Amir Temurning Jahon tarixida tutgan o'rni

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	70.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

68 Продаж

Amir Temurning Jahon tarixida tutgan o'rni

Купить

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………2-5
I – BOB. AMIR TEMUR MARKAZIY OSIYODA BARPO ETILGAN
MARKAZLASHGAN DAVLATNING ASOSCHISI.
1.1 Jahon tarixida Amir Temur davri manbashunosligi va tarixshunosligi……6-18
1.2 Yevropa tarixchilarining Amir Temur shaxsiga bo’lgan munosabati……..19-25
II – BOB. JAHON TARIXIDA AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR
DAVLATINING TUTGAN O’RNI.
2.1 Temuriylar saltanatining yevropa davlatlari bilan olib borgan elchilik
aloqlari…………………………………………………………………………26-34
2.2 Amir Temur olib borgan islohatlar jahon taraqqiyotiga qo’shgan hissasi…35-
37
III. Xulosa……………………………………………………………………..38-
39
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..40
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O‘zbekiston mustaqilligining qo‘lga kiritilishi eng
ulkan g‘alaba, uning qadriga yetish, mustaxkamlash, avaylab saqlab qolish muxim
vazifa. Yurtboshimizning “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda tiklangan
xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvofaqqiyat va zafarlari, yuqotish va
qurbonlari, quvonch va istiroblari bilan xolis va xaqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi.” 1
deb aytgan fikirlari nixoyatda katta axamiyatga egadir.
Yurtimizda har yili Amir Temurning tavallud sanasi keng nishonlanadi. Sohibqiron
nomi, uning faoliyati bilan bog‘liqtadbirlar alohida kо‘tarinki ruhda о‘tadi.
Boshqacha aytganla, Amir Temur nomi, siymosi xalqimizni birlashtirishda,
jipslashtirishda, iymon-oqibatli bо‘lishda, madaniy-ma’rifiy ildialarimizni chuqur
anglashda, qudratli kelajagimizni qurishda bizga yangi-yangi kuch-quvvat va
shijoat bag‘ishlab turibdi. Buyuk ajdodimizning eng muhim fazilatlaridan biri
shuki, u bundan olti asr avvaloq hech qanday davlatning qо‘shnilari bilan о‘zaro
yaxshi aloqalari, manfaatli hamkorligisiz yorqin istiqboli bо‘lmasligini teran
anglagan. SHu sababli, u Yevropa va Osiyoni bog‘lashga xizmat qilgan ulkan
ishlarni amalga oshirgan. Bir tomondan - Xitoy, Hinliston, bir tomondan -
Fransiya, Ispaniya, Angliya va boshqa davlatlar bilan aloqalar о ‘rnatgan va shu
munosabatlarni mustahkamlashga intilgan.
Muhtaram birinchi prezidentimiz Islom Karimov o`z estalklari u zot haqida
quydagich eslaydi “Men davlat ishlari bilan shug`ullanayotganimda ul zotning
ulkan tajribalaridan foydalandim. Biror bir davlat masalasi yuzasidan muamoga
duch kelsam,bu muamoga yechim topishga qiynalsan ul zotning “Temur
tuzuklarini” o`qir edim va muamolarga yechim topardim”. Shundan ham bilsak
bo’ladiki sohibqiron bobomiz o`z faoliyati davomida ulkan ishlarni amalga
oshirgan. Yuqorida aytib o`tganimizdek sohibqiron bobomizni faoliyati dunyoga
yoyilgan ul zot dunyoning turli burchaklaridan diplomatik aloqalini bog`lash
1
Каримов И.А Юксак маънавият йенгилмас куч. Т. Маънавият. 2008. Б-97
2

maqsadida elchilar yuborilgan. O`sha davrda ul zotga ko`plab maktublar ham
yuborilgan. Sohibqiron davlatiga tashrif buyurgan elchilar o`z estaliklarida Amir
Temur o`z davlatida amalga oshirayotgan ishlar haqida bayon etib ketishgan.
Hozirgi kunda ham bu inson faoliyati yuzasidan izlanishlar qilinib Amir
Temur faoliyatiga bag`ishlangan asarlar yaratilmoqda. Nafaqat Osiyolik olim va
adiblar balki yevropalik olim va adiblar sohibqironga atab ko`plab asarlar bitishga.
Amir Temur faoliyatini o`rgangan ko`plab g`arbiy yevropalik olim ul zot haqida
o`zlarini ijobiy fikirlarini bildirib kelishmoqda. Bularga misol sifatida mashxur
fransiyalik olim Jan Pol Ru Amir Temur haqida quydagi fikirlarni berib o`tgan”
Temurga teng keladigani kam topiladi. Temurdan o`tadigani topilmasa kerak.
Uning nomi Iskandar, Doro, Sezer, Chingizxon, Boniparlar nomi bilan yonma-yon
turadi 1
. Mavzuning maqsad va vazifasi Mavzuning asosiy
maqsadi Amir Temur va Temuriylar davri tarixini jahon traixida tutgan o’rnini
xolisona tadqiq etish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab
olindi
- Amir Temur hukumronligining boshlanishi
- Jahon tarixida Amir Temur shaxsini o’rganish
- Amir Temur va Temuriylar davridagi tashqi munosabatlarini tahlil etish.
- Temur va Temuriylar davri ni o’rganishda yevropa olimlarining asarlarini
talqin qilish
- Amir Temur va Temuriylarning Jahon tarixida tutgan o‘rnini o‘rganishdan
iborat.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Amir Temur to‘g‘risida noma’lum
bo‘lib kelayotgan va sir saqlab kelingan tarixiy-ilmiy va badiiy asarlar,
monografiyalar, risolalar endilikda nashr qilina boshladi. Xususan yevropalik
olimlar tomonidan Amir Temurga bag‘ishlab yozilgan asarlarni, maqolalarni bir xil
tarzda qabul qila olmaymiz. Chunki, turli davr va sharoitlarda yozilgan asarlar
1
Луюсен Керен “Амир Темур ғарб адиблари нигоҳида” .,2016. 32-б
3

mualliflarning dunyoqarashlariga, bilim saviyalariga ko‘ra bir-biridan keskin farq
qiladi. zarur.
T urli mamlakatlar olimlari, tarixchilari, adiblari yozgan asarlardir. Bu guruhdagi
kishilar Ibn Arabshoh, Lui Gonsales de Klavixo, Ibn Xaldun, Silvestr De-Sosi
Sharida, Eyms Feymor, Rus tarixchilaridan M.Ivanin, V.V.Bartold,
A.Y.Yakubovskiy, va boshqalarning asarlari. Hozirgi kunda esa yevropa
davlatlarining deyarli har birida Amir Temur shaxsini o’rganuvchi olimlar
jamiyatlari tashkilanib kelinmoqda. Bunday jamg’armalarning eng mashhurlaridan
biri Fransiyada Lyusen Keren tomonidan tashkillangan. Bundan tashaqri
F.Shlosser, Jan Pol Ru, M.Veber, M.Brion va b ir qancha tarixchilar tomonidan
Amir Temur va Temuriylar sulolasi haqida ko’plab ilmiy ishlar va monografiyalar
yozildi. Eng muhim manbalar asosini Mustaqillik davridan so’ng O’zbekiston
tarixchi olimlar jamiyati vakillari tomonidan o’rganishlar natijasida Amir Temur
va Temuriylar davlati haqida juda ham ko’plab olimlar ilmiy ishlar yoqlashdi.
Akademik B. Ahmedov, A. X. Saidov, Sh. O’ljayeva, O. Bo’riyev, T. Fayziyev va
bir qancha olimlarimizni e’tirof etsak bo’ladi. Xususan A.X.Saidov bu borada
izlanishlar olib borib, “Amir Temur dunyo fani ko’zgusida” nomli bibliografik asar
chop ettirdilar 1
. Undagi ma’lumotlarga ko’ra, Amir Temurga bag’ishlab yaratilgan
jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida 700 dan ziyod, Sharq tillarida esa 900 dan
ko’pdir. Bu asarlarda Amir Temur shaxsi, saltanatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy xayotiga turlicha baxo berilgan. Asrlar osha Amir Temur goh qattiqo’l va
zolim shaxs, goh adolatli va talabchan xukmdor sifatida talqin etib kelingan. Bu
kabi turli baxolarning paydo bo’lishiga Amir Temur shaxsiga ijobiy yoki salbiy
munosabat bildirilgan ko’plab manbalar sababchidir. Xususan, Nizomiddin
Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiy kabi mualliflar o’z asarlarida Amir Temurning
davlatni adolatli boshqargani, xalq, davlat manfaatlari yo’lida keng ko’lamli
faoliyat yuritgani va boshqa xislatlarini yozib qoldirishgan bo’lsa, Ibn Arabshox
“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari” nomli asarida Amir Temur va uning
1
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х. Амир Темур в зеркале мировой науки. - Ташкент: Мир экономики
и права, 1999. - 352 с
4

faoliyatiga salbiy baxo bergan.
Mavzuning obyekti va predmeti Mavzuning ob’ekti etib Amir
Temur va Temuriylar sulolasi jahon olimlar asarlarida yortilishi. Predmeti Yevropa
davlatlarida Temuriylar sulolasining qanday darajada o’rganilishi va tadqiq
qilinishi. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5

I – Bob. Sohibqiron Amir Temur Markaziy Osiyoda barpo etilgan
markazlashgan davlatning asoschisi.
1.1 Jahon tarixida Amir Temur davri manbashunosligi va
tarixshunosligi
Amir Temur hayoti va faoliyatini gavdalantirish uning zamoni mohiyati,
ruhi, muhitining tsvirlash uchun gapni tarix faniga tayanib kelgan va bundan buyon
ham tayanadigan asaszaminli eng muhim yozma manbaalrdan boshlash maqbul.
Amir Temur hayoti davrida zamondoshlari tomonidan vauning homiyligida yoki
Sohibqiron vafotidan keyin hali voqealarning ohiri to’kilmay va salaflarning
merosini etiborga olgan holda yaratilgan asarlar ilk manbalar sifatida g’oyat
qimmatlidir. O’sha davr taqozosiga ko’ra bu asarlar forsiy tilda yozilgan. Buyuk
olim G’iyosiddin Ali ibn Jamol al-Islom Yazdiyning “Ro’znomai G’azovoti
Hindiston” (“Hindistonga yurish kundaligi”) risolasi A.Temur faoliyatiga oid ilk
asar hisoblanadi. Bu risola A.Temurning shaxsiy ko’rsatmasi bilan 1399-1403
yillar oralig’ida yozilgan 1
.
Unda 1398-1399 yillardagi yurish batavsil tasvirlangan. G’iyosiddin Ali
risolasiga A.Temurning munosabati e’tiborga sazovordir. Bu munosabat A.Temur
shaxsiy xislatlarining ayrim jihatalrini birmuncha yoritib beradi. Yuqorida
takidlanganidek, bu asar ”G’ayritabiiy iboralarsiz va kitobxon uchun tushunarli
uslubda” yozilishi lozim edi. Shu sababli G’iyosiddin Alining ko’pincha asosiy
ishga aloqasi bo’lmagan va bayon mavzuini xiralashtiradigan, tushinish qiyin
bo’lgan dabdabali va jimjimador tasvirlari Amir Temurga unchalik yoqmadi 2
.
Ammo shunday bo’lsa ham, G’iyosiddin Ali Yazdiyning risolasi unda aniq
ma’lumotlar bayon etilgani jihatidan qimmatli manba hisoblanadi.
Amir Temur va Temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar orasida
NizomiddinShomiy va Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlari, o’ziga
xosligi va qimmatli dalillarga boyligi bilan, shubxasiz, birinchi o’rinda turadi.
Nizomiddin Shomiy(taxminan 1409-yilda vafot etgan) o’z asrini 1402-1404-yillar
1
Иброҳим Мўминов “Амир Темурнинг- Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли” 1968, Т. Б-18
2
“Темур тузуклари” Т. Ғафур Ғулом нашриёти, 1991. Б-25
6

orasida Amir Temurning topshirig’i bilan yozgan. Asarda Amir Temurning
hokimiyat tepasiga kelishida (1370) to uning G’arbiy Eron, Iroq, Suriya, Kichik
Osiyo va Turkistonga qilgan 7 yillik yurishi (1399-1404) voqealari bayon etilgan.
Asarning oddiy til va sodda uslubda yozilganligi undan foydalanishni
yengillashtiradi. Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” si bizgacha ikki tahrirda
yetib kelgan. 1-tahriri 1404-yil iyun oyida A.Temurning Erondagi
Movoraunnahrga qaytish paytida unga taqdim qilingan nusxa bo’lib, hali unga
nom berilmagan edi. II-tahriri o’sha paytlarda Ozarbayjon va Iroqni idora qilib
turgan Mirron shoning o’g’li Mirzo Umarga taqdim qilingan nusxadir. Muallif uni
bir qadar tahrir qilgan. Muqaddimaga bazi qo’shimchalar kiritgan. Mashhur
tarixshunos olim Xofiziy Obru Shomiyning bu asariga qo’Shimoliycha yozgan va
u “Zayli Zafarnomai Shomiy” deb ataladi. Unda A.Temurning vafotigacha (1405-
yil 18-fevral) bo’lib o’tgan voqealar bayon etilgan 1
.
Mazkur asarning qo’lyozma nusxalari juda kam
bo’lib, Turkiya hamda Armaniston kutubxonalarida saqlanadi. Asarda ko’p
parchari rus tilida “ сборник материалов , отнасящихсия к истории Залотой
орды ” ( М .,1941) va “ Материалы по истории Туркмении ” ( М .,1939) nomli
majmualarda elon qilingan. Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” sining matni, zarur
izohlar va ko’p ko’ratgichlar bilan to’ldirilib, chex sharqshunos olimi Filiks Taur
tarafidan chop etilgan. Asarning Najotiy Lug’at qilgan turkcha va o’zbekcha
(1996-y) tarjimalari ham bor. Ya’na bir “Zafarnoma” Sharofiddin Ali Yozdiy
(1454-y. vofot etgan) ning qalamiga mansub bo’lib. Ko’tarinki uslubda bahodirlik
qissasi tarzida yozilgan. Agar “Zafarnomai Temuriy”, “Tarixi Jahon kushoyi
Temuriy”, “Fatixnomai Sohibqironiy” nomlari bilan ham atalgan bo’lib,
Nizomiddin Shomiy asari asosida yozilgan. Sharifiddin Ali Yazdiy asarining bir
qancha afzal taraflari bor. Masalan,
ko’plab dalil va hodisalar aniqlab yozilgan. Halil sulton hukumronligi yillari
voqealarini o’z ichiga olgan. Asarning yana bir muhim afzalligi shundaki, uning
katta muqadima qismi ham bo’lib unda Jo’ji, Chig’atoy usullari hamda Elhoniylar
1
“Халқ сўзи” 1992 й, 9 апрель.
7

davlatining A.Temurgacha bo’lgan tarixi qisqacha bayon etilgan. Muqaddima
“Tarixi Jahongiriy” va “Muqaddimai Zafarnoma ” nomlari bilan ma’lum .
Sharofiddin Ali Yozdiy bu asarini Fors hokimi, Temuriyzoda Ibrohim Sultonning
topshirig’I bilan yozgan (1425-y). Asar Amir
Temur tarixi uning tavallud topishidan (1336-yil) to Halil Sulton hukumronligiga
chek qo’yilishigacha (1409-y) bo’lgan davr Movaraunnahr, Eron, Ozarbayjon va
boshqa mamlakatlarda kechgan voqealarni o’z ichiga oladi. Asarning qo’lyozma
nusxalarini Osiyo va Yevropadagi talaygina mamlakatlarining kutubxonalarida
uchratish mumkin. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” sining matni 2 jildda
Kalkutta (1885-1888) va Tehron (1957) da Mavlaviy Muhammad Ilohdod va
Muhammad Abbosiylar tarafidan chop etilgan. Fransus (Peti de La Krua, 1722) va
ingliz (J.Darbe,1723) tillariga qisqacha tarjimalari ham bor. Asarning Shayboniy
xonlardan Ko’chkunchixon (1510-1529) zamonida Muhammad ibn Darvesh Ali al-
Buxoriy o’zbek tiliga qilgan durustgina qilgan tarjimasi ham yetib kelgan.
XIX asrda shoir va
vazir Munisning topshirig’iga binoan Xudoyberdi ibn Qo’shmuhammad Xivaqiy
qilgan tarjima va Yaroqbiy Qo’ng’rotning ko’rsatmasi bilan no’malum tarjimon
qilgan o’zbekcha tarjimalari, shuningdek Mustafo Rahimning turkcha tarjimasi
(Istambul, 1929) ham mavjud. Asardan ayrim parchalar fransuz, rus, ingliz, italyan
v ao’zbek tillarida chop etilgan. Parchalar Oltin O’rda hamda A.Temurning 1360-
1370 (Movarounnahr), 1398-1399 yillardagi ( Hindiston yurishi) tarixiga oiddir.
Har ikkala “ Zafarnoma” Movoraunnahr, Eron va Ozarbayjonning ijtimoiy-siyosiy
va entik tarixini, xalqning madaniy hayotini, shuningdek Amir Temur va
Temuriylar davlatining boshqa mamlakatlar bilan siyosiy munosabatini
o’rganishda muhim manbadir. Sharfiddin Ali Yazdiy asarning
o’ziga xos xususiyati shundaki, u xasos yilnomachi sifatidagina emas , balki
iste’dodli adib, mohir bayonchi sifatida ham namoyon bo’ladi. Keyinchalik ulug’
o’zbek shoiri va mutaffakkiri Alisher Navoiy risolaning shu jihatini alohida
o’qtirib, Sharofiddin Ali Yazdiyning asrini mahorat bilan yozilgan eng mukammal
risolalar jumlasiga kiritadi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotida “Zafarnoma”,
8

“Markaziy Osiyo tarixnavisligining durdonasi” sifatida baholanadi. XX asrning
yirik sharqshunosi va forsiy manbalar bulog’ini A.K. Arends Shomiy va Yazdiy
“Zafarnoma” larning solishtirib, ushbu haqqoniy gapni aytgan edi: “Amir Temur
haqidagi dastlabki asarlardan biri Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” nomli
rasmiy tarixi bo’lib, bu asar hali Amir Temur hayotlik vaqtidayoq tuzilgan
edi.Biroq Amir Temur davr tarixiga oid anchagina to’liq ma’lumot Sharofuddin
Ali Yazdiyning ilm-fanda “Zafrnoma ” nomi bilan mashhur bo’lgan asarida
berilgan…” 1
. Tarixchi va olim
Sharofiddin Ali Yazdiy Amir Temur tarixini yoritishga katta ehtiyotkorlik bilan
yondashadi. Muallif o’z kitobini imkoni boricha ishonchli faktik materiallar, Amir
Temur buyrug’iga asosan uning kitoblari tomonidan yozib qoldirilgan voqealar, bu
voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan kishilar ma’lumoti asosida badiy tarzda bayon
etgan… 2
. Shuning uchun ham, ortiqcha maqtovlar bo’lishiga qaramay, Sharofiddin
Ali Yazdiy Amir Temur shaxsiyatidagi ziddiyatlarni ancha haqqoniy tasvirlagan.
Yazdiy keltirgan xabarlarning haqqoniyligiga “Zafarnoma” ning noshiri A.
O’rinboyev ham qator asosli dalillar keltiradi. U bunday yozadi: “Muallifning
takidlashicha, Ibrohim Sulton (Shohruhning o’g’li) Temur haqida maxsus Kitob
yozdirishni niyat qilgan va 822/1419-1420 yilarda o’z davrida kitoblar- baxshi va
munshilar tamonidan Temur haqida turkey hamda forsiy tilida yozib qoldirilgan
mavjud ma’lumotlarni unga keltirib berish haqida farmon chiqargan. Keyin esa
materiallar o’rganila boshlangan. Asarning Amir Temur tarixidan bayon
etuvchi asosiy qismida yozilishicha, podsholikning barcha tomonlaridan Amir
Temur haqidagi turkey va forsiy tillarda bayon etilgan hikoyalarning hammasi
she’riy va nasriy nusxalari to’plami bo’lgaj, materillar bilan tanishish uchun uchta
guruh tuzilgan. Turkiy va forsiy tillarining bilimdonlari ikki guruhni, voqialarni
o’z ko’zi bilan ko’rganlar esa bir guruhni tashkil etgan. Dastlab Amir Temur
haqidagi harbir hikoya to’qilgan, agar u vaqiani o’z ko’zi bilan ko’rgan kishini
talqiniga to’g’ri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni toppish uchun turli
1
Амир темур жаҳон тарихида. Илмий-амалий анжуман материаллари., Фаргона ., 2022., B -67
2
Амир Темур ўгитлари, Т. “Наврўз” 1992. Б-19
9

shaharlarga choparlar yuborib maskur voqeani Amir Temurning boshqa
zamondoshlaridan surishtirgan yoki qo’Shimoliycha ma’lumotlar to’plagan.
Boshqa guvohlarning hikoyalarini ham eshitgach,Ibrohim Sulton aytib turgan va
dastlabki xomakisi yozib borilgan. Ana shu materiallar asosida esa Sharofuddin
Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan. Ibrohim Sultonning
burug’ini asosan bu kitobni yozish vaqtida sanalar, joy nomlari,ular orasidagi
masofa haqidagi barcha ma’lumotlar juda sinchiklab tekshirilishi shart bo’lgan.
Sharofiddin Ali Yazdiy oldiga asarni jonli hamda tushunarli qilib yozish talabi
qo’yilgan,shuningdek u hujjatlarga qattiy rioya qilishi, Ibrohim Sultonning
bevosita nazorati ostida amalga oshirilgan dastlabki xomaki yozuvdan chetga
chiqmasligi xamda narsani bo’yab ko’rsatmasligi kerak ekan. SHunday qilib ,
SHarafuddin Ali Yazdiyning “ Zafarnoma”si Amir Temur xaqidagi yozma
manbalar orasidagi aniq xujjattlarga asoslangan eng xaqqoniy va eng
ishonchlisidir.
Demak, bu asrdagi barcha kishilarnig, joylarning nomlari, voqealarning
sanalari tarixiy xaqiqat bo’lib, barcha-xabarlar rost va xaqqoniydir. Tarixchi ba
elshunos olim Shaxobiddin Abdullox ibn Lutfullox ibn Abdurashid al-Xavofiy
(Xofizi Abro’) xam Amir Temur tarixnavisligining yana bir namoyondasi bo’lib
maydonga keldi. Uning o’z so’zlariga qaraganda ,u Amir Temur saroyida
xizmatda bo’lgan, muayyan darajada unga yaqin turgan. Xofizi Abro’ Amir
Temurning xizmatida Sharqning bir qancha mamlakatlarida bo’lgan, Amir
Temurning vofotidan keyen uning o’g’li SHoxrux saroyida tarixnavis bo’lgan.
Xofizi Abro’ 1431 yilda vafot etgan. Xofizi Abro’ Amir Temur va SHoxruxga
yaqin odam bo’lgani uchun xam u keltirilgan ma’lumotlar o’ta muxim.
Hofizu Abro’ bir necha muhim tarixiy asarlar yozib qoldirgan.
Ulardan biri “Majmu’ayi Hofizi Abro’” deb ataladi.Undan mashhur arabiynavis
tarixchi Tabariy (839-923) ning “Kitobi rusul va-l-muluk va-l-xulafo”
(“Payg’ambarlar, podshohlar va xalifalar tarixi”) kitobining Bal’amiy qilgan
forscha taxriri, aniqrog’I xalifa Muqtadir zamoni (908-932) dan toxalifa al-
Mustasim (1242-1258) davrigacha bo’lgan tarix shuningdek, “Zayli majmua’ at-
10

tavorixi Rashiduddin” Eronning 1306-1393 yillaridagi tarixi va “Zayli zafarnomai
Shomiy” asari o’rin olgan. “Majmua’ayi Hofizi Abro’” dan ayrim parchalar matni
Xonboba Bayoniy (1938) , Feliks Tauer va J.M. Maytra (1934) tomonidan nashr
etilgan. Hofizu Abro’ning ikkinchi asari
“Zubdat ut-tavorixi Boysung’uriy” (“Boysung’ur Mirzoning saralangan tarixi”)
nomi bilan mashhur va umumiy tarix tarzida yozilgan asardir. Unda Olamning
“yaratilishi” dan to 1426-yilgacha bo’lib o’tgan voqealar qayd qilib o’tiladi.
Asarning to’rtinchi qismida Amir Temur tarixi Shomiyning “Zafarnoma” si
asosida qisqa tarzda va Shohrux Mirzo tarixi (1430-yilga qadar) batafsil bayon
etiladi. “Zubdat ut-tavorixi Boysung’uriy” ning nusxalari kam, ular
Angliya,Fransiya, Turkiya, Eron, Afg’oniston va Rossiya kutubxonalarida
saqlanmoqda. Hofizu Abro’ asarida Amir Temur haqida bayon etilgan ayrim
ma’lumotlar tadqiqotchilar e’tiborini tortdi. Masalan, Hofizu Abro’ning guvohlik
berishicha, Amir Temur din va shariatni mustahkamlash borasida sidqidildan
g’amxo’rlik qilgan. Amir Temur zamonida Samarqand yaqinidagi Angor tumanida
va Murg’ob daryosi havzasining yuqori qismida ariq va zovurlar qazilganligi
haqidagi ma’lumotlar ham shu asarda bayon etilgan.
Hofizu Abro’ o’z risolasi mazmuniga Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”
sidan matnlarni qo’shib, shu tariqa ularni avlodlar uchun saqlab qoldi.
Movaraunnahr va Xurosonning 1404-1409-yillardagi siyosiy tarini o’rganishda
Xoja Tojiddin as-Salmoniyning “Tarixnoma” kitobi katta ahamiyat kasb etadi.
Asar “Zayli Zafarnoma” (“Zafarnoma” ga qo’Shimoliycha) nomi bilan ham
ma’lum. Asar muallifi haqida juda kam ma’lumotga egamiz. Faqat uning asli
Isfaxondan ekanligi, mohir hattot va devoni insho (yozishmalar devoni) ning
ko’zga ko’ringan xodimi sifatida ma’lumligi, muzafarriylar davrida 1397-yili
Sherozdan Samarqandga kelganligi, 1409-uni Shohrux Xurosonga olib ketganligi
va uning topshirig’i bilan mazkur asarni yozishga kirishganligi ma’lum, xolos.
Lekin u kitobni yozib tamomlay olmadi. Saroyda Faxriddinga qarshi fitnada
ishtirok etgani uchun qamoqqa olindi. Xoja Tojiddin as-Salmoniy Amir Temurning
so’ngni kunlari va Shoxrux tarixini yozishni mo’ljallagan edi. Faqat 5-6 yillik
11

tarixini yozib ulgardi,xolos. Xullas, “Tarixnoma” da 1404-yilning kuzida
Konigilda bo’lgan tantana va to’yu tomoshalar, Amir Temurning Xitoyga
yurishining boshlanishi, uning vafoti, Xalil Sultonning Markaziy hokimiyatini
tortib olishi (1405-yil mart oyining o’rtalarida ) va 1409-yil mart oyi oxirlarida
uning Xudoydod boshliq bir guruh amirlar tarifidan asir olinishi tarixidan so’z
yuritiladi. “Tarixnoma” ning uchta nusxasi bizning
davrimizgacha yetib kelgan. Ulardan biri qusurli va Angliyaning Britaniya
muzeyida (tartib raqami OR 159), qolgan ikkitasi Turkiyada Sulaymon Fotih
(tartib raqami 4305) va Lola Iola Ismoil afandi kutubxonasida (tartib raqami 304)
saqlanmoqda. So’ngi nusxa to’laroq bo’lib, foydalanishga qulay. Asarni nemis
tiliga Gans Robert Remer va rus tiliga Z.M. Buniyotov tarjima qilgan. Amir Temur
tarixi Eronlik tarixchi olim Mo’ ‘iniddin Natanziyning sharqshunoslar orasida
“Muntaxab ut-tavirixi Mo’ ‘iniy ” (“ Mo’ ‘iniyning saylanma tarixi”) nomi bilan
mashhur bo’lgan asarida ham qisqa tarzda bayon etilgan. Asar 1413-yili Sherozda
Temuriy Iskandar Mirzo saroyida yozilgan. “Muntaxab ut-tavorixi Muiniy” ning
ikkita taxriri mavjud: biri yuqorida nimi zikr etilgan Iskandar Mirzoga
bag’ishlangan, ikkinchisi Shohruxga taqdim etilgan nusxa, Iskandar Mirzo
Shohrux tomonidan tor-mor qilinganidan keyin (1414-yil 20-iyul) tahrirdan
chiqarilgan. Unda Iskandar Mirzo haqidagi hikoyatlar bir muncha qisqartirilgan,
uning sha’niga aytilgan hamdu sanolar olib tashlagan. Asarda eng
qadimgi davrlardan to Amir Temur vafotigacha (1405-yil 18-fevral ) bir qator
o’lkalarda yuz bergan muhim tarixiy voqealar qiqacha bayon qilingan. Ko’p
hollarda muallif har bir sulola vakillariga alohida bob bag’ishlagan. Asarning
so’ngi qismlari Markaziy Osiyo tarixini o’rganishda muhim ahamiyatga ega.
Asarda Amir Temur yashagan hukmronlik qilgan davrda yuz bergan tarixiy
voqealar bir muncha mufassal bayon qilingan. Ushbu davr tarixini muallif asosan
o’zi to’plagan materiallarasosida yozgan. Amir Temur zamonidagi voqea-hodisalar
Natanziyga yaxshi ma’lum bo’lgan, shuningdek u saroy solnomalaridan
foydalanish mashhur, tarixiy voqealarning hali hayot bo’lgan ishtirokchilaridan
o’ziga kerakli ma’lumotlarni so’rab-surishtirib bilib olish imkoniyatiga ega
12

bo’lgan. Ba’zi o’rinlarda muallif shohidlardan eshitib yozganiga ishora qiladi.
“Muntaxab ut-tavorix” dagi ayrim xronolik chalkashliklar, nazarimizda, Natanziy
og’zaki ma’lumotlardan ko’p foydalangani natijasidir. Asarda Amir Temurning
vatanparvar lashkarboshi va tadbirkor davlat arbobi sifatida kamol topib borishi
yorqin aks ettirilgan.
Muallif mamlakatdagi tarqoqlikni tugatishda va mo’gul xonlarining
Movoraunnahrga bosqinchilik tajovuzlariga chek qo’yishda Amir Temurning
harbiy va siyosiy faoliyatig’oyat katta ro’l o’ynayotganini ta’kidlaydi. Amir Temur
hukmronligi davri tarixi ko’tarinki uslubda bayon etiladi. O’tga bir yarim asr
davomida tanazuldan boshi chiqmagan Turonda ulkan ulkan o’zgarishlar yuz bera
boshlaydi: “Andak fursatda Samarqand shu qadar go’zal va obod bo’ldiki, Oliy
jannatga ta’na qilib, yer yuzining behishtiga aylandi. Shaharning tevarak atrofida
ham ko’rkam bog’lar va dilkash imoratlar bunyot ettirdi. Rubimuskunnning
hamma joylaridan bu muborak shaharga otlanib, hazrat Amir Sohibqironning
adolatli va marhamatli soyasidan panoh topishdi 1
.
Hazrat barcha yo’llarda yomlar (maxsus bekatlar ) barpo etishni
buyurdi va xalq o’tib kechadigan joylarni xarobalarni tuzatib obod qildirdi. Oily
rabitlar va xonaqoxlar qurdirib, faqiru miskinlar uchun hayriya tarzida ularning
eshiklarini ochib qo’ydi. Chunonchi Amir Sohibqiron ko’p muddatgacha
zaminning bepoyon gilamida yashovchi haloyiqning shodu xurramligiga bois
bo’lib, ulkan bir davlatni idora etdi ”. “Muntaxab ut-tavorix ” da Amir Temurning
shaxsiy xislatlari qaysi ilmlarga qiziqqani haqida ham muhim ma’lumotlar bor.
“Amir Sohibqiron ilmu hikmat ahli va fan arboblari bilan do’stlashgan edi. Tarix
kitoblarini eshitish orqali ummatlar nasibi va sharhi hollarini turk, arab va ajam
podsholarining turgan turgan joylari va qilgan ishlari va bu ilmning boshqa
tarmoqlarini chuqur egallagan edi. Tib va nujum ilmlarining mashhur masalarida
ham yetarli ma’lumotga ega edi. Tib va nujum ilmlarining mashhur
masalalarida ham yetarli ma’lumoyga ega edi. O’zining aksar vaqtini sayyidlar,
1
Amir Temur – buyuk sarkarda va davlat arbobi., respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari., Buxoro.,
2022. 7 – aprel., B-29
13

olimlar va mashoyihlar bilan suhbatlashishga sarf qilar edi” 1
. “Muntaxab ut-tavorix
” ning manba sifatida qimmatli jihatlaridan yana biri shuki, Amir Temurning
harbiy dahosi va lashkarining jangovorligi haqida boshqa manbalarda
uchramaydigan ba’zi muhim ma’lumotlar bayon qilingan. Natanziy keltirgan
turkey tildagi o’sha davrga oid bir qancha harbiy atamalarh hatto Nizomiddin
Shomiy va Sharofuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” larida ham uchramaydi. Bu hol
Natanziy asarining originalligi, muharrir o’z davriga oid harbiy atamalrni
sinchiklab o’rganganligini tasdiqlaydi hamda, ehtimol, u Amir Temur lashkarida
jang qilgan bazi yirik sarkardalardan ham o’z asari uchunmuhim ma’lumotlarni
so’rab olganini taxmin etishga asos beradi. “Muntaxab ut-
tavorixi Muiniy ” ning nusxalari Buyuk Britaniya, Fransiya, Rossiya va Eron
kutubxonalarida saqlanadi. Uning baz’zi nusxalarining ruscha tarjimasi “Oltin
O’rda tarixiga oid materiallar” to’plamida nashr etilgan. Asarning to’la farnsuscha
tarjimasini Jak Oben nqilgan. Hofizi Abro’ va Mo’ ‘iniddin Natanziydan keyin
Kamoliddin Abdurazzoq ibn Mavlon Jamoliddin Ishoq as-Samarqandiyningnomi
alohida ajralib turadi. U 1413-yilda shohruxsaroyiga yaqin bo’lganimom oilasida
tug’ilgan. Abdurazzoq Samarqandiy, avvalgi sahifalarda takidlanganidek,
Shohruxning diplomatiya sohasidagi topshiriqlarini bajargan. Shohrux vafotidan
keyin boshqa temuriyzodalar huzurida xizmat qilgan,1463-yildan boshlab hirot
madrasalaridan birida shayz bo’lgan va shu yerda taxminan 1483-yilda vafot etgan.
G’oyat mashhur bo’lgan “Matlaai sa’dayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli
yulduzning chiqish va ikki dengizning qo’shilish joyi”) asari Abdurazzoq
Samarqandiy qalamiga mansubdir. Bu asar XIV- XV asega iod voqealarni o’z
ichiga oladi. Muallif qo’lyozmani 1470-yilda yozib tugatdi, keyinchalik unga
ba’zi o’zgarish va qo’Shimoliychalar kiritdi. 2
Yuqorida tilga olganimizdek, Hofizi Abro’ning “Zubdat at-tavorix” asari
Abdurazzoq Samarqandiy uchun asosiy manba bo’ldi. Tadqiqodchilar Abdurazzoq
Samarqandiyni Nizomiddin Shamiy va Sharofuddin Ali Yazdiy qalamiga mansub
1
Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” 1-kitob B-13
2
Ш.Каримов, Р.Шамсутдинов, “Соҳибқирон Амир Темур ва унинг салтанати”, 1995. Андижон Б-
15
14

$“ Zafarnoma” lardan va boshqa ba’zi mualiflarning asarlaridan ham bahramand bo’lganligi, ammo uning asarida mazkur asarlarda uchramaydigan bir qancha tavsilotlar ham borlini ta’kidlaydilar shu jihatdan Abdurazzoq Samarqandiy asari Amir Temur va uning davri tarixini o’rganishga oid muhim manbalardan hisoblanadi. Sahrofuddin Ali Yazdiyning “Zafarnomasi” bilan Abdurazzoq Samarqandiyning bu kitobida Amir Temur va Temuriyzodalar tarixi batafsil bayon qilingan, mazkur kitob Sharq va G’arbda ko’p martalab mnashr etilishining sababi ham shunda. Amir Temur zamondoshi—mashhur arab tarixchisi Abduraxmon Abu Zayd ibn Xaldunning (1332-1406) fikrlari diqqatga sazovor. Uning ko’p jildli asoisy tarixiy-ijtimoiy asari “Kitob al-ibor” (“Nasihatomuz misollar kitobi”) jamiyat taraqqiyoti to’g’risidagi ta’limotga hamda musulmon Sharqkari xalqlari va Mag’rib xalqlari tarixini o’rganishga qo’shilgan katta hissa deb tan olingan. Ibn Xaldum Damashq shahrining Amir Temurga topshirilishi shartlari haqida muzokara olib borgan Damashq delegatsiyasi tarkibiga kirgan edi. Shu tariqa Ibn Xaldum Amir Temur bilan shaxsan suhbatlashishga musharraf bo’lgan. Ibn Xaldumning Amir Temur tashqi siyosiy faoliyatiga qanday munosabatda bo’lishidan va unga qanday nazar bilan qarashidan qat’iy nazar, u Amir Temurning betakror va yorqin shaxsiga xolis baho bermasdan iloji yo’q edi. Xaldum Amir Temurning harbiy tarix sohasidagi teran bilimidan hayratga tushdi. Ibn Xaldum o’sha paytda Amir Temur sehrgarlik va jodugarlik kuchiga ham ega degan tasavvurlarni qat’iyan rad qildi, uning nmunozara va bahslarini yaxshi ko’radigan o’tkir zakovatli va teran zehnli inson ekanligini ta’kidladi. Ibn Xaldumning dalolat berishicha Amir Temur undan “o’zingizning Mag’rib mamlakatingizni, uning manzu\illari va shaharlarini batafsilroq bayon etib beringiz” deb iltimos qilgan. Amir Temur o’z suhbatdoshining at-Tabariy (X asr boshlarida yashagan tarixchi) qarashlarini shaxsan qanday baholashini so’radi. Mana shularning hammasi Amir Temurning keng bilimli va sinchkov donishmand sifatidagi qiyofasini qimmatli jihatlar bilan to’ldiradi. Amir Temur zamondoshlaridan biri IBN Arabshoh (Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh ibn Ibrohim (1389-1450) asari 15$