Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi” asari tarixiy manba sifatida. - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	69.8KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish

Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi ” asari tarixiy
manba sifatida.
Mundarija:
Kirish: .............................................................................................................................................. 2
I.Bob.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari . . 4
1.1.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari
haqida ............................................................................................................................................... 4
1.2.Jaloliddin Manguberdi jasorati ................................................................................................ 11
II.Bob.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlati ...................................................... 17
2.1.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar davlati bilan elchilik
aloqalari ......................................................................................................................................... 17
2.2.Maqsud Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” dramasida vatanga muhabbat
tuyg’ularining ifodalanishi ............................................................................................................. 22
2.3Jaloliddin manguberdining mo‘g‘ullarga qarshi kurashi .......................................................... 28
Xulosa: ........................................................................................................................................... 34
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 35
1

Kirish:
Mavzuning dolzarbligi: XIII asr boshlarida Xorazmshohlar davlati va
Chingizxon davlatining chegaralari bir-biriga tutashib ketishi natijasida bu
davlatlar o‘rtasidagi yaxshi aloqalar asta-sekin salbiy tomonga yura boshladi.
Aloqalarning tobora yomonlashuvi ikki davlat o‘rtasidagi to‘qnashuvni
muqarrar qilib qo‘ydi. Natijada Chingizxon bosqini arafasida Xorazmshohlar
davlati yakdil mudofaa taktikasini ishlab chiqa olmaydi. Mo‘g‘ullar bosqini
tobora kuchayayotgan bir davrda siyosiy kurash maydoniga Alouddin
Muhammadning o‘g‘li- Jaloliddin Manguberdi kirib keldi.
Chingizxon Xorazmshohlar saltanatini qo‘lga kiritish uchun ko‘plab
xiylalarni ishga solmoqda edi. Ana shunday xiylalardan biri- O‘tror hokimi
Inolchiqning Chingizxon yuborgan karvonni qirib tashlashi bo‘ladi. Bu
aslida Chingizxonning xiylasi bo‘lib, u shu bahonada Xorazmshohlar ustiga
yurishni boshlab yuboradi. Urush oldidan Alouddin Muhammad harbiy
kengash chaqiradi va unda bir qator takliflar o‘rtaga tashlanadi: barcha
harbiy kuchni (600 ming kishi atrofida) bir yerga to‘plab, harbiy yurishda
toliqib turgan dushmanga Sirdaryo bo‘yida hujum qilish; G‘aznaga va xatto
Hindiston tomon chekinib o‘sha yerda jang olib borish (Jaloliddin rejasi) [1,
B. 3]. Lekin Alouddin Muhammad bunga rozi bo‘lmaydi va natijada Buxoro,
Samarqand, Urganch, Termiz kabi yirik hududlar qo‘ldan ketadi. Undan
keyin1220-yil Buxoro, Samarqand, 1221-yili Urganch, Termiz qo‘ldan
ketadi. Bu orada Alouddin Muhammad plevrit kasalligidan vafot etadi[2, B.
534]. Jaloliddin taxt vorisi bo‘lishiga qaramay, buvasi Turkon Xotun
Qutbiddin O‘zloqshohni valiahd etib tayinlaydi. Shundan so‘ng, Jaloliddin
va mo‘g‘ullar o‘rtasida haqiqiy kurash boshlanadi.
Jaloliddin Niso yaqinida o‘zining 300ta askari bilan mo‘g‘ullarning 700
kishilik otryadini mag‘lubiyatga uchratadi. Bu g‘alaba mo‘g‘ullarning
2

“afsonaviy qudrati” haqidagi mish-mishlarga chek qo‘yadi. Bu orada
Jaloliddinning ukalari: O‘zloqshoh,
Oqshoh va Rukniddin G‘ursanjiylar mo‘g‘ullar tomonidan turli
davrlarda o‘ldiriladi. Yana bir ukasi G‘iyosiddin Kirmon hukmdori bo‘lib,
Jaloliddinga Erondagi kurashlarida ancha yordam beradi. Jaloliddin esa
Nishopurga kelib, mo‘g‘ullarga qarshi qo‘shin to‘plashga intiladi. Lekin
mahalliy noiblar uni qo‘llashmaydi va bu yerda turish xavfli bo‘lgani uchun
Jaloliddin G‘aznaga yo‘l oladi. Jaloliddin G‘aznaga yetmasdan avval Hirot
hokimi va qaynotasi bo‘lmish Amin Malik bilan birlashadi va Qandahor
qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ullar ustiga yurish qiladi. Bu jangda
Jaloliddin harbiy ilm tarixida ilk bor “piyoda yoyandozlar”ni mo‘g‘ullarning
otliq askarlariga qarshi qo‘yadi. Uch kunlik jangdan so‘ng mo‘g‘ullar
mag‘lub etiladi va Jaloliddin G‘aznaga ketadi.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Shihobiddin Muhammad an-
Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari haqida ma’lumot
berish
Kurs ishining vazifasi : Jaloliddin Manguberdi haqidagi asarlar haqida
Kurs ishining ob'ekti : O’quvchilarga Jaloliddin Manguberdi jasoratini
yoritish
Kurs ishining predmeti : Jaloliddin manguberdi davrida
Xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar davlati bilan elchilik aloqalari
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton
Jaloliddin Manguberdi" asari
1.1.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton
Jaloliddin Manguberdi" asari haqida
А n а shul а r о r а sid а ish о nchli, а s о siy t а ri х iy m а nb а l а rd а n biri
Shih о biddin М uh а mm а d N а s а viyning “Sult о n J а l о liddin Ма ngub е rdi
h а yotining t а fsil о ti” а s а ridir. Shih о biddin М uh а mm а d а n-N а s а viy
Х ur о s о nning N а s а sh а hri yaqinid а tug‘ilg а n. Shu vil о yatd а gi Х ur а ndiz
q а l’ а sining v о liysi bo‘lg а n. U turkiy, f о rsiy, а r а biy till а rni muk а mm а l bilg а n.
N а s а sh а hri v а vil о yati хо r а zmsh о hl а r qo‘l о stid а gi mulkl а rd а n biri bo‘lg а n.
А s а rni а n-N а s а viy 1241-yild а J а l о liddin o‘limid а n 10 yil k е yin yozishg а
kirishg а n v а 1249-yil v а f о tid а n s а l о ldin tug а t а di. А s а rg а 1218-yild а n 1231-
yilg а ch а Хо r а zm, Мо v а r о unn а hr, Х ur о s о n, Hindist о n, Er о n, Ir о q,
О z а rb а yj о n, Gruziya k а bi d а vl а tl а rd а , J а l о liddin qo‘l о stid а to‘pl а ng а n
s а lt а n а td а bo‘lib o‘tg а n v о q еа l а r, хо r а zmsh о h А l о vuddin М uh а mm а d v а
J а l о liddin Ма ngub е rdi f ао liyatl а ri, Chingiz хо n b о sqini d а hsh а tl а ri h а qq о niy
t а rzd а hik о ya qilin а di. Und а gi v о q еа – h о dis а l а r, ul а rning ishtir о kchil а ri
h а qid а gi m а ’lum о tl а rning h а qq о niyligig а shubh а qilm а s а h а m bo‘l а di.
Chunki а s а r mu а llifi а n-N а s а viy J а l о liddinning munshiysi, sh ах siy k о tibi
bo‘lg а n, u bil а n birg а ko‘p m а s а l а l а rni h а l qilishd а ishtir о k etg а n. O‘zi
ko‘rm а g а n, bilm а g а n v о q еа l а rni es а uni ko‘rg а n-bilg а n ish о nchli
о d а ml а rning hik о yal а ri о rq а li k е ltir а di. Ushbu а s а rning yan а bir qimm а tli
t о m о ni shund а ki, а g а r o‘sh а d а vrd а хо r а zmsh о hl а r v а mo‘g‘ull а r o‘rt а sid а gi
kur а sh v о q еа l а rini ko‘pchilik t а ri х chil а r mo‘g‘ull а r t о m о nid а turib yoritg а n
bo‘ls а l а r, bu а s а rd а t а ri х g а хо r а zmsh о hl а r t о m о nid а n turib nig о h t а shl а n а di.
А niqr о q qilib а yt а dig а n bo‘ls а k, o‘sh а d а vrning b о shq а t а ri х chil а ri ko‘r а
4

о lm а g а n t е r а n h а qiq а tni а n-N а s а viy ya х shi bilg а n v а а s а rid а ko‘rs а tib b е r а
о lg а n. Ма s а l а n, Хо r а zmsh о hl а r d а vl а ti ichki h а yoti, Т urk о n хо tunning
m а ml а k а t h а yotid а tutg а n o‘rni, s а dt а n а tning ichd а n y е miril а b о shl а shi,
qipch о ql а rning А l о vuddin М uh а mm а dg а nisb а t а n s о tqinligi, B а g‘d о d
ха lif а sining хо r а zmsh о hl а rg а nisb а t а n s а lbiy mun о s а b а ti, J а l о liddinning
Gruziyag а yurishi s а b а bl а ri, uning а yyubiy, ism о iliy sult о nl а r bil а n o‘z а r о
а l о q а si, ul а rning sult о ng а х iyon а tk о rligi k а bi m а s а l а l а r b о rki, N а s а viy ul а rni
yangich а а s о sd а yorit а di. Shuning uchun h а m o‘sh а d а vrd а v а und а n s а l
k е yin yash а d o‘tg а n t а ri х chil а rd а n а ks а riyati, juml а d а n, А l- Ма qdisiy, А bul
Fid о , Ibn Ха ldun, а l-Fuv а tiy, а l- А yniy, а l- Ха zr а jiy, ibn-Sh а dd о d, а z-
Z а h а biy, а s-S а f а diy to‘pl а ml а rid а а n-N а s а viyning bu а s а rig а J а l о liddin
Ма ngub е rdi h а yotini а ks ettiruvchi birl а mchi, ish о nchli m а nb а d е b b а h о
b е rg а nl а r h а md а und а n iqtib о sl а r о lg а nl а r.Shih о biddin М uh а mm а d а n-
N а s а viyning “Sult о n J а l о liddin Ма ngub е rdi h а yoti t а fsil о tl а ri” (“Siyr а t а s-
sult о n J а l о l а d-din Ме ngburniy”) а s а ri а r а b tilid а yozilg а n. А s а rning ikkit а
to‘liq bo‘lm а g а n qo‘lyozm а si bugungi kung а ch а y е tib k е lg а n. 1
Ul а rning biri – 1260-yild а yozilg а n qo‘lyozm а si P а rij М illiy
kutub хо n а sid а , ikkinchisi Brit а niya muz е yid а s а ql а n а di. Bu а s а r h а qid а
g‘ а rb t а ri х ig а ilk m а ’lum о tni XIX а sr o‘rt а l а rid а К . D’ О ss о n о lib kir а di.
Uning 1852-yild а А mst е rd а md а n а shr etilg а n “ М o‘g‘ull а rning
Chingiz хо nd а n А mir Те murg а ch а bo‘lg а n t а ri х i” d е b n о ml а ng а n а s а rid а bu
h а qd а muf а ss а l m а ’lum о t b е rilg а n. Ке yinch а lik sh а rqshun о s о lim О kt а v
Ud а s “Siyr а t”ni fr а n ц uz tilig а t а rjim а qil а di v а n а shr ettir а di. Bu а s а rning
j а h о n t а ri х id а gi o‘rni h а qid а bir q а nch а m а q о l а l а r yoz а di. Shund а n k е yin
g‘ а rb t а ri х id а J а l о liddin to‘g‘risid а А . М yull е r, J.B о yl, В . Fish е l, В . А ll е n,
Х . Хо rst, К l. Ка l е n, G.G о ttsh а lk, B.Shpul е r k а bi о liml а rning ilmiy
1
Амирқулович, Ҳ. У. (2021). тарих дарсларини самарадорлигини оширишда миниатюралардан
фойдаланишнинг йўллари. Scientific progress .
5

t а dqiq о tl а ri p а yd о bo‘l а di. Ul а r N а s а viy а s а ri bil а n birg а likd а J а l о liddin
Ма ngub е rdining t а ri х d а gi tutg а n o‘rnig а h а m mun о sib b а h о
b е r а dil а r. О .Ud а s t а rijm а si а s о sid а N а s а viy а s а rini 1914-1916-yill а rd а
Yu.Ziyo v а А . Та vhid turk tilig а t а rjim а qilib, n а shr qildir а dil а r. 1934-yild а
bu а s а r N а jib А sim t а rjim а sid а yan а bir b о r turk tilid а n а shr qilin а di. Bund а
а vv а lgi t а rjim а d а yo‘l qo‘yilg а n k а mchilikl а r to‘ldiril а di v а а s а r
muk а mm а l а shtiril а di. Ке yinch а lik О .Ud а s t а rjim а sid а gi а s а r Ко hir а d а n а shr
etil а di. 1945-yild а bu а s а r М uh а mm а d А li N а si х t о m о nid а n f о rs tilig а
o‘giril а di. 1953-yild а H о fiz А hm а d H а mdiy uni О .Ud а s t а rjim а si а s о sid а
а r а b tilig а t а rjim а qilib, n а shr qildir а di. Ке yinch а lik N а s а viy а s а ri b о shq а
till а rg а h а m t а rjim а qilinib, ko‘pl а b ilmiy t а dqiq о tl а r p а yd о bo‘ldi. “Siyr а t”
rus tilig а 1850-yild а n – 1900-yilg а ch а qisq а rtirilg а n h о ld а bir n е ch а b о r
t а rjim а qiling а n. Uning rus t а ri х id а o‘rg а nilishid а P е t е rburg univ е rsit е tining
pr о f е ss о ri, sh а y х М uh а mm а d Та nt а viyning х izm а tl а ri k а tt а dir. А vv а l о ,
sh а y х Та nt а viy P а rij М illiy kutub хо n а sid а gi N а s а viy а s а ri qo‘lyozm а sini
q а yt а d а n ko‘chirib о l а di. Uning yo‘q о lg а n s а hif а l а ri, o‘chib k е tg а n
j о yl а rid а gi so‘zl а rni а s а r ruhid а n k е lib chiqq а n h о ld а to‘ldir а di. Shu t а riq а
а n-N а s а viy а s а rining sh а y х Та nt а viy t а yyorl а g а n nus ха si О .Ud а s n а shr
ettirg а n nus ха sid а n ko‘r а to‘l а r о q v а muk а mm а lr о q chiq а di. Ushbu а s а r
ustid а gi ishni k е yinch а lik о z а rb а yj о nlik t а ri х chi, sh а rqshun о s о lim Ziyo
Bunyod о v d а v о m ettir а di. U а n-N а s а viy а s а rining а r а b, fr а nsuz, f о rs
till а rid а gi v а sh а y х Та nt а viyning nus ха l а ri а s о siyd а t а nqidiy m а tnini
t а yyorl а di. А mm о bu ish ХХ а srning 60-yill а rid а n b е ri n а shr qilinm а sd а n
q о lib k е tm о qd а . А yni p а ytd а , о lim а s а rning to‘liq nus ха sini, t а nqidiy m а tn
а s о sid а rus tilig а t а rjim а qilib, 1973-yild а B о kud а n а shr ettirg а n. А fsuski, а n-
N а s а viyning J а l о liddin Ма ngub е rdi h а qid а gi eng ish о nchli m а nb а bo‘lg а n bu
а s а ri h а m, uni t а dqiq qilish а s о sid а хо rijlik q а dimshun о sl а r t о m о nid а n
6

yar а tilg а n b о shq а o‘nl а b а s а rl а r, m а q о l а l а r h а m o‘zb е k tilig а t а rjim а
qilinm а g а n. 2
Anushteginlar sulolasi vakillari, sobitqadamlik bilan, uzoqni o’ylab
qilingan diplomatik ustomonlik, mavjud siyosiy shart-sharoitdan kelib
chiqqan holda amalga oshirilgan oqilona faoliyat olib borganlari natijasida
ulkan imperiyani yarata olganlar.Bunda ular, Saljuqiylar sulolasining zaif
tomonlaridan ustalik bilan foydalandilar, Qoraxitoylar, Qoraxoniylar,
G’uriylar, Abbosiy xalifalar bilan goh nozik diplomatik usul, goh kuch
ishlatish oqibatida buyuk saltanatga asos soldilar.Sulola asoschisi
Anushtegin, o’g’uzlarning bekduli urug’idan bo’lib, saljuqiy hukmdor Sulton
Malikshoh (1072-1092 y.y) saroyida tashtdorlik lavozimidan 1077 yili
Xorazm shihnasi (boshqaruvchisi) lavozimiga tayinlanadi. Anushtegin
(1077¬1097 y.y) o’z faoliyati davomida Saljuqiylarning ishonchiga sazovar
bo’ldi. Bu ishonch tufayli, uning avlodlari Xorazmda hukmronlik qilishni
qonuniy meros sifatida qabul qilib oldilar. Anushteginlar ma’lum bir
davrgacha vaziyat taqozosi bilan saljuqiylarga xizmatda sadoqat ko’rsatdilar.
CHunki XI asr boshlaridan XII asr o’rtalariga qadar butun SHarqda,
musulmon dunyosida saljuqiylardan qudratli bironta sulola va davlat bo’lgan
emas. Hatto xalifalik poytaxti Bag’dod ham, ular tasarrufida bo’lib, xalifa
dunyoviy hokimiyatdan chetlashtirildi, amalda esa faqat diniy
hokimiyatnigina ifodalardi xolos. Saljuqiylar G’arbda O’rta yer dengizi va
Yevropagacha cho’zilgan hududlarni egallab shon-shavkatda buyuklik
darajasiga ko’tarilgan edilar. Xorazmshohlar-Anushteginlar sulolasi
asoschilarining tarixiy xizmati shunda ediki, ular rasman saljuqiylarga qaram
bo’lgan holda, amalda bo’lajak mustaqil Xorazm davlatining poydevorini
yaratishga muvaffaq bo’ldilar.Sulola asoschisi Anushtegindan keyin
2
Ҳайдаров С . (2021). Ўбекистон тарихини ўқитишда миллий миниатюрадан фойдаланиш ( Бобурнома
мисолида ). Academic Research in Educational Sciences. 2 (7). 760-764.
7

hokimiyat tepasiga kelgan Qutbiddin Muhammad (1097-1127) mavjud
vaziyatdan ustalik bilan foydalanib, hatto saljuqiylarning eng buyuk
mavqeini xalqaro miqyosda va shuningdek, ichki tomonidan ham
mustahkamlashga xizmat kildi. Saljuqiy hukmdorlarining ishonchiga sazovor
bo’lgan Qutbiddin Muhammad Xorazmshoh amalda mustaqil Xorazm
davlatiga asos soldi. Uning saljuqiylarga qaramligi nomigagina, ya’ni har yili
muayyan o’lpon to’lab turish tar9zida bo’lgan.Mazkur hukmdor to’g’risida
«Tarixiy yodgorliklarda Xorazmshohning unvoni «Podsho qutb ad-Dunyo va
ad-Din Abu al-Fath Mu’an Amir al-mo’’minm» («Dunyo va din qutbi,
g’alabalar otasi, mo’minlar amiri - xalifaning yordamchisi») so’zlari ham
Xorazmshohning obro’i baland ekanidan shohidlik beradi», - deb yozgan
Ziyo Bunyodov.«Qutbiddin Marvda ta’lim olib, yaxshi ma’rifat olgan, adab
va din ilmlarini o’rgangan edi... U har tomonlama iste’dodli odam edi,
olimlar va din arboblari uni yaxshi ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat
qilardi... Fuqarolariga adolatli, ular ham uni yaxshi ko’rib, uning nomini aziz
tutar edilar».Qutbiddin Muhammad boshlagan xayrli ishlarni, uning o’g’li
Al-Malik Abu Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz davom ettirdi.
Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 y.y) hukmronlik davrini, asosan, ikki
bosqichga bo’lish mumkin:1127—1138—yillar1138—1156 yillarAgar
Xorazmshoh Otsiz hukmronligining birinchi davrida (1127-1138 y.y) Sulton
Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan bo’lsa, hukmronligining ikkinchi
davrida (1138¬1156 y.y) mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi. Xorazmshoh
Otsiz har bir qulay vaziyatdan foydalanib, birinchi marta xorazmshohlar
davlatining hududlarini kengaytirish siyosatini boshlab berdi. Xorazmshoh,
Sulton Sanjar farmonini buzib, saljuqiylarga tobelikda bo’lgan ko’pgina
yerlarni bosib oldi.Sulton Sanjar ham Xorazmshoh Otsizning qudratini tan
olishga majbur bo’ldi. Natijada siyosat maydonida kuchli davlat -
Xorazmshohlar davlati paydo bo’ldi va mustahkamlandi. Strategik siyosiy
8

maqsadlarni ko’zlagan Xorazmshoh Otsiz qo’shni davlatlar bilan samarali
diplomatik munosabatlarni o’rnatishga intildi. V.V. Bartol'd uning qo’shni
davlat hukmdorlariga yozgan maktublarini «SHarqona diplomatiya
namunasi» deb baholagan. Bunday harakatlarning natijasida kuchli, amalda
mustaqil davlatga asos solgan.Bu albatta, Xorazmshoh Jaloliddin Otsizning
o’z davridagi siyosiy vaziyatni chuqur anglagan mohir diplomat siyosiy
arbob bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazmshoh Otsiz ham barcha
xorazmshohlar kabi yuksak madaniyatli hukmdor edi. «Alouddin Otsiz
otasiga o’xshab, Marvda yaxshi ma’lumot oldi. Otsiz musulmonlar
podshohiga xos islom diniga va ilohiyot olimlariga homiylik qilishdan
tashqari, turli fanlar va san’at ahlini qadrlar, o’zi ham forscha qasida va
ruboiylar yozar, juda ko’p buyuk shoirlarning bayotlarini yoddan bilardi. U
Xorazm aholisiga g’amxo’r, adolatli podshohlik qildi. Fuqarolar Xorazmshoh
Otsizni yaxshi ko’rar, uning zamonida xalq xavf-xatardan mutlaqo holi,
tinchlik va osoyishtalikda, adolatda yashadi».Jaloliddin Otsiz vafot etgach,
o’g’li El-Arslon 1156 yil 22 avgust kuni taxtga chiqdi (1156-1172 y.y). U
ham o’z sulolasi an’analarini sodiqlik va sobitqadamlik bilan rivojlantirib,
mamlakat sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. El- Arslon 1167
yilga kelib Balx va Sabzavor shaharlarini, shuningdek, eng yirik shaharlardan
biri bo’lgan Nishopurni egalladi. Natijada, «Toj ud-Dunyo va ad-Din molik
ut-Turk va al-Ajam» («Ajam va turklar podshosi») nomini oldi.El-Arslon
1172 yil 17 mart kuni vafot etdi. El-Arslon o’limi oldidan kenja o’g’li
Sultonshohni valiahd qilib tayinladi. Ammo davlat va harbiy ishlarga uning
onasi Turkon Xotun qo’lida bo’lgan.Ammo Alouddin Takash, ya’ni El-
Arslonning katta o’g’li Xorazm xalqi va qo’shinlarining madadi bilan rasman
1172 yil 11 dekabrda Xorazm taxtiga o’tirdi. Oqibatda saltanatda aka-ukalar
o’rtasida toju-taxt uchun yigirma yil davom etgan o’zaro urushlar
boshlandi.Sulton Takash ukasiga kurashish bilan birgalikda, saltanatni
9

mustahkamlash va sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. Takash
davrida Dehiston qo’shib olindi. Sultonshoh ancha vaqtgacha Xurosonda
hukmdorlik qilib, taxt uchun akasiga qarshi shiddatli kurash olib bordi.
SHuni alohida qayd qilib o’tish kerakki, Sultonshoh ham ancha qobiliyatli va
ma’rifatli hukmdor edi. Ammo, hokimiyatga intilish hissi uning aqlidan ustun
keldi. Uzoq kurashlardan keyin, ya’ni 1188 yil bahoriga kelibgina
vositachilar ishtirokida aka-ukalar o’rtasida sulh tuzilib, Sultonshoh akasi
Takash hukmdorligini tan oldi. SHundan keyingina, 1189 yil 4 iyulda
Rodekon (Rodgon) shahrida Takashning sultonlik taxtiga chiqish marosimi
o’tkazildi. Ammo Sultonshoh buzg’unchilik ishlarini davom ettirib, akasiga
qarshi kurashda g’uriylardan madad so’rab bordi. Biroq, u o’z maqsadiga
erisha olmadi. Faqat 1193 yilda Sultonshohning vafoti bu ayovsiz kurashga
xotima yasadi.Endi Xorazmshoh Takash hech qanday xavotirsiz o’z davlatini
mustahkamlash va sarhadlarni kengaytirish siyosatini yanada kuchaytirish
imkoniyatiga ega bo’ldi. 1194 yili Marvni qo’shib oldi. Hatto qoraxitoylar
yurti Bolasog’ungacha bo’lgan hududlarni qo’shib olish siyosatini olib bordi.
1194 yil 4 mart kuni SHimoliy Eron hududida bo’lgan jangda saljuqiylarning
so’nggi hukmdori Tug’rul III tor-mor keltirildi va Eron hududlarida
saljuqiylar hukmronligi tugadi, Xamadon va Iroq Ajami (SHarqiy Eron
hududlari) yerlarini bo’ysundirdi. Xalifa An-Nosir (1180-1225 y.y)
qo’shinlarini bir necha marta yengib, juda katta hududlarda o’z
hukmronligini o’rnatishga muvaffaq bo’ldi.Takash 1200 yil 3 iyulda
SHahriston shahrida vafot etdi. Takash Xorazmshohlar saltanatining
(imperiyasining) asoschisi edi. SHunday ulkan saltanat hukmdori bo’lishi
bilan birgalikda u adolatni yaxshi ko’rardi. «Xorazmshoh Takash o’z
fuqarolariga nisbatan adolatli bo’lgan, odatdan tashqari qobiliyatga ega,
buyuk diplomat va lashkarboshi edi», - deb ma’lumot beriladi tarixiy
manbalarda.Sulton Takash o’z o’g’li Alouddin Muhammadga mustahkam va
10

ulkan saltanatni meros qilib qoldirdi. Sulton Alouddin Muhammad ham o’z
sulolasining ichki va tashqi siyosat bilan bog’liq an’analarini muvaffaqiyat
bilan davom ettirib, saltanat sarhadlarini yanada kengaytirdi. Sulton
Muhammad davrida (1200-1220 y.y) saltanat tarkibiga sharqda Yettisuv,
Qoshg’ar, SHimoliy Hindistongacha bo’lgan hududlar, g’arbda Iroq
(xalifalik), Kavkaz yerlarigacha, shimolda Dashti Qipchoq kengliklaridan,
janubda to Hind okeani va Fors ko’rfazigacha bo’lgan hududlar kirardi. Hatto
eng cheka Ummon (Arabiston yarim oroli) yerlarida ham Muhammad
nomiga xutba o’qilardi. 3
1.2.Jaloliddin Manguberdi jasorati
Gurganj saroyida hurmatga sazovor b о ‘lgan baobr о ‘ buvisi, qipchoq
malikasi Turkan xotunning qistovi bilan, mavjud an’analarga qaramay, taxtga
Jaloliddinning kichik ukasi О ‘zloqxon о ‘tiradi. Jaloliddin harbiy muhitda
ulg‘ayadi va jang san’atini erta о ‘zlashtiradi. G‘azna (hozirgi Afg‘oniston)
uning qaramog‘ida b о ‘lishiga qaramay, otasi fitnalardan saqlanib, о ‘g‘lini
о ‘zini oldida Gurganjda ushlab turadi. Yosh
Jaloliddin dushmanlar bilan tinimsiz janglar b о ‘lib о ‘tuvchi chegaraga
chiqishga haraqat qiladi.
Chingizxonning rejalashtirgan bosqinidan xabardor b о ‘lib, Jaloliddin
otasidan q о ‘shinini Sirdaryoga q о ‘yib, dushmanni о ‘sha yerda kutib olishini
s о ‘raydi, lekin otasi himoya devorlari va qal’asi dushmanni mamlakatga
q о ‘ymasligiga amin b о ‘ladi va q о ‘shinni t о ‘plamaslikka qaror qiladi.
M о ‘g‘ullar shaharni shiddat bilan bosib oladi. Avvaliga, 1220 yil Buxoro,
keyin Samarqand о ‘rab olinadi. Jiddiy xastalangan Muhammad Kaspiyga
qochadi. Uchta о ‘g‘lini t о ‘playdi, Jaloliddinning beliga о ‘z shamshirini osib,
3
Sulaymonov Askarali. Khaydarov Sulaymon Amirkulovich (2021). Increasing the effectiveness of teaching history
through miniature art works. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. 1 (12). 2043- 2049.
11

uni taxt vorisi etib tayinlaydi va boshqa ukalarini akasiga itoat qilishlarini
undaydi. Muhammadning о ‘limidan s о ‘ng Jaloliddin taxtga о ‘tiradi, lekin
Gurganj aslzodalari yangi hukmdorni bepisand qilib, xalq madadidan chetda
qoldirishadi.
Jaloliddin uch yuz sodiq turkman jigitlaridan iborat q о ‘shin t о ‘playdi va
Xurosonga y о ‘l oladi. Niso atrofida ular yetti yuz kishilik m о ‘g‘ul q о ‘shinini
kutib olishadi va ularni osonlikcha yengishadi. Ushbu arzimas g‘alaba
Xuroson aholisini m о ‘g‘ul istilochilariga qarshi g‘ayratlantiradi, natijada,
Chingizxon о ‘z q о ‘shinini Xorazm va Xurosonga y о ‘llaydi va Jaloliddinning
kichik ukalarini q о ‘shini bilan yuzlanib, ularni ayovsiz tor-mor etadi.
Jaloliddin vasiyat qilib qoldirilgan yeri tomon y о ‘l olarkan, Marv noibi
Xon Malik va uning qirq ming kishilik lashkari, turkman xoni Sayf id-din va
uning qirq ming kishilik lashkari bilan ittifoqdosh tutinadi. Qandahor
yaqinida birlashgan lashkarlar q о ‘shini m о ‘g‘ullarni y о ‘q qiladi va Jaloliddin
G‘aznagacha yetib boradi.
Murg‘ab yuqorisida unga Marvning sobiq noibi Xon Malik va turkman
xoni Sayf id-din q о ‘shiladi. G‘aznaga keliboq, Jaloliddin tez orada, о ‘n ming
kishilik q о ‘shin t о ‘plab, Qandahorni qamal qilgan m о ‘g‘ullarga qarshi yurib,
uni tor-mor etadi. B о ‘lingan xorazmlik lashkarlarning harbiy q о ‘mondonlari
о ‘z hukmdorining muvaffaqiyati haqida eshitib, G‘aznaga t о ‘plana boshlaydi
va tez orada, Jaloliddin boshchiligida 70 mingga yaqin askar yig‘iladi. U
bilan birga og‘asi Amin al Mulk, sarkarda Timur Malik, qarluqlar xoni Azam
Malik va afg‘onlar muallimi Muzaffar Maliklar ham keladi. Chingizxon xali
xorazmshoh kuchidan bexabar b о ‘lib, unga qarshi Shiki Xutuxu
boshchiligidagi 30-minglik q о ‘shinini j о ‘natadi.
Bahorda Jaloliddinning q о ‘shini G‘ori daryosidagi Valian qishlog‘ida
Shiki Xutuxuning yetakchi lashkariga duch keladi. M о ‘g‘ul q о ‘shini, deyarli
butunlay yakson etiladi: bor-y о ‘g‘i yuzta askar jon saqlab qoladi. S о ‘ngra,
12

Jaloliddin dara tomon y о ‘l olib, u yerda jangni kutadi. Shiki Xutuxu о ‘zining
bor q о ‘shinini shu yerga y о ‘naltiradi. Ikki q о ‘shin haybatli qoyalar orasidagi
toshloq darada uchrashadi. Joy otliq lashkar uchun noqulay b о ‘lib, ikki
tomon ham harakatdan tiyinishga majbur edi. Jaloliddin Temur Malikka
piyoda kamonchilar bilan oldinga siljishlarini buyuradi. Xorazmliklar
yovning kuchsiz tomonini sezganligiga qaramay, Shiki Xutuxu birinchi kun
о ‘zini tiyadi, keyin qoyalarga k о ‘tariladi va m о ‘g‘ullarga tepadan yoy otishni
boshlab, m о ‘g‘ul q о ‘shiniga jiddiy talofot yetkazadi. 4
Ertasiga Jaloliddinning askarlari daraga bir nazar boqib, m о ‘g‘ullar
q о ‘shini soni k о ‘payganini payqashadi. Aslida, Shiki Xutuxu zahiradagi
otlarga mato bilan о ‘ralgan poxol tulumlarni о ‘tkazib q о ‘yishni buyurgan
b о ‘ladi. Dushman tarafning chap qanotiga uyushtirilgan hujum о ‘q-nayza
d о ‘li ostida qoladi. Shunda Shiki Xutuxu dushmanga aylanasiga hujum
uyushtirishni buyuradi. Biroq, о ‘y-yoylar d о ‘li va qoyatoshli yon-atrof
m о ‘g‘ullar yutug‘iga t о ‘sqinlik qiladi. Jaloliddin о ‘z jangchilarini egarlatadi
va q о ‘shimcha hujumga kirishadi. Q о ‘qqisdan uyushtirilgan hamladan
m о ‘g‘ullar qocha boshlaydi. Xorazmshoh jangchilari chekinadi va Shiki
Xutuxu о ‘zining yarim q о ‘shinidan ayriladi. (Afg‘oniston: Aleksandr
Makedonskiy davridan Tolibonlargacha b о ‘lgan jangchilar tarixi. — M.:
nashriyot Eksmo.) K о ‘plab tadqiqotchilarning ta’kidlashicha,
Chingizxonning G‘arbga о ‘tishi davrida Parvonadagi m о ‘g‘ul
jangchilarining tor-mor etilishi ularning О ‘rta Osiyo, Eron va
Afg‘onistondagi janglari ichida yagona yirik mag‘lubiyati b о ‘lgan.
Jaloliddinga nafaqat jangchilari, balki aholisi ham odil va haqqoniy
hukmdor о ‘rnida madad k о ‘rsatgan. Parvonadagi mag‘lubiyatdan s о ‘ng
m о ‘g‘ullar Afg‘oniston hududini tark etadi. Ularga javoban, Chingizxon
xorazmshohlarga qarshi yangi jangda ishtirok etishga qaror qiladi. Ammo,
4
https://arboblar.uz/uz/people/dzhalaliddin-manguberdy
13

Jaloliddin endigina Chingizxon bilan hal qiluvchi jangga tayyorgarlik
k о ‘rayotgan vaqt uni q о ‘llab-quvvatlovchi sarkardalar orasida nizo kelib
chiqib, qipchoq, qarluq va afg‘onlar Jaloliddinni tark etishadi.
Parvonadagi m о ‘g‘ularning mag‘lubiyatidan s о ‘ng boshqa kuchlar
boshida Chingizxonning о ‘zi Jaloliddinga qarshi yurish qiladi. Uni Sind
daryosi qirg‘og‘ida 1221 yilning 9 dekabr kuni ushlaydi. Xorazmshoh
q о ‘shinini yarim oy shaklida tizib, daryoni ikki tarafdan t о ‘sib q о ‘yadi.
M о ‘g‘ullar t о ‘siqqa yopishadi va tez orada halok b о ‘lishadi. Markaziy qismi
t о ‘siqlarni yengib о ‘tishga harakat qiladi, ammo k о ‘plab askarlar nobud
b о ‘ladi. Jaloliddin о ‘zining haromini butunlay suvga ch о ‘ktirishni buyuradi,
s о ‘ngra, asir tushmaslik uchun tulpori bilan о ‘zini Sind daryosining katta
qoyasiga tashlaydi. 6 ming chavandozlik xorazmshoh Sind daryosining
boshqa qirg‘og‘idan о ‘tib, hatto, m о ‘g‘ullarni quroli bilan q о ‘rqitishga ham
ulguradi. Jangda Jaloliddinning oilasi asir olinadi va о ‘ldiralid, о ‘zi esa
Sindga ketadi. Afsonaga k о ‘ra, Chingizxon yosh sultonning jasoratiga tan
berib, о ‘zining k о ‘plab о ‘g‘illariga: “Ota о ‘g‘il mana shunday b о ‘lishi
lozim”, degan ekan. Chingizxonni ta’qib etish uchun Balo noyon va Burbon
ismli tuman begilar boshchiligidagi lashkarni yuboradi. Biroq, Multan
shahrigacha yetib borgach, m о ‘g‘ullar sulton izini y о ‘qotishadi. 5
Jud tog‘ida joylashgan Shatra ma’muriyatining mahalliy sind ranasi о ‘z
hududida Jaloliddinni qolgan askarlari bilan paydo b о ‘lganini bilib, 5 ming
kishilik piyoda askarini va ming kishilik chavandoz askarni t о ‘plab, unga
qarshi yurish qiladi. Kutilmaganda Jaloliddinning о ‘zi unga qarshi hujum
uyushtiradi. U о ‘zi shaxsan ranaga о ‘q uzib о ‘ldiradi, lashkarlari esa qisqa
jangdan s о ‘ng tarqalib ketadi. 1224 yilning boshigacha Jaloliddin
Hindistonda yashaydi, Eron va Mesopotamiyaga yurishga kirishadi. T о ‘rt yil
davomida Jaloliddin Hindistonda m о ‘g‘ullar bilan jang olib boradi.
5
http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/106
14

U turkmanlardan iborat yangi q о ‘shin t о ‘playdi va G‘arbiy Eronga -
Kavkazga y о ‘l
oladi. 1225 yil Jaloliddin janubdan shimoliy Eronga bostirib kiradi.
Jiddiy qarshiliksiz Marag‘ani egallab, sulton Tabrizga y о ‘l oladi va shaharni
zabt etadi. Otabek О ‘zbek Ganzakka qochadi, u yerdan mustahkam Alinjo
qal’asiga ketib, о ‘sha yerda vafot etadi. Qisqa vaqt ichida Jaloliddin
hukmronligini Ganj, Barda, Shamkir va Arranning boshqa shaharlari tan
oladi. 1225 yil Jaloliddin q о ‘shini Gruziya va Armanistonni qisman
egallaydi. 1225 yil 8 avgustda Sharqiy Armanistonning Dvin shahri yaqinida
gruzin-armanlar va Jaloliddin q о ‘shini о ‘rtasida tarixga Garni Jangi deb
kirgan jang b о ‘lib о ‘tadi. Unda xorazmshoh g‘alaba qozonadi. Tinchlik
sulhini tuzish va m о ‘g‘ul q о ‘shinlariga qarshi yurish taklifi bilan о ‘z
elchilarini gruzinlarga yuboradi, lekin malika Rusudandan rad javobini oladi.
1226 yil Gruziyani egallab, uning poytaxti Tbilisini vayron etadi, u yerdagi
barcha cherkovlarni buzdirib tashlaydi. Tbilisida islom dinini qabul
qilganlargina tirik qoladi. Jiloliddin sharqiy Kavkaz ortini zabt etishi
jarayonida Ildegizidlar davlati qulaydi. Shervarshohlar ham о ‘zlarini
Jaloliddinga tobeligini qabul qiladi.
1227 yil Rey yaqinida Jaloliddin m о ‘g‘ullar q о ‘shinini tor-mor etadi.
Shu yilning о ‘zida Isfaxon aholisi tomonidan yordamga chaqirilgan
xorazmshoh Isfaxon shahri yaqinida m о ‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonadi.
Jaloliddin bir varakayiga ikki jangovar harakatni tutadi: G‘arbiy Eronda
m о ‘g‘ullarga qarshi hamda Kavkaz ortida arman va gruzinlarga qarshi.
Ammo 1228 yil kilik-arman podshosi Getum I va misrlik sulton Ashraf bilan
birlashgan rum sultoni Alouddin xorazmshohga qarshi jang boshlaydi.
Xorazmshoh q о ‘shini ushbu hujumga bardosh bera olmay, mag‘lubiyatga
uchraydi.
Jaloliddin qipchoq xonlariga m о ‘g‘ul istilochilariga qarshi birlashish
15

taklifi bilan maktub y о ‘llaydi va 1220 yil Chingizxonning о ‘g‘li J о ‘ji
tomonidan q о ‘lga olingan va bir nafar farzandi bor singlisidan javob xatini
oladi. Maktabda u Jaloliddinni m о ‘g‘ullar bilan ittifoqdosh b о ‘lishga
k о ‘ndiradi va unga Amudaryo yaqinidagi yerlarni taklif qiladi. Ammo
mazkur xatga Jaloliddin javob yozmaydi.
Jaloliddin dushmanlariga qarshi dovyurak qarshiliklar k о ‘rsatadi. 1230
yil Iroqdagi Xilot qal’asi zabt etilgach, xorazmshoh Mesopotamiya va
Kichik Osiyo hukmdorlarining ittifoqi natijasidagi hujumda mag‘lubiyatga
uchraydi. Jaloliddin q о ‘shiniga yakuni zarbani Charmag‘on boshchiligidagi
m о ‘g‘ullarning Ugedey lashkari yetkazadi. Jaloliddin jangda og‘ir
jarohatlanadi, s о ‘ngra u Qurdiston tog‘lariga yashirinishga harakat qiladi u
о ‘sha yerda о ‘ldiriladi. Jaloliddin siymosi afsonaga aylanadi, unga yozuvchi
Vasiliy Yanning “Mardlik qanotlarida” ertak-qissasi va boshqa asarlar
bag‘ishlangan. 6
Jaloliddin Manguberdi “milliy qahramon” lardan biri. 1999 yili
mamlakatimizda Jaloliddin tavalludining 800 yilligi keng nishonlangan.
О ‘zbeksitonda unga atab bir nechta haykallar о ‘rnatilgan, Xorazm viloyatida
Jaloliddin Manguberdiga bag‘ishlangan memorial majmua qurilgan.
1999 yil Jaloliddinning 800-yillik yubileyiga bag‘ishlangan 25 s о ‘mlik
yubiley tangalar muomalaga kiritilgan.
6
Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’rganishda franklar davlati o’rni va ahamyati. Scientific progress , 1 (5).
Амирқулович , Ҳ . С . (2021). Ўзбекистон тарихи фанини ўқитишда тасвирий санъат асарларидан
фойдаланишнинг ўзига хослиги . Scientific progress , 1 (3).
16

II.Bob.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlati
2.1.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlatining
Saljuqiylar davlati bilan elchilik aloqalari
Mo’g’ullar istilosi bilan Xorazmshohlar davlati ulkan zarar ko’rdi.
Sulton Alouddin Muhammad mo’g’ullardan qochib qutuldi, lekin Hazar
dengizidagi Abeskun orolida olamdan o’tdi. U vafotidan oldin to’ng’ich
o’g’li Jaloliddin Manguberdini taxt vorisi etib tayinlab ketdi. Tarixmizning
jasur o‘g‘lonlaridan biri, mo‘g‘ullarga qarshi mardonavor kurashgan
sarkarda Jaloliddin Manguberdi 1198-yilda Xorazmda tug‘ilgan bo‘lib,
Alouddin Muhammadning katta o‘g‘lidir. O‘rta asr tarixchilari, jumladan
o‘zining vaziri va munshiysi bo‘lgan Shihobiddin Muhammad Nasaviy uni
Mengburni nomi bilan atashgan. Bu Jaloliddinning laqabi hisoblangan. “XVI
asrda yashagan G‘ozi Ahmad G‘afforiy “Jahonoro” asarida o‘zidan oldin
o‘tgan tarixchilar ning fikrlarini jamlab, bunday izoh beradi: “Sulton
Jaloliddin ibn Sulton Qutbiddin Muhammad burnida xoli bo‘lgan,
Mengburni nomi bilan tanilgan mashhur odam edi”. 1
Jaloliddinning
laqabining “Mengburni” holida yozilishi sultonning Hindistonda paytida
zarb qildirgan tangalarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.
G‘arb tadqiqotchisi K. d Osson “Chingizxondan Amir Temurgachaʻ
bo‘lgan mo‘g‘ullar tarixi” asarida uning laqabini “Manguberdi” tarzida
o‘qishni tavsiya qiladi. Bunda “mangu” abadiylik, Xudo ato qilgan
mangulik ma nosida keladi. Ya ni, uning laqabidan “uni Xudo mangulik
ʼ ʼ
qilib berdi” degan ma noni keltirib chiqargan. Tarixchilarning aksariyati
ʼ
uning bu fikrini inkor qilishadi. Lekin d Ossonning U asarida Alovuddin
ʻ
Otamalik Juvayniyning asaridagi fikrlarga suyanadi. Jaloliddinning laqabi
xaqiqattan Mengburni bo‘lgan. Biroq keyinchalik uning bu laqabini aytish
17

bir oz qiyin kechgani uchun Manguberdiga aylangan bo‘lsa kerak. Bunda
Sulton Jaloliddinning o‘limidan keyin xam uning o‘lmaganligi, darvesh
sifatida yurt kezib yurib, xalq ozodligi uchun kurashlarga bosh
bo‘layotganligi haqidagi gaplarning uning manguligiga ishoraning ta siriʼ
bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, Jaloliddinga xalq orasida berilgan
laqab Juvayniy orqali d Ossonga yetib borgan va u uni “Manguberdi” holida
ʻ
talqin qilgan.
Jaloliddin otasidan so’ng Xorazmshohlar davlati sultoni bo’ldi.
Avvalida G’azna va Parvon cho’lida mo’g’ullar qo’shinini yenggan Sulton
Chingizxon bilan bo’lgan Hind daryosi bo’yidagi muhorabada mag’lub
bo’ldi. Sulton to’rt ming askari bilan Hind daryosining o’ng sohiliga o’tib
olgan bo’lsada uni Hind yerida ham yaxshiliklar ila kutib olishmadi. Shunga
qaramay Sulton Qubacha qo’shinlarini mag’lub etib Hindning bir necha
shaharlarini egallab oldi. So’ng esa Sarkardalari taklifi bilan Iroq hududiga
qaytib keldi va birin ketin Kirmon, G’arbiy Eron, Iroq, Ozarbayjon,
Gurjiston hududlarni egallab oldi va bu hududlarda Xorazmshohlar davlatni
oz muddatga bo’lsada qayta tikladi.
“Jaloliddin 1225-yilda Marog’a shahrini egalladi va uni o’z
davlatining poytaxtiga aylantirdi. Bir qator g’alabalar sabab Sulton Islom
mamlakatlari orasida katta shuhrat va obro’ topdi. Endi qo’shni musulmon
davlatlari bo’lgan Saljuqiylar, Abbosiylar, Ayyubiylar davlatlari Sulton
bilan murosa qilishi, u bilan kelishuv yo’lida yurishi kerak bo’lib qoldi” 2
.
Shu asnoda Jaloloiddin eng yaqin qo’shni davlat Saljuqiylar bilan
diplomatik aloqlarni yo’lga qo’yishga harakat qildi va shu maqsadda
Xorazmning ulug’ olimi kalom ilmida shuhrat topgan Mujiriddinni
Saljuqiylar sultoni Alouddin Kayqubod huzuriga juda muhim bo’lgan
do’stlik va hamjihatlik yo’lini ochish uchun ma’mur qilib yubordi.
Mujiriddin Kayqubodga Sultonning nomasini va sovg’a salomlarini
18

yetkazadi. Nomada Jaloliddin Sulton Alouddin Kayqubodga salomlarini
aytarkan, Kayqubodni buyuk sulton, olim, odil, musulmonlar va Islom dini
himoyachisi, musulmon mamlakatlari qo’riqchisi, g’arbning hukmdori, kabi
nomlar bilan maqtab, u bilan ko’rishish niyati borligi lekin bu ayni vaqtda
ilojsiz ekanligini aytish bilan boshlaydi.
Shu bilan birga Jaloliddin nomasida: Do’stlarning quvonchi va
baxtli bo’lishi bu xat orqali amalga oshadi. Avval muhojirlik bunga yo’l
qo’ymagandi, endi esa ayrilik va begonalik pardasini olib tashlab do’stlik va
birlik eshigini ochishimiz kerak. Allohga shukrki, ikkimiz - da bir xil
da’vodamiz, bir dinga mansubmiz. Shuncha yaqinligimiz bo’lgan holda ham
do’stlik yo’lida yurmasak, birlashmasak unda kim bilan ham do’st bo’la olar
edik. Bu maktub hozirda bayrog’imiz ostinda bo’lgan Marog’a shahrinda
yozildi. Shukrki, davlatimizning ahvoli yuz ming marta yaxshidur. Ulug’
bayroqlarimizning bu mamlakatdan ayrilishi bilan Hind diyori hududlari
bizning mulkimizga aylandi. Butun g’ayratimiz dushmanlarimizni yer
tishlatish va musulmonlar qalbiga mamnuniyat olib kirishga qaratilgandir.
Xorazm va Xuroson faxri, qoziyu quzzot Mujiriddinni oradagi begonalikni
yo’q etib birlashish va sulh tuzish maqsadida elchi qilib yubordim. Bundan
keyin elchilarning borib kelishi va savdogarlarimizning bir-birlari bilan
savdo aloqalari davom etsin.
“Jaloliddin Manguberdi Alouddin Kayqubodga do’stlik taklifi
bildirilgan ilk nomasini Marog’a shahrida yozdirgan. Jaloliddin bu
maktubida Ozarbayjonni egallaganini endi esa Gurjilar mamlakatiga yurush
qilish niyati borligini ham aytib o’tadi” 3
. Aluuddin Kayqubod esa
Jaloliddinning bu nomasidan mamnun bo’ladi va unga o’z elchilari orqali
javob maktubi va sovg’a salomlar yuboradi. Kayqubod elchilari boshlig’i
Amir Salohiddin bo’lgan va u Sulton bilan Alouddin Kayqubod nomidan
muzorkara olib borgan. Alouddin Kayqubod javob maktubida Jaloliddinga
19

salomlarini yo’llash bilan birgalikda uning elchi yuborib do’stona aloqalarni
o’rnatishni xohlaganini maqbullaydi va bundan sharaf tuyganligi, bundan
so’ngra ikki davlat orasida do’stona aloqalar o’rnatilishidan mamnun
ekanligi izhor etadi. Shu bilan birga u maktubida Jaloliddin elchisi Xorazm
va Xuroson faxri qozi Mujiriddin Sultonning barcha so’zlarini yetkazganini
va bu elchilikka javob tariqasida Amir Salohiddinni yuboriyotganligi, u
Saljuqiylar Sultoni nomidan ish olib borishini takidlab o’tadi.
Alouddin Kayqubod Sultonning mo’g’ullar ustidan g’alabalaridan
xursand bo’lganini va o’z ham ayni dushmanlar bilan band bo’lganligi
uchun Xorazmshohga maktub yozaolmaganini aytib o’tadi.
Nasaviy o’z asarida Saljuqiylar elchisi 1226-yilda Xoy shahri
yaqinida vazir Sharafulmulk tomonidan kutib olinganini qayd etadi.
Sharafulmulk elchilardan davlat mustahkamligi uchun askar talab qilish
imkoniyati bo’la turib atrofidagilarning fikrini inobatga olgan holda
(Nasaviy bu fikrga qarshi bo’lgan) Saljuqiylar sultonidan ma’lum miqdorda
mablag’ talab qiladi. Elchilar bu so’rovni Alouddinga yetkazishadi va talab
qilingan mablag’ Sharafulmulkka yetkaziladi.
“Jaloliddin Hilotni qamal qilib turgan vaqtda Alouddin ikkinchi
marta Sulton huzuriga elchilarini yuboradi. Elchilar Sultondan Hilot
qamalani to’xtatishni, Jaloliddin huzuriga panoh istab kelgan Arzinjon
hokimi Rukniddin Jahonshohni Alouddin Kayqubodga topshirishni va Sulton
Jalolliddinning qizini Kayqubodning og’liga kelinlikka berishni talab
qilishadi” 4
. Bu masalalarning barchasiga rad javobini eshitgan elchilar,
Sharafulmulk tomonidan tahqirlanadi, ular bilan yaxshi munosabatda
bo’linmaydi. Jaloliddin huzuridan qaytgan elchilar bu haqda Alouddinga
yetkazishadi shu voqealar sabab ikki davlat o’rtasida ittifoq tuzilmay qoladi.
Ayyubiylar bilan ittifoq tuzgan saljuqiylar Yassi Chaman jangida
Xorazmshoh qo’shinlarini mag’lub etishadi. Bu jang Xorazmshoh qo’shining
20

kuchi zaiflashuviga, tarqalib ketishiga sabab bo’ladi va oxir oqibat
mo’g’ullarning Sulton Jaloliddinga hujum uyushturishiga qulay fursat
tug’diradi. Nasaviy bu voqealarni o’z asarida keltirib, ikki hukmdorning
ittifoq tuzish siyosati amalga oshmaganini ta’kidlab o’tadi.
Ayniqsa, Hilot qal’asining Jaloliddin tomonidan egallanishi unga
da’vogar hokimlarning izzat-nafsini toptagan edi. Jaloliddin unga qarshi
ittifoq vujudga kelganidan xabardor bo‘lsa-da, har holda, hech bo‘lmaganda
uni turkiy hukmdorlar qo‘llaydi deb yanglishgan edi.
1230-yil 10 avgustida Konya sultoni, Xims hokimi, Halab hokimi,
Mayafiriqin hokimi va Baynas hokimlarining birlashgan ittifoqi Jaloliddinni
mag‘lub etadi. 5
Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo‘lini tutib Jaloliddinning
mag‘lubiyati to‘g‘risida mo‘g‘ullarga yashirin noma ham yuboradilar. 6
Jaloliddin mag‘lubiyatidan foydalangan mo‘g‘ullar uning Ozarbayjonning
Mug‘on, Shirkabutdagi qo‘shin yig‘ishi mumkin bo‘lgan joylariga
qo‘qqisdan zarba berishadi. 7
1231-yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib, yana
mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat
etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Musulmon davlatlarning bir-
biri bilan nizolari mo’g’ullarga qo’l keldi. Bu orada Jaloliddin vafot etadi,
Saljuqiylar davlati ham, Ayyubiylar qo’l ostidagi hududlar ham mo’g’ullar
zulmidan chetda qolmadi.
Avvalida juda yaxshi qardoshlik aloqlarini o’rnatgan, Xorazmshohlar va
Saljuqiylar davlati, Yassi Chamanda bo’lib o’tgan jangdan so’ng bir-biriga
qarama-qarshi davlatlarga aylandi va mo’g’ullar qarshisida yanada
zaiflashdi.
21

2.2.Maqsud Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” dramasida
vatanga muhabbat tuyg’ularining ifodalanishi
Jaloliddin Manguberdi hayoti xavf ostida qolgan paytda hatto daxriy ham
Ollohdan madad kutadi. Dushman sovet mamlakatining g arbiy chegaralariniʼ
bosib o tib, bir necha oy mobaynida Moskva ostonalariga yetib kelganida,
ʼ
taqdiri katta xavf ostida qolgan davlat rahbarlari yozuvchilarni o tmishdagi
ʼ
mashhur sarkardalar haqida asar yozishga da vat etdilar. Ular fikriga ko ra,
ʼ ʼ
bunday asarlar xalq va armiyani o tmishdagi jasur sarkardalardan, xalq
ʼ
qahramonlaridan ibrat olishga da vat etishi, ularni bu mashhur shaxslarning
ʼ
vatanparvarlik fazilatlari ruhida tarbiyalashi mumkin edi. Shunday ijodiy
buyurtmani olgan Shayxzoda o zbek xalqining jasur farzandlaridan biri
ʼ
Jaloliddin haqida sahna asarini yozishga kirishdi. Mo g ul istilosi davrida
ʼ ʼ
Movaraunnahrda katta jasorat ko rsatgan Jaloliddin haqida Shayxzodaga
ʼ
qadar birorta badiiy asar yaratilmagan, sovet tarixchilarining ilmiy asarlarida
esa uning na nomi, na jangovar jasorati iliq so zlar bilan tilga olingan edi.
ʼ
Shunga qaramay, Shayxzoda bu ajoyib siymo haqidagi Shahobuddin
Muhammad Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” va
А louddin А tomalik Juvayniyning “Tarixi jahongushoyi Juvayniy” kabi
asarlarini o qib, shu asarlarda tasvirlangan tarixiy davr voqealari asosida o z
ʼ ʼ
asarini yozishga ahd qildi. Shuni alohida qayd etish joizki, Jaloliddin
haqidagi noyob manbalardan biri – Nasaviyning nomi yuqorida qayd etilgan
asarida mashhur sarkardaning ismi Jaloliddin Mangburni deb atalgan.
“Mangburni” laqabini ayrim tarixchilar “burnida xoli bor”, “xoldor” deb
talqin Naim Karimov. Mahmudxo ja Behbudiy www.ziyouz.com
ʼ
kutubxonasi 121 qiladilar. А mmo Shayxzoda o z asarida Jaloliddinni, tarixiy
ʼ
manbalardan farqli o laroq, “Manguberdi” deb atagan va Nasaviy kitobidagi
ʼ
“Mangburni” so zini o zbek tiliga shunday tarjima qilgan. Va mashhur
ʼ ʼ
22

sarkarda o zbek xalqi o rtasida hanuzgacha shu nom bilan yashab keladi.ʼ ʼ
Tarixiy manbalarga qaraganda, agar Xorazmshoh Chingizxonning tinchlik va
totuvlik haqidagi taklifini qabul qilib, u yuborgan elchi bilan birga savdo
karvonini ham qilichdan o tkazmaganida, qudratli Xorazm saltanati XIII
ʼ
asrda mo g ullar tomonidan qonga botirilmagan bo lardi. Xorazmshoh
ʼ ʼ ʼ
Chingizxonning o sha davrdagi eng qudratli qo shinni to plagani bilan
ʼ ʼ ʼ
hisoblashmay, katta xatoga yo l qo ygan bo lsa, chor atrofga o lim urug ini
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
sochib, ya juj-ma juj singari bosib kelayotgan mo g ullarga qarshi otlangan
ʼ ʼ ʼ ʼ
Jaloliddinga yordam bermay, aksincha, unga har tomonlama qarshilik
ko rsatib, yana-da katta xato qilgan. Jaloliddin vatan va tarix oldidagi
ʼ
burchini chuqur his etgani uchungina kichik bir qo shin bilan mo g ullarga
ʼ ʼ ʼ
qarshi tengsiz kurashga otlanadi va chinakam jasorat namunalarini ko rsatadi.
ʼ
Jaloliddin mo g ullarning ashaddiy dushmani bo lganiga qaramay,
ʼ ʼ ʼ
Chingizxon uning dovyurakligi va sarkardalik mahoratiga tan berishga
majbur bo ladi. Shayxzoda yetuk yozuvchi sifatida yoza boshlagan ilk sahna
ʼ
asariga ana shunday tarixiy shaxsni – mo g ul qo shinlariga g ulg ula solgan,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
g alaba yuz o girgan jang maydonlaridan ham omoneson chiqib ketgan
ʼ ʼ
Jaloliddinni qahramon qilib oladi. “Jaloliddin Manguberdi” dramasida
Shayxzoda Vatan erki, mustaqilligi uchun fidoyilarcha kurash olib borgan
mana shu jasur sarkarda qiyofasini badiiy gavdalantirdi. Jaloliddin
Manguberdi Amir Temurga ham ibrat bo’lgan buyuk siymodir. Taniqli
adabiyotshunos Naim Karimovning fikriga ko’ra, urush yillarida hokimiyat
vakillari yozuvchilarni o’tmishdagi mashhur sarkardalar haqida asar yozishga
da’vat etishgan. Ular bunday asarlar xalq va armiyani o’tmishdagi jasur
sarkardalardan, xalq qahramonlaridan ibrat olishga da’vat etishi, ularni bu
mashhur shaxslarning vatanparvarlik fazilatlari ruhida tarbiyalashi mumkin
degan qarashda bo’lishgan. Shunday ijodiy buyurtmani olgan Shayxzoda
o’zbek xalqining jasur farzandlaridan biri Jaloliddin Manguberdi haqida
23

sahna asari yozishga kirishgan. Respublikaning o’sha paytlardagi rahbari
Usmon Yusupov shoirning asarini tezroq yakunlashi uchun uni yurtimizning
xushmanzara maksanlaridan biri Farg’ona viloyatiga yuboradi. “Boshqa
ishlar bilan xayolingni bo’lma. Xalq sendan Jaloliddin to’g’risidagi asarni
intizorlik bilan kutmoqda. Vodilga borib, uni tezroq tugallab qayt!” deya
rahbar shoirni ruhlantiradi. Shunday qilib, Maqsud Shayxzoda rafiqasi
Sakinaxonim bilan Farg’onaga borib, olti oy ichida tarixiy dramani yozadi.
Buni qarangki, odamlar qalbida vatanparvarlik tuyg’usini jo’sh urdiruvchi,
qahramonlik ruhidagi bu asar bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q.
Oradan ko’p yillar o’tsa ham Shayxzoda domla asarlari o’z kuch-qudratini
namoyon etib kelmoqda. Yaqinda shoir Botir Ergashevning aynan "Jaloliddin
Manguberdi" dramasidagi "Ulug’vor niyatlarga kor qilmas ajal, Kim yurtdan
yovni quvsa, mendirman o’shal" misrasidan ilhomlanib yozgan she’ri
Ozodbek Nazarbekov tomonidan maromiga yetkazib kuylanishi va bu
qo’shiq xalqimiz ko’nglidan chuqur o’rin egallagani bunga yorqin misol.
Asarda sulton Jaloliddinning oxirgi so’zi sifatida quyidagi satrlar
keltiriladi:
Bir kun paydo bo’laman shu yurt, shu yerda,
Yurt shaydosi ko’rinmas g’urbatda – go’rda.
Kim yurtdan yovni quvsa, mendurman o’shal!
Ulug’vor niyatlarga kor qilmas ajal
Ma’lumki, sho’ro davrida, o’tmishdagi xon, sulton, hukmdorlarimiz
nechog’liq
buyuk va vatanparvar bo’lishidan qat’iy nazar, yoppasiga qoralab
kelindi. Chunki sho’rolarga buyuklarimizdagi xuddi ana shu vatanparvarlik
qudrati ma’qul kelmas, ota-bobolarimizdagi ana shu buyuk xislat yangi
avlodlarga o’tishini istamas edilar.
O’zbekiston hukumati xalqning bu jasur farzandi nomini
24

abadiylashtirish maqsadida «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800
yilligini nishonlash haqida» (1998) maxsus qaror qabul qildi, O’zbekiston
Prezidentining farmoni bilan (2000)
«Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etildi. Vatanparvarlik hissiyoti
jo’sh urib yozilgan Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi»
dramasi 1945-yilda Hamza nomidagi O’zbek davlat drama teatri tomonidan
muvaffaqiyat bilan sahnalashtirilgniga qaramay, ko’p o’tmay, sahnadan olib
tashlandi. Muallifga esa o’tmishni, xonlarni, beklarni, feodalizmni oqlash va
yoqlash tamg’asi yopishtirildi. Bu «aybnoma» nohaq qamalishiga ta’sir
ko’rsatdi. Dramaning ayrim parchalarigina yozilgan kezlari nashr etildi.
Muallif hayotlik chog’ida, biror marta to’lig’icha chop etilgani yo’q.
To’lig’icha ilk bor o’zbek tilida dramaturg vafotidan yigirma bir yil o’tgach
(1988) bosmadan chiqdi.«Jaloliddin Manguberdi» dramasida ona-Vatan
uchun, uning ozodligi uchun bosqinchilarga qarshi kurash olib borgan jasur
sarkarda, buyuk hukmdor siymosi o’zining, ayniqsa, tabiiy, jonli
tasvirlanishi bilan ajralib turadi. Tasvirdagi qahramon tabiiyligini
ta’minlovchi muhim hayotiy omillar bor, albatta. Xalqni, lshkarni
dushmanga qarshi birlashtirish va yurt himoyasini uyushtirish yo’lidagi
Jaloliddin ko’rsatgan jonbozliklarini saroydagi Badriddin singari munofiq
kimsalar va ular ta’sirida dastlab otasi Xorazmshoh ham to’g’ri
tushunmaydi. Shunda Jaloliddin «Menga koshonadan chodir yaxshiroq» deb
chiqadi va yurt himoyasi uchun qo’shin berishlarini talab qiladi. Amir
Badriddin valiahdning bu mardona so’zlari ostidagi maqsad vatanparvarlik
emas, taxtni egallash deb tushunib, shoh hayot bo’lishiga qaramay, «u taxtga
ega bo’lmoqchi» deb ig’vo boshlaydi.
Jaloliddin – qahramon shaxs. U jasur sarkarda, elni, yurtni g’animga
qarshi birlashtirayotgan, tashabbusi bilan lashkarni ulug’ g’alabalarga
ilhomlantirayotgan va bu yo’lda ibrat ko’rsatayotgan valiahd bo’lishiga
25

qaramay, ayni vaqtda, oddiy inson sifatida gavdalanadi. Masalan, Jaloliddin
bilan singlisi Sultonbegim o’rtasidagi oddiy insonlarga xos bo’lgan aka-
singillik mehr-oqibatlari shu qadar samimiy va go’zal tasvirlanadiki,
kishining havasi keladi.Vatan va xalq taqdirining eng qaltis pallalarida ularni
bosqinchilardan himoya qilish uchun otlangan Jaloliddinning bu yo’ldagi
shijoatini, jur’atini, jasoratini ko’rsatar ekan, dramaturg o’z qahramonining
valiahd va hukmdor sifatidagi xususiyatlaridan ko’ra oddiy inson sifatidagi
iztiroblarini, har qanday insonga begona bo’lmagan ayrim mas’uliyatli
holatlardagi ikkilanishlarni badiiy tasvirlashga alohida e’tibor beradi. Bu esa
qahramon xarakterining ishonarli, jonli va hayotiy chiqishini ta’minlaydi.
Dushman qo’liga tushib azoblangandan ko’ra, o’limni afzal bilib, hatto
dunyodagi eng aziz zot – onasi va farzandlari daryoga cho’ktirilishini ma’qul
ko’rgan Jaloliddin Manguberdi va mard Temur Malikning tarixiy haqiqat
ruhi bilan yo’g’rilgan siymolari dramaturg Maqsud Shayxzoda qalami ostida
ko’z o’ngimizda tirik insondek gavdalanadilar.Dramaturg Chingizxon
obrazini mahorat bilan yaratadi. Shunisi muhimki, u bu obrazni qora
bo’yoqlarga chaplab tashlamaydi. Tarixiy haqiqatga rioya qilgan holda, bu
shaxsning Jaloliddin va Temur Malik qahramonligi jasoratiga tan
berganligini ifodalashni unutmagani holda, uning tabiatidagi bosqinchilik,
yovuzlikni, pokiza insoniy tuyg’ularni oyoq osti qilish singari xususiyatlarni
to’laqonli badiiy gavdalantiradi:
Adolat yo insof? Nima degan u?
Tupurdim bularga, ming katta
Yuqoridagi qahramonlar, asosan, tarixiy qahramonlardir. Asarda ular
bilan
yonma-yon dramada muallif badiiy taxayyulining mahsuli bo’lgan
Elbors pahlavon, Yaroqbek, Navkar, No yon, Tabib chol singari to’qimaʻ
qahramonlar ham ishtirok etadilar. Ko’rinib turibdiki, Jaloliddin Manguberdi
26

dramasining asosini, mevalarini etakchi qahramonlarini tarixiy shaxslar
tashkil etadi. Lekin to’qima personajlarning zimmasidagi yuk ham oz emas.
Elbors pahlavon va Chol qiyofalarida, asosan, xalq, xalq vakillari qiyofasi,
kuchi mujassamdir. Elbors pahlavon, aslida cho’pon. U qaltis vaziyatlarda
Jaloliddinning yonida bo’ladi. Unga ko’makka keladi. Sarkardani
zaharlashga intilgan tabib og’usidan saqlab qoladi. Bosqinchilar bilan
ayovsiz janglarda qahramonlik namunalarini ko’rsatadi.Maqsud Shayxzoda
bu obrazlarga muhim ma’no yuklar ekan, yurtimizdagi XIII asr tarixiy
hodisalarini gavdalantirishdan tashqari, Vatan bosqinchilariga oyoq osti
bo’lishida, xalq boshiga azob-uqubatlar yog’ilishida, mustaqillikning qo’ldan
ketishida mana shunday xiyonatlarning o’rni oz emas, degan achchiq, lekin
muhim degan ma’nolarga ham ishora qilmoqchi bo’ladi. Shunday ekan,
ushbu drama Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik singari asosiy
qahramonlari bilangina emas, Badriddin, Yaroqbek, Sulton Muhammad
Alovuddin singari personajlari bilan ham bizni ogohlikka chaqiradi,
Mustaqilligimizni ko’z qorachig’idek e’zozlashga da’vat etadi, xalqni,
yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. «Jaloliddin
Manguberdi» dramasi badiiy jihatdan teran asardir. Asa monolog va
dialoglari pishiq ishlangani, har bir qahramon xarakterining ham til
boyligini, ham ruhiy dunyosidagi o’ziga xoslikni ifodalay oladigan yo’sinda
ekani bilan ajralib turadi. Qahramonlararo konfliktlarda sun’iylik yo’q, ular
voqealarning tabiiy oqimi va xarakterlar kurashidagi maqsadning hayotiyligi
va haqqoniyligidan kelib chiqadi.Bu asarga qadar dramaturgiyamizda
«Abulfayzxon» singari tragediyalar mavjud edi. Shunga qaramay, mazkur
asar o’zining tug’ilishi va shakli jihatidan Sofokl davridagi qadimgi Yunon
mumtoz tragediyalaridagi fazilatlarni o’zida namoyon etuvchi dastlabki
o’zbek dramalaridan biridir, deyish mumkin. Birinchi pardadagi xos
vazifasini ijro etuvchi umumiy yallalar, sipohlar yallasi, soqchilar qo’shig’i,
27

sahnaga, shuningdek, alohida ovoz personajlarining olib kirilishi, ikkinchi
pardada jarchilar va masxarabozlardan foydalanish, xalq obrazini ifodalovchi
personajga murojaat etilishi va boshqalar shunday deyishga asos beradi.
Qadimgi mumtoz yunon tragediyalaridagi bu xususiyatlar, mohiyat e’tibori
bilan qaraganda, o’zbek dramaturgiyasida ilk bor qo’llanishidir. Bunday
xususiyatlar dramaturgiyamiz jahon dramaturgiyasidagi rang-barang,
murakkab shakl va tuzilishlarni o’tgan asrning o’rtalaridayoq o’zlashtirish
salohiyatiga ega bo’lgan san’atkorlarimiz bo’lganini ko’rsatadi. Dramatik
asarni she’riy shaklda yozish muallifdan katta poetik mahoratni talab etadi.
Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi» she’riy dramasi ana
shunday katta san’atkorlik bilan yozilgan poetik asardir.
2.3Jaloliddin manguberdining mo‘g‘ullarga qarshi kurashi
G‘aznada Jaloliddinni katta tantana bilan kutib olishadi. Bu yerda
Jaloliddinning xizmatiga Sayfiddin O‘g‘roq al-Xalajiy, Balx hokimi A`zam
Malik, afg‘onlar sardori Muzaffar Malik, qarluqlar rahbari al-Hasan qarluq
o‘z qo‘shini bilan qo‘shiladi. Natijada Jaloliddinning qo‘shinlari soni 90-130
ming kishiga yetadi. Bu qo‘shin bilan Jaloliddin Valiyon qo‘rg‘onini qamal
qilayotgan Tekechuk va Molgor boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shinlarini
yengadi. Bu jangda mo‘g‘ullarning 100dan oshiq kishisi halok bo‘ladi.
Endi Chhingizxon Jaloliddinga qarshi Shiki Xutuxu boshchiligida
qo‘shin yuboradi. 1221-yilning kuzida shimoliy Afg‘onistonning Lagar
daryosi bo‘yidagi Parvon dashtida Shiki Xutuxu qo‘shiniga qarshi jang
bo‘ladi. Birlashgan qo‘shinga Jaloliddinning o‘zi rahbarlik qilib, o‘ng
qanotga Amin Malik, chap qanotga Sayfiddin O‘g‘roq boshchilik qilishadi.
Jaloliddin o‘zi Shiki Xutuxu qo‘shini o‘rtasiga bostirib kirib, uning xarbiy
28

tartiblarini buzdi va mo‘g‘ul bayroqlarini otlarining oyoqlari ostida poymol
qildi, lashkarboshisini esa o‘z joyini tashlab qochishga majbur qildi[3, B.
24]. Parvon jangida mo‘g‘ullar mutlaq mag‘lubiyatga uchraydi va Shiki
Xutuxu Chingizxon huzuriga zo‘rg‘a yetib boradi. Bu g‘alaba Movarounnahr
va Xuroson uchun juda ahamiyatli bo‘ladi. Mo‘g‘ullarning “ilohiy”,
“yengilmas” qudrati haqidagi afsonalarga butunlay chek qo‘yiladi. G‘alaba
ta’sirida Saraxs, Marv, Hirot va boshqa Xuroson shaharlarida mo‘g‘ullarga
qarshi isyon boshlanadi. Buxoroda esa mahalliy aholi mo‘g‘ullarni siqib
chiqarishga erishadi. Kuchayib borayotgan Jaloliddin katta xavf ekanligini
anglagan Chingizxon Jaloliddinga qarshi katta qo‘shinga o‘zi rahbarlik
qiladi.
Parvon jangidagi o‘ljani taqsimlashda Amin Malik va Sayfiddin Ag‘roq
o‘rtasida nizo kelib chiqadi. Sayfiddin Ag‘roq va boshqalar qo‘shindan
ajralib ketgach, Jaloliddinning qo‘shini sezilarli darajada kuchsizlanadi.
Jaloliddin ichak kasali bilan og‘riydi, lekin shu holatda ham mo‘g‘ullar
Gardizga joylashganini bilib, u yerga yurish qiladi hamda O‘rxon
boshchiligidagi mo‘g‘ul otryadini mag‘lub etadi. Keyichalik Chingizxonga
qarshi oz qo‘shin bilan kurashib bo‘lmasligini anglab, Sind daryosi bo‘yiga
chekinishga qaror qiladi.
Uzoq ta`qiblardan so‘ng, ikki o‘rtada 1221-yil 25-noyabr, payshanba
kuni Sind daryosi bo‘yida uch kun davom etgan hal qiluvchi jang
boshlanadi. Jaloliddin va uning qo‘shini bu jangda ham juda ulkan jasorat
ko‘rsatadi. Faqat uchinchi kunga kelib, Chingizxon qo‘shini ustunlikka
erisha boshlaydi. 10 ming kishilik mo‘g‘ul pistirmasi Jaloliddinning
qaynotasi Amin Malik qo‘mondonligidagi o‘ng qanotni tor-mor etadi[4]. Bu
jangda Jaloliddinning taxminan 7-8 yoshli o‘g‘li Chingizxon qo‘shini
tomonidan o‘ldiriladi. Shuningdek, bu jangda Amin malik va boshqa ko‘plab
sarkardalar ham halok bo‘lishadi. Chingizxon Jaloliddinni tiriklayin qo‘lga
29

olishga buyruq beradi. Lekin Jaloliddin shaxsiy bahodirligi tufayli
mo‘g‘ullar qurshovini yorib chiqib, Sind daryosi bo‘yiga yetib keladi. Daryo
bo‘yida uni onasi Oychechak va haramidagi boshqa ayollar kutib turishar
edi. Mo‘g‘ullar qo‘liga tushishni istamagan ayollarining iltimosiga ko‘ra
ularni suvga cho‘ktirish haqida buyruq berishga majbur bo‘ladi. Shundan
so‘ng, Jaloliddin oti bilan sakrab, Hindiston tomonga o‘tib oladi.
Jaloliddinning ushbu jasoratini Mirzo Ulug‘bek quyidagicha tasvirlaydi:
“Sulton Jaloliddin bin Sulton Muhammad Xorazmshoh o‘zini suv-u olov
o‘rtasida ko‘rdi, chunonchi bir tarafida keskir qilichlar olov sochardi, boshqa
tarafida esa qonxo‘r daryo turardi. Hech bir tomondan chiqib ketishning iloji
yo‘q edi. Noiloj jangga kirishdi. Bahodirlik otini kurash maydoniga solib,
totor kofirlardan ko‘pini halokat tuprog‘iga qordi va hech bir kulfatsiz jang
qildiki, agar Rustami doston tirik bo‘lganda, unga bo‘lgan muhabbat
yopig‘ini o‘z yelkasiga solgan bo‘lardi. Agar kumushtan Isfandiyor bu
jangni mushohada qilganda, uning xizmatida qullik lavozimini jonu dili bilan
qabul qilgan bo‘lardi”[5, B. 318].
Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon o‘g‘illariga qarata:
“Otaning faqat shunday o‘g‘li bo‘lishi lozim. U olovli jang maydonidan
o‘zini qutqarib, halokatli girdobdan najot qirg‘og‘iga chiqdimi, undan xali
ulug‘ ishlar va qiyomatli isyonlar keladi!”- deydi va orqasidan ta’qib etishni
taqiqlaydi.
Jaloliddin Hindistonda o‘ziga nisbatan qarshiliklarni yenggach, bu yerda
ham mo‘g‘ullarga qarshi tarafdor guruh shakllantirishga erishadi. Jaloliddin
hokimiyatini Dehli sultoni Shamsiddin Eltutmish hamda Sind, Uchcha,
Mo‘lton, Lohur, Peshovar hokimi Nosiriddin Qubacha tan oladilar. Eron va
Xurosondan bir qator amirlar ham Jaloliddinga kelib qo‘shiladilar.
Hindistondagi mahalliy hokimlarning Jaloliddinni siqib chiqarishga
intilishi sababli, Jaloliddin mo‘g‘ullarga qarshi kurashni davom ettirish
30

uchun 1223-yil oxirarida yana g‘arb tomonga yo‘l oladi. O‘rniga noib etib
Jahon polvon O‘zbekni qoldiradi.
Jaloliddin Eron va Ozarbayjonning ayrim hududlarini egallaydi. Keyin
mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib borish maqsadida ukasi G‘iyosiddin Pirshoh,
Bag‘dod xalifalari az-Zohir, so‘ngra al-Muntasir, Gurjiston malikasi
Rusudana va boshqalarga murojaat qiladi. Lekin mo‘g‘ullar qasosi hamda
Jaloliddin hokimiyati
kuchayishidan cho‘chigan ko‘pchilik musulmon hukmdorlari u bilan
ittifoqqa rozi bo‘lmaydilar. Natijada Jaloliddin Gurjistonni ketma-ket ikki
marta bosib oladi. Ozarbayjon, Shirvon, Gurjiston Jaloliddinning o‘limiga
qadar uning qo‘lida qoladi.
1227-yil kuzida mo‘g‘ullarning Eronga kirib kelish niyatlari borligini
bilgan Jaloliddin ularga qarshi jangga tayyorgarlik ko‘radi. Mo‘g‘ullarning
o‘sha yili yuborilgan 2000 kishilik avangardi tor-mor etilib, ulardan 400 tasi
Isfahonda namoyishkorona jazolanadi.
1227-yil 5-sentabrda Eronni zabt etish uchun kelgan Taynal no‘yon
qo‘shini bilan Isfahon yaqinida xal qiluvchi jang bo‘lib o‘tadi. Jang payti
G‘iyosiddin Pirshoh xoinlik qilib, Luristonga chekinsada, Jaloliddin baribir
bu jangda g‘olib bo‘ladi va Taynal no‘yon : “Haqiqatan ham o‘z davrining
bahodiri va tengqurlarining dohiysidir!”,- deb uning jasoratiga qoyil qoladi.
Xatto mo‘g‘ul xoni Tuli sulh taklif qilganda ham Jaloliddin buni rad etadi.
1229-yil Jaloliddin ukasi G‘iyosiddinni afv etadi. Biroq tez orada ukasi
yana fitnachilarga aldanadi va bu safar uning o‘zi qurbon bo‘ladi. Natijada
Jaloliddin fitnachilarni jazolab, Kirmonda tinchlik o‘rnatadi. Xorazmshoh
Jaloliddin Kirmon, Fors, Fors Iroqi, Ozarbayjon, Gurjiston va unga tutash
yerlarda katta davlat barpo etishga muvaffaq bo‘ladi.
Bu orada ayrim musulmon amirlari mo‘g‘ullar bilan birlashib,
Jaloliddinga qarshi ittifoq tuzishdi. Jaloliddin va ittifoqchilar qo‘shini
31

o‘rtasidagi birinchi jang 1230-yil 7-avgustda Yassi Chaman (Arzinjon
yonida) tekisligida bo‘lib o‘tdi. Jaloliddin ittifoqchilarni yengdi, ammo
ularni oxirigacha ta’qib etmadi. Bu hol ularga qo‘l keldi.
1230-yil 10-avgustida Ko‘niya sultoni, Xims hokimi, Damashq hokimi,
Xartabart hokimi, Halab hokimi, Mayafariqin hokimi va Baynas hokimlari
birlashgan ittifoqining ikkinchi jangida Jaloliddin mag‘lub etildi. Ismoiliylar
esa butkul xoinlik yo‘lini tutib, Jaloliddinning mag‘lubiyati to‘g‘risida
mo‘g‘ullarga yashirin noma ham yuboradilar. Jaloliddin mag‘lubiyatidan
foydalangan mo‘g‘ullar uning Ozarbayjonning Mug‘on, Shirkabutdagi
qo‘shin yig‘ishi mumkin bo‘lgan joylariga qo‘qqisdan zarba berishdi. 1231-
yil bahorida u Ganjga kelib, mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun
musulmon hukmdorlariga maktub yo‘lladi. Maktubga 17 kun javob kutdi,
lekin hech qayerdan javob kelmadi. U endi Arrondan chiqib, Kichik Osiyoda
kuch to‘plamoqchi edi. Ammo Amid amiri Malik al-Ma’sud taklifiga ko‘ra
Ko‘niya sultoniga qarshi kurash rejasini qabul qiladi.
1231-yil avgustda Amid yo‘lida Jaloliddinga mo‘g‘ullar hujum qilib
qoladi. Uni 15 chog‘li mo‘g‘ul askarlari ta’qib qildi. Jaloliddin sheriklaridan
ajrab, Mayafariqin yaqinida Ayn-ad-dar qishlog‘iga keladi va kurdlar qo‘liga
tushadi. Bu voqea quyidagicha sodir bo‘ladi:
“…Shundan so‘ng sulton toqqa ko‘tariladi. Tog‘ yo‘llarida esa kurdlar
talonchilik maqsadida pistirmalar qurgan bo‘ladi. Ular, odatdagidek,
sultonni ham tutib olishadi va xuddi boshqalarni talagani kabi uning ham
bor- yo‘g‘ini tortib olishadi[6, B. 418]. Ular Jaloliddinnni o‘ldirishmoqchi
bo‘lganda u yo‘lto‘sar bosqinchilarning boshlig‘iga maxfiy ravishda o‘zining
sulton ekanligini bildirib, al-Malik al-Muzaffar Shahobiddin huzuriga olib
borsa evaziga mukofotlanishini bildiradi. Qaroqchilar yo‘lboshchisi bunga
rozi bo‘ladi va Jaloliddini chodirda, xotinini oldida qoldirib, o‘zi toqqa ot
olib kelish uchun ketadi”.
32

“Bu odam chodirda yo‘q paytida bu yerga boshqa bir g‘alamis, iflos,
qo‘liga nayza ushlagan kurd kirib keladi. Keyin Xilotda o‘lgan ukasining
xuni uchun Jaloliddinga shunday nayza sanchadiki, boshqa nayza sanchishga
zarurat qolmaydi. Shu tariqa uning jonini boqiy dunyoga yo‘llaydi”.
Oradan biroz vaqt o‘tgach al-Malik al-Muzaffar odamlarini toqqa
yubordi. Ular sultonning buyumlari- oti, egar-jabdug‘i, mashhur qilich va
sochini solib yuradigan naychasini topadilar[7, B. 295]. Bu buyumlar al-
Malik al-Muzaffar huzuriga olib kelinib, o‘sha kunlar bu yerda hozir bo‘lgan
sulton mulozimlariga, shuningdek Uturxon, amir-oxur Talsob va boshqa
yaqin kishilariga ko‘rsatilganda, ular ushbu narsalar sultonniki ekanligini
tasdiqlaydilar.
Bu voqea 1231-yil 15 yoki 17-avgustda ro‘y bergan[8, B. 127].
Jaloliddin Manguberdining murdasi Mayafariqinga dafn etilib, mo‘g‘ullar
kirib kelgudek bo‘lsa, haqoratlanmasin degan maqsadda qabri yer bilan
tekislab yuboriladi.
Bu insonning ulug‘vorligni tarixga muhrlash maqsadida mustaqillikdan
so‘ng ko‘plab tadbirlar amalga osirildi. Shu kabi ijobiy ishlardan biri 2000-
yil 30-avgustda Jaloliddin Manguberdi ordenining ta’sis etilishi bo‘ldi[9, B.
80].
33

Xulosa:
Jaloliddin Manguberdi o‘zbek davlatchiligi tarixidagi juda katta
shaxslardan biri sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Uning buyuklik
darajasi, ko‘rsatgan jasoratlari, aqliy jihatdan yetukligi, harbiy
barkamolligini bugungi maqola orqali ko‘rdik. Uning eng katta buyukligi
shunda bo‘ldiki, qayerga hujum qilmasin, o‘sha yerni jahannamga
aylantirayotgan, toptayotgan Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar aynan
Jaloliddinga kelganda ensasi qotadigan darajada boshi berk ko‘chaga kirib
qoldi. Qiziq tomoni shundaki, bu voqea- hodisalar mo‘g‘ullar eng cho‘qqiga
chiqqan, raqib tanlamay g‘alaba qozonayotgan davrga to‘g‘ri kelib,
Jaloliddin aynan shu davrda sodir bo‘lgan 14 jangning naq 13tasida zafar
quchdi. So‘nggi mag‘lubiyati ham uning kuchsizligi emas, balki
yaqinlarining xiyonati hamda dushmanlarning ittifoqi natijasi bo‘ldi. Ha,
Jaloliddindek buyuk siymoga eng ko‘p zarar bergan omil xiyonatdir.
Xattoki uning o‘limi ham uning shaxsiyatiga munosib bo‘lmadi. Oddiy
kurd kishisining qo‘lida o‘lim topdi. Lekin bunda ham ramziy ma’no bor,
ya’ni mo‘g‘ullar har qancha hharakat qilmasin baribir ularga Jaloliddinni
o‘ldirish nasib etmadi.
Bugun biz yoshlar Jaloliddin Manguberdi siymosidan mardlik, jasurlik,
vatanparvarlik, bahodirlik, harbiy mahorat, chidamlilik, intiluvchanlik
hamda yengilmaslik kabi hislatlarni o‘rganishimiz hamda ularga amal
qilishimiz zamon talabidir. Shundagina bizning oramizdan ham davlatimizni
yuksaltira oladigan Jaloliddinlar chiqadi!
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o'rganishda
frigiya podsholigining o'rni va ahamiyati. Scientific progress , 1 (5).
2. Turg’Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’qitishda
“o’ttiz yillik urush” ning ahamiyati. Scientific progress , 1 (5).
3. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’rganishda
qadimgi hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati. Scientific progress ,
1 (5).
4. Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini
o’qitishda hind sivilizatsiyasi o’rni. Scientific progress , 1 (5).
5. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini
o’rganishda frigiya podsholigining o’rni va ahamiyati. Scientific progress ,
1 (5).
6. Nomozov, M. M. O., & Haydarov, S. A. (2021). Ozbekiston
respublikasida ta’lim sohasidagi islohotlar. Scientific progress , 1 (5).
7. Fayziyeva, Y. I. Q., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’qitishda
suriya va finikiya podsholigi o’rganilishi. Scientific progress , 1 (5).
8. Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’rganishda franklar davlati o’rni va
ahamyati. Scientific progress , 1 (5).
9. Амирқулович , Ҳ . С . (2021). Ўзбекистон тарихи фанини ўқитишда
тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг ўзига хослиги . Scientific
progress , 1 (3).
10. Амирқулович, Ҳ. У. (2021). тарих дарсларини самарадорлигини
оширишда миниатюралардан фойдаланишнинг йўллари. Scientific
progress, 1(3).
11. Ҳайдаров С . (2021). Ўбекистон тарихини ўқитишда миллий
35

миниатюрадан фойдаланиш ( Бобурнома мисолида ). Academic Research
in Educational Sciences. 2 (7). 760-764.
12. Sulaymonov Askarali. Khaydarov Sulaymon Amirkulovich (2021).
Increasing the effectiveness of teaching history through miniature art works.
Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. 1 (12). 2043-
2049.
1. https://arboblar.uz/uz/people/dzhalaliddin-manguberdy
2. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/106
36

Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi” asari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish