Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	3.7MB
Покупки	0
Дата загрузки	26 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Информатика и ИТ

Antiviruslar

«Сервер обновлений» (Yangilash serverlari) qatoridan «Изменить»
buyrug’ini tanlang. Quyidagi oyna hosil bo’ladi:
19

4. "Cascade" guruhi virusining birinchi vakili qachon topilgan?
- A) 1987 yil
- B) 1988 yil
- C) 1989 yil
- D) 1990 yil
**Javob:** B) 1988 yil
5. Boot viruslari fayl viruslariga qaraganda qanday farq qiladi?
- A) Tezroq tarqaladi
- B) Kamroq tarqaladi va sekinroq yuquvchan
- C) Tarmoq viruslariga qaraganda samarali
- D) Foydalanuvchining xotirasida saqlanadi
**Javob:** B) Kamroq tarqaladi va sekinroq yuquvchan
6. Quyidagi usullardan qaysi biri "kompyuter viruslariga qarshi profilaktika"
usuli hisoblanadi?
- A) Fayllarni arxivlash
- B) Disketalarni yozishdan himoyalash
- C) Dasturlarni himoyalash uchun privivka qo‘llash
- D) Disk sektorlarini o'zgartirish
**Javob:** B) Disketalarni yozishdan himoyalash
25

7. Quyidagi antivirus dasturlari qaysi vazifani bajaradi: "Viruslarni topadi va
zararlangan fayllarni davolaydi"?
- A) Faglar
- B) Vaktsinalar
- C) Privivkalar
- D) Filtrlar
**Javob:** A) Faglar
8. "Vandallar" kompyuter viruslarining qanday xususiyatga ega?
- A) Yoqimli musiqa sadosi orqali virusni yuqtiradi
- B) Fayllarni yashirincha yo‘q qiladi
- C) Tarmoqdagi kompyuterlarni sekinlashtiradi
- D) Virusni faqat zarar yetgandan so‘ng namoyon etadi
**Javob:** B) Fayllarni yashirincha yo‘q qiladi
9. Quyidagi antivirus dasturlardan qaysi biri kompyuterning dastlabki holatini
saqlab, doimiy nazorat qilib boradi?
- A) Faglar
- B) Revizorlar
- C) Detektorlar
- D) Filtrlar
**Javob:** B) Revizorlar
26

yig'ish bilan odamlar band bo'lishmoqda. Bu, bizningcha, noto'g'ri. Asosiy
e'tiborni zararlanishning oldini olishga qaratish lozim. "1 gramm profilaktika
1 kilogramm davolashga teng" maqoli naqadar to'g'ri.
Antivirus dasturlarini ishlatishdagi yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarga
batafsil to'xtab o'tamiz.
Antivirus vositalarini qo'llashdagi eng ko'p yo'l qo'yiladigan xato -
zararlangan kompyuterda ularni ishlatib yuborishdir. Virus aniqlangach,
keyingi hatti-harakat quyidagicha bo'ladi:
kompyuterni o'chiring va uni himoyalangan sistemali disket yordamida qayta
yuklang (bunday disketa Sizda albatta bo'lishi kerak). Mazkur disketada
antivirus dasturlari joylashgan bo'lishi kerak.
Antivirus dasturini ishga tushiring.
Zararlangan operasion sistemalarda amallarni bajarish va dasturlarni ishga
tushirish qo'pol xato va misli ko'rilmagan yo'qotishlarga sabab bo'ladi.
Jumladan, bunda hali zararlanmagan dasturlar ham talofat ko'rishi mumkin.
Masalan, Sizning kompyuteringiz RCE-1800 virusi bilan zararlangan bo'lsin.
Mazkur virusga mo'ljallanmagan faga dasturni extiyotsizlik bilan ishlatish
qolgan yuklovchi modullarni ham ishdan chiqaradi.
Yana ko'p uchraydigan xatolardan biri antivirus vositalarini haddan tashqari
ishonish. Garchand, bunday dasturlarni juda yuqori darajadagi dasturchilar
yaratsalar-da, ular har doim ham ishonchli emas. Har qanday dastur kabi, ular
ham xatolardan holi emas. Bu detektorlarga ham, fagalarga ham taaluqli. Shu
yerda biz ta'kidlashimiz lozimki, biz faga deb atalayotgan dasturlar aslida
"detektor-faga"ning o'zi. Shuning uchun ularning ishida viruslarni aniqlashda
ham, ularni davolashda ham xatolar bo'lishi mumkin.
Ishlatilayotgan detektorlar ko'pincha viruslarni payqamay, zararlangan
fayllarni o'tkazib yuboradilar. Masalan, juda mashhur McAFee Associates
firmasiga tegishli SCAN kompleks detektori bizning mamlakatimizda keng
9

4. Bosqichma-bosqich yo‘riqnoma
1-bosqich: Kirish
 Nazariy tushuntirish (5-10 daqiqa):
o Antivirus dasturlarining asosiy vazifalari haqida tushuntiring.
o Viruslar va zararli dasturlar haqida qisqacha ma’lumot bering.
o Baza yangilanishining ahamiyatini tushuntiring, chunki
yangilanishlar yangi zararli dasturlarga qarshi himoyani
kuchaytiradi.
2-bosqich: Antivirus dasturini o‘rnatish bo‘yicha yo‘riqnoma tayyorlash
 O‘rnatish jarayonini yozib olish uchun dastur tanlash (5 daqiqa):
o Ekran yozish dasturini tayyorlang, dastur sozlamalarini
tekshiring va ovozli izohlarni tayyorlang.
 Bosqichlarni ko‘rsatish (15-20 daqiqa):
o Antivirus dasturini yuklab olish jarayonini yozib oling va har bir
qadamni izohlab o‘ting.
o Dasturiy ta’minotni yuklash tugmasidan boshlab, o‘rnatish
jarayoni, ro‘yxatdan o‘tish yoki litsenziya kalitini kiritish
qadamlarini tushuntiring.
3-bosqich: Baza yangilash jarayoni
 Yangilanishni ishga tushirish (10-15 daqiqa):
o Antivirus dasturining boshqaruv paneliga kiring va "Update"
tugmasini bosishni ko‘rsating.
o Avtomatik va qo‘lda yangilash variantlarini solishtiring va
ularning afzalliklarini izohlang.
4-bosqich: Videodarsni yakunlash
22

“Himoyaga ruhsat etaman”
Informatika kafedrasi mudiri
___________________
“____”__________ 202 4 yil
Antivirus o‘rnatish va bazasini yangilash bo‘yicha videodars
tayyorlash
mavzusida

KURS ISHI
Bajardi: ___________________
Himoya bali ___________________
Ilmiy rahbar: ___________________
Sana ___________________
Toshkent 202 4

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar:
1. William Stallings . Computer Security: Principles and Practice .
Pearson Education, 2022.
o Kompyuter xavfsizligi bo‘yicha keng qamrovli qo‘llanma bo‘lib,
viruslar va antivirus texnologiyalari haqida batafsil ma'lumot
beradi.
2. Michael E. Whitman, Herbert J. Mattord . Principles of Information
Security . Cengage Learning, 2020.
o Axborot xavfsizligi prinsiplari va xavfsizlik dasturlarini
tushuntiradi, shu jumladan kompyuter viruslari va antiviruslar
haqida ma'lumot beradi.
3. Peter Szor . The Art of Computer Virus Research and Defense .
Addison-Wesley Professional, 2005.
o Viruslarning yaratilishi, tarqalishi va ularning oldini olish
usullari bo‘yicha texnik va nazariy ma'lumotlar mavjud.
4. Mark Stamp . Information Security: Principles and Practice . Wiley,
2019.
o Axborot xavfsizligi, kompyuter viruslari va antiviruslar haqida
aniq tavsiflar va tahlillar keltirilgan.
5. Andrew S. Tanenbaum, David J. Wetherall . Computer Networks .
Pearson, 2013.
o Kompyuter tarmoqlarining viruslar va zararli dasturlarga qanday
ta'sir qilishi va ularning oldini olish usullari haqida.
6. Arxiv.uz
7. Yorituvchi.ucoz.net
8. Eset.com
9. Arxiv.uz
31

KIRISH
Viruslar va antiviruslar
Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir.
Bu hammani tashvishga solmoqda.
Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni
o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab
chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan
edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini
buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar
yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun
dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter
viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki
kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi.
Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va
boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan
dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib
oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar
paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.
Odatda foydalanuvchiga virus dasturlarining nomigina ma'lum bo'lishi
mumkin. Masalan, Black Hole (qora teshik), Black Friday (qora juma), Friday
13 (o'n uchinchi juma), "sekin ta'sir qiluvchi virus" va hokazo. Mazkur
viruslar ekranning chap burchagidan qora teshik ochishi yoki 13 sana juma
kunlari ishlayotgan fayllarni yo'qotishi, bundan tashqari har 5 minutda
kompyuter ishini bir necha yuz marotalab sun'iy sekinlashtirib yuborishi
mumkin.
Odatda TR-viruslar deb nomlanuvchi viruslar guruhi ajoyib xossaga ega.
Zararlangan dasturni ko'rish chog'ida virus dasturi tuzatilgan dastur ichiga
3

tarqalgan viruslarni payqamay o'tkazib yuboradi va yangi, bir nechta yolg'on
ishlanmalar beradi. Shuning uchun bir nechta detektorlarni bir yo'la qo'llash
"ovoz berish yo'li bilan" zararli dasturlarning ro'yxatini tuzish mumkin.
Arxivda saqlanayotgan dasturlarga detektorlarni qo'llash samarasiz ekanligini
ta'kidlash lozim. Bunda dasturlarni arxivdan ozod etish lozim. Aks holda,
detektor mazkur fayllarni tekshirmaydi. Yana faga noo'rin dasturning foydali
qismini "tishlashi mumkin". Aynan shu yerda detektor yolg'on axborot bergan
bo'ladi. Faga ishlab turgan dasturni ishdan chiqarishi hech gap emas. Yana bir
eng katta, yo'l qo'yiladigan xatolardan biri himoyalanmagan disketaning
qo'lma-qo'l yurishi
va ishonchsiz disketalarni yuklashdir. Shuning uchun disketalarni doimo
himoyalash kerak. Faqat ishonchli disketalardangina foydalanish darkor.
Va yana bir yo'l qo'yiladigan xatoga maxsus to'xtalamiz. Bu A disk
yuritgichda disketa bo'la turib, kompyuterni qayta yuklashdir. Bunda BIOC
aynan disk yuritgichdagi disketadan dasturni yuklaydi, natijada disketadagi
boot-virus vinchesterga yuqadi.
Faganing sifati, eng avvalo, u qayta ishlayotgan viruslar soniga bog’liq.
Bundan tashqari, interfeys qulayligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bular
faganing hisobotini yaxshilaydi. Odatda, fagalar bir necha viruslarga
mo'ljallangan bo'lib, qolganlari uchun samarasiz bo'lishi mumkin.
Virusdan himoyalanish usullarini qo'llash
"Virus-himoya vositalari" muammosi xuddi "hujum quroli - himoya quroli"
muammosiga o'xshaydi. Himoya vositalari ko'paygan sari hujum vositalari
ham takomillashib, uni ishlatuvchilar rag'batlantirilmokda. Nachora, hayot
shunday kurashdan iborat. Shuning uchun aytish darkorki, kompyuter
viruslari hali ko'p vaqt dolzarb muammo bo'lib qolaveradi, har ikki tomon
ham rivojlana beradi.
10

11. **Vandallar** – Maxsus zarar yetkazuvchi dasturlar bo‘lib, ular fayllarni
o‘chirib yuborish yoki ma'lumotlarni buzish orqali kompyuter
foydalanuvchisi uchun katta yo‘qotishlarga sabab bo‘lishi mumkin.
12. **Troyan dasturlari (Troyan)** – Kompyuter foydalanuvchisini aldab,
o‘ziga zararli dastur o‘rnini bosuvchi viruslar turi. Troyanlar foydalanuvchi
tomonidan ishonchli dastur sifatida qabul qilinadi va tizimga kirib, zarar
yetkazadi.
13. **Worm (Qurt)** – O‘zini o‘zi nusxalash orqali tarmoq orqali tez
tarqaladigan dasturiy kod. Qurtlar kompyuterlar tarmog‘i orqali ma'lumotlar
oqimini to‘sib qo‘yishi va tarmoq ishini sekinlashtirishi mumkin.
14. **Polimorfik viruslar** – O'z dasturiy kodini o'zgartirib, antivirus
dasturlar tomonidan aniqlanmaslik uchun bir shakldan ikkinchi shaklga
o'tadigan viruslar turi.
15. **Zararli kod (Malware)** – Viruslar, qurtlar, troyanlar va boshqa
kompyuterlarga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan barcha dasturiy kodlarni o'z
ichiga oluvchi umumiy tushuncha.
16. **Vaktsinalar** – Viruslarning kirib kelishiga qarshi himoya qiluvchi
dasturiy texnologiyalar. Vaktsinalar tizimni himoya qilish uchun dastlabki
himoya qatlamini yaratadi.
29

Antiviruslarni sinflashtirish
1. Kompyuter viruslaridan himoyalanish usullarini sinflashtirish.
Dastlabki nazorat:
Kelayotgan dasturlarni detektor dasturlari bilan tekshirish.
Profilaktika:
"Yozishdan himoyalangan" disketalar bilan ishlash, yozish uchun disketadan
foydalanishni minimallashtirish, ilgarigi va amaldagi disketalarni alohida
saqlash, dasturlarni vinchesterda arxivlangan holda saqlash.
Taftish (Reviziya):
Yangi dasturlarni maxsus dasturlar yordamida tekshirish.
Karantin:
Har qanday yangi dastur yangi karantin muddatini o'tashi lozim. Ular
mutaxassislar tomonidan viruslarga tekshirilgan bo'lishi kerak.
Filtrlashtirish:
FluSbot Plus, MaceVaccine, ANTIWS2 turdagi dasturlar orqali
ehtimoldagi viruslarni tutish.
Terapiya: (davolash).
Dasturni dastlabki "sog'lom" holatga keltirish. Bu ish har bir fayldan zararli
viruslarni "tishlab olib tashlash" usuli bilan amalga oshiriladi.
Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, virusdan himoyalanishning bir
necha turdagi dasturiy vositalari mavjud: dastur-detektorlar (disketa yoki
diskdagi viruslarni "tutadi") va dastur-faglar (viruslardan davolaydi). Ular har
bir foydalanuvchida bo'lishi va kompyuter ishga tushirilishidan oldin doimo
sinab ko'rilishi kerak.
Shuni ta'kidlash kerakki, eng qulay detektorlar bir emas, koplab keng
tarqalgan viruslarni "ushlaydi". Dastur-fayllar zararlangan dasturlarni
tiklashni ta'minlaydi. Ish jarayonida faga virus tanasini "tishlaydi" va virus
o'zgartirib yuborgan buyruqlar ketma-ketligini tiklaydi. Biz tilga olayotgan
kompyuter viruslari fagasi hozirda yaratilib bo'lingan. Hozir turli fagalarni
8

Dastur ishga tushirilganda ushbu oyna yuzaga chiqadi. Biz uni shu oyna
orqali boshqarishimiz o’chirib qo’yishimiz yoki joriy tozalov qilishimiz
yokida bazasini yangilashimiz mumkin bo’ladi. Antivirus bazalari degani bu
antiviruslar viruslarni tanib olishi uchun viruslarning tahminiy ko’rinishlari
belgilab chiqilgan fayllarni antivirusga joylash deganidir. Bu orqali eng yangi
hosil qilingan virusalrni ham antivirus tanib olishi mumkin bo’ladi. Buning
uchun biz nima qilishimiz kerak bo’ladi. Buni amalga oshirishning ikki xil
usuli mavjud. Biri oddiy shunchaki “ update” tugmachasini bosish orqali
bo’lsa biri esa qo’lda ya’ni “ file manager” da joylashgan fileni ko’rsatish
orqali bo’ladi.
16Mana
dasturimizga
kirib ham oldik

17. **Himoya** – Viruslar va boshqa zararli dasturlardan kompyuterni
saqlash va himoyalash maqsadida qo‘llaniladigan har qanday profilaktik
choralar.
18 . **Inkubatsiya davri** – Virus tizimga kirgandan keyin, zararli ta'sirini
namoyon qilguniga qadar davom etadigan vaqt davri.
19. **Zararlanish usullari** – Viruslarning kompyuterlarga kirib, zarar
yetkazish usullari, masalan, elektron pochta, fayl almashinuvi yoki tarmoqqa
ulanayotgan paytda.
20. **Dispetcher dasturlar** – Viruslarni oldini olish uchun kompyuter
faoliyatini doimiy nazorat qiladigan dasturiy vositalar.
30

Asosiy qism
Viruslar sinflash . Fayl viruslarini sinflarga ajratish.
Fayl viruslari kompyuterlarda keng tarqalgan viruslar. Ular barcha
viruslarning tahminan 80% ini tashkil etadi. Bu toifa kompyuter viruslari juda
chidamli bo'lib, o'z vaqtida ehtiyot chorasi ko'rilmasa, haqiqiy epidemiyaga
aylanadi. Masalan, RCE-1813 yoki Ierusalem (Quddus), Black Friday (qora
juma) va boshqa o'ta xavfli viruslardir.
Ko'pchilik tarqalgan fayl viruslari shtammlarga ega, ular baza versiyalaridan
uncha farq qilmaydi. Shuning uchun fayl viruslarini quyidagi guruhlarga
bo'lish mumkin:
- Vena guruhi. Uning birinchi S-648 deb nomlanuvchi vakili Venada
topilgan;
- CASCADE guruhi. RC-1701 deb nomlanuvchi birinchi vakili 1988 yil
o'rtalarida topilgan;
- Quddus guruhi. RCE-1813 deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987
yilning oxirida Quddus universitetida topildi;
- TR viruslar guruhi - mazkur viruslar, taxminlarga ko'ra, Bolgariyada
ishlab chiqilgan. O'z navbatida bu guruh uch kichik guruhga bo'linadi.
VACSINE, "musiqali qayta yuklash" va "o'z-o'zini yeb qo'yuvchilar".
Ohirgi ikkitasini Vankey Doodle ham deb atashadi.
- Datacrime. Bu guruh vakillari joriy yilning 12 oktyabrida faollashadi va
A, V, C, D disklarda 8 sektorni ishdan chiqaradilar.
- Avenger guruhi. RCE-1800, RCE-1000 deb nomlanuvchi mazkur guruh
katta zararlash imkoniyatiga ega. U nafaqat fayllarni bajarish chog'ida, balki
uni o'qish va ochish vaqtida ham zararlaydi. Bundan tashqari, bu toifadagi
viruslar davriy ravishda sektorlardagi fayl va katologlarni yo'qotadi.
6

10. Narod.ru
Xulosa:
Kompyuter viruslari va zararli dasturlar zamonaviy axborot texnologiyalari
uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Viruslarning murakkabligi, turlari va tarqalish
mexanizmlari har kuni rivojlanib borayotgani sababli, ularning zararli ta'sirini
kamaytirish va tizimlarni himoya qilishga katta e'tibor qaratish lozim.
Viruslar, jumladan, qurtlar, troyanlar va josus dasturlar, foydalanuvchi
ma’lumotlarini o‘g‘irlash, tizimlarga zarar yetkazish va axborot xavfsizligiga
tahdid solish orqali katta zarar keltiradi.
Antivirus dasturlari va xavfsizlik tizimlari viruslarning oldini olishda muhim
rol o‘ynaydi. Ular zararlangan fayllarni skanerlash, tahdidlarni aniqlash va
ularni bartaraf etish uchun turli xil algoritmlar va tahlil usullaridan
foydalanadi. Shuningdek, foydalanuvchilarning xabardorligi va axborot
xavfsizligi qoidalariga rioya qilishlari ham kompyuter tizimlarini viruslardan
himoya qilishda asosiy ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy antivirus dasturlari, xavfsizlik protokollari
va muntazam yangilanishlar orqali kompyuter viruslari va zararli dasturlarni
samarali nazorat qilish mumkin. Shu bilan birga, foydalanuvchilarni himoya
qilish uchun tizimli yondashuv va axborot xavfsizligiga oid bilim va
ko‘nikmalarni oshirish zarur.
32

Vinchesterga matn xabarlarini yozadi.
- Island guruhi (Icelandic).
Shu yerda ta'kidlash kerakki, Datacrime va island guruhiga mansub viruslar
hozircha bizning mamlakatimizda yo'q.
Boot viruslari fayl viruslaridan tubdan farq qiladi. Boot viruslarining soni fayl
viruslariga qaraganda ancha kam va shuningdek, ular sekinroq tarqaladi.
Fayl viruslari kabi ko'p tarqalgan Boot viruslari ham shtammlarga ega.
Hozirgi vaqtda ushbu viruslarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- Italiya guruhi. "Bxl-1S-a" deb nomlanuvchi uning birinchi vakili 1987
yilning oxirida paydo bo'ldi;
- Pokiston guruhi. Bu guruhga Vgat 86 va Brain 88 viruslari kiradi.
Birinchi vakili Vgat 86 Pokistonning Lahor shaxrida 1986 yil topilgan.
Buzish darajasi bo'yicha viruslarni shartli ravishda ikki turga -"illyuzion" va
"vandallar" ga bo'lish mumkin. "Illyuzion" guruh qandaydir yoqimli musiqa
sadosi yoki namoyish orqali virusni yuqtiradi.
"Vandal" so'zining o'zbekcha lug'aviy ma'nosi - madaniy yodgorliklarni harob
etuvchi, xuddi shunday "vandallar" dasturni harob qiladi. Bu toifa viruslar
yopiq holatda fayllarni bildirmasdan ishdan chiqaradi.
Tabiiyki, ham fayl tizimini, ham yuklash (Boot) cektoriga zarar yetkazuvchi
viruslar ham mavjud.
7

Amaliy mashg‘ulotlar uchun metodik ko‘rsatmalar
Maqsad:
Talabalarni antivirus dasturlarini o‘rnatish, sozlash va bazasini yangilash
jarayonlari bilan tanishtirish va ushbu jarayonlarni video formatida aniq
ifodalashga o‘rgatish.
1. Mashg‘ulotning umumiy tavsifi:
 Dars turi: Amaliy mashg‘ulot.
 O‘quv materiali: Kompyuter xavfsizligini ta’minlash uchun antivirus
dasturlaridan foydalanish, ularni o‘rnatish va yangilash bo‘yicha
metodlar.
 Mashg‘ulot davomiyligi: 2 soat.
2. Mashg‘ulot maqsadlari:
 Nazariy: Talabalarga antivirus dasturining ahamiyati, turlari va ularni
yangilashning zarurligini tushuntirish.
 Amaliy: Antivirus dasturini o‘rnatish, sozlash, bazasini yangilash
jarayonlarini video orqali tushuntirish.
3. Kerakli jihozlar va dasturlar:
 Kompyuter yoki noutbuk.
 Internetga ulanish (antivirus dasturini yuklab olish uchun).
 Ekran yozuv dasturi (masalan, OBS Studio yoki Camtasia ).
 Taqdimot dasturi (masalan, PowerPoint yoki Google Slides ) videodars
uchun qo‘shimcha vizual vositalarni tayyorlash uchun.
21

Mundarija:
Kirish:………………………………………………………………………3
Viruslar va antiviruslar ………………………………………………3
Asosiy qism:………………………………………………………………..6
Viruslar sinflash ……………………………………………………..6
Antiviruslarni sinflash ……………………………………………….8
Antivirus dasturlaridan foydalanish, o’rnatish, bazasini yangilash ...12
Amaliy mashg‘ulotlar uchun metodik ko‘rsatmalar ……………………….21
Test variantlari ……………………………………………………………..24
Glossariy …………………………………………………………………...27
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati. …………………………….31
Xulosa. ...........................................................................................................32
2

1. Kompyuter viruslari dastlab qaysi davlatda ishlab chiqilgan?
- A) Rossiya
- B) AQSh
- C) Xitoy
- D) Germaniya
**Javob:** B) AQSh
2. Kompyuter viruslari qanday maqsadda dastlab ishlab chiqilgan edi?
- A) Foydalanuvchilarning asabini buzish
- B) Ma'lumotlarni o‘g‘irlash
- C) Kompyuter ishlashini tezlashtirish
- D) Moliyaviy foyda olish
**Javob:** A) Foydalanuvchilarning asabini buzish
3. Quyidagi viruslar qaysi toifaga kiradi?
- "Black Hole," "Friday 13," va "TR-viruslar."
- A) Fayl viruslari
- B) Boot-viruslar
- C) Tarmoq viruslari
- D) Replikator viruslar
**Javob:** A) Fayl viruslari
24

Saytga kirib olganimizdan so’ng esa “ download” bo’limiga o’tib olamiz.
Bu yerdan “download for home or small office” bo’limiga o’tamiz
Bu bo’limdan “ Download for windows ” tugmachasini topib bosamiz.
13Bu bo’limga
o’tilgandan keyin
ushbi bet ochiladiUshbu saytga kirib oldik

Ushbu oynadagi «Сервер обновлений» (Yangilash serverlari) qatoriga tas-ix
tizimida ishlovchi sayt adresini kiriting. Masalan, http://eset.nnmuz.com/ .
So’ng «Добавить» (Qo’shish) va OK tugmalarini bosing. Sozlamalar
(Настройки) panelida ham OK tugmasini bosib, oynani yoping.
Ana endi, Eset NOD32 antivirus dasturining asosiy oynasidan «Обновление»
bo’limi orqali o’z antivirus dasturingizning bazasini tas-ix tizimida bepul
yangilab olishingiz mumkin.
20

10. Antivirus vositalarini qo'llashda eng ko‘p uchraydigan xatolardan biri
qaysi?
- A) Antivirusni himoyalangan diskda saqlash
- B) Zararlangan kompyuterda antivirusni ishlatib yuborish
- C) Faqat bitta detektordan foydalanish
- D) Tizimni qayta yuklash
**Javob:** B) Zararlangan kompyuterda antivirusni ishlatib yuborish
### Glossariy
1. **Kompyuter virusi** – O'zini nusxalash va boshqa fayllarga yoki tizim
resurslariga zarar yetkazish uchun yaratilgan dasturiy kod. Kompyuter
viruslari odatda foydalanuvchidan yashirincha tarqaladi.
2. **Antivirus dasturi** – Kompyuter viruslarini aniqlash, o'chirish yoki
zararsizlantirish uchun mo'ljallangan dastur. Ushbu dasturlar viruslarni topish
va tizimni himoya qilishga yordam beradi.
3. **Fayl viruslari** – Kompyuterdagi maxsus fayllarga, odatda .exe
va .com kengaytmalariga yopishib, ushbu fayllar orqali tarqaladigan viruslar.
27

F5 tugmasini bosgan holda, Sozlamalar (Настройки) paneliga kirib,
yangilash (Обновление) bo’limiga o’ting.
18

Endi shu dastur ustiga sichqonchamizni o’ng tugmachasini bosamiz va
“ run as administrator ” tugmachasini bosamiz. So’ngra dastur o’rnatishga
tayyor bo’lgunicha biroz vaqt kutamiz. Yakunlangach esa dasturimiz
o’rnatilgan hisoblanadi. Keying qadam o’rnagan ekanini tekshirish va
kompyuterga “ restart ” berish bo’ladi. Chunki dastur to’g’ri ishlashi uchun
kompyuterni bitta o’chirib yoqish kerak bo’ladi.
Shunday qilib dasturni o’rnatib ham oldik uni biz pastki tezkor paneldan
topishimiz mumkin bo’ladi.
15

 To‘liq darsni ko‘rib chiqish (5-10 daqiqa):
o O‘quvchilar dars davomida o‘rganilgan qadamlarni mustaqil
ravishda bajarishi uchun qisqa topshiriq yoki test savollarini
taqdim eting.
5. Qo‘shimcha maslahatlar:
 Kadrlar sifati: Har bir qadam aniq ko‘rinadigan qilib yozib olishga
harakat qiling.
 Ovozli tushuntirish: Har bir bosqichni aniq va tushunarli qilib izohlash,
talabalarga jarayonni yaxshiroq anglashda yordam beradi.
 Tartib va izchillik: Har bir qadamni to‘liq yoritishga e’tibor bering va
videodars davomida asosiy nuqtalarni takrorlash orqali
mustahkamlashni unutmang.
6. Baholash mezonlari
 Nazariy bilimlar : Antivirus dasturi va uning bazasi yangilanishining
ahamiyatini tushunish darajasi.
 Amaliy ko‘nikmalar : Antivirusni o‘rnatish va bazasini yangilashni
to‘g‘ri amalga oshirish qobiliyati.
 Videodars sifati : Videodarsdagi tushuntirishlarning aniq va izchil
berilganligi.
Test savollari
Albatta, keltirilgan ma'lumotlar asosida quyidagi 10 ta test savolini tuzdim:
Test Savollari
23

4. **Boot-virus** – Kompyuter yuklanish sektorini zararlab, kompyuter
ishga tushirilganda aktivlashadigan viruslar turi. Bu viruslar odatda yuklanish
vaqtida tizimga kiradi va o'zini tarqatadi.
5. **Makro-virus** – Hujjatlarga qo'shiladigan va ularning ichidagi makro
dasturlar orqali tarqaladigan virus turi. Ushbu virus odatda Word yoki Excel
hujjatlari orqali tarqaladi.
6. **Tarmoq virusi** – Tarmoqqa ulanadigan har qanday kompyuterga
tarqaladigan virus turi. Ular boshqa kompyuterlarga tarmoq orqali kirib, zarar
yetkazadi.
7. **Fag** – Zarar yetkazgan viruslarni aniqlab, zararlangan fayllarni to'liq
tiklash uchun mo‘ljallangan antivirus dasturlari turi.
8. **Revizorlar** – Kompyuterning dastlabki holatini saqlab, o‘zgarishlarni
doimiy ravishda kuzatib boradigan antivirus dasturlari turi. Ular har qanday
o'zgarishni aniqlashda yordam beradi.
9. **Detektorlar** – Viruslarni aniqlash uchun mo‘ljallangan dasturlar. Ular
tizimda faqat aniq belgilar bilan aniqlangan viruslarni topadi va
zararsizlantiradi.
10. **Filtrlar** – Viruslarning tarqalishining oldini olish uchun kompyuter
tizimida doimiy ravishda ishlaydigan dasturiy vositalar. Filtrlar xavfli
harakatlarni to‘xtatishga yordam beradi.
28

"suqilib" kirib oladi va o'zini namoyon etmaydi. Shunga o'xshash pokistoncha
viruslar (Brain Ashet) ham zararlangan kompyuterlarda o'z "faoliyatini"
ayyorlarcha olib boradi.
Keng tarqalgan viruslarni ikki guruhga bo'lish mumkin:
-fayllar uchun (SOM, YeXE va DLL ni zararlaydi);
-Boot-viruslar (disketlarni boshlang'ich yuklovchi sektorlari yoki MBR
(Master Boot Record) qattiq diskning yuklovchi sohasini zararlaydi.
Tarmoqqa zarar keltiruvchi alohida viruslar ham mavjud. Ular replikatorlar
deb atalib, tarmoqdagi barcha yoki ba'zi abonentlarni zararlaydi. Ulardan eng
"taniqlisi" Morrisa nomlisidir. 1988 yilda ushbu virus Internet tarmog'idagi
30000 ta kompyuterdan 6000 tasiga zarar keltirib, "karomat" ko'rsatgan.
Hozirgi vaqtda viruslarni yo‘qotish uchun ko‘pgina usullar ishlab
chiqilgan va bu usullar bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar dеb
atashadi. Antiviruslarni, qo‘llanish usuliga ko‘ra, quyidagilarga ajratishimiz
mumkin: dеtеktorlar, faglar, vaktsinalar, privivkalar, rеvizorlar, monitorlar.
Dеtеktorlar — virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar kеtma-
kеtligi) bo‘yicha tеzkor xotira va fayllarni ko‘rish natijasida ma’lum
viruslarni topadi va xabar bеradi. Yangi viruslarni aniqlab olmasligi
dеtеktorlarning kamchiligi hisoblanadi.
Faglar — yoki doktorlar, dеtеktorlarga xos bo‘lgan ishni bajargan holda
zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi holatiga
qaytaradi.
Vaktsinalar — yuqoridagilardan farqli ravishda himoyalanayotgan
dasturga urnatiladi. Natijada dastur zararlangan dеb hisoblanib, virus
tomonidan o‘zgartirilmaydi. Faqatgina ma’lum viruslarga nisbatan vaqtincha
qilinishi uning kamchiligi hisoblanadi. Shu bois ham, ushbu antivirus
dasturlari kеng tarqalma gan.
Privivka — fayllarda xuddi virus zararlagandеk iz qoldiradi. Buning
4

1-usul
Bu usul bizdan internet tarmog’iga ulanganlikni va eset nod32 saytidan
ro’yxatdan o’tgan bo’lishlikni talab qiladi. Bu usul ko’p vaqt oladi va sayt
ishlamasa yangilashning iloji bo’lmaydi.
Ikkinchi ya’ni qo’lda yangilash usuli esa juda soda bo’ladi. Baza
internet tarmog’idan aloqa sifati yaxshi bo’lgan joyda tortib olinadi va update
amalga oshiriladi.
1. Eset NOD32 antivirus dasturini tas-ix tizimida yangilash.
Eset NOD32 antivirus dasturiga kiring.
17Ushbu
bo’limga
o’tiladi Shu
tugmacha
bosiladi

Yangi kiritilayotgan dasturiy ta'minotni nazorat qilish: Birinchi va juda zarur
himoya kiritilayotgan dastur va disketalarni nazorat qilishdir. Go'yoki,
samolyotning muvaffaqiyatli parvoz qilishi uchun passajirlar batafsil
tekshirilganidek, kompyuterda kiruvchi axborotlarni batafsil tekshirish
viruslar yuqishining oldini oladi. Har qanday "firma" disketalariga ham
ishonaverish kerak emas.
11H
im
oyalanishning asosiy texnologik sxem
asi. H
im
oyalanishning bunday
sxem
asi quyidagi bosqichlardan iborat:
- yangi dasturiy mahsulotning dastlabki nazorati;
arxivlashtirish
- qattiq diskni bir necha mantiqiy disklarga
ajratish;
rezident revizor (taftishchi) dasturlar bilan
davriy ravishda axborot butligini tekshirib
turish;
.

natijasida viruslar «privivka qilingan» faylga yopishmaydi.
Fil’trlar — quriqlovchi dasturlar kurinishida bo‘lib, rеzidеnt holatda
ishlab turadi va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu haqda
foydalanuvchiga xabar bеradi.
Rеvizorlar — eng ishonchli himoyalovchi vosita bo‘lib, diskning
birinchi holatini xotirasida saqlab, undagi kеyingi o‘zgarishlarni doimiy
ravishda nazorat qilib boradi.
Dеtеktor dasturlar kompyutеr xotirasidan, fayllardan viruslarni qidiradi
va aniqlangan viruslar xaqida xabar bеradi.
Doktor dasturlari nafaqat virus bilan kasallangan fayllarni topadi, balki
ularni davolab, dastlabki holatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest,
Doctor Web dasturlarini misol kilib kеltirish mumkin. Y a ngi viruslarning
to‘xtovsiz paydo bo‘lib turishini hisobga olib, doktor dasturlarini ham yangi
vеrsiyalari bilan almashtirib turish lozim.
Fil’tr dasturlar kompyutеr ishlash jarayonida viruslarga xos bo‘lgan
shubhali harakatlarni topish uchun ishlatiladi.
Bu harakatlar quyidagi cha bo‘lishi mumki n :
• fayllar atributlarining o‘zgarishi;
• disklarga doimiy manzillarda ma’lumotlarni yozish;
• diskning ishga yuklovchi sеktorlariga ma’lumotlarni yozib yuborish.
Tеkshiruvchi (rеvizor) dasturlari virusdan himoyalanishning eng
ishonchli vositasi bo‘lib, kompyutеr zararlanmagan holatidagi dasturlar,
kataloglar va diskning tizim maydoni holatini xotirada saqlab, doimiy
ravishda yoki foydalanuvchi ixtiyori bilan kompyutеrning joriy va
boshlangach holatlarini bir-biri bilan solishtiradi. Bunga ADINF dasturini
misol qilib kеltirish mumkin.
5

Endi “ file manager ” imizga tushgan antivirus dasturini o’rnatishimiz mumkin
bo’ladi.
14Ushbu
tugmachani
bosamiz va
yuklab
olamiz
Mana biz tortgan
antivirus dasturi

Antivirus dasturlaridan foydalanish, o’rnatish, bazasini yangilash.
1. Antivirus dasturini tanlash
Antivirus dasturlarining bir qancha turlari mavjud, jumladan Kaspersky, Eset
nod 32, Avast, Bitdefender, Norton , va boshqa mashhur dasturlar. Har bir
dastur o'ziga xos xususiyatlarga ega, shuning uchun kompyuteringiz talablari
va xavfsizlik ehtiyojlaringizga mos antivirusni tanlang.
Oddiy foydalanuvchilar uchun eng yaxshi va foydalanishga qulay
bo’lgani Eset nod32 antivirusi bo’lib uni bazalarini yangilash ham uni
o’rnatish ham juda oson.
Ishni antivirus dasturini yuklab olishdan boshlaymiz. Buning uchun bir
nechta ishonchli saytlar mavjud. Windows.ru esed.com kabis saytlardan
foydalanish ma’qulroqdir chunki boshqa saytlardan yuklaganimizda antivirus
yuklayman deb virusga ya’ni fribgarlarga duch kelib qolishimiz ham hech gap
emas. Biz eset.com saytidan foydalanishni ma’qul ko’rdik. Unda boshladik.
Birinchi bo’lib qiladigan ishimiz kompyuterda internet brauzeriga kirish va
eset.com saytini qidirish bo’ladi. Buning uchun bizga “Microsoft edge” yoki
“Chrome” dasturlari yordam beradi.
12

Antivirus dasturlarini o'rnatish va baza yangilanishlarni o'rnatish bo'yicha ma'lumotlar

Купить