Тошкент. 2022. – Б.27.
10. Л.М.Бегимқулова. XV АСР БОШЛАРИДА МОВАРОУННАҲРДА
ҲОКИМИЯТ УЧУН КУРАШ (кучлар нисбати ва натижалар таҳлили)
Монография, -Фарғона–2021.
30

Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash

Sotib olish