Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 497.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Диссертациии
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

27 Продаж

Anvar Obidjon she’riyatida mumtoz an’analar

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI MAVZU: ANVAR OBIDJON SHE’RIYATIDA MUMTOZ AN’ANALAR BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 3-7 I BOB. ANVAR OBIDJON – BOLALAR SHOIRI ........................................ 1.1. Anvar Obidjon ijodiy merosi va biografiyasi .............................................. 8- 12 1.2. Shoir she’riy asarlarining janriy tarkibi va mavzular rang-barangligi ...... 13-23 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar II BOB. ANVAR OBIDJON SHE’RIYATIDA MUMTOZ AN’ANALARNING O‘ZIGA XOS IFODASI ..................................................... 2.1. Ijodiy jarayonda individuallik va adabiy ta’sir .......................................... 24-36 2.2. “Usta Gulmat” turkumidagi g‘azallarning o‘ziga xos xususiyatlari .......... 36-51 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................ III BOB. BADIIY MAHORAT VA OBRAZ YARATISH SAN’ATI …… ......... 3.1. Obrazlar talqini va ularning didaktik vazifalari ......................................... 52-66 3.2. Poetik tasvir va badiiy estetik jihatlarning yetakchi xususiyatlari ............. 66-92 Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................ XULOSA .......................................................................................................... 93-94 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................. 95-100 2 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon adabiyotshunosligida bolalar adabiyotining maydonga kelishi, tarkib topishi va janrlar bo‘yicha o‘ziga xosliklarini o‘rganish, uning badiiy-estetik, ma’rifiy- ma’naviy va ta’limiy-tarbiyaviy kamoloti hamda millat kelajagini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Darhaqiqat, bolalar adabiyotiga e’tibor insoniyat ma’naviy kamolotiga munosabat sifatida jamiyat rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘lib, har bir milliy adabiyotda o‘ziga xos jihatlari bilan alohida ajralib turadi. Dunyo adabiyotshunosligida bolalar adabiyoti yetakchi namoyondalari ijodining milliy va jahon bolalar adabiyoti rivojidagi o‘rni, an’anaviylik va badiiy mahorat, mavzu ko‘lami va badiiy talqindagi o‘ziga xosliklari muayyan bir shoir yoki yozuvchi ijodi tadqiq etilgan xilma-xil izlanishlar maydonga kelishi natijasida shonli tariximiz, qadriyatlarga munosabat, erkinlik, tafakkur, kelajak nasllar oldidagi mas’ullik tushunchalari mazmun-mohiyati tubdan o‘zgarishi o‘z navbatida adabiyotning muayyan darajada yangilanishiga ham sabab bo‘ldi. O‘zbek adabiyotshunosligida istiqlol davrida bolalar adabiyotida badiiy tafakkurga yangicha qarashlar hamda asarni baholashda yangicha yondashuv tamoyili kuchayib, shakl va mazmun jihatidan rivojlanib bordi. O‘zbek ma’naviy dunyosidan keng joy egallagan asarlar olamida o‘zbekning zabardast shoiri, iqtidorli bolalar yozuvchisi Anvar Obidjon ijodining o‘ziga xos o‘rni bor. U o‘zbek bolalar adabiyoti rivojiga o‘zining salmoqli hissasini qo‘sholgan shoir, nosir? dramaturgdir. “Bolalar adabi yo ti yo shlar orasida badiiy jihatdan yuksak, intellektual saviyani o‘stirishga, dun yo qarashini kengaytirishga xizmat qiladigan badiiy, ma’rifiy adabi yo tlarning yangi avlodini yaratishga bevosita xizmat qiladi” 1 . Yosh avlod ma’naviy kamolotida bolalar adabi yo tining o‘rni benihoya yuksakligi esa, tabiiy ravishda, uning yetakchi namoyandalari ijodini monografik plan da maxsus o‘rganishni ham taqozo etadi. 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши // Халқ сўзи, 2017, 13 январь. 3 Binobarin, XX asrning 70-yillarida adabi yo tga kirib kelgan va o‘zbek bolalar adabi yo tining tom ma’nodagi yetakchilaridan biriga aylangan O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon ijodiy merosini ushbu nuqtai nazardan o‘rganish, ijodkorning bolalarga bag‘ishlangan she’riy, nasriy va dramatik asarlari, ulardagi faqat shu ijodkorga xos tabiiy soddalikka yo‘g‘rilgan badiiy yuksaklikni, adibning bolalarbop yo za bilish san’atkorligini tadqiq etish adabi yo tshunosligimizning muhim vazifalaridan biri dir. Anvar Obidjon o‘xshashi yo‘q ovozi, yangicha uslubi bilan chindan ham o‘ziga xos maktab yaratgan ijodkor ekanligi esa adabi yo tshunosligimizda bolalar adabi yo ti taraqqi yo ti hamda o‘ziga xos jihatlari haqida muayyan ijodkor ha yo ti va ijodi misolida tadqiqot olib borish bevosita ushbu magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligini belgi laydi. Dissertatsiya mavzusining o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek bolalar adabi yo tining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Anvar Obidjon turli janrdagi asarlari bilan navqiron avlod qalbini zabt etgan shoir, yo zuvchi va dramaturg sifatida nom qoldirdi. Uning ijodiga munosabat bildirish o‘tgan asrning 70- yillarida yo q boshlanib, P.Shermuhammedov, S.Mamajonov, B.Imomov, S.Matchonov, X.Egamov, S.Irisxo‘jayeva, A.Rasulov, Q.Qahramonov, R.Barakayev, T.Adashboyev, M.Jumaboyev, D.Rajabov, K.Turdiyeva, Z.Ibrohimova, Q.Yo‘lchiyev, M.Qurbonni yo zov, G.Jo‘rayeva, L.Sharipova, N.To‘xtayeva kabi adabi yo tshunos olim va tadqiqotchilarning kitob 2 , 2 Эгамов Х. Болалар дунёси. – Тошкент: Ёш гвардия, 1976. – 48 б.; Шермуҳаммедов П. Истеъдод сеҳри. – Тошкент: Ёш гвардия, 1977. – 136 б.; Матжон С. Тириклик суви. – Тошкент: Ёш гвардия, 1986. – 176 б.; ўша муаллиф. Китоб ўқишни биласизми? –Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – 144 б.; Қаҳрамонов Қ. Адабий танқид ва ўзбек болалар адабиёти. – Тошкент: Фан, 1991. – 120 б.; Баракаев Р. Жонажоним, шеърият. – Тошкент: Чўлпон, 1997. – 88 б.; Иброҳимова З. Қувноқликка яширинган изтироблар. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2005. – 31 б.; Расулов А. Ўзлик сари йўл. – Тошкент: Адиб, 2012. – 40 б.; Ражаб Д., Жўраева Г. Маҳорат марралари. – Тошкент: Paradigma, 2018. – 36 б. 4 dissertatsiya 3 , maqola va taqrizlarida 4 adib asarlarining turli jihatlariga munosabat bildirib o‘tilganligini kuzatish mumkin. B u munosabatlar iste’dodli va serqirra ijodkor ha yo ti, ijodi hamda mahorati haqida yaxlit taassurot uyg‘otadi. Tadqiqotning obyekti . Tadqiqotning ob y ekti sifatida Anvar Obidjon she’riyati hamda ayrim to‘plamlaridagi mumtoz adabiyotga xos bo‘lgan she’riy janrlar obyekt sifatida tanlab olindi. Tadqiqotning predmeti. Anvar Obidjon ijodida mumtoz adabiyot an’analarini o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish masalalaridan iborat. Tadqiqotning maqsadi . Anvar Obidjon ijodida mumtoz an’analarning o‘ziga xos ifodasini o‘rganish va badiiy jihatdan tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Anvar Obidjonning bolalar shoiri sifatida ijodining ilk bosqichidan hozirga qadar kechgan tadrijiy takomilini izchillik va uzviylik nuqtai nazaridan belgilab, shoir ijodiy laboratoriyasining o‘ziga xos tomon lariga diqqat qaratish; ijodkor badiiy mahoratiga xos qirralarni xalq og‘zaki ijodi, mumtoz va zamonaviy adabi yo t an’analari hamda novatorlik munosabatlari doirasida o‘rganish; 3 Турдиева К. Ҳозирги замон шеъриятида маънавият масаласи: Филол. фан. номз...дисс.автореф. – Тошкент, 1994. – 20 б.; Ражабов Д. 80-йиллар ўзбек болалар шеъриятида поэтик маҳоратнинг айрим масалалари: Филол. фан. номз...дисс. автореф. – Тошкент, 1995. – 30 б.; Шарипова Л. ХХ асрнинг 70-80-йиллари ўзбек шеъриятида фольклоризмлар: Филол. фан. номз...дисс. автореф. – Тошкент, 2008. – 26 б.; Жўраева Г. Ўзбек болалар шеъриятида ҳажвий образ яратиш маҳорати: Филол. фан. номз... дисс.автореф. – Тошкент, 2011. 31 б.; Юлчиев Қ. Ўзбек шеъриятида бирлик ва учлик шеър поэтикаси: Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD) дисс. автореф. – Фарғона, 2017. – 46 б.; Тўхтаева Н. Истиқлол даври ўзбек болалар шеъриятининг етакчи хусусиятлари: Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD) дисс. – Тошкент, 2019. – 149 б.; Шарипова Л. ХХ аср иккинчи ярми ўзбек шеърияти бадиий тараққиётида фольклор: Филол. фан. д-ри ... дисс. автореф. – Тошкент, 2019. – 72 б. 4 Мамажонов С. Ҳозирги ўзбек болалар адабиётининг баъзи тенденциялари / Болалар олами. – Тошкент: Ёш гвардия, 1988. – Б. 3-15; Имомов Б. Замон ва болалар драматургияси / Болалар олами. – Тошкент: Ёш гвардия, 1988. – Б. 22-25; Қурбонниёзов М. Болалар шеъриятида маънавий-ахлоқий муаммолар талқини / Бадиият жилолари. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2006. – Б. 147-153; Баракаев Р., Маматалимов З. Анвар Обиджоннинг нурли ижоди / “Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон таваллудига 70 йил” мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. (1-китоб) – Тошкент, 2017. – Б. 121-132; Баракаев Р., Маматалимов З. Анвар Обиджоннинг нурли ижоди / “Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон таваллудига 70 йил” мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари (2-китоб). – Тошкент, 2017. – Б. 20-30; Адашбоев Т. Кичкинтойларнинг катта шоири (Анвар Обиджон) // Тил ва адабиёт таълими. – Тошкент, 2007. №1. – Б. 83-86.; Қўчқор Р. Китобни ўқиб мазза қилсанг... // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2012, 1 июнь. 5 shoirning o‘zbek bolalar adabi yo tida o‘ziga xos yangilik sifatida baholanuvchi shakl hamda mazmun bilan bog‘liq tajribalariga e’tibor qaratish, ayniqsa, turkum she’rlarining bu boradagi o‘rnini ko‘rsatish; Anvar Obidjonning o‘zbek bolalar she’riyati takomilida tutgan o‘rni, bolalar shoiri sifatida o‘zbek bolalar adabi yo tini rivojlantirishdagi mavqeini belgilash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: s hoir ijodida an’anaviylik va badiiy mahorat muammolari, mumtoz adabiyotimiz an’analari ning o‘ziga xos tarzda shakliy-uslubiy jihatdan yangilanishi asoslangan; shoir ijodiy jarayonidagi individuallik va adabiy ta’sir masalasi o‘rganilgan; shoir lirikasidagi mumtoz adabiyotga xos bo‘lgan janrlarning shakl va mazmun jihatdan o‘zaro qiyoslanishi dalillangan; “Bezgakshamol yoki Usta Gulmat Shoshiy hangomalari” turkumidagi g‘azallarining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil etilgan . Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ijodkor badiiy mahoratiga xos qirralarni xalq og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot an’analari hamda novatorlik munosabatlari doirasida o‘rganish dan, shuningdek, Anvar Obidjonning o‘zbek bolalar adabiyotidagi tutgan o‘rni va mumtoz adabiyotni rivojlantirishdagi mavqeyini belgilash dan iborat . Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili. Tadqiqotimizning mavzuning o‘rganilganlik darajasi yozilgan qismida ushbu magistrlik dissertatsiyamizning bilvosita manbalari bo‘lmish ilmiy maqolalar, to‘plamlar, monografik tadqiqotlarni, mavzumizga doir muayyan adabiyotlarni tahliliy nazardan o‘tkazdik. Tadqiqotning metodologik asosi va tahlil usullari. Mavzuni yoritishda an’anaviylik va badiiy mahorat tamoyillariga suyangan holda, ilmiy-nazariy, qiyosiy, mantiqiy, tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqot najalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu magistrlik dissertatsiyasidan kelgusida Anvar Obidjon ijodining yangi o‘rganilmagan jihat larini tadqiq etishda, BMI va referatlar, ilmiy-adabiy maqola va risolalar, 6 uslubiy majmua, ma’ruza matnlari tayyorlashda, umuman hali o‘rganilishi zarur bo‘lgan mumtoz adabiyot mavzusidagi nasriy asarlarning o‘ziga xos qirralarini tadqiq etishda ilmiy asosga ega manba sifatida foydalanish nazarda tutiladi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Tadqiqot mavzusi yuzasidan 1ta ilmiy maqola e’lon qilingan. Tadqiqot ishi tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uch bob, olti fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning hajmi 100 sahifani tashkil etadi . 7 I BOB. ANVAR OBIDJON – BOLALAR SHOIRI 1.1. Anvar Obidjon ijodiy merosi va biografiyasi O‘zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri, O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon 1947-yil 8-yanvarda Farg‘ona viloyatining Oltiariq tumanida joylashgan Poloson qishlog‘ida tug‘ilgan. Bobosi Bahromjon Poloson va uning atrofidagi qishloqlarda obro‘ qozongan mashhur eshonlardan edi, u arab,fors tillarini juda yaxshi bilgan. Onasi Munisxon qo‘ligul chevar, juda mehnatkash, tinib-tinchimas ayol bo‘lgan . Anvar Obidjonning ijodga mehr qo‘yishi va adabiyotga qiziqishida uning buvisi Sarviniso ayaning o‘rni juda katta. Ularning uyida otinoyilar tez-tez to‘planib, xalq dostonlari, Bedil, Lutfiy, Navoiy, Mashrab, Muqimiy kabi mumtoz adabiyot vakillari ijodi bo‘yicha g‘azalxonlik kechalari, mushoiralar tashkil etishgan. Albatta, bunday davralarning ko‘lami Anvar Obidjon ruhiyatiga ham ta’sir ko‘rsatgani tabiiy. Adib “Bolalikdan ayrilish qiyin”maqolasida ham yoshlik damlarini “Dastlabki she’rlarimni o‘sha otin oyilaridan eshitgan Mashrab g‘azallari radiflariga taqlidan bitganman”, - deya xotirlaydi. Anvar Obidjonning dastlabki mashqlari qog‘ozga tushishiga, asosan, ikki voqea sabab bo‘lgan, bir kuni opasi Xolisxon oila davrasida o‘zi yozgan she’rni zavq bilan o‘qiydi, dadasi Xolisxon yozgan she’rni maqtaydi va unga o‘zi sevib mutolaa qilgan Mashrab asarlari kitobini sovg‘a qiladi, bu holatni ko‘rgan Anvar shu kundan o‘zining tinchini yo‘qotadi va opasidan zo‘r she’r yozishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi va Anvar Obidjonni ijod olamiga kirib kelishidagi ikkinchi sabab, “G‘uncha” jurnalidir. U endi nashrdan chiqqan “G‘uncha” jurnalining ilk sonidagi she’rlarga ko‘zi tushadi va bundanda yaxshi she’r yozishiga ko‘zi yetadi 8 va Anvar Obidjon ko‘plab she’rlar yoza boshlaydi hamda “G‘uncha” jurnaliga onda-sonda emas, kun ora she’rlar yubora boshlaydi. Anvar Obidjonning adabiyot deya atalmish sirli olamga kirib kelishida shoir Miraziz A’zamning ham o‘rni beqiyos. Shoir hali 6-sinfda o‘qib yurgan havaskor qalamkashga, qator javob maktublarini yozib, she’riy kamchiliklarini ko‘rsatib, unga tegishli maslahatlar berib bordi. Bu haqda shoir “Ko‘rinmas murabbiy” maqolasida: Shu asno, munosabatlar o‘zgacha tus oldi-men she’r yuboraman, tog‘ning nargi tarafidagi ko‘rinmas murabbiy u yoki bu satrlarni bo‘lakcharoq ifodalashga, tortimliroq yakun topishga urinib ko‘rishimni tayinlab, javob qaytaradi. Men aytilgan she’rlarni ta’mirlab, konvertga tiqaman, Miraziz aka yana bir tirishib ko‘rishimni so‘raydi, shoshmaslikka, erinmaslikka chaqiradi, deb yozadi 5 . O‘z ustida o‘qib izlanishni kanda qilmagan Anvarning ilk she’ri “G‘uncha” jurnalida “Shkafcham” nomi ostida 8-sinfligida e’lon qilindi. To‘g‘ri, bu she’r badiiyat talablariga to‘la javob bermasa - da, havaskor shoirda bolalar adabiyotiga cheksiz ishtiyoq paydo qilgani bilan juda e’tiborlidir. Anvar Obidjon maktabni bitiroboq oilasiga moddiy tomondan yordam berishi lozim edi, u paxta zavodida traktorchi, so‘ng qo‘rg‘oshin konida burg‘ilovchi bo‘lib ishladi va biroz muddatdan so‘ng qishloq kutubxonasiga kutubxonachi etib tayinlanishi, u yerda jahon va o‘zbek adabiyotining yetuk vakillari ijod namunalaridan bahramand bo‘lishi uning shoir sifatida shakllanishida yetakchi omil bo‘ldi. Bo‘lajak shoir maktabni a’lo baholarga tugatib, qishloqdagilarning ham “og‘ziga tushdi” va qishloq kutubxonasiga kutubxonachi etib tayinlandi va kutubxonadagi barcha kitoblarni sevib mutolaa qilishga kirishdi. Uning yetuk shoir sifatida shakllanishida yetakchi omil bo‘ldi: “ Kutubxonachilik davrim, bosib she’rlar yozishdan tashqari, badiiy kitoblarni to‘yib-to‘yib o‘qiganligim bilan yodimda ko‘proq iz qoldirgan. O‘shanda Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Asqad Muxtor, Mirtemir, Shuhrat, Maqsud Shayxzoda, Said Ahmad, Sharof Rashidov, G‘afur G‘ulom, Sobit Muqonov, Oybek, Berdi Kerboboyev, Hamid 5 Obidjon A .Ko ‘ rinmas murabbiy. Ma’rifat, 2006, 11-noyabr. 9 G‘ulom, Ibrohim Rahim singari “o‘zimiznikilardan”dan tashqari, Pushkin, Ekzyuperi, Balzak, Rodari, Chukovskiy, Nekrasov kabi “yotlar”ning asarlarini suv qilib ichvorgan edim” 6 . 1974-yilda Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakulteti sirtqi bo‘limiga o‘qishga kirdi va xuddi shu yili ijodkorning birinchi to‘plami – “Ona yer” nomli she’riy to‘plami havola etildi. Ushbu to‘plamdan o‘rin olgan she’rlar adabiyotshunoslar tomonidan iliq kutib olindi. Xususan, Z.Ibrohimova “Quvnoqlikka yashiringan iztiroblar” risolasida to‘plamdagi she’rlar “bolalar adabiyotida qayta-qayta takrorlanib shablonga aylangan mavzularda ezilganligi, o‘quvchilar ma’naviyatini boyitadigan yangi fikrlar deyarli uchramasligi bois uni o‘zbek bolalar she’riyatiga qo‘shilgan muhim hissa deya baholash qiyinligini ta’kidlaydi 7 . Professor A.Rasulov shoir ijodiy evolyutsiyasini “Bahromning hikoyalari” to‘plamidan boshlab belgilashni lozim ko‘radi 8 . Ilk kitobining chop etilganidan ruhlangan Anvar Obidjon turli tahririyat va idoralar eshigini qoqadi ammo hech bir idoradan unga ish chiqmaydi. Kun kechirish uchun Toshkent yog‘-moy kombinatida bog‘bonlik qilishga ham to‘g‘ri keladi, hayot sinovlaridan qo‘rqmay, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga o‘rgangan ijodkor bu qiyinchiliklarni ham sabr bilan yengadi. O‘qishni tamomlagach, Farg‘ona radiosida muharrir bo‘lib o‘z ish-faoliyatini boshlaydi. “ Bahromning hikoyalari ” to‘plami “Yosh gvardiya” nashriyotida chop etilib, munaqqidlar tomonidan ijobiy baholangach, shu nashriyotda direktor sifatida ish boshlagan Erkin Vohidov uni ishga taklif qiladi va uni uy bilan ham ta’minlashga katta yordam beradi. Shundan so‘ng Anvar Obidjon “Kamalak”, ”Cho‘lpon” nashriyotlarida muharrir bo‘lib ishlaydi. “Mushtum”, “ Yosh kuch” jurnallarida ham o‘z ish faoliyatini olib boradi. Poytaxtdagi qaynoq ijodiy muhit Anvar Obidjonni ham har tomonlama toblaydi. Adabiyotimizning zabardast vakillaridan Said Ahmad, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, Ne’mat Aminov, Quddus Muhammadiy, Safo Ochil, Po‘lat 6 Obidjon A. Ajinasi bor yo‘llar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2015. - B.129. 7 Ibrohimova Z. Quvnoqlikka yashiringan iztiroblar. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy kutubxonasi, 2005. - B.4. 8 Rasulov A. O‘zlik sari yo‘l. – Toshkent: Adib, 2012. - B.3. 10 Mo‘min kabi ustozlardan olgan saboqlari bejiz ketmadi. U havaskor shoirdan “kichkintoylar uchun nima yozish kerak va qanday yozish kerakligini anglagan shoir”ga aylandi. Vatanimiz mustaqillikka erishgangan so‘ng Anvar Obidjon hayotida ham o‘ziga xos o‘zgarishlar bo‘ldi. “ Ajoyibxona”(1993-yil), “ Bulbulning cho‘pchaklari” (2001), “ O‘g‘irlangan pahlavon” (2006), “ Mitti baroq berar saboq” (2012), “ Quyonning tug‘ilgan kunida” (2016) kabi qator she’riy to‘plamlarini kichkintoylar uchun taqdim qildi, ushbu to‘plamlardagi hajviylik va bolalar ruhiyatiga ta’sirchanlik juda mahorat bilan yozilgan. Anvar Obidjonning bolalarga bag‘ishlab yozilgan she’r, doston, hikoya va ertaklari 2019-yil “Quvnoq-quvnoq bolalar” nomi ostida jamlanib, “O‘zbek bolalar adabiyotining oltin fondi uchun” rukni ostida bosmadan chiqdi. Anvar Obidjon bolalarning chinakam shoiridir, uning birin-ketin chiqqan bolalarga bag‘ishlab yozilgan she’r va ertaklari qo‘lma - qo‘l bo‘lib ketdi. Shuningdek, parranda va hasharotlar tilidan aytilgan “Atrofimizdagi qiziqchilar”, Navro‘z umumxalq bayramining kelib chiqish tarixiga oid “ Kezargon boychechak” qissasi, bir-biridan qiziq sarguzashtlarga boy “Pashshavoyning boshidan kechirganlari” mitti-roman fojeasi kabi asarlari muallifning mahorat qirralarini ko‘rsatuvchi asarlar sirasiga kiradi. Anvar Obidjon nafaqat nazm, balki nasr yo‘nalishida ham bolalar uchun juda sevimli va komediyaga xos asarlar yaratgan. Ular orasida syujet qurilmasi va voqealarning qiziq va sarguzashtligi bilan jahon adabiyotidagi sarguzasht asarlardan sira qolishmaydi. Anvar Obidjonning dramaturgiya sohasidagi faoliyati ham juda sezilarli bo‘ldi. “ Pahlavonning o‘g‘irlanishi”, “ Dahshatli Meshpolvon”, “ Qorinbotir”, “ Alisher ila Husayn yoki uch dono va o‘g‘ri” nomli pyesa, komediya hamda dostonlari bolalar dramaturgiyasi rivojiga sezilarli hissa qo‘shdi. “Ketmagil” 9 , “Bezgakshamol” 10 she’riy to‘plamlari, “ Oltiariq hangomalari” 11 , 9 Obidjon.A Ketmagil. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1985. – B.112. 10 Obidjon A. Bezgakshamol. – Toshkent: Sharq, 1985. – B. 40. 11 Obidjon A. Oltiariq hangomalari. – Toshkent: Ma’naviyat, 1999. – B.192. 11 “ Ajinasi bor yo‘llar” 12 she’r hikoya, novellalardan iborat ushbu asarlari shoir ijodidagi o‘ziga xos asarlar bo‘lib, kattalar adabiyotida ham salmoqli ijod qilganligini belgilovchi asarlaridir. Adibning ignabarg she’rlari, uchchanoqlari yangi janr sifatida e’tirof etilib, nafaqat shoir ijodida balki o‘zbek adabiyotida ham o‘ziga xos takomil bo‘lib kirib keldi. Adabiyotshunos olim Q.Yo‘lchiyev ham “O‘zbek adabiyotida birlik va uchlik she’rlar poetikasi”nomli filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasida zamonaviy o‘zbek adabiyotida birlik, uchlik she’rlar genezisi, janr va mavzuning rang-barangligi haqidagi qarashlarini bayon qiladi va uning mulohazalarini turli misollar orqali qiyoslashga harakat qiladi. Anvar Obidjon ijodidagi “ignabarg” “uchchanoq”lar, Farida Afro‘z she’riyatidagi “fiqralar”, “ uchlik” va “tasbehlar” qiyoslanganda, “uchchanoqlar” ancha mukammal va badiiy puxtaroq ekanligi haqida ilmiy xulosaga kelinadi 13 . Anvar Obidjonning adabiyotimizni rivojlantirishga qaratilgan sa’y- harakatlari hukumatimiz tomonidan munosib taqdirlandi. 1997-yil “Shuhrat” medali bilan, 1998-yil “O‘zbekiston xalq shoiri”unvoni bilan taqdirlandi. 2011- yilda “Fidokorona xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlandi. 2017-yil Anvar Obidjon tavalludining 70 yilligi respublikamiz bo‘ylab keng miqyosda nishonlandi. Mahoratli shoir 2020-yilning 11-aprel kuni 73 yoshida olamdan o‘tdi. “Ijodiy faoliyati davomida ellikdan ortiq kitobi nashr qilinganidan ham bilinib turibdiki, Anvar Obidjon ham bolalar ham kattalar adabiyotida o‘ziga xos o‘rin tutuvchi seqirra va serko‘lam ijod sohibidir” 14 . Mazkur tadqiqotimizda adibning mumtoz adabiyot an’analariga oid she’riyati haqida alohida to‘xtalamiz. Shu bilan birga shoir poetik mahoratining ayrim qirralarini ochib berish bilan cheklanishni maqsadga muvofiq deb topdik. 12 Obidjon A. Ajinasi bor yo‘llar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2015. – B. 432. 13 Юлчиев Қ . Ўзбек шеъриятида бирлик ва учлик шеър поэтикаси . Фил. фан.бўйича фалсафа д-ри ( PhD ) , Фарғона , 2017 . 14 Маматалиев З. Анвар Обиджон шеъриятининг бадиий-маърифий хусусиятлари: Фил. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD)..дисс… 2021. 12 1 .2 . Shoir she’riy asarlarining janriy tarkibi va mavzular rang-barangligi Taniqli shoir Miraziz A’zam “Bolakaylarning minnatsiz xizmatkori” maqolasida Anvar Obidjon ijodini dunyoning ko‘plab shoir va yozuvchilari ijodiga taqqoslar ekan: “ Qani o‘ylab ko‘raylik, Anvar o‘sha shoir va yozuvchilarning qaysi biridan kam? Rus klassik bolalar shoirlari Korney Chukovskiy va Samuel Marshak, italiyalik Karlo Kollodi va Janni Rodari, amerikalik Doktor Syuz va Jon Chiardi, nemis bolalar adiblari Erix Kestner va Jeyms Kryustlardan Anvarning kamlik joyi bormi? Yo‘q, albatta“ degan xulosaga keladi 15 . Chindan ham, Alamazon va uning piyodalari, “Dahshatli Meshpolvon” qissalari, “Odil Burgutshoh va “Zamburg” laqabli josus haqida ertak” singari ertaklari, “ Qo‘ng‘iroqli yolg‘onchi” pyesasi jahon adabiyoti namunalariga qiyoslaganda, Miraziz A’zam fikrlari to‘g‘ri ekanligiga amin bo‘lamiz. Anvar Obidjon qahramonlari o‘ziga xos uslubga egadir, uning mumtoz janrdagi asarlarini mutolaa qilganimizda ham o‘ziga xoslikni uchratamiz, Abdulla Qodiriyning “Toshpo‘lat tajang nima deydi?”, “Kalvak maxdumning xotira daftaridan” kabi asarlari bevosita ko‘z oldimizga keladi. Anvar Obidjonning qahramonlari kelajakka ishonuvchan, serg‘ayrat, buyuk kelajakni orzulagan, o‘zini boshqa tengdoshlaridan sira ham kam ko‘rmaydigan aksincha ularga namuna bo‘lish uchun harakat qilayotgan qahramonlarni ko‘ramiz. Tun-kun ko‘kka qilsang iltijo , Ushalmagan emish tilaging. Demak Seni tinglamas Xudo, Mendan yotga yo‘qdir keraging. Xayolimning jonon kelini, Qo‘y,”samoviy dard”ga chalinma. Kel,o‘zingga topintir meni, Kel,yalintir 15 Miraziz A. Bolakaylarning minnatsiz xizmatkori \\Davr ovozi. 2017, 5-avgust. 13 Sira yalinma! Maktublar adabiyotimizda qadim janrlardan biri hisoblanadi. So‘z mulkining sultoni bo‘lgan Alisher Navoiy bobomizning epistolyar janr namunasi bo‘lgan “Xatlar” (Munshaot”) asari XV asr adabiyoti uchun muhim manba sanaladi. Shuningdek, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin”, “ Layli va Majnun ” , “ Sab’ai sayyor” dostonlarida ham maktub janrini uchratamiz, bilamizki , odatda ushbu maqsadlar orqali maktub yozish zarurati uchraydi, maktublar biror shaxsga qaratilganlik, jamiyatdagi o‘zgarish va yangiliklarni aytish, maktub yo‘llayotgan insonning ahvolidan xabar olish va h.k. Anvar Obidjon ham albatta, bunday belgilarni e’tiborga olgan holda “Galati maktublar” turkumini yaratdi. Ushbu turkumdagi o‘ziga xoslik shundaki, uy- ro‘zg‘or buyumlari, ish qurollar ham tilga kirib, o‘z hol ahvollarini she’riy yo‘lda bir-biriga yo‘llaydi Arra senda charxlanib, Daraxtlarni qulatar. Men qayragan oshpichoq Sabzavotni qiyratar. Ishqab qo‘yay yotlarni, To‘polondan yur nari. Ular qilgan ishiga Javob berar o‘zlari. (Quvnoq-quvnoq bolalar, 212). 16 Chindan ham daraxtni arralash uchun arra zarur va oshpichoq esa ishga shay holatda bo‘lmog‘i uchun albatta qayroq kerakdir. Shoir ushbu anjomlarga majoziy ma’no yuklab, zo‘ravonlar (arra va oshpichoq) o‘quvchi ko‘z oldida gavdalanib, bolalarga bir-birini gij-gijlamaslik va yomonlik urug‘larini sochish yomon illat ekanligini tushuntirishga harakat qilgan. Istiqlol sharofati bilan erkin ijodiy muhitning qaror topgani bolalar she’riyatida bo‘y ko‘rsata boshlagan o‘zgarish va yangilanishlarning ijtimoiy- estetik asosida , qolaversa, mustaqillik arafasi va 90-yillar o‘zbek bolalar 16 Тўхтаева Н . Истиқлол даври ўзбек болалар шеъриятининг етакчи хусусиятлари . Фил. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD)..дисс. – Тошкент, 2019. - Б.97. 14 adabiyotidagi evrilishlarga zamin bo‘lgan. Ichidan qurib bitgan sovet mafkurasining qayta qurish siyosati amalga oshirilgan yillarida, nisbatan ijodiy erkinlik bo‘y ko‘rsata boshlagandi. Aynan shu jarayonni nazarda tutib adabiyotshunos Q.Qahramonov shunday yozadi: Bu davrga kelib bolalar adabiyotiga faqat ma’rifiy-tashviqiy tushuncha sifatida emas, balki badiiy-estetik hodisa, deb qarash yetakchilik qila boshladi. Natijada , bu davrda bolalar adabiyoti namunalarida badiiy mukammallikka intilish, obrazlilik alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda lirizm, fikrchanlik, majoziylik kabi xususiyatlar yetakchi tamoyillarga aylana boshladi 17 . Jahon adabiyotida, xususan, o‘zbek adabiyotida ham muallif yoki qahramonning boshidan kechgan voqealarni xronologik ketma-ketlikda joylashtirib, kundalik shaklida o‘quvchiga taqdim etish an’anasi mavjud. Kundalik janri XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida Yevropa adabiyotida paydo bo‘lgan. Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari”, Dostoyevskiyning “Yozuvchi kundaligi” asarlari xuddi shunday an’ana sifatida yozilgan asarlardir. O‘zbek mumtoz adabiyotida Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”si kundalikning ajoyib namunasi hisoblanadi, zamonaviy adabiyotda esa O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanini alohida aytib o‘tish joiz. Shu an’analar ta’sirida Anvar Obidjon “Botirvoyning kundaligi” turkumini yozgan. Ushbu turkum maktab o‘quvchisining bir yil davomida amalga oshirgan ishlari xronologiyasi singari tasavvur uyg‘tsa ham kichik maktab yoshidagi Botirvoyning kechinmalari quvnoq ba’zan jiddiy qiyofadasini ko‘z oldida gavdalantiradi. O‘tkir fikr-mulohazali ulkan orzular egasi bo‘lgan Botirvoyni qiynayotgan savollar kichik kitobxonlarni ham o‘ylashga fikrlashga hamda tafakkur qilishga chorlaydi. Jumladan, “27-dekabr” she’rida o‘zbek bolalar adabiyotida juda ham kam murojaat qilingan sevgi mavzusidan gap ketadi: Muso aka armiyadan Kelgandi kuzda. 17 Қахрамонов Қ. Мустақиллик даври ўзбек болалар адабиёти таҳлил ва талқинлар // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2005, 19 август. 15 Qarang, Bugun uylanyapdi Chiroyli qizga... Sinfdoshim Salima ham Juda chiroyli . Yana denglar Mendan kichik Rosa uch oylik ( Juda qiziq voqea , 156) Kattalarga taqlid, kattalar hayotiga qiziqish xarakter, yosh xususiyatlari bilan bog‘liq holda har bir kichkintoy tabiatida uchraydi. Muso akasining armiyadan kelib, chiroyli qizga uylanayotgani bolada havas uyg‘otmoqda. O‘zini Musoga taqqoslar ekan, behosdan kichkina “sirini oshkor qilib qo‘yadi: “Sinfdoshim Salima ham juda chiroyli” . Demak, u sinfdoshi Salimaga ko‘ngil qo‘ygan. Odatda kelin yosh jihatdan kuyovdan kichik bo‘lishini “yaxshi anglagan“ Botirvoy Salimaning o‘zidan roppa-rosa uch oylik kichik ekanligini faxr bilan ta’kidlamoqda. Anvar Obidjonning “Bulbulning cho‘pchaklari” turkumi “kichkintoy zamondoshlari qalbida g‘azalga ko‘nikma hosil qildirish” maqsadida yaratilgan va 70-yillardayoq e’lon qilina boshlagan. Shoir, adabiyotshunos olim Y.Solijonov bilan adabiy suhbatlardan birida: “Asqad Muxtor domla bilan suhbat qurganim, uning qo‘llab-quvatlashi, ayniqsa, bolalar adabiyotida g‘azal janrini“ tiriltirganim”ni olqishlashi o‘zimga bo‘lgan ishonchimni ortirdi, kuchimga kuch qo‘shdi . “ Bulbulning cho‘pchaklari” turkumiga kiruvchi ga’zalchalarimni, “uch chanoqlar” imni o‘zi muharrirlik qilgan “Guliston” jurnali, keyin “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi sahifalarida muntazam e’lon qilib bordilar”, - deya xotirlaydi 18 . 18 Solijonov Y. So ‘ z sehri va mehri. – Toshkent: Sharq, 2018. – B.32. 16 Turkumga qirqqa yaqin g‘azal jamlangan bo‘lib, aksarida mumtoz g‘azallar ta’siri yaqqol seziladi. Jumladan, “Salomnomalar” – xalq og‘zaki ijodi an’analaridan, “Kim nima deydi?” she’ri – Navoiy, “Yupantirish” she’ri – Mashrab g‘azaliyotidan ijodiy oziqlanish samarasi bo‘lsa, “Yoz”, “Kuz” she’rlari Ogahiyning yil fasllariga bag‘ishlangan g‘azallariga ergashib yozilgan. Klassik adabiyotda g‘azallar sarlavhasiz yaratilib, radif, birinchi misra, baytdagi muayyan tayanch so‘z yoki birikma shartli ravishda sarlavha vazifasini bajargan. “Bulbulning cho‘pchaklari” da esa Bulbul tilidan aytilgan har bir g‘azal shaklidagi she’rga o‘ziga xos sarlavha tanlangan: Tong Quyosh chiqib kelar tog‘dan, nurga to‘la cho‘ntaklari, Jon kiritdi dalalarga To‘rg‘aylarning hushtaklari. Shabnam yalab, tutlar terib, jo‘r bo‘lishdi Maynalar ham, Bir tarafda yalla aytar pichanzorning G‘urraklari. Kuchuklarni seskantirib olamga jar solgach Xo‘roz, Jahli chiqib akillashdi mahallaning Ko‘ppaklari... (Masxaraboz bola, 19). Go‘ yo cho‘ntaklarini nurga to‘ldirib tog‘ ortidan qu yo shning ko‘tarilishi, maysalarga qo‘ngan shabnam, to‘rg‘ay sayrashi, xo‘roz qichqirig‘i, itlarning akillashi, ko‘rshapalakning bekinishi kabi har bir detal , har bir lavha tongning o‘ziga xos manzarasini chizishga qaratilgan. Bu manzaralarni kuzatish asnosida so‘zlovchi (Bulbul) va tinglovchi (o‘quvchi) nigohi o‘zaro birlashib ketadi. To‘g‘ri, turkumdagi barcha she’rlar ham mukammallik da’vo qilmaydi. Ayniqsa, vazn talablari xususida shunday xulosaga kelish mumkin. Biroq “Bulbulning cho‘pchaklari” kichik maktab, maktab yoshidagi o‘quvchilarning misra, bayt, mumtoz qofiya, radif, rukn, badiiy san’atlar, shuningdek, asrlar davomida yaratib kelingan naziralar haqida dastlabki tasavvur hosil qilishlari uchun boy manba bo‘la oladi. 17 G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Qudrat Hikmat, Quddus Muhammadiy, Ilyos Muslim, Shukur Sa’dulla, Tursunboy Adashboyev kabi ustoz va zamondoshlar ijodini puxta o‘rgangan Anvar Obidjon ularning boy tajribalarini o‘qib, o‘zlashtirib ijodida yangi she’riy shakllar, band hamda qofiya tizimida o‘ziga xos ijod qildi. “Olmazorga hujum” qishloq hayotini ifoda etuvchi she’rlaridan biri: Piyodalar to‘plandi, (a) Kamonchalar o‘qlandi, (a) Shaydir yog‘och miltiqlar . (b) Qorinlarni qashlashar, (s) Olg‘a hujum boshlashar (s) Xivich mingan otliqlar. (b) Bolalarning xivichdan yasalgan otlarni minib, maxsus “qurollanib” katta ishga shaylanishi o‘yin manzarasini yodga soladi. Ikkinchi bandagi “Qorinlarni qashlashar “ misrasi ishora qilayotgan “sir” keyingi bandlarda ochiladi: Bog‘ni qo‘qqis bosamiz, (d) Olma yeymiz rosa biz, (d) Baqirishib, chinqirab. (e) Kelib qolsa qorovul, (g) Hushtak chalar Matqovul , (g) Chekinamiz tirqirab 19 . (e) She’rning e’tiborini tortadigan jihati asosiy tomonidadir. To‘rt bandlik she’rning har bandi uchliklardan iborat. Uchlikning dastlabki ikki misrasi o‘zaro qofiyalangan holda, ochiq qolgan misra keyingi bandning uchinchi misrasi bilan ohangdoshlik hosil qiladi. Shu taxlit navbatdagi bandlarning so‘nggi misralari bilan bir - biriga qofiyalanib kelgan. “Qishloq va bolalar” she’rini 70-80 yillar o‘zbek bolalar adabiyoti uchun ham shakl , ham mazmun jihatidan yangilik sifatida e’tirof etish mumkin: 19 Obidjon A. Jajji-jajji kulchalar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. – B.18. 18 Bolalarsiz qolsa qishloq, (a) Bo‘lar ekan juda chatoq, (a) Xom yeyilmay, pisharkan nok. (b) Huvillab eng gavjum uylar, (s) Bog‘cha, maktab, ko‘cha-ko‘ylar, (s) Ishsiz yotar ekan koptok... 20 (b) Anchagina yirik hajmli o‘n banddan tashkil topgan she’r mumtoz adabiyotdagi oltilik – muxammaslarga o‘xshaydi. Biroq mazmun va qofiyalanishiga ko‘ra muxammaslardan farq qiladi. Bolalarsiz bog‘cha, maktabdagi sinfxonalarning huvillab qolishi, sotuvchi, kinochilarning jig‘ibiyron holati ustalik bilan tasvirlangani she’rda yaqqol ko‘rinib turibdi. “Qishloq va bolalar” she’ri bandlarini shunchaki tajriba uchun teng ajratib, ikkita uchlik holiga keltirib ko‘rsak, “Olmazorga hujum” she’ridagi a-a-b, s-s-b... qofiya tartibi hosil bo‘lishiga guvoh bo‘lamiz bu keyinchalik e’tirof etilib, tillarga tushgan “uchchanoqlar” (barchasi a-a-b qofiya tartibiga bo‘ysundirilgan) kanonik mohiyat kasb etguniga qadar Anvar Obidjon ancha ter to‘kkani ko‘rinib turadi. “Shirin so‘ylar jajjivoylar” turkumi savol-javob asosiga qurilgan ixcham qurilgan to‘rtlikdan iborat: -Mars kattami, Yer katta? -Tortib ko‘raqol Shartta 21 . Misralari uch-to‘rt bo‘g‘inli bunday she’rlar kichkintoylarni topqirlik, zukkolik va hozirjavoblikka o‘rgatishi tabiiy. To‘g‘ri bolaning osmon jismlari, tabiat hodisalari va hokazolar haqidagi bilimlari yetarli bo‘lmasligi mumkin. Asosiysi, u suhbatdoshi savollari qarshisida dovdirab qolmaydi. Garchi masalaning javobini aniq bilmasa ham raqibiga bo‘sh kelmaydi: -Nega yomg‘ir 20 Obidjon A. O‘g‘irlangan pahlavon. – Toshkent: Cho‘lpon, 2006. – B.12. 21 Obidjon A. Quvnoq-quvnoq bolalar. – Toshkent: Cho‘lpon, 2019. – B.319. (Keyingi o‘rinlarda mazkur to‘plamga murojaat qilinganda to‘plam nomi va she’r sahifasi qavs ichida beriladi). 19 Yog‘adi? Tog‘ bulutni Sog‘adi. (Quvnoq-quvnoq bolalar, 320 ) “Govmish bulutlar” she’ri bolalarga xos taffakurning o‘ziga xos ifodasi. Bulutlar asosan tog‘liklar atrofida to‘planib, yomg‘ir yog‘ishi inobatga olinsa, “tog‘ bulutni sog‘ishi“ mantiqan to‘g‘ri. Yomg‘ir yog‘ishi bilan chelakka sut sog‘ilishi o‘rtasida muayyan o‘xshashlik bor. Bunday manzara – she’rlar kichkintoylarni kuzatuvchanlikka, narsalarni o‘zaro qiyoslab hayotiy xulosalarga kelishga o‘rgatadi. O‘lim mavzusi ham bolalar adabiyotida juda kam qo‘l urilgan mavzudir. Qattol siyosat sabab, jamiyat hayotida turli yig‘in-ma’rakalar va marosimlarni o‘tkazish ta’qib ostida olingan bir paytda bunday mavzudagi asarlar yozish va ularni o‘quvchiga yetkazisg oson bo‘lmagan, albatta. O‘z vijdoniy burchiga va insoniyligiga sodiq bo‘lgan ijodkorlar turli usullar orqali yosh kitobxonga soddalashtirib tushuntirishga harakat qilganlar: To‘rtinchi “B”sinfdan Ketib qolding sen nega? Masalan, Men bilvoldim Nedir “kesim” va “ega”. To‘polonchi Ahmadvoy Bo‘lib qoldi sal mulla. Yarashib olishdi Nuri bilan Abdulla. Progulchi Rahimning Injiqligi yo‘qoldi. “Ikkichi”Xomit esa Kecha bitta “uch” oldi... Maqsudaxon ayamiz 20 Uch qo‘ymasdi Hech senga, To‘rtinchi “B”sinfdan Ketib qolding ayt,nega? (Juda qiziq voqea,176) Xalqimizda vafot etgan yaqinlarini “Uzoqqa ketdi”, “ Osmonlarga parvoz qilib ketdi” kabi javob berish orqali ularning beg‘ubor va murg‘ak qalbini o‘ksitmaslik uchun aytiladi. Xolniso bilan hayolida suhbat qurayotgan bola ham kattalardan shunday javob olgan bo‘lishi tayin. Sinfdan ketish uchun jiddiy sabba bo‘lganini anglagan bola “Maqsuda aya hech uch qoy’magan” qizning bunday yo‘l tutganiga tushunmaydi. Aslida, o‘quvchi Xolnisoning hayotdan ko‘z yumganini sarlavhadagi “qabr” so‘zidanoq anglaydi. Shu bir so‘z she’rning umumiy ruhiyatiga ta’sir qiladi va o‘quvchida achinish singari tuyg‘ularni uyg‘otadi. Albatta, bunday she’rlar o‘zbek bolalar adabiyotining keyingi avlod ijodiga ham ta’sir o‘tkazmay qolmadi. Abdurahmon Akbarning shu o‘rinda “Armon haqida she’r”ini esga olish kifoya. She’rda erta umri xazon bo‘lgan Nigora ham Xolniso kabi sinfdagi a’lochilardan edi u do‘stlarining yashashga bo‘lgan umidini uyg‘otgan, dalda berishlari, muolajalarga qaramay, Nigora ham hayotdan ko‘z yumadi. Sinfdoshlarining ta’ziya kunidagi holatlari (tobutni ko‘tarishga jajji qo‘llari yetmaganligi) shoirning “armonga aylangan umidning dardchil poetik manzarasini realistik lavhalarda tasvirlashga erishgan” 22 idan dalolatdir. Anvar Obidjonning mahorat bilan yozgan harbiy litseychilar qo‘shig‘i” litsey o‘quvchilarining saf qo‘shig‘i sifatida e’tiborli. O‘quvchida vatanparvarlik tuyg‘ularini kamol toptirish va Jaloliddin Manguberdi, To‘maris va Amir Temur kabi ajdodlarga munosib izdosh bo‘lguvchi yurt fidoyilarini tarbiyalash haqida bunday she’r, qo‘shiq va madhiyalar bisyor. “Qo‘shiq”ning 8+7+8+7 bo‘g‘inli bandlardan tarkiblanishi dostonlardagi jangovar lavhalarni yodga soladi. Naqoratida berilgan : Bizlar-botir, Bizlar asov, 22 Тўхтаева Н . Истиқлол даври ўзбек болалар шеъриятининг етакчи хусусиятлари . Фил. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD)..дисс. – Тошкент, 2019. – B.97. 21 Duch kelganda Har qanday g‘ov, Tulpor bo‘lib sakraymiz. (Jajji - jajji kulchalar, 6). Bandlari 4+4+4+4+8 bo‘g‘inli barmoq tizimida yaratilgan. Bunday qisqa bo‘g‘inli misralar yosh askarlarning shaxdam qadamlari ritmi e’tiborga olinganidan dalolatdir 23 . Birinchi bob bo‘yicha xulosalar: 1. O‘zbek she’riyati an’analarini puxta o‘zlashtirgan shoir mavzu, she’riy shakllar qofiya tizimi borasida turli izlanishlar, tajribalar qilib ko‘rgan. Uning birlik va uchlik she’rlar sirasiga mansub “ignabarg”,”uchchanoq”she’rlari alohida janr sifatida adabiyotshunoslar e’tirofiga sazofor bo‘ldi. 2. Istiqlolgacha bo‘lgan davr o‘zbek bolalar adabiyoti katta tazyiq ta’sir ostida bo‘ldi, soxta qahramonlar, sayoz mazmunga ega ko‘plab asarlar yaratildi. Ayni paytda, iste’dodli shoirlar adabiy-siyosiy qoliblarni parchalab, bolalar ma’naviy olamini boyitadigan, estetik didni tarbiyalaydigan asarlar yaratishga muvofiq bo‘ldi. 3. Anvar Obidjonning ijodiy bisotida 70-80-yillarda ijod qilgan boshqa shoirlardan farqli o‘laroq sobiq sovet tuzumini sharaflash, maddohlik ruhida yozilgan birorta she’r uchramaydi. 4. Ijodkor “Qo‘ng‘iroqli yolg‘onchi”, “Pahlavonning o‘g‘irlanishi”, “Qorinbotir”, “Navro‘z va Boychechak”, “Alamazon”, “Meshpolvon”, “Tilsimoy- g‘aroyib qizaloq”, “Alisher ila Husayn yoki uch dono va o‘g‘ri” pyesalari bilan bolalar dramaturgiyasini biroz bo‘lsa-da jonlantirishga erishdi. 5. Anvar Obidjonning sevgi-muhabbat, o‘lim, qullik, erk, istiqlol mavzularidagi she’rlari 70-80 yillar o‘zbek bolalar she’riyatida shu mavzuga oid dastlabki she’rlardan hisoblanadi. 6. “ Askarlar qo‘shig‘i”, ”Harbiy litseychilar qo‘shig‘i” she’rlari vatanparvarlik ruhida yaratilgan bo‘lib, bu saf qo‘shiqlari keyingi davr bolalar adabiyotida alohida mavzu yo‘nalishiga asos bo‘ldi. 23 Маматалиев З. Анвар Обиджон шеъриятининг бадиий-маърифий хусусиятлари: Фил. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD)..дисс. 22 23 II BOB. ANVAR OBIDJON SHE’RIYATIDA MUMTOZ AN’ANALARNING O‘ZIGA XOS IFODASI 2.1. Ijodiy jarayonda individuallk va adabiy ta’sir San’at turlaridan biri sifatida adabiyot ham ijtimoiy ong shakli hisoblanadi. Ijtimoiy ong ijtimoiy turmushning in’ikosi, mahsuli sifatida maydonga keladi. Ijtimoiy turmush jamiyatning moddiy hayoti, ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar majmuidir. Ijtimoiy ong jamiyatning siyosiy, etik, estetik, huquqiy, diniy qarashlari, tasavvurlari, g‘oyalari, nazariyalari va bular ifodalagan falsafa, axloq, din kabi tafakkur shakllarini o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy ong, shu jumladan, adabiyot va san’at obyektiv borliqni aks ettiradi. Ijtimoiy turmushdagi o‘zgarishlar ijtimoiy ongda ham o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Biroq ijtimoiy ong nisbiy mustaqillikka ega bo‘ladi. Bir tuzumning yemirilishi bilan adabiyot ham yemirilib ketmaydi. Chunki adabiyot va san’at o‘z qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Biroq, adabiyot va san’at jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida davr taqozosi bilan o‘zgacha xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ijtimoiy turmush ijtimoiy ongga ta’sir ko‘rsatadi. Har bir davr, xalq va millatning an’ana va o‘ziga xosliklari bo‘ladi. Shuningdek, ijtimoiy ong shakllanib borgani sari an’analar ham zamonlar osha sayqallanib boradi. Xo‘sh an’ana va o‘ziga xoslik nima? Ularning bir-biridan farqi nimada? An’ana – o tmishdan kelajakka meros qoladigan, avloddan avlodgaʻ o tadigan, jamiyat hayotining turli sohalarida namoyon bo ladigan moddiy va ʻ ʻ ma’naviy qadriyat. O‘ziga xoslik – o‘ziga xos xususiyatlar (men boshqalardan farq qilaman), munosabatlar, qobiliyatlardan biri yoki undan ortig‘iga ega bo‘lish. Yuqoridagi ta’riflardan kelib chiqib, an’ana va o‘ziga xoslik bir-biriga chambarchas bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Adabiyot va san’atda an’ana tarixiy hodisa bo‘lib, muayyan davr ijtimoiy-badiiy xususiyatlarini aks ettiradi. O zbek adabiyoti eskirmagan, zamon sinovidan o‘tgan, barhayot, ilg or an’anaga ʻ ʻ 24 suyanadi. Biz uchun an’ana hisoblanadigan ko p g oya va mayllar o‘zʻ ʻ vaqtida yangilik sanalgan. Istiqlol davrida o zbek she’riyati mazmun va shakl jihatidan taraqqiy etib ʻ bormoqda. Rus adabiyotshunosi Belinskiyning “har davrning o z g oyasi bo lgani ʻ ʻ ʻ kabi o z shakllari ham bo ladi” degan so zlari istiqlol davri o zbek she’riyati ʻ ʻ ʻ ʻ misolida ham yaqqol bo y ko rsatdi. Xususan, individual ijodiy eksperiment ʻ ʻ tarzida maydonga kelgan janrlar – qayirma (A. Suyun), ignabarg, uchchanoq (A. Obidjon), fiqra (F. Afro‘z) kabilarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Bunday she’rlarda, asosan, didaktik ruh, donishmandlik, falsafiylik xususiyatlari kuchli bo ladi. Bundan tashqari, hozirgi o zbek she’riyatida ham an’anaviy bayt – ikki ʻ ʻ misrali she’r shakllari ham alohida ahamiyat kasb etmoqda. Mumtoz she’riyatimizdagi masnaviy va fard shaklan asos bo lgan bunday baytning ʻ mazmuniy, shakliy, uslubiy xususiyatlari tobora kengayib bormoqda. Bunday she’rlarda shoirlar, asosan, hikmatomuz fikrlarini, olam va odamning yaralishi haqidagi tasavvurlarini, falsafiy mushohadalarini ifodalaydilar. Bugungi kunga kelib adabiyotshunosligimizda bir misralik, ikki misralik, uch misralik she’rlarga ham alohida janr sifatida qarash mavjud. XVI asrda ingliz adabiyotshunosi Ben Jonson bir misrali she’r mavjud ekanligini ta’kidlagan edi. Adabiyotshunos U.To ychiyev birliklarni “nasriy she’r” deb nomlaydi. Albatta, ʻ bunday she’rlarda shoirning individualligi va davr muhiti katta rol o ynaydi. Rus ʻ olimi N.L.Stepanov janr o zgarmaydigan yoki manguga shakllangan emas, u o sib ʻ ʻ va o zgarib, nafaqat mazmunni to ldirib, balki o z strukturasini ham o zgartirib ʻ ʻ ʻ ʻ borishini alohida ta’kidlaydi. Tadqiqotchi Q.Yo‘lchiyev o zining “O zbek she’riyatida birlik va uchlik ʻ ʻ she’r poetikasi” mavzusidagi tadqiqotida ignabarg , uchchanoq , fiqra kabi she’r shakllarini janr sifatida tahlil qilishga harakat qilib, ko plab manbalardan misollar ʻ keltiradi. “Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o zbekcha izohli lug ati”da bir ʻ ʻ misradan iborat she’rga qadimgi davrda she’riy aforizm deb qaralgani ta’kidlangan. 2010-yili D.Quronov va boshqalar tomonidan chop etilgan lug atda ʻ bir qatorli she’rlarni misra deb atashgan va mumtoz adabiyotda Bobur ijodida, 25 zamonaviy o zbek she’riyatida esa Anvar Obidjon, Ulug bek Hamdam, Shermurodʻ ʻ Subhon ijodida uchrashini qayd etganlar. Demak, bunday shakldagi she’rlarning vujudga kelishida shoirning individual mahorati, ijodiy labaratoriyasi, davrning ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik jihatdan o zgarishi va she’riyatning erkinlashuvi ʻ katta ahamiyat kasb etadi. “Qadimgi turkiy adabiyotda janrlar poetikasi”ni o rgangan M. Mamatqulov moniylik lirikasiga xos bo lgan quyidagi xususiyatlarni ʻ ʻ ko rsatib o tadi: ʻ ʻ 1) tovush, so z va misralar takrori yetakchi; ʻ 2) bog inlar miqdori xilma-xil; ʻ 3) bir she’r tarkibida turli she’riy shakllar mavjud; 4) bir she’r doirasida har xil qofiya shakllari mavjud 24 . Demak, bundan ko rinadiki, bir she’r tarkibida turli she’r shakllari mavjud ʻ bo lgan, biroq ular mustaqil janr sifatida qayd etilmagan. Bo g inlar miqdori ham ʻ ʻ ʻ turlicha bo lgan va bir she’r doirasida turlicha qofiyalar qo‘llanilgan. Yanada ʻ aniqlashtiradigan bo lsak, qadimgi turkiy adabiyotda ham janr tabiati domiy ʻ ravishda o zgarib, qorishiq holatda amal qilgan. Demak, birlik she’r sistemasini, ʻ xususan, ignabarglarni ham she’riy shakl deb qarash maqsadga muvofiqdir. Chunki, ushbu she’riy shaklda bir necha janr xususiyatlari qorishiq holatda uchraydi. Bundan tashqari, bugungi o zbek she’riyatida uchlik misralarning soni ham ʻ ortib bormoqda. Bu shakl ko proq ramz va majozlarga asoslanadi. Yuqorida ʻ aytilganidek, istiqlol davri lirikasida yangi janrlar paydo bo‘ldi, mavjud janrlarning yanada kengayishi esa ayni barmoqda yozilgan she’rlarni tahlil qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Bunga ayrim misollarni keltiramiz. Ular individual ijodiy ekspriment tarzida maydonga kelgan janrlar – qayirma, ignabarg, uchchanoq, fiqra, tasbeh deb nomlanadi. Qayirma – nutqimizda obdon yetilgan, tobiga kelgan narsa, ish, harakat, amal ma’nolarini anglatadi. Bu so‘zda pishiqlik, 24 Маматқулов М. Қадимги туркий адабиётда жанрлар поэтикаси. Фил.фан.ном. илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс. автореферати. – Т.: 2004. 26 puxtalik ma’nolari bor. Azim Suyun butun boshli “Ey do‘st” she’riy kitobini qayirma janrida yozgan. Shoir o‘z asarlariga nisbatan “qayirmalar” ta’birini qo‘llaydi. Biroq, Azim Suyun ijodidagi “qayirma”larni biz mustaqil janr sifatida belgilashimizga nazariy jihatdan asoslarimiz yo q. Chunki, to rtlik, ruboiy, tuyuqʻ ʻ kabi to rt qatordan iborat she’rlarning genezisi xalq og zaki ijodi namunalariga, ʻ ʻ mumtoz adabiyotimiz janrlariga borib taqaladi. Azim Suyun qayirmalarda esa, she’riy jarayonlarda qayta toblangan, shakliy va mazmuniy yangilangan badiiy modifikatsiyani ko rish mumkin. ʻ Ignabarg janri – faqat bir qatordan iborat she’r. Ushbu janrda Anvar Obidjon samarali ijod qilgan. Bu janr haqiqatan yangi janr, uning mumtoz adabiyotda muqobili yo q. Ammo uni ba’zi adabiyotshunoslar janr sifatida e’tirof etishmaydi. ʻ Tadqiqotchi Qahhor Yo‘lchiyev “O‘zbek she’riyatida birlik va uchlik she’r poetikasi” nomli PhD dissertatsiyasida ushbu she’rlarni janr sifatida e’tirof etadi va bu xulosasini tahlil yo‘li bilan isbotlab beradi. Adabiyotshunos U.To‘ychiyev birlik she’rlarni “nasriy she’r” deb ataydi. Bir qatordan iborat she’rlar – birliklar Faxriyor ijodida ham uchraydi. Anvar Obidjon bunday she’rlarni ignabarg she’rlar deb nomlaydi. Chunki ushbu she’rlarning ma’nosi o‘qirman qalbiga, tafakkuriga ignadek sanchiladi. Ushbu she’rlarda xos pafos ham, falsafa ham, ohang ham mavjud. Ushbu she’rlarni birlik deya nomlagandan ko‘ra, ignabarg she’rlar deb janr sifatida belgilashni ma’qul deb bildik. Zero, bu mukammalik da’vosidan yiroqdir. Anvar Obidjonning ignabarg she’rlariga e’tibor qaratamiz. Sharqda uxlab, uyg‘onar g‘arbda. Go‘rkovdan ham diplom so‘rar u. Didsiz suluv – nonsiz ziyofat. Romanlarin yozar ….ketmonda. O‘g‘lidan qarz so‘rar sho‘rlik. Inson o‘ldi tug‘ildi qabr. Yoy o‘qtaldi tankka bolakay. 27 Uxlasa sal halol yashaydi. 25 Ko‘rib turganimizdek, ushbu ignabarglar o‘qirmanni yaxshigina o‘yga toldiradi. Unda inson o‘y-kechinmalari bilan birga ijtimoiy jihatlar ham yaxshi yoritilgan. Qo‘limizga igna kirib ketsa qanday seskansak, ignabarglarni o‘qiganimizda ham ongimiz, qalbimiz shunday sergak tortadi. Halok qildi uni...xushxabar Ushbu ignabargning ma’nosini tushunish o qirmanga bir oz qiyinlik qilishiʻ mumkin. She’rga yuklangan ma’noni birdan anglab olishning mushkulligi shundaki, unda modern kayfiyat ustuvor. Bu ignabargda juda katta falfasa jamlangan. Maqsadga erishgan odamning boshqa orzulari qolmagan. Niyatga yetganlik – xushxabar uni halok qildi. Faylasuflar insonni orzulariga yetkazib jazolash kerak, deydilar: She’rdagi lirik qahramon ham orzularga yetib jazolangan inson. Anvar Obidjon mana shunday katta bir fojiani bir misraga joylagan. Darhaqiqat, she’riyatning asosiy vositasi – so z va shu orqali yuzaga chiqadigan ʻ she’riy musiqa. Xuddi o sha narsalar inson hissiyotlariga ta’sir o tkazadi. Bunda ʻ ʻ so z rang o rnida ishlatilmog i, ko z bilan ko rish emas, his etish orqali ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ moddiylashmog i kerak bo‘ladi. ʻ Anvar Obidjon, Farida Afro z, Faxriyor, Ulug bek Hamdam, Shermurod ʻ ʻ Subhon, Go zal Begim kabi ijodrlar birlik she’rlar yozgan, ammo bunday she’rlar ʻ alohida kitob holida nashr qilinmagan. Faqat Anvar Obidjon bunday she’rlarni ignabarglar deb ataydi, xolos. Boshqa ijodkorlarda bir qatorli she’rlarni nomlash holati kuzatilmaydi. Bu kabi she’rlarda ijodkor yuragi va aqlining bir xulosaga kelishini ko ramiz. Albatta, bunday ijod namunalari she’riyatimizning shaklan va ʻ mazmunan yanada taraqqiy etishini ta’minlaydi. She’r strukturasi lirik asar janrini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Chunki shakl va mazmun birligi she’r strukturasini tashkil qiladi. Har bir mavzu yoki g oya o z shakli bilan birgalikda yaraladi. Ijodkor oldindan mana bu shaklda ʻ ʻ she’r yozaman deb niyat qilmaydi. Avval mavzu paydo bo ladi, undan so ng esa u ʻ ʻ 25 Obidjon A . Tanlangan she’rlar . – T.: Sharq, 2006. – B.276. 28 o ziga mos shaklni topadi. Sababi – mazmun va shakl bir-biri bilan doimiyʻ dialektik aloqada bo ladi. O zbek she’riyatida birlik she’rlar, ya’ni ignabarglar hali ʻ ʻ yetarli nazariy ma’lumotlar mavjud emas. Adabiyotshunos olim, D. Quronov bir qatorli she’rlar mavjudligini ilmiy tomondan tahlil qilgan: “... ijodiy niyat ro yobi ʻ bo lmish har qanday asar – bir misra yo minglab misralardan, birgina epizod yo ʻ bir necha yillik voqealardan, bir necha daqiqalik ko rinish va yo necha pardalardan ʻ tarkib topgan bo lishidan qat’iy nazar – badiiy kommunikatsiyaning alohida bitta ʻ birligi, to laqonli adabiy asardir” ʻ 26 . Umuman olganda, adabiyotshunosligimizda, bir qatorli she’rlarni, ya’ni ignabarglarni janr yoki she’r bo lmagan degan xulosalar ʻ ham mavjud. Xususan, A. Rasulov Faxriyorning ikkita bir misrali she’riga munosabat bildiradi. A. Hayitov esa bir qatorli she’r genezisini mufradot janrining yanada sayqallangan ko rinishi sifatida qayd etadi. Aynan, mana shunday ʻ holatlarda bir janr elementlari boshqa shakllarda (yoki janrlarda) namoyon bo ladi ʻ – modifikatsiyaga uchraydi. Ammo bunda ijodkor individualligini unutmaslik lozim. Ignabarglarning deyarli barchasi muayyan tartibda uyushgan va to‘qqiz bo g inli barmoq vazniga tushgan. Turoqlanishida esa ko plab farqlarni ʻ ʻ ʻ ko rishimiz mumkin. Ba’zi ignabarglarlar 4+5 tarzida turoqlangan bo lsa, ba’zilari ʻ ʻ 4+2+3 yoki 4+3+2 shaklida turoqlangan: Farzandim bor /Uylanmaganman... 4+5 (to‘qqiz bo‘g‘inli). Bu gulxaning /namuncha sovuq. 4+5 (to‘qqiz bo‘g‘inli). O‘lma! Senda /o‘chim bor axir! 4+5 (to‘qqiz bo‘g‘inli). Ko‘r xassada / axtarar nurni! 4+5 (to‘qqiz bo‘g‘inli). O zi omon / kitobi marhum. ʻ 4+5 (to‘qqiz bo‘g‘inli). Boshingdagi / xayol/ meniki. 4+2 +3 (to‘qqiz bo‘g‘inli). Uchib ketdi / shamolda/ boshi . 4+3 +2 (to‘qqiz bo‘g‘inli) 27 Keltirilgan ignbarglarda turoqlar soni uchtadan yoki ikkitadan, ammo intonatsion-ritmik xususiyatlari ham turlichadir. “Birliklardagi nutq xususiyatlari, 26 Quronov D. Talqin imkoniyatlari. - T.: Turon zamin ziyo, 2015. – B.189. 27 Obidjon A. Tanlangan she’rlar. - T.: Sharq, 2006. - B 276. 29 she’riy shakl va mazmun belgilari doimiy qatnashib, aksariyat o rinlardaʻ takrorlanib kelishi ignabarglarni she’r deb atashga asos bo ladi” ʻ 28 , – deya xulosa qiladi tadqiqotchi Q.Yo‘lchiyev. Ammo barcha ignabarglarda ham bu xususiyatni ko rmaymiz. Bunday ʻ o zgarishlar janrning qat’iy chegarasi belgilab qo yilmaganligi, aniq tushunchasi ʻ ʻ yo qligidan kelib chiqadi. “Ma’lum shaklni boshqa bir shaklga aylanib, o ziga xos ʻ ʻ ko rinish olishi va janriy idrokning evrilishi, “janrni qayta baholash”, ʻ “qonuniylashmagan janrlarning paydo bo lishi”ga mualliflarning individual ʻ janrlari rivojlanishiga olib keladi” 29 . Bundan tashqari, Anvar Obidjon ijodida g azal shaklidagi she’rlar ham uchraydi. Ammo bu she’rlarda ham ijodkor g azal ʻ ʻ janrining faqat tashqi tomonini, ya’ni shaklini oladi, xolos. She’rni esa g azal ʻ shaklidagi she’rlar deb nomlashiga qaramasdan, maqta’da o z taxallusi yoki ismini ʻ keltirmay o tadi. ʻ Tadqiqotchi Q.Yo‘lchiyev ignabarg she’rlarni tadqiq etarkan, ularni quyidagicha tasnif qiladi: 1. Ironik she’rlar. 2.Falsafiy aforistik she’rlar. 3. Ijtimoiy-publitistik she’rlar. Tadqiqotchi ignabarglarni mazmuniga ko ra shunday tasniflaydi. Mazkur ʻ tasnif faqat bitta ijodkor – Anvar Obidjon she’rlari (ignabarglari) misolida ekanligini, uning bir tomonlama tasniflanganini ko rsatadi. Chunki bu tasnifni ʻ boshqa ijodkorlar she’rlariga nisbatan qo llay olmaymiz (Masalan, Farida Afro z ʻ ʻ fiqralariga). Bundan tashqari, ignabarg she’rlarda yuqoridagi tasnifning aralash kelish holatlarini ham kkuzatish mumkin. Masalan, – Hamma chivin xushtordir menga! 30 . Ushbu ignabargda ironik kayfiyat ham, ijtimoiy vaziyat ham mavjud. Mevali daraxtga doimo tosh otiladi, degan xalq maqolini yodga soladi ushbu she’r. She’rni 28 Юлчиев Қ . Ўзбек шеъриятида бирлик ва учлик шеър поэтикаси . Фил. фан.бўйича фалсафа д-ри ( PhD ) , Фарғона , 2017. 29 Боровская А.А. Жанровые трансформатции в русской поэзии первой трети XX века. Автореферат дис...канд. фил...наук. - Астрахань, 2009. - 58 c. 30 Obidjon A . Tanlangan she ’ rlar . - T .: Sharq , 2006. 30 o qilishi bilan undagi ironik xususiyat namoyon bo‘ladi, ammo uni yanadaʻ chuqurroq tahlil qiladigan bo lsak, ijtimoiy vaziyat ham yuzaga chiqadi. Demak, ʻ ignabarg she’rlar bir necha ma’nolarni o zida jamlay olishi mumkin. ʻ Turk adabiyotshunosi Mehmet Kaplan “bir’ler” , ya’ni bir qatorli she’rlar (ignabarglar) mumtoz she’riyatimizning mufradlariga o xshaydi deya ta’kidlaydi. ʻ “Keskin, teran ko zga tashlanuvchi, ...maqollarga o xshab ketadigan bu ifoda tarzi ʻ ʻ “hikmat”ga ham yaqin keladi. Bu ham bir usul. Ba’zan bir misra chaqmoq yorug ligida hayot va koinotning bir jabhasini yoritadi” ʻ 31 . Adabiyotshunos olim bu kabi she’rlarni folklor janrlari — maqol, hikmatga yaqinligini aytib o tgan. ʻ Demak, bu bilan ignabarglarni folklor janrlari bilan qorishiq holatda ekanligini ham ko rish mumkin. Mazkur holat ham ignabrglarning mustaqil janr emasligini ʻ ko rsatgan, chunki bunday she’rlar modifikatsiyaga uchragan sinkretik shaklda ʻ namoyon bo lmoqda. Rus olimi, V.P.Burich bir qatorli she’rlarni (ignabarglarni) ʻ nasr ham emas, nazm ham emas, balki ikkalasining o rtasidagi modifikatsion ʻ hodisadir, deb yozadi va bunday she’rlarni “udeteron” (yunon: unisi ham, bunisi ham emas) deb nomlaydiki, mazkur fikrlar bilan bizning qarashlarimiz muvofiqdir. Yuqorida ta’kidlaganimiz, ignabarglarda ham boshqa janr elementlari aralashib, qorishib ketgan va biz ularni she’riy shakl degan xulosaga kelsak, janr nazariyasi, uning tarixiy kategoriyasi qonuniyatlarini buzmagan bo lardik. ʻ Anvar Obidjon ijodida uchchanoq she’rlar ham alohida ahmiyatga ega. Bunday she’rlarni Farida Afro z ʻ tasbeh , Abdulla Sher xokku , Ulug bek Hamdam ʻ uchlik deb ataydi. Ammo individual janr ma’nosida uchchanoq lar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda falsafiy, majoziy, ijtimoiy, psixologik tasvirlar o ziga ʻ xos tarzda ifodalangan. Farida Afro z tasbehlarida erkin vazn, falsafiylik va ʻ didaktik ruh yetakchilik qilsa, Abdulla She’r xokkularida esa jahon she’riyati an’analari ustunlik qiladi. Ulug bek Hamdamning uchliklarida sarlavhaning ʻ mavjudligi, modern ohang uyg unligi va vaznning erkin tanlanishi boshqa uchlik ʻ she’rlardan ajralib turuvchi xususiyatdir. Bugungi o zbek she’riyatidagi janrlarning ʻ 31 Mehmet Kaplan . Cumhuriyet devri turk ş iiri . – Ankara : Ba ş bakanlik Basimevi , 1990. - 535 s . 31 bunday shakliy-mazmuniy turlichaligi va o zgarib borishi, shubhasiz, shoirlarningʻ individual ijod mahsulidir. Demak, bunday she’riy shakllarning paydo bo lishida ʻ ijodkorning individualligini asosiy mezon qilib olish muhim. Xususan, amerikalik olimlar Rene Uellek va Ostin Uorren yozganidek, “har qanday tanqidiy yondashuv yangi tur zanjirini, yangi janr modelini kashf etishini anglatadi” (7). Bundan ko rinadiki, adabiyotimizdagi bu kabi she’rlar mustaqil janr ʻ emas, aksincha, mavjud janrning boshqacha shakli, yangi modelidir. Uch misradan iborat yoki uch bandli she’rlarning ilk namunalari o zbek xalq ʻ og zaki ijodida va islomgacha bo lgan adabiy manbalarda uchraydi. Xususan, “Irq ʻ ʻ bitigi” tarkibidagi 1-, 7-, 12-, 14-, 21-, 23-, 30-, 33-, 46- raqamdagi she’rlar uchlik shaklida bitilgan, jumladan: Kambag al odamning o g li ishlagani bordi, ʻ ʻ ʻ yo lini bergan, mamnun bo lib, sevinib kelar, der ʻ ʻ shunday bilinglar: yaxshidir bu. “Irq bitigi”dagi uchliklar muayyan vaznda yozilmagan. Unda qat’iy vazn va qofiya mavjud emas. Har bir bandi 3 qatordan iborat she’r shakli mumtoz she’riyatimizda musallas deb yuritiladi. Tadqiqotchi Q.Yo‘lchiyev musallasning ilk namunasi sifatida Uvaysiy devonidagi musallaslarhi keltirib o tadi. Ammo ʻ Uvaysiydan oldin ham musallaslar yaratilgan. Masalan, Nosiruddin Rabg uziyning ʻ “Qisasi Rabg uziy” asarida bunday uchliklar uchraydi. Asardagi birinchi musallas ʻ Nosiruddin To‘qbug‘a madhi bilan boshlanadi. Ilhoq umul tuzun qiliq Bilig arig‘ haddin chiqa Ko‘kdin adizrak himmati. Mo‘risi beklik dinida So‘rar ani yulnub yaqo Qizg‘anchi uqbo milkati. Asli mo‘g‘ul erkan ko‘nub 32 Islom uchun tutti yaqo Bo‘ldi Rasulning ummati. Toat qilur tun-kunduzun Olnur saboq mus’hafqa baqo “Qur’on” o‘qimoq odati. Tasbih evurda xushlanib Injulanur yoshi aqo Eshitilsa “Qur’on” oyati. Erardi yavloq telim Tuz so‘zlayur so‘zni uqo Ortug‘ yarog‘lig‘ siyrati. Rabdin ato bo‘lub anga Haq bermishi qutlug‘ baqo Ko‘rkluk sifatlig‘ surati. Ezgu qiliq birla yurub Do‘st qizg‘anur dushman baqo Ortar qamug‘din hurmati. Kunduz o‘qur, tunda qo‘par Toat qilur kirur suqo Arslon mengizlik savlati . Yoshi kichik yo‘ni ulug‘ Zoti orig‘ bek To‘qbo‘g‘a Ul Nosiruddin kunyati. 33 El oshasun, yuz yashasun Bo‘lub muti’ mavlosig‘a Mundin ziyoda qurbati 32 . Ushbu musallas 11 bandli bo lib, har bandning ikkinchi va uchinchi qatorlariʻ o zaro qofiyalanib kelgan. Aruzning rajazi murabbayi solim vaznida yozilgan. ʻ Mustaf’ilun / mustaf’ilun Mustaf’ilun / mustaf’ilun. Taqte’si: — — v — / — — v — — — v — / — — v — Har bandning ikkinchi misralarida och qofiyalar ham uchraydi, ammo har bandning uchinchi misralari to q qoyifada yozilgan. Demak, uchchanoqlarning ʻ kelib chiqishini aynan musallas sheriy shakllariga bog lasak xato bo lmaydi. ʻ ʻ Uchchanoqlar musallasning zamonaviylashgan, modifikatsiyalashgan ko rinishidir ʻ Bundan tashqari, bandlari uch qatordan iborat bo lgan she’rlar xalq og zaki ʻ ʻ ijodida ham uchraydi. Jumladan, folklorshunos R.Nosirovning “Xalq qo shiqlari ʻ kompozitsiyasi” deb nomlangan monografiyasida uch qatordan iborat she’rlar – xalq qo shiqlari to g risida ham ma’lumotlar berilgan. Tadqiqotchi Q.Yo‘lchiyev ʻ ʻ ʻ o z mulohazalari asosida o zbek she’riyatidagi uch misrali she’rlarni ikki ʻ ʻ ko rinishga ega ekanligini ilgari suradi. Birinchisi, har bandi uch misradan iborat ʻ bir necha bandli she’rlar, ikkinchisi esa mustaqil uch qatorlik she’rlar. Ko rinadiki, ʻ birinchi holatdagi uch misralik bir necha banddan iborat she’rlar musammatning turi sifatida qaralishi kerak. Keyingi uch misralik mustaqil she’rlar esa o zbek ʻ she’riyatida shakliy izlanishlarning mahsulidir. Bunday she’rlar Anvar Obidjon, Rauf Parfi, Farida Afro z, Abduvali Qutbiddin, Faxriyor va boshqa shoirlar ijodida ʻ ham uchraydi. 32 Носируддин Бурҳонуддин Рабғузий. Қис с аси Раб ғ узий. – Т.: Ёзувчи, 1990. – Б. 289. 34 Demak, uchlik she’r shakllanishida o zbek folklori va mumtoz adabiyotiningʻ o rni alaohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan, uch misradan iborat topishmoq va ʻ maqollarning ham mavjudligi, mumtoz adabiyotdagi yuqorida ko rib o tgan ʻ ʻ misollarimiz uchlik she’rlarning genezisini, tarixiy kategoriyasini qadim o tgan ʻ asrlarga borib taqalishini ko rsatadi. ʻ O zbek she’riyatida shakliy-uslubiy izlanishlarning go zal namunalarini ʻ ʻ Anvar Obidjon ijodida ko rish mumkin. Jumladan, shoir g azal shaklida she’rlarini ʻ ʻ g azalsimonlar ʻ , to rtlik shaklidagi hajviy she’rlarini ʻ to rtqavatlilar ʻ , so taruboiylar ʻ , uch misrali she’rlarini uchpaxsa , ikkilik she’rlarini ikkiqatlar , bir misrali she’rlarini esa o rtabarmoq ʻ 33 deb ataydi. Uchchanoqlar ham shunday shakliy izlanishlarning mahsulidir. Shoir ushbu she’rlarni uchchanoq deb nomlaydi. Uchchanoq – nomidan anglashilgandek uch misradan iborat she’r. U mumtoz adabiyotdagi musallas she’r shakli kabi uch misradan iborat. Uchchanoqlar strukturasiga to‘rtlik she’r tuzilishining modifikatsiyaga uchragan shakli sifatida qaralsa to‘g‘riroq bo‘ladi. Chunki to‘rtlikdagi falsafa, mazmun-mohiyat aynan uchchanoqlarda ham uchraydi. Rahmat senga, ey burga Qonim ichsang ham birga Yurding og‘ir kunimda. Xudo ma’yus ko‘zimda Shayton yashar so‘zimda Tilim juda do‘zaxi . U- pahlavon, botir Olar lek ko‘p xavotir Miltig‘i bor jinnidan 34 . 33 Obidjon A. Bezgakshamol - 2. Hajviy hangomalar. – T.: Sharq, 2003. – B. 187. 34 Obidjon A. Tanlangan she’rlar. – T.: Sharq, 2006. – B. 276. 35 Xulosa qilib aytganda, uchchanoq she’rlarni mustaqil janr sifatida e’tirof etish maqsadga muvofiq emas. Garchi uchlik she’rlar qadimdan mavjud bo lsa-da,ʻ janr sifatida shakllanmagan, faqat she’riy shakl sifatida mavjud bo lgan, janrlik ʻ chegarsi, uning xususiyatlari aniq belgilab berilmagan. Istiqlol yillarida yaratilgan uchlik, uchchanoq kabi she’rlarni janr sifatida belgilashimizga nazariy asos yo q. ʻ Uchchanoqlarda folklor, mumtoz adabiyot janrlari elementlari, ijodkor individualligi qorishib ketganligini ko raqmiz. Davr o tgani sayin yangi fikrlarni ʻ ʻ aytish uchun yangi shakllar kerak bo ladi. Uchchanoq va ignabarglar ham ana ʻ shunday shakllardandir. Demak, individual janrlar muayyan ijodkorning uslubi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan janrlardir. Ulardagi mazmun chegara bilmaydi, ularning shakli esa aruz vaznidagi fard, musallas, murabba’ kabi janrlarga yaqin. Bu hodisa o‘zbek she’riyatida janrlarning turg‘un emasligi va doim rivojlanib, sayqallanib borayotganidandir. Bunga insoniyatning dunyoqarashidagi o‘zgarishlar, evrilishlar sabab bo‘ladi. Chunki endi she’riyat go‘zallikni tashqaridan emas, ichkaridan, inson botinidan izlay boshladi va bu o‘zbek she’riyatini mazmunan va shaklan o‘zgartirib yubordi. Bunday hodisalardan biri - individual janrlardir. 2.2. “Usta Gulmat” turkumidagi g‘azallarning o‘ziga xos xususiyatlari Anvar Obidjon ijodining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, mumtoz adabiyotda mavjud bo‘lgan an’analarga, jumladan, mumtoz she’riy shakllarga murojaat etganligida ko‘rinadi. Yangi shakl vositasida o‘z davrida aytish mushkul bo‘lgan qaltis fikrlarni ham ilgari surish mumkin edi. Buning uchun shoir adabiyotimizning qadim-qadimdan mavjud bo‘lgan turli janrlariga murojaat qilib, ulardan unumli foydalanishga, mazmunga mos libos tanlashga intildi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, kitobxon ko‘z o‘ngida uning asarlari shakl va mazmunning munosib kelishligidan dunyoga kelgan noyob manbadek taassurot qoldiradi. Shoir ijodidagi yangi shakliy izlanishlar uning bir qatorli “ignabarg”, ikki misralik “Fardlar”, uch qatordan tashkil topgan “Uchchanoqlar” deb atalgan she’rlarida, Usta Gulmat, Kulkul afandi, bulbulcha nomidan bitilgan va 36 raqamlangan “G‘azallar”, “Muxammaslar”, “Falsafalar”, “Muloqotlar”, “Mustazodlar”, “O‘gitlar”, “Ruboiylar”, “Tuyuqllar”, o‘zi tomomnidan bitilgan “G‘azal shaklidagi she’rlar”ida ayon bo‘lsa, mazmunan ularning organizmiga erk va ozodlik, millatparvarlik, ezgulik va go‘zallik, muhabbat va fidoiylik tuyg‘usi singdirib yuborilganida namoyon bo‘ladi. Adib o‘zining ana shu g‘oyaviy niyatlarini o‘quvchiga aniq yetkazish uchun qahramonlarga ism, zamon va makon tanlashga ham, tashqi va ichki qiyofasini goh parallel, goh kontrast holda tasvirlashuf ham alohida e’tibor beradi. Usta Gulmat va Kulkul afandi ikkovi birlashib, o‘z davrida avj olayotgan chirkin illtlarni turli xil badiiy vositalar orqali fosh qilishga kirishadi. Adibning Gulmat, Kulkul afandi nomidan yozgan barcha asarlari o‘sha davr adabiyotida tomir oayotgan madhiyabozlik, soxta gumanizm, didaktizm, lo‘ttibozlik kabi ko‘rinishlariga qarshi jiddiy parodiyalar sifatida dunyoga kelganini va ular adabiy jamoatchilik uchun o‘z davrida ogohlik da’vati bo‘lib yangraganini alohida ta’kidlash zarur. Bu turdagi asarlari adibning “Bezgakshamol”, “Alamazon va Gulmat hangomasi”, “Alamazon va Gulmat” deb nomlangan to‘plamlarida jamlangan 35 . Albatta, bu kitoblar hajmi, ya’ni asarlarning ko‘p yoki ozligi va yangiligi bilan bir- biridan farq qiladi. Muallif hatto kitoblarini nomlashda ham farq borligiga ishora qiladi. Masalan, “Alamazon va Gulmat hangomasi” kitobi “Alamazonning boshidan kechirganlari” qissasi, “To‘tiqul” pesasi va “Kambag‘albop Gulmatiy” nomli bo‘limlardan iborat. “Alamazon va Gulmat” to‘plamiga esa “Alamazon va uning piyodalari”, “Yaltiroq tugma” qissalari hamda “Kambag‘albop Gulmatiy” hangomasi kiritilgan. “Mushtum” kutubxonasi seriyasida chop etilgan va yumoristik hangomalardan iborat “Bezgakshamol” O‘zbekiston xalq yozuvchisi Said Ahmadning “Usta Gulmatning mirzosi” nomli so‘zboshisi bilan boshlanadi. Unda yozishicha, “Adabiyotga olovdek yonib kirib kelgan Anvar Obidjon hajv 35 Обиджон А. Безгакшамол. – Т.: 1985. Аламазон ва Гулмат ҳангомаси. Қиссалар, ҳангомалар. – Т.: Чўлпон, 1992. Аламазон ва Гулмат. Ҳажвий қиссалар, шеърий ҳангомалар. – Т.: Маънавият, 1998. 37 dargohiga bir etak kulgu ko‘tarib keldi. To‘plamdagi jamiki g‘azallarni adib o‘tgan asrda yashab, ijod etgan Usta Gulmat degan shoir” nomidan bitgan. Bundan shu anglashiladiki, Usta Gulmat shoirning o‘zi. “Bezgakshamol”da Usta Gulmat nomidan yozilgan 50 ta g‘azal, ikkita g‘azal, 3 ta mustazod, bitta hangoma, 9 ta ruboiy, 5 ta tuyuq, 10 ta fard va o‘gitlardan namunalar berilgan. “Alamazon va Gulmat hangomasi” kitobidan Gulmat Shoshiyning 71 ta g‘azali, 5 ta muxammasi, 2 ta muloqoti, 15 ta fard va so‘nggida “Usta Gulmat jumbog‘i”, “Alamazon va Gulmat” to‘plamidan esa 63 ta g‘azal, 5 ta muxammas, 2 ta mustazod, shuningdek, “Falsafalar”, “O‘gitlar”, “Fardlar” o‘rin olgan. Har ikkalasida ham “Sartaroshlikdan – gaptaroshlikka” o‘tgan Gulmat haqida to‘la ma’lumot beriladi. Ular “olimlikka ishqiboz, ashaddiy Gulmatshunos Burundor Tusmoliyning hali tasdiqlanmagan ilmiy ishi”dan olingan. Xo‘sh, Gulmat kim va u qanday shoir? Tusmoliyning (aslida A.Obidjonning) yozishicha, asli Farg‘ona vodiysidan Toshkentga kelib turg‘unlashib qolgan Gulmat “o‘rtamiyona ismining ortiga Shoshiy degan dabdabali taxallusni tirkab” ijod qilishga kirishadi. Said Ahmadning “Usta Gulmat ba’zan juda quv, ba’zan o‘ta ketgan darajada landavur, ba’zan sodda mugambir...” tadqiqotchi tuusmoliyning “to‘pori va dalliroq, lekin g‘irt ahmoq ham bo‘lmagan” degan ta’riflari uning xarakterini va asarlari mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglashimizga yordam beradi. Ma’lumki, bunday darveshnamo kimsalar dilidagini tiliga chiqarib, shartta aytaveradigan jasoratga (Mashrabni eslang) ega bo‘lishadi. Gulmat Shoshiy ham zamona zayliga qarab o‘tirmay, ayrim illatlarni keskin tanqid qiladi. Demak, yozuvchi qahramonini shunday qiyofada taqdim etish va u yashagan zamonni oldingi asr deb ko‘rsatish bilan o‘sha paytda qilichini qayrab turgan senzuraning ko‘zini chalg‘itmoqchi bo‘lgan. Anvar Obidjon “o‘zining galdir qahramonidan juda ustalik bilan foydalangan, – deb yozadi Said Ahmad. – U hamma gapni yumoristik til bilan jiddiy tarzda aytayotgandek ko‘rinsa-da, aslida maishatparastlik, dumbul falsafabozlik, gumrohlarcha dindorlik, xudbinlik, ig‘vogarlik, loqaydlik, manmanlik, molparastlik, ichkilikbozlik, giyohvandlik, munofiqlik kabi salbiy 38 illatlarni beayov masxaralaydi, ustidan kuladi”. Tabiiyki, jamiyatda chuqur ildiz otgan bunday qusurlarni, kamchiliklarni keskin fosh etish va tanqid qilish uchun ijodkor o‘zini bir qadar erkin his etishi kerak. Ijodiy erkinlikka to‘siq qo‘yilgan bir paytda Anvar Obidjon Gulmat obrazini bejiz tanlamagan. Bu obraz ustozi Abdulla Qodiriydan o‘rganishi samarasi va ijodiy ta’sirlanishi natijasida yuzaga kelgan. Bu haqida adibning o‘zi quyidagicha yozadi: “Keyinroq, aynan o‘sha Kalvak mahzum qiyofasida endi shoirga aylangan Gulmat ham shu yo‘ldan borib, o‘z g‘azallarida xalqimizning bugungi dardlarini cho‘qilab-cho‘qilab bo‘lsa-da, izhor qilishga tutindi” (“Ajinasi bor yo‘llar”, 161-b). Gulmat o‘z g‘azallarida xalqning bugungi darlarini, ichki his-tuyg‘u va armonlarini kuylashga harakat qiladi. Mana bu misralarida u o‘zin shoir sifatida “nosog‘roq”, yozganlari “shaklan g‘azal”dek ko‘rinsa ham ular mazmunan xalq dardiga darmon bo‘lishini aytib, o‘zining bu boradagi ijodiy prinsiplarini quyidagicha ilgari suradi: Bu nechuk shoir demang, asli man nosog‘roq, Yozg‘onim shaklan g‘azal, lek o‘zi barmog‘roq. Har qalay she’rimda bor ma’niyu oz-moz fikr, Ko‘p axir ahli qalam mandinam maymog‘roq. Asli chin ash’ornavis yozmagay oddiy bayon, Barchani o‘ylantirur gap otib ilmog‘roq. Keltirilgan misoldagi “nosog‘roq”, hamda “Ko‘p axir ahli qalam mandinam maymog‘roq” iboralariga e’tibor qaratsak. Shoirning “nosog‘roq” so‘zi kasal, betob ma’nosida emas, balki “bilimsiz, to‘g‘ri tushunmaydigan” degan ma’noda kelyapti. Keyingisi esa aynan parodiya janriga xos achchiq kinoya, keskin inkor bilan to‘ydirilgan. Aytmoqchiki, “mening she’rlarim har holda oz-moz ma’no va fikr bor, ammo shunday qalam ahli borki, asarlaridan kunduzi chiroq yoqib ham bu tanqis matolarni topolmaysiz”. “Maymog‘roq” so‘zi oyog‘i qiyshiq degan to‘g‘ri ma’nosidan tashqari “bundayroq, chalasavod, befahm” kabi qo‘shimcha vazifalarni ham bajaryapti. Bu shubhasiz, adibning so‘z ustida jiddiy ishlashini, so‘z ma’nosiga chuqur yondashishini asoslaydigan faktlardan biridir. 39 E’tibor berilsa, Usta Gulmat g‘azallarining hammasi ham aruz vazni ruknlariga tushavermaydi. Binobarin, uning aruz qoidalaridan yaxshi xabardor emasligini Tusmoliy ham aytib o‘tgan: “Usta Gulmat aruzning nozik qonun- qoidalarini yaxshi bilmagan: faqat tashqi ko‘r-ko‘rona taqlidchilik, ichki yovvoyi sezgi ohanglariga tayanib, maddohlarcha so‘zamollik qilib yozavergan”. Shu boisdan uning ash’orlari shaklan g‘azal, xolos. G‘azallari bevosita turli mavzu va muammolarni qamrab olgan. Avvalo, shoirning jamiyatda tutgan o‘rni (“dalli Gulmat – kutar yog‘och qalamdin rizq...”, “Ayo shoir, yozuvni bas qilmag‘oningga qarsaklar, Daholardan o‘zingni past olmag‘oningga qarsaklar. Zamonsozlik demay, Gulmat, amaldorlarni hajv etding, Avomdin jirkanib bag‘rin tilmag‘oningga qarsaklar”, “Gulmat kabi haqgo‘y ila olam go‘zal”), ijodkor va jamiyat o‘rtasidagi munosabat (“Tegma shoir, olimimga, saxiy-sodda dehqonimga, Nonimni ol, to‘nini ol, qog‘ozu daftarim qolsin”. “Man shoirman, san – xoqon, Manda ong, sanda – arkon. G‘azallarim shohga nayza niqtagay, Man xalqimga tayangan o‘g‘uldurman, She’rim – yovga palaxmon”), shuningdek, poraxo‘rlik, insonni mensimaslik, diniy, ishqiy masalalar qalamga olingan. Gulmat Shoshiy asarlari hazrat Navoiyning faylasufona o‘ychanligi, Bobur ijodiga xos ixchamligi, devona Mashrabning isyonkorona fikri, Muqumiy singari ochiq so‘zligi, Furqat g‘azallaridagi dardkashlik kabi fazilalar bilan to‘ydirilgan. Shu bilan birga Maxtumqulining ustoz bilan shogird dialogiga taqlidan yozilgan she’r ham bor. “Muloqot, raqam 2” deb nomlangan bu asarida Gulmat “milodiy 1888 ning so‘g‘inida G‘ishmat ismli ayg‘oqfe’l tanqidchi ila so‘z o‘ynag‘onim” deb izoh beradi. Muloqotda davrning muhim masalalariga munosabat bildiriladi. Tanqidchining savollariga bergan javoblarida shoir Gulmat jamiyatning nobopligi, xalqning nochorligiga “Elni buzgan poshsho” aybdorligini Kim yig‘layur vale yotni shodlatur? “Gilamchida gilam yo‘q” – ne anglatur? Tilamchi o‘z holin qachon tanglatur? Zavol bizda qolg‘ay, savoli sizg‘a. Yig‘lab bizni quvnatg‘uchi – o‘lanchi, 40 Dehqon azal – gilami yo‘q gilamchi. Mukofotxo‘r – o‘ta nochor tilamchi, Savob bizda qolg‘ay, javobi sizg‘a. Shuningdek, Gulmatning javoblarida “Qo‘rs amaldor – eshakdin serkallaroq”, “Qo‘rqoq el “tuf” degon nosdek bo‘p to‘zar”, “Bosqunchig‘a yon bosg‘on – g‘irt haromi”, “It orzusi – yalash etik xiromin”, “Badbaxt shoir o‘z she’ridin so‘ng o‘lar” kabi aforizm darajasiga ko‘tarilgan iboralar ko‘p uchraydi. Anvar Obidjon fardlarida ham bu kabi ramziy detallar orqali el dardini bayon etgan misralarni ko‘p uchratamiz. Masalan, “Itni itga tishlatib, vaqti chog‘dir itboqar, bo‘ldi majruh ikki it, o‘zi sog‘dir itboqar” fardidagi it va itboqar iboralari mustahkamlachilarning hududlar va millatlararo janjal uyushtirib, o‘z boshqaruvini mustahkamlaganiga ishoradir. Adabiyotshunos olim A.Rasulov “Ijodiy o‘zlik sari” kitobida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yaratilgan hajviy obrazlar haqida gapira turib, “XX asr ikkinchi yarmi she’riyatida yana ikkita yorqin hajviy tip yaratildi. Biri – Matmusa (Erkin Vohidov), ikkinchisi – Gulmat (Anvar Obidjon)”, 36 – deb yozadi. Erkin Vohidovning “Donishqishloq latifalari” turkumini o‘qimagan, Matmusaning ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan hangomalaridan mazza qilib kulmagan o‘zbek kitobxoni bo‘lmasa kerak. Shu ma’noda donishqishloqlik Matmusa o‘zbek kitobxoniga qanchalik suyumli bo‘lsa, oltiariqlik Gulmat ham shu qadar ardoqlidir. Hajviy qahramon yaratish, uni tip darajasiga ko‘tarish masalasi ijodkordan katta mahorat talab etadi. “Dastlabki she’rlarimini o‘sha otin oyilardan eshitgn Mashrab g‘azallari radiflariga taqlidan bitganman” 37 , - deya xotirlaydi Anvar Obidjon ijodining dastlabki pallari haqida. Demakki, usta Gulmat turkumidag she’rlar yaratilishiga turtki bo‘lgan omillarni mana shu murg‘ak tasavvurlardan izlash kerakka o‘xshaydi. Oybek, G‘.G‘ulom kabi yozuvchilarimiz biror yirikroq janrdagi ijod namunalarini yoki she’riy to‘plamini ommaga taqdim etishdan oldin kitobxonlar ko‘ngliga sayohat qilish, o‘quvchi munosabatini bilish maqsadida hikoya, yoki kichikroq she’riy asar shaklidagi asarlarini e’lon qilganlari ma’lum. 36 Rasulov A. O‘zlik sari yo‘l. – T .: Adib , 2012. – B .8. 37 Обиджон А. Аламазон ва Гулмат ҳангомаси. – Т.: Чўлпон, 1992. – Б. 254. 41 Shu ma’noda A.Obidjon ham “Bezgakshamol” to‘plami orqali turkum g‘azallarini xalqimiz hukmiga havola etishdan oldin “Ketmagil” deb nomlangan to‘plamida dastlabki hajviy g‘azallarini e’lon qildi. Mazkur to‘plamga “Anvar” taxallusida yozilgan uch g‘azali kiritilgan. Har uchchala g‘azal ham hazaji musammani solim vaznida yozilgan. “Kerak bo‘lsin”, “Nasib bo‘lsa”, “Yalintirgay”radifli g‘azallar o‘ta kamtarlik bilan “g‘azal shaklidagi she’rlar” deb nomlangan bo‘lsa-da, shakl va badiiyat jihatidan mukammallar g‘azallar sirasiga kirishligi yorqin ko‘zga tashlanadi. Omma tomonidan ijobiy qabul qilinganidan ruhlangan shoir usta Gulmat turkumida she’rlarni “Bezgakshamol”, “Akang qarag‘ay Gulmat”, “Alamazon va Gulmat hangomasi”, “Alamazon va Gulmat” to‘plamlari orqali ketma-ket e’lon qila boshladi. Bu asarlar hozirgacha adabiyotshunos olimlar tomonidan o‘zining munosib bahosini topib kelmoqda. Shoirning ilk hajviy to‘plami “Bezgakshamol”ga jamlangan g‘azal, ruboiy, tuyuq, fard, muxammas, mustazod janridagi she’rlari qayta ishlanib, sayqal topib “Akang qarag‘ay Gulmat”, “Alamazon va Gulmat”, “Alamazon va Gulmat hangomasi kabi to‘plamlariga” kiritilgan. Agar “Bezgakshamol”dagi g‘azallar shoirning Gulmat, Gulmatiy taxalluslari bilan ijod qilganligini ko‘rsatsa, keyingi tshplamlarda badiiy mistifikatsiyaga keng o‘rin berilgan. Darhaqiqat, ko‘pgina nzariy manbalarda adabiyotlarda mistifikatsiyaga “asarda muayyan maqsaddpn kelib chiqib, hodisaga sirli tus berish, yo‘q narsani bor deb o‘quvchini ishontirish” yoki “pinhoniylik, sehrgarlikka yo‘g‘rilgan voqealar turtki bo‘lib, dastlab topib olingan, so‘ng yo‘qotilgan qo‘lyozma hamda bu haqdagi hikoyani ravnaq toptiruvchi o‘rta asrga xos xronologik tasvirlash usuli” deb ta’rif berilgan. Bu uslub shoir Gulmat qalamiga mansub devon, olimlikka ashaddiy ishqiboz Burundor Tusmoliyning hali tasdiqlanmagan ilmiy ishi, mulla Akobirning kundaliklari, hattoki Gulmatiy she’rlarining tiklangan yillarining berilishi, izoh ma’nosidagi tagmatnlar voqealarga sirli tus berishda muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan. Usta Gulmat tilidan aytilgan she’rlar jamlanib, mumtoz adabiyotimizda bo‘lgani kabi maxsus muqaddima yoki xltima yozilmagan bo‘lsa-da, 1-raqamli 42 g‘azalning “Shoiringni yo‘lga boshla yamoq tushgan choriqqinam” misrasi bilan boshlanishi o‘quvchilarda g‘azad mulkiga sayohat ruhini paydo qiladi. Raqam qo‘yilmasdan “g‘azal raqam so‘g‘ing‘idin olding‘i”, “g‘azal raqam so‘g‘ing‘i” deya izoh berilgan g‘azallar xotimalovchi g‘azallardir. “Devon”da mustaqil g‘azallar salmoqli o‘rin tutadi. Navoiy, Bobur, Mashrab, Muqumiy, Zavqiy g‘azallariga nazira tarzida bitilgan g‘azallar ham talaygina. Xususan, 9-raqamli g‘azal Ogahiyning “Yuzing ochkim...” g‘azaliga, 11-raqamli g‘azal Bobur qalamiga mansub “Sochining savdosi...” g‘azaliga, 27- raqamli g‘azal Mashrabning “O‘rtar” g‘azaliga tatabbu tarzida yaratilgan. Usta Gulmat obrazining yaratilishi, badiiy obraz sifatida shakllanib borishi, “yorqin hajviy tip”ga aylanishi, uning umrboviyligini ta’minlab turgan qirralarni aniqlash uchun dastlabki hajviy g‘azallar va so‘nggi yillarda chop etilgan usta Gulmat turkumidagi she’rlar evolyusiyasiga e’tibor qaratilsa, A.Obidjon doimiy qahramonining o‘zligini namoyon qilishi uchun tinimsiz izlanishda bo‘lganini ko‘rsatadi. Qaysidir ma’noda shoir ijodiy laboratoriyasining ko‘lamini ham belgilab beruvchi bu she’rlardagi ayrim o‘zgarishlar vazn talabi bilan amalga oshirilgan bo‘lsa (g‘azal, raqam 11,25), ba’zilari hajv kuchini oshirish (g‘azal, raqam 7, 8, 10, 11, 13) yoki Gulmat shoir xarakterini yorqinroq ochish (g‘azal, raqam 16,34) vazifasini o‘tagan. Quyida ayrim g‘azallarni tahlilga tortamiz. Mango ot bermading – sadqay, ey egam, kel, eshak bergil, Egar-jabduqniyam szolab, eshakka sal bezgak bergil. (“Bezgakshamol”, g‘azal, raqam 25). Gulxaniyning “Bidex” radifli g‘azaliga hamohang tarzda yaratilgan ushbu g‘azal mumtoz adabiyotimizda ko‘p qo‘llaniladigan hazaji musammani solim vaznida yozilgan. G‘azal matlasidagi “ey egam” undalmasi keyingi to‘plamlarda “xudoyim” so‘zi bilan almashtirilishi natijasida birinchi misra uchinchi ruknidagi saktalikning oldi olinishiga – musiqiy ravonlik ta’minlanishiga erishilgan. Xuddi shu holni g‘azal, raqam 11, 15 larda ham ko‘rish mumkin. Mashrab g‘a z aliga nazira tarzda bitilgan 27-raqamli g‘azalida: Zabun holim bo‘lib doston o‘qilgaydur machitlarda, 43 Yig‘latibon so‘qilarni yurakni har arzon o‘rtar. Baytidagi oshiq shoir holatining aynan masjidda muhokama qilinishi haqiqatdan yiroqroq ekanligini anglagan muallif bu so‘zni “so‘fiylar mashg‘ulotlarini o‘tkazish uchun mo‘ljallangan katta xona va uning atrofidagi hujralar” ma’nosini anglatuvchi “xonaqoh” so‘zi bilan almashtirish orqali tasvir kuchini yanada oshirishga erishilgan. Said Ahmad “Bezgakshamol”ga so‘z boshi sifatida yozgan “Usta Gulmatning mirzosi” maqolasida usta Gulmat bilan bog‘liq sarguzashtlarni tahlil qilar ekan, shunday xulosaga keladi: “Usta Gulmat ba’zan juda quv, ba’zan o‘ta ketgan darajada landavur, ba’zan sodda mug‘ombir... Undagi mana shu “xislatlar” xajv uchun juda qo‘l kelgan. Anvar qahramoniga o‘ziga bop til topgan, she’riy uslub ham topgan. G‘azallarning har bir bandidan, so‘zlaridan, vaznidan hatto qofiyalaridan ham usta Gulmatning suvrati ko‘rinib turganga o‘xshaydi” 38 . Darhaqiqat, A.Obidjon birinchi g‘azaldan to so‘nggisigacha Gulmatiy tili, uslubi, xarakterini bir tizginda ushlab turish muammosini muvaffaqiyat bilan bilan uddalaganki, natijada voqealar xronikasida, qahramon xatti-harakatida g‘alizlik ko‘zga tashlanmaydi. Masalan, dastlab shoirlikka ixlos qo‘ygan Gulmat keyinchalik sartarosh (g‘azal, raqam 27) sifatida namoyon bo‘ladi. 22-raqamli g‘azalda sartaroshlikda ham omadi yurishmagan qahramonimizning savdo ishlariga o‘zini urganligini ko‘ramiz. Eski Jo‘va qatorinda kichik do‘kon ochib qo‘yduk, Sotuvg‘a so‘ng mayiz-turshak, zira-zirka sochib qo‘yduk. Sartoroshlik tegib jong‘a, kechib qaychi va qayroqdin, Do‘konga bir qoshiq-o‘lchov, iptarozu osib qo‘ydik. G‘azal, 43 da savdo-sotiqda kasodga uchragan Gulmat yana gaptaroshlik – shoirlik hunariga qaytadi. Shunday qilib, to‘plamdagi she’rlar Gulmat – shoir, Gulmat – sayyoh, savdogar, Gulmat – sartarosh, Gulmat – do‘kondor, Gulmat – 38 Обиджон А. Безгакшамол. – Т.: Ғ.Ғулом. 1985. – Б.3. 44 olim kabi syujet chiziqlari atrofida birlashadi. Shu bilan birga Anvar Obijon galdir qahramonining harakatlanishi uchun makon va zamon masalasini mutanosiblashtirishga erishgan. Aksar voqeaband g‘azallarida keltirilgan joy nomlari usta Gulmat sarguzashtlari Toshkent va uning atrofida kechganligini ko‘rsatadi. Oq podsho, Amir Olimxon, Kerenskiy, Krovpatkin nomlari, bolshibek (bolshevik) va menshibek (menshivek) o‘rtasidagi toj-taxt talashuvi, mardikorlikka olish voqealari, Turkistonda “madaniyat” niqobi ostida ko‘nka (tramvay), otasharava (poezd)ning paydo bo‘lishi XIX asr oxiri XX asr boshlari manzarasini o‘quvchi ko‘z o‘ngida jonlantiradi. Badiiy asar tili, xususan, asarda uchraydigan ko‘frik, beshyag‘och, sango, vale, oningdek, tufroq, kangul, kalavvot, istol, savg‘o, avqot, hillo (hiyla), yamon, yemdi, pidbo‘l singari so‘zlari usta Gulmatning o‘ziga xos til uslubini belgilaydi. Til xususiyatlarini ko‘rsatish orqali Gulmat xarakterini yorqinlashtirish, tipiklashtirish vazifasini qo‘shimchalar (olqon, axtarub, bulg‘uncha, fosh qilayun, o‘xshaydu), hattoki tinish belgilariga ham yuklatilgan: Xazar etgil poraxo‘rning qazonidin, chunonchi ul – Qanchalar ... yegonini o‘ttiz ikki tishidin so‘r. (g‘azal, raqam 31) Ey sabo, ayt borib arzim o‘shal qozi kalonimg‘a, Javob qaytarmasa ................................................. (g‘azal, raqam 13) Ko‘p nuqtalar g‘azal, raqam 38, 39, 63 larda ham uchraydi. Go‘yoki asl matnda o‘chib ketgandek tasavvur uyg‘otuvchi bu sirli ko‘p nuqtalar mistifikatsiya kuchini yanada oshirganiga shubha yo‘q. Kezi kelganda, Gulmat shoirga xos til uslubidan chekinish hollariga ham duch kelamiz. Bu, ayniqsa, ayrim so‘zlar qo‘llangan qo‘shimchalarda uchraydi. G‘azal raqam 6 da -dan chiqish kelishigining (yiroqlardan-mandin), g‘azal raqam 20da jo‘nalish kelishigining (oqpodshoh ulfatga – ahli dimog‘dorg‘a) ikki xil shaklda qo‘llanishi, g‘azal, raqam 8 da “Do‘rmon” so‘zini davr nuqtai nazaridan mos kelmasligi bunga misol bo‘la oladi. 45 G‘azallarning hayotbaxshligini ta’minlab turgan vositalardan biri she’riy san’atlardir. Mumtoz adabiyotimizda azal-azaldan g‘azaliyotning bir husniga o‘n husn qo‘shib kelayotgan tashbeh, tazod, jonlantirish, mubolag‘a, istiora, takrir kabi o‘nlab san’atlar Gulmatiy nazmining jon tomirlari sanaladi. Ko‘p o‘ylanma bu ne’matlar haloldanmu haromdan deb, Uzumni jimgina kavshab, bog‘ini so‘rmog‘on yaxshi yoki O‘tga yaktak otma, Gulmat, burgaga aylabon zarda misralari orqali Gulmatiyning Suqrotnamo nasihatlarini ifodalash uchun irsoli masal qo‘l kelgan. Sani Farg‘onadan izlab topmadim, Gulmatiyni o‘zin yo‘qlab Shoshga shosh. G‘azal, raqam 49 ning maqtasi sanalmish yuqoridagi baytda shoshmoq fe’li Toshkentning qadimiy nomi – Shosh tajnis san’atini yuzaga keltirgan bo‘lsa, o‘zini doim eziluvchi sinf – jabrdiydalar safida hisoblagan alamzada Gulmatning satira manman, xudbin kimsalarga qarshi eng qudratli quroli ekanligini ifoda etishda muayyan tovush ohangdoshligi, alliteratsiyadan foydalaniladi: Azal kulgu bilan e zg‘on e zarmonni e zilg‘onlar, Qo‘yub g‘ofil, kulib yu lgilki yu lg‘ichdinlar ersang (g‘azal, raqam 55) Q azonlardan q aro yuqsa, yamonlardan balo yu qq ay, Qo‘shilsa san-u manga, bo‘lurmiz uch nafar iflos (g‘azal, raqam 28) Ikkinchi baytda esa qo‘llanilgan xalq maqoli (irsoli masal) tarkibidagi tovushdoshlik parallel tasvir bilan (Qozonga yaqin yursang qorasi yuqar. – Yomonga yaqin yursang balosi yuqar.) uyg‘unlik hosil qilgan. Shuningdek, bir qator g‘azallarda forscha (g‘azal 48) kalimalar o‘zbekcha so‘zlar bilan qo‘shilib, shir-u-shakar san’atini yuzaga keltirgan. 46 Agar Gulmat turkumidagi she’rlar shakl nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, “devon”ga g‘azallardan tashqari fard, ruboiy, qit’a, muxammas, musaddas, mustazod kabi mumtoz janr namunalari ham jamlanganiga guvoh bo‘lamiz. Zamin ho‘kiz shohida qaltis turodir beshak, Biror mast ul ho‘kizga irg‘itmasa bas xashak. (“Bezgakshamol”, fard, raqam 12). Itni itga tishlatib, vaqti chog‘dir itboqar, Bo‘ldi majruh ikki it, o‘zi sog‘dir itboqar. (“Bezgakshamol”, fard, raqam 13). Garchi mazkur fardlar shunchaki Gulmatning dumbul falsafabozligini, “olimona” qarashlarini ko‘rsatish uchun yaratilgan bo‘lsa ham, zamirida og‘riqli savollar, muhim hayotiy muammolar yashiringanligini ko‘rish mumkin. Qadimgi mifologiyaga ko‘ra, ulkan baliq ustida turganicha zaminni o‘z shoxlarida tutib turuvchi ho‘kiz o‘ziga irg‘itilgan xashakka talpinib, zaminni halokatli vaziyatda qo‘yishi kishida kulgi uyg‘otishi tabiiy. Aslida, “mast”, keyingi farddagi “itboqar” so‘zlari asl ma’noni yuzaga chiqarayotgan, shoir badiiy niyatini o‘z gardaniga ortmoqlagan leksik birliklardir. “Akang qarag‘ay Gulmat” to‘plamiga ikkita muloqot janridagi she’r kiritilgan. Mana ulardan parcha: Kim yig‘layur, vale yotni shodlatur? “Gilachida gilam yo‘q” – ne anglatur? Tilamchi o‘z holin qachon tanglatur? Zavol bizda qolg‘ay, savoli bizga. Folklor an’analari, turkman shoiri Maxtumquli va Durdi shoir aytimlari ta’siri sezilib turgan bu sha’riy topishmoq-chistonlarning javobini topish ham o‘quvchidan yetarlicha zukkolik, topqirlik talab etadi. Birinchi misrada o‘lanchi, ikkinchi misrada dehqon, uchinchisida mukofotxo‘r haqida gap borayotganini anglagan kitobxon labida yumor kuchidan 47 nim tabassum uyg‘onadi. Ammo shoirning buyuk armonlari – “aytsa tili, aytmasa dili kuyadigan” asl ma’no majoz pardasiga o‘ralganini faqat zukko o‘quvchigina anglab yetadi. “Shunchaki gap-gashtak aytishib dono bo‘lg‘onim” deya izoh berilgan 1-raqamli muloqot avom tomonidan berilgan savollariga Gulmatning javobi tartibidagi yakka misralardan tashkil topgan. Gulmat va ayg‘oqfe’l tanqidchi G‘ishmat orasida kechgan 2-raqamli muloqot to‘rtliklardan iborat. Saroy munaqqidi. Zamonasoz G‘ishmat nomi muxammas, raqam 5 da ham uchraydi. Bu muxammas gulmatning o‘z g‘azallarini noo‘rin tanqid qilingani tufayli G‘ishmatga, muxammas raqam 2 Gulmatiyni ko‘rolmaganidan gubernatorga tuhmatnoma yuborgan Makoyil Mustafoga murojaat tarzida bitilgan. Yangi yil munosabati bilan Gulmatni yo‘qlab kelgan rusiyalik shoir Ko‘zma Prutkov, qoraqalpoq shoiri Amir laqqi, tojik shoiri Mushfiqiy, qozog‘istonlik Aldar ko‘so bilan bog‘liq sarguzashtlar 4-raqamli muxammasda o‘z aksini topgan. “Bezgakshamol”da beshta tuyuq bor. Ular to‘rt misradan iborat ekanligi, qofiyalanish tartibi, qofiyalarning “bo‘lmasang”, “yaxshi qizdir”, “ot”, “o‘t”, “kech” kabi tajnis so‘zlardan tashkil topganligi bilan tuyuqqa o‘xshaydi. Oxirgi uch so‘zning xalq og‘zaki ijodida, mumtoz adabiyotda tajnis sifatida qo‘llanishiga tez-tez duch kelamiz. Usta Gulmat tilidan aytilgan tuyuqdan yuqoridagi so‘zlar yumor bilan qorishgan holda g‘olda rango-rang ma’no tovlanishlarini ham hosil qilgan. Tekin ishlag‘onda sekin ishla (o‘gut, raqa 11). Buqaningoldida yurmag‘il, eshakning ortida turmag‘il. (o‘gut, raqam 11). Qassobga gul berma, xotung‘a – pul. (o‘gut, raqam 13). Tulki esang, sherman dema, sherman desang, tovuq yema. (o‘gut, raqam 18). Qonxo‘rga ko‘z yoshlag‘on – quduqqa qarmoq tashlag‘on. (falsafa, raqam 9). Baqalarga jo‘r bo‘lg‘ondin hofiz chiqmas. (falsafa, raqam 4). “Alamazon Gulmat” kitobidagi o‘git, falsafalar ko‘zdan kechirilsa, hozirgi davr adabiyoti modern she’riyat namunasi sifatida baholanayotgan bir, ikki yoki uch qatordan iborat she’r shoir ijodida 70-80-yillarda uchrashiga guvoh bo‘lish 48 mumkin. Bir o‘qishda samimiy kulgu ortida yurakka nashtardek botuvchi haqiqatlar jo qilingan bunday she’rlar keyingi davrda nashr etilgan to‘plamlarda “o‘rtabarmoqlar”, “ignabarg she’rlar”, “ikkiqatlar”, “uchchanoqlar” turkum sifatida berilgan. Yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, Anvar Obidjon garchi usta Gulmat turkumiga kirgan g‘azallarini “raqamli g‘azallar” sifatida kitobxonlarga taqdim etgan bo‘lsa-da, boshqa to‘plamlariga kirgan g‘azallarini esa o‘ta kamtarlik bilan “g‘azalsimonlar”, “g‘azal shaklidagi she’rlar” deb nomlanganining o‘ziyoq shoir mohir g‘azalnavislikni da’vo etmaganini ko‘rsatadi. Aksincha, Cho‘lpon, habibiy, E.Vohidov kabi ijodkorlar ijini munosib davom ettirib, bir vaqt she’riyatning mehvari hisoblangan aruzni himoya qilish, unga nisbatan yosh kitobxon ko‘nglida muhabbat uyg‘otishni asosiy maqsad qilib oladi. Bu haqda shoir “Juda qiziq voqea kitobining “Bulbulning cho‘pchaklari” turkumida shunday yozadi: “Ajdodlarimiz meros qoldirgan durdona asarlarning deyarli hammasi aruz vaznida bitilgan. Ayni paytda, bu vaznda bola uchun juda kam narsa yozilgan. Kichkintoy zamondoshlarim qalbida g‘azalga qay tarzda ko‘nikma hosil qildirish ustida bosh qotirib yurgan kezim tasodifan bir Bulbulcha bilan tanishib qoldim-u, mushkulim oson ko‘chdi. She’rlarining shakligina g‘azalga o‘xshaydi, ya’ni unda aruz qonun-qoidalariga to‘liq rioya etilmagan. Yanglishmasam, shoir qushchaning o‘zi o‘sha qonun-qoidalarni chuqurroq o‘rganib ulgurmagan ko‘rinadi” 39 . Bu turkumda Gulmat sarguzashtlaridan farqli ravishda bolalarbop g‘azallar (“Ovchining to‘yi”, “Suvarak”, “Musiqa darsi”...) jamlangan. Darhaqiqat, jahon adabiyotida ham, o‘zbek adabiyotida ham nasr imkoniyatlaridan kelib chiqib, bir qancha betakror obrazlar yaratilgan. She’riyatda, ayniqsa, mavzu doirasi birmuncha cheklangan g‘azallar yordamida qahramon yaratish ijodkordan alohida mahorat talab etadi. Bu esa Anvar Obidjonning ulkan mahorat egasi ekanligidan dalolat beradi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar 39 Обиджон А. Безгакшамол. – Тошкент: Ғ.Ғулом. 1985. – Б.3. 49 1. Ignabarg janri – faqat bir qatordan iborat she’r. Ushbu janrda Anvar Obidjon samarali ijod qilgan. Chunki ushbu she’rlarning ma’nosi o‘qirman qalbiga, tafakkuriga ignadek sanchiladi. Ushbu she’rlarda xos pafos ham, falsafa ham, ohang ham mavjud. 2. Anvar Obidjon ijodida uchchanoq she’rlar ham alohida ahmiyatga ega. Bunday she’rlarni Farida Afro z ʻ tasbeh , Abdulla Sher xokku , Ulug bek Hamdam ʻ uchlik deb ataydi. Bugungi o zbek she’riyatidagi janrlarning bunday shakliy- ʻ mazmuniy turlichaligi va o zgarib borishi, shubhasiz, shoirlarning individual ijod ʻ mahsulidir. Demak, bunday she’riy shakllarning paydo bo lishida ijodkorning ʻ individualligini asosiy mezon qilib olish muhim. 3. Anvar Obidjon g azal shaklida she’rlarini ʻ g azalsimonlar ʻ , to rtlik ʻ shaklidagi hajviy she’rlarini to rtqavatlilar ʻ , so taruboiylar ʻ , uch misrali she’rlarini uchpaxsa , ikkilik she’rlarini ikkiqatlar , bir misrali she’rlarini esa o rtabarmoq ʻ 40 deb ataydi. Uchchanoqlar ham shunday shakliy izlanishlarning mahsulidir. Shoir ushbu she’rlarni uchchanoq deb nomlaydi. Uchchanoq – nomidan anglashilgandek uch misradan iborat she’r. U mumtoz adabiyotdagi musallas she’r shakli kabi uch misradan iborat. 4. Anvar Obidjonning “Bezgakshamol” to‘plami da Usta Gulmat nomidan yozilgan 50 ta g‘azal, ikkita g‘azal, 3 ta mustazod, bitta hangoma, 9 ta ruboiy, 5 ta tuyuq, 10 ta fard va o‘gitlardan namunalar berilgan. 5. “Alamazon va Gulmat hangomasi” kitobidan Gulmat Shoshiyning 71 ta g‘azali, 5 ta muxammasi, 2 ta muloqoti, 15 ta fard va so‘nggida “Usta Gulmat jumbog‘i”, “Alamazon va Gulmat” to‘plamidan esa 63 ta g‘azal, 5 ta muxammas, 2 ta mustazod, shuningdek, “Falsafalar”, “O‘gitlar”, “Fardlar” o‘rin olgan. 40 Obidjon A . Bezgakshamol - 2. Hajviy hangomalar. – T.: Sharq, 2003. – B. 187. 50 III BOB. BADIIY MAHORAT VA OBRAZ YARATISH SAN’ATI 3.1. Obrazlar talqini va ularning didaktik vazifalari Obrazlilik – san’atning asosiy xususiyati, hayotni o‘zlashtirishning o‘ziga xos shakli va usuli, uning “tili“ va shu bilan birga hayot hodisalari ustidan chiqargan “hukmi”. Badiiy obraz – obrazlilik tushunchasining o‘zagi. Obraz – san’at asaridagi inson tasviri. Obraz atamasining kelib chiqish tarixiga nazar solsak, obraz atamasi haqidagi ilk fikrlarni mashhur yunon faylasufi Aristotelning estetik qarashlaridayoq uchratish mumkin. Biroq, Aristotel “Poeziya san’ati haqida“ nomli asarida “Obraz” atamasi o‘rnida “mimesis” iborasini qo‘llagan. Mimesis – taqlid 51 demakdir. Olim mimesis (obraz) turmushga taqlidan yaratiladi deb hisoblagan. “Obraz” atamasi birinchi marta mashhur nemis faylasufi Gegelning estetikaga oid asarlarida ishlatilgan. Bu haqidagi jiddiy ta’limot ham ana shu olim qalamiga mansub. Gegel o‘z estetik qarashlarida san’at haqida fikr yuritar ekan, “san’at – obrazlar orqali fikrlash” demakdir deb ta’kidlagan. Rus atamashunosligiga “obraz” atamasini, asosan, V.G.Belinskiy olib kirgan, bu ta’limotni takomillashtirgan. O‘zbek adabiyotida “obraz” atamasi o‘rniga XX asr boshlarigacha “timsol”, “tasvir”, “nusxa” kabi iboralar ishlatilgan. XX asrning 20-30-yillarida o‘zbek atamashunosligiga “obraz” atamasi kirib kelgan. Ma’lumki, san’at va adabiyotda hayot obrazlar vositasida aks ettiriladi. Ijodkor hayotni kuzatadi, kuzatgan voqealarini tafakkuridan o‘tkazadi, ularni qayta ishlab yana jonli hayot shaklida yaratadi. Hayot voqea-hodisalarini qayta tiklashda inson obrazi g‘oyatda muhim ahamiyatga ega. Shuni ham aytish kerakki, badiiy obraz deganda inson obrazi tushuniladi. Professor L.I. Timofeevning ta’rificha, “obraz – to‘qima yordami bilan yaratilgan va estetik qiymat kasb etgan inson hayotining umulashma va ,ayni choqda, konkret manzarasidir”. Bu ta’riflardan anglashiladiki, obraz deganda inson hayotining badiiy manzaralari tushunilar ekan. Badiiy asarda e’tibor markaziga olingan har qanday narsa, tushunchaning ahamiyatlilik darajasiga urg‘u beriladi. Diqqat markazidagi obraz, detal yoki tushunchaning hayotdagi o‘rni masalasi atroflicha, bor mohiyati bilan ochib berilgandan so‘ng kitobxon tomonidan bu obyektga nisbatan hurmat, e’tibor paydo bo‘ladi. Badiiy adabiyotda aks ettirilgan inson obrazi adabiy asar qahramoni deb yuritiladi. V.Belinskiy ta’kidlaganidek: “San’atdagi eng oliy predmet inson hisoblanar ekan, demak, “Obraz” atamasi insonga nisbatan qo‘llanishi ma’quldir”. Istiqlol davri bolalar she`riyatida bolalar obrazini yaratishda yangi bosqich boshlandi. Zero, o‘tish davriga xos bo‘lgan ziddiyatu murakkabliklar bolalar dunyosiga ham daxl qilib, o‘ziga xos ruhiy holat, vaziyatlarni vujudga keltirdi. Natijada, bu davrda yaratilgan she’riy asarlarda bolalik olami ko‘proq voqelikka, narsa-hodisalarga, keng ma’noda, butun olamga munosabatlar tarzida namoyon bo‘la boshladi. Shu jihati bilan u shoirning estetik ideali darajasiga ko‘tarila 52 boshladi. Aslida, “ estetik ideal ” kategoriyasi badiiy asarning mag‘ziga singdirilganda asarning mohiyati, ayniqsa, ta’sirchanlik darajasi ortadi. Bunga mumtoz adabiyotimizning tarixidan ham, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan ham, milliy qahramonlarimiz obrazlari gavdalantirilgan tarixiy asarlardan ham ko‘plab misollar keltirish mumkin. Chunonchi, Alisher Navoiy yaratgan Farhod va Shirin, Layli va Majnun; xalq og‘zaki poetik ijodining bahodirlik timsoli bo‘lmish Alpomish, G‘o‘ro‘g‘li; yoxud zamonaviy o‘zbek nasridagi sohibqiron Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi obrazlari bosh qahramon qilib olingan asarlar fikrimizni dalillaydi. Ayniqsa, istiqlol arafasida yuzaga kelgan va istiqlol bergan erkin ijod muhitida bitilib, kitobxonlar qo‘liga tekkan ko‘plab asarlarda ijodkorlar milliy qadriyatlar va xalqona ideallarni qahramonlar xarakteri, voqealar silsilasi, dramatik to‘qnashuvlar tasviri orqali real ko‘rsatib, adabiy jarayonga yangi nafis, milliy ruh olib kirishdi. Azaliy qadriyatlar, boqiy mavzularga murojaat etish orqali bolalik olamini yangicha idrok etishga intilish ortgani ham muhim yetakchi xususiyatlar sirasiga kiradi. Zotan, bolalik dunyosini “ ezgulik ” , “ go‘zallik ” , “ tiriklik mohiyati ” , “ insonparvarlik ” , “ adolatparvarlik ” singari estetik ideal bilan uzviy bog‘liq tushunchalardan xoli tasavvur etib bo‘lmaydi. Darhaqiqat, istiqlol davrida yaratilayotgan badiiy asarlarda xalqimizning mental tafakkuri, zamondoshlarimizni bezovta qilgan fikr-o‘ylar o‘zining ancha jozibali talqinlari bilan e`tiborni tortadi. Eng muhimi, bu xususiyat millat ma’naviyatiga xos azaliy qadriyatlarni quruq didaktik pand-nasihat negizida targ‘ib etish, ulug‘lash va yoki shunchaki eslatish yo‘sinida emas, balki jonli hayot voqealari, zamondosh kishilar ruhiyati orqali obrazli tasvirlash tarzida namoyon bo‘ladi. Shu bois, o‘zbek bolalar adabiyotining istiqlol davriga xos poetik izlanishlarda ma’naviy-madaniy qadriyatlar, urf-odatlar, udumlar, an’analar bola dunyosini badiiy-estetik idrok etishda o‘ziga xos milliy kolorit yaratish vositasiga aylandi. Yangicha poetik obraz va timsollar, badiiy tasvir vositalari orqali badiiy ifodalana boshladi. Zotan, she’riyatda ruhiyat tasviri, asosan, lirik “ men ” 53 kechinmalari asosida yoritiladi. Shunga ko‘ra, lirik “ men ” ning oniy holatdagi kechinmalarini bolalik olamining o‘ziga xos manzaralari, deyishimiz mumkin. Istiqlol davri bolalar she’riyatida xalq og‘zaki ijodining, xalqona pedagogika va didaktikaning turli-tuman janr va motivlariga xos bo‘lgan xususiyatlarning keng qo‘llanilayotgani poetik an’ana va vorisiylik tuyg‘usining yashovchan xarakterini ko‘rsatadi. Bu esa, o‘z navbatida, bolalar uchun mo‘ljallangan asarlarda milliy koloritning kuchayishiga, xalqona hikmatlar, matallar, maqollar, o‘tkir iboralarning bolalar ongiga singishiga, pirovard natijada, ularda milliy qadriyatlardan oziqlanuvchi go‘zal fazilatlarning shakllanishi va yuksalishiga, nutqining boyishi o‘zbekona tushuncha va atamalar bilan sayqal topishiga xizmat qiladi. Shuning uchun istiqlol davri o‘zbek bolalar adabiyotining kattagina qismini she’riy ertaklar tashkil etishi kuzatiladi. Anvar Obidjonning “ O‘g‘irlangan pahlavon haqida ertak ” , “ Odil Burgutshoh va “ Zamburug ” laqabli josus haqida ertak ” , “ Bulbulning cho‘pchaklari ” kabi turkum she’riy ertaklari, yumorga boy she’rlari hamda “ Meshpolvonning janglari ” kabi ertak - dostonlari shular jumlasidandir. Anvar Obidjonning obraz yaratish mahoratiga nazar tashlar ekanmiz, o‘zining o‘xshashi yo‘q ijodi bilan bolalar she’riyati, nasri va dramaturgiyasini, shak- shubhasiz, yangi taraqqiyot pog‘onalariga ko‘targanining guvohi bo‘lamiz. Asarlarining janrigina emas, mavzu ko‘lami ham nihoyatda rang-barang bo‘lib, u bolalar adabiyotimiz uchun xarakterli bo‘lgan deyarli barcha yo‘nalishlarda qalam tebratgan. E’tiborli tomoni shundaki, hatto “eski mavzular”da ham yangicha talqin yarata olgan. Jumladan, an’anaviy mavzudagi bahor ta’rifiga bag‘ishlangan she’rlar orasida uning “Bahor” she’ri o‘zga adiblarnikidan tamoman boshqachaligi bilan ajralib turadi. Shoir “Bulbulning cho‘pchaklari” turkumidagi bu she’rida ko‘klam tarovatini Bulbul nigohidan quyidagicha tasvirlaydi: Shimol tomon q ochdi qish bahoroyda n zirillab, Iliq shamol janubdan kirib keldi gurillab. 54 Gullab yupun butoqlar, shona ochdi boychechak, Maysazorda yayrashar Chigirtkalar chirillab. Shoshib uzoq o‘lkadan qaytar qushlar galasi, Oldi n keldi marraga sh o‘ x Chumchu q lar pirillab. Keldi so‘ngra Maynaxon Chug‘urchiqqa ergashib, Faqat Qarg‘a shimolga ketib qoldi jirillab. Kezar dala-qishdoqni kuylab daydi Hakkavoy, Yurar turli narsa yeb, tomog‘i sal xirillab. Ko‘kqurt chiqdi tuxumdan, Pashshalarga kirdi jon, Qovog‘ari uzoqka uchib ko‘rdi dirillab. Chaman bo‘lib tog‘larda ochilganmish lolalar, Soz bo‘lardi, Bulbuljon, borib kelsang g‘irillab. (“Masxaraboz bola”. T.“Yosh gvardiya”, 1986,13-14 b.) She’r qishning bahordan shimol tomonlarga qochishi tasviri bilan boshlanadi. Bu tasvirda yosh bola nigohi Bulbul nigohiga payvasta. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Anvar Obidjon she’rlarining o‘ziga xosliklarini ta’minlovchi unsurlardan biri bo‘lmish harakat bu she’rda ham barq urib turadi, she’rga jon bag‘ishlaydi. Qishning “zirillab” qochishi, iliq shamolning “gurillab” kirib kelishi, bahor kelishi bilan “yupun” butoqlarga jon kirib, boychechaklarning “shona ochishi”, maysazorlarda Chigirtkalarning “chirillab” sayrashlari, chaqqon va sho‘x Chumchuqning uzoq o‘lkalardan shoshib kelayotgan qushlar orasida “pirillab”, marraga hammadan oldin yetib kelishi, bahorda barcha qushlarning kelishidan alami qo‘zigan Qarg‘aning “jirillab” shimol o‘lkalarga ketib qolishi, ko‘ziga ko‘ringan hamma narsani yeyaveradigan ochko‘z Hakkaning tinmay chag‘illayverganidan ovozi “xirillab” qolgani, bahorda tabiatga jon kirib, Ko‘kqurtu Pashshalar tuxumdan chiqishi, Qovog‘arining tetapoyalanib, ilk bora uzoqqa uchoq (samolyot)day “dirillab” uchishi – xullas, bularning barchasi 55 bahorda qayta jonlangan tabiatning harakatlaridir. Har bir harakatning shu harakatni bajarayotgan obyekt bilan uyg‘unligi esa she’r tabiiyligini ta’minlaydi, hayotiylik baxsh etadi. Yosh kitobxon nazarida ijodkor se h rgardir. Agar sehrgar cholning qo‘lidagi sehrli tayoqchasi hayratomuz mo‘jizalar yaratsa, ijodkorning sehrli qalamidan ham ana shunday mo‘jizalar yaraladi. Shu sababli ham haqiqiy shoir qalamidan yaralgan oddiygina so‘zlar yosh kitobxon ko‘z o‘ngida sehrli tosh singari turfa qirralari bilan namoyon bo‘ladi. Oddiy so‘zlarning sehrli so‘zlarga aylanishida esa, bizningcha, eng katta imkoniyat hajviy-yumoristik asarlardadir. Bolalar adabiyoti she’riyatini tarozining ikki pallasiga bo‘lsak, bir pallasini hajviy she’rlar egallashi, ehtimol, aslida shundandir?! Chunki haqiqiy hajv, dastavval, kitobxonning dilini ravshan, tilini burro qiladi. Bunday asar kitobxonni dastro‘molga piqillashga emas, balki bor ovozi bilan qah-qah otib kulishga majbur qiladi. Jumladan, Anvar Obidjon ham “Bulbulning cho‘pchaklari”, “Kumush uy”, “Gurungdagi gaplar”, “G‘alati maktublar”, “Ajoyibxona”, “Ignalarim chiroyli”, “Mening kolleksiyam”, “O‘zimizning ansambl”, “Shirin so‘ylar jajjivoylar”, “Kalamushlar kemasi” kabi turkumlariga kirgan ko‘plab she’rlarida hajv va majozning ajoyib namunalarini yaratadi. Bu she’rlarda goh turli jonzotlar tilidan majoziy yo‘lda, goh bolakaylarning o‘ziga xos shirin tillaridan ba’zan beg‘ubor kulgi yaratilsa, ba’zan kitobxonlarni o‘ylatib qo‘yadigan, kechagi kunimizning g‘am-anduhli manzaralarini ko‘z oldiga keltirib, erk, istiqlol tuyg‘ularini majoz pardasi ostida yaratishi bilan xarakterlidir. “Bulbulning cho‘pchaklari” turkumidagi “Ajoyibxonaga marhamat” she’riga jon baxsh etib turadigan holat har bir jonzotning tashqi ko‘rinishiga muvofiq keladigan o‘xshatish bilan tasvirlanishida aks etadi: Ana qo‘pol Begemot, burni qumg‘onni ko‘ring, Chaynab yotar tekin o‘t, Jiraf narvonni ko‘ring. Yegan kabi qalampir beti bujmoq, qarang bir, Og‘zida tish yo‘q “kampir” – Baqa shodonni ko‘ring. 56 Shoxda karnay chaladi, to‘ni ola-buladir, Nomi Hakka xoladir, gapi yolg‘onni ko‘ring. O‘tdan gulni ajratmas, ko‘proq xashak yesa bas, Esi kirsa ajabmas, Xo‘tik nodonni ko‘ring. Kamzulchasi ja tarang, kiyim-boshi rango-rang, Tumshug‘i o‘tkir, zarang, Jiblajibonni ko‘ring. Sher narigi xonada, Shoqol nega panada, Kuch bo‘lmasa tanada, zo‘rdan gumonni ko‘ring. Bo‘rsiq so‘rar barmog‘in, Suvsar qashlar qulog‘in, Qoplon charxlar tirnog‘in, nafsi yomonni ko‘ring. Bulbul to‘kin yoz chog‘i ochdi jonzotlar bog‘i, Qushlarning yo‘q sanog‘i, har xil hayvonni ko‘ring. (“Masxaraboz bola”, 17-18-betlar). “Burni qumg‘on” Begemot, Jiraf “narvon”, qalampir yegan kishi kabi beti bujmayib ketgan, og‘zida tishi yo‘q “kampir” – Baqa, to‘ni ola-bula, yolg‘onchi Hakka xola, o‘t bilan gulning farqiga bormaydigan, ko‘ziga uchragan narsani xashak sifatida yeyaveradigan nodon Xo‘tik, kiyim-boshi rango-rang, o‘tkir tumshug‘i zarangday qattiq Jiblajibon, narigi xonada yurgan hayvonlar shohi – Sherning qadam tovushidanoq panaga urib ketgan qo‘rqoq Shoqol, tirnog‘ini charxlayotgan yirtqich Qoplon singari turfa jonivorlarning har biri o‘z qiyofasi bilan yosh kitobxon ko‘z o‘ngida yorqin namoyon bo‘lishining asosiy sababi, yuqorida ta’kidlanganiday, ularning bosh tashqi xususiyati tesha tegmagan o‘xshatishlarda tabiiy aks ettirilganidadir. Anvar Obidjon she’rlarini yosh kitobxonga manzur qiladigan asosiy sifatlardan biri ham ana shunda. Bolalar she’riyatida ramzlar va timsollar o‘rni haqida fikr yuritilar ekan, Anvar Obidjon she’rlari, ayniqsa, bu borada alohida ahamiyatga molikdir. Uning she’rlarida istibdod tig‘i ostida bo‘yni egilgan bo‘lsa-da, erk his-tuyg‘ulari qalbini 57 tark etmagan xalqimiz timsoli ramzlarga o‘ralgan holda tasvirlanadi. “Kumush uy” turkumidagi “Yaylovni sog‘ingan qo‘y” she’ri ana shunday asarlardandir. Avvalo, turkum nomiga e’tibor beraylik. Aslida “Kumush uy”ning o‘zi ham Vatan ramzi. Zero, Ipak qurti qurgan eshik-derazasi yo‘q kumush uy aslida xalqimizni yetmish yil tentiratgan kelajagi qorong‘u, xayoliy sotsialistik tuzum, “Yaylovni sog‘ingan qo‘y” esa istibdod zanjirlari ostida ezilgan, qorni to‘q bo‘lsa-da, qadri yo‘q, boshi egiklar timsoli: – Ishlar qalay, – Desam, Qo‘y Javob berdi Surib o‘y: – Kamchilik yo‘q Oziqdan... Bezor bo‘ldim Qoziqdan. (“Masxaraboz bola”, 24). “Aka-uka” she’rida mustaqil Vatan kelajagi bo‘lmish o‘sib kelayotgan yosh avlod ramziy yo‘sinda kechagi kunimizdagi qo‘li bog‘liq, ko‘zi bog‘liq, istibdoddan yurak oldirib qo‘ygan aka katta avlodga qiyoslanadi. Akaning pastga, jarlikka “taka-puka termilishi” bejiz emas, chunki jarlik aslida tubanlik ramzi, ikkinchidan esa, uning ko‘z oldida xalqimizning istiqlol yo‘lida qurbon bo‘lgan minglab farzandlari taqdiri turibdi: Jar bo‘yida turishar Aka-uka. Aka pastga termilar Taka-puka. Yuksakdagi loching a Bo q ar uka. Go‘yo ko‘kda jim q an o t – Qoqar uka. 58 (“Masxaraboz bola”, 23 - 24). Ukaning nigohi esa k o‘ kda parvoz q ilayotgan lochinga tikilgan. Chunki ko‘k ham, unda parvoz qilayotgan lochin ham aslida erk ramzlari, ukaning esa parvozi baland, nigohi istiqlolning yorishib kelayotgan porloq nurlariga tikilgan. Shu bois uka yosh kitobxon ko‘z o‘ngida Lochin yanglig‘ erkin, erki uchun kurashga tayyor Inson timsoli sifatida namoyon bo‘ladi. “Uchinchi polapon” sh e ’rida “Aka-uka”dagi mavzu davom ettiriladi, yanada rivojlantiriladi. She’rda erkin qush – Lochin farzandlarining yovuzlik ramzi Oqilon bilan hayot-mamot jangi qalamga olinadi. Yovuz Oqilon onasini yordamga chaqirib chinqirgan ikkita polaponni bir zumda qoniga bo‘yaydi. Lekin inda Lochinning uchinchi polaponi ham bor. Garchi u norasida go‘dak bo‘lsa-da, uzoqlardagi onasini yordamga chaqirib yig‘lashdan manfaat yo‘qligini tushunib yetadi va o‘zini-o‘zi himoya qilib, qattol dushmanni cho‘kib tashlaydi. She’r kelajakka ishonch ruhi bilan sug‘orilgan: Ajdod qoni, o‘ch hissi Berdi unga kuch, dalda. Cho‘qib oldi raqibin Bo‘yin cho‘zgan mahalda. Cho‘chib o‘tli nigohdan Yov to‘lg‘anar dovdirab. Mag‘rur turar yosh Lochin, Boqmas ko‘kka jovdirab. satrlarida erk uchun kurashgan, dushmanga qarshi doimo omonsiz kurashib kelgan ajdodlar ruhi mard farzandlarga bir umr kuch, dalda berishi tuyg‘ulari yetakchilik qilsa, she’r: U biladi, Onasi – Hozir olis bir joyda. Bo‘m-bo‘sh ko‘kka termilib Qichqirmoqlik befoyda. 59 O‘ chkor boqar qotilga Ona n ing mard Lochini... Omon qolsa, Bir kun u – Yanchar Ilon boshini. (“Masxaraboz bola”, 59-60) satrlari bilan tugar ekan, qotilga o‘chko‘z boqayotgan uchinchi polaponning bir kun Ilon boshiga yetishi, dushmanidan omonsiz o‘ch olishiga ishonch ruhi yosh kitobxon qalbiga ham ko‘chib o‘tadi, hayot uchun, erk uchun kurash tuyg‘ulari barhayotligiga ishonch tug‘diradi. Uchinchi polapon – sho‘ro istibdodidan aziyat chekib kelgan millatimizning g‘ururi yuksalayotgan uchinchi avlodi ramzi bo‘lsa, ajabmas. “Yantoqlar haqida qo‘shiq” ham ozodlik, erk uchun kurash tuyg‘ulari yetakchilik qilishi bilan e’tiborga molikdir. “Suvsizlikdan so‘lmasdan, garmseldan jon saqlab, yovuz sahroni yengib” yashayotgan “yantoqlar” ham aslida xalq ramzi. Garchi u “yovuz sahro”da “suvsizlikdan so‘lish”ga, “garmsel”ning o‘tli shamollari ta’sirida asta-sekin o‘limga mahkum qilingan bo‘lsa-da, biroq “yantoqlar”ning chuqur o‘rnashgan, mustahkam ildizi har qanday sharoitda ham yashash uchun kurashga chorlaydi, shu boisdan yantoqlar doimo yangitdan gullayveradi, meva tugaveradi, kelajak avlodni yarataveradi. Binobarin, zukko kitobxonning sinchkov nigohi bu she’rda xalqimizning istibdod tig‘i ostida o‘tgan keyingi yuz yildan ortiqroq davr mobaynidagi tarixi ramziy yo‘sinda aks ettirilganini darrov payqab oladi. Shoir: Ezib o‘tdi yilqilar, Ezib o‘tdi nortuya. Tiklandingiz qaytadan Olamda biz bor, deya, Balli sizga, yantoqlar! Yancholmadi bo‘ronlar, Kuymadingiz otashdan G‘animlar ham hayrondir 60 Bunday chidam, bardoshdan, Balli sizga, yantoqlar! (“Masxaraboz bola”, 82) der ekan, bu misralardagi “yilqilar” va “nortuya” yurtimizga bostirib kelgan turli g‘animlar timsoli yanglig‘ namoyon bo‘ladi. Chingizxon suvoriylarining yilqilari va arablarning tuyalari oyog‘i ostida ezilgan, toptalgan xalqimiz o‘zini baribir tiklab olgani, uni turli taloto‘plarning bo‘ronlari-yu otashlari ham yo‘q qilolmaganidan hatto g‘animlarning o‘zlari ham hayronliklari ishonarli tasvirlangan. Ehtimol, yosh kitobxon bu imo-ishoralar, ramzlarni to‘la tushunmas, biroq masal ko‘rinishidagi (ramzlar, timsollarga asoslangan) asarlar aynan shunisi bilan xarakterliki, ulardan har bir kitobxon o‘ziga kerakli narsani uqib oladi. Barcha yoshdagi kitobxonlarga mo‘ljallangan bunday asarlar mazmunan ko‘p qatlamli bo‘ladi. “Yelpig‘ichga yozilgan she’r”da esa shoir ramz vositasida hayotimizda uchrab turadigan irodasiz, birovlar qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lgan shaxslar qiyofasini yaratadi, bundaylarning g‘animlar uchun ayni muddao, xohlagan ko‘yga solishda qo‘l keladigan yelpig‘ich yanglig‘ tuban ekanligini ta’kidlaydi. “Bo‘ron qo‘zg‘ay olmaydigan” bunday ma’naviy nogiron shaxslar uchun qorin tashvishi, xalqini sotish evaziga erishiladigan boyliklar, mansablar-u omonat obro‘-e’tibor tashvishidan kattaroq g‘am, bundan ulkanroq orzu-umid yo‘qligi tasviri ushbu to‘rtlik mohiyatini to‘la aks ettiradi: Sendaylarni saqlashar Omon, Chunki qo‘zgay olmaysan Bo‘ron. (“Masxaraboz bola”, 73). Anvar Obidjonning tengsiz iqtidori yosh bola tabiatining o‘ziga xosliklarini tasvirlashda o‘zini yanada yorqinroq namoyon qiladi. “Oyim sezmasin” she’rida ana shunday yorqin tasvirning guvohi bo‘lamiz; 61 Cho‘pillatib Jajji labin, Shokoladga Dedi Nabi: – Sekin ochay Qog‘ozi n gni, Chiqarmay tur Ovozingni! (“Masxaraboz bola”, 30) Yosh bola nazarida h atto oddiy shokolad h am jonli mavjudot. U shokoladga “Ovozingni chiqarmay tur, oyim sezib qolmasin” deb murojaat qilar ekan, bu gapni faqat yosh bola ayta olishi mumkinligiga shak-shubhasiz ishonasiz, ko‘z o‘ngingizda shokoladning qog‘ozini avaylab ochayotgan bolakay qiyofasi paydo bo‘ladi. “Guldor pufakcha” she’rida esa shoirning taqlidiy so‘zlar vositasida badiiy san’at yaratish mahorati namoyon bo‘lgan. She’r Ninachining guldor pufakcha topib olishi va undan o‘ziga g‘aroyib uycha qurib olishi tasviri bilan boshlanadi: Topib oldi Ninachi Guldor p u fakcha . Unda n shi n am uy q u rdi Urinib picha . Bu g‘aroyib uychani ko‘rga n barcha jo ni vorlar hang-mang bo‘lib qolishadi . She’r ushbu hayratlar ifodasi o‘laroq yaralgan. Uychani ko‘rgan Chigirtkaning hayrati “Chir-r-roylik-ku ja” deyish bilan ifodalansa; Ho‘kiz “Mo‘-o‘-o‘jiza, qarang!” deydi; Eshak esa hangu mang bo‘lib, “E-ha, e-ha” deyishdan boshqa so‘z topolmaydi. Shu tarzda boshqa jonivorlarning hayrati ham har birining o‘ziga xos unlari vositasida ishonarli ifodalanadi. Chunonchi: Ko‘zi kuyib der Baqa: – Vaq-tim sal chatoq. Qur-r-volardim men ham uy Bundan durustroq. 62 Mushuk kelib, Tomga bir – Purkab ko‘rdi suv. Xo‘roz boqdi ichkari: – Qupquruq-ku bu... Kalondimog‘ Xo‘rozga O‘qraydi G‘ulg‘ul: – Muhimi, Uy bo‘lsa bas, Topilar ul-bul. – E-e... Be-ye... Echki ta’rifga Topolmadi so‘z. – Ir-r... Bir-r uyga kiray, der Jilpanglab To‘rtko‘z. Mezbon uni to‘xtatdi: Axir, xona tor. Mayli, Kirsin Itpashsha, Itga nima bor? Voqea yakkamaxov, birovning xursandchiligini ko‘rolmaydigan Qarg‘aning aralashuvi bilan davom etadi va oxiri voy bo‘lib tugaydi: Qarg‘a dedi: – Qar-r-r... Qar-r-shi Bo‘lmasang agar, Kengaytirib ber-r-rayin Uyingni, jigar. So‘ng pufladi pufakni – Qarg‘avoy 63 “Qag‘-qag‘...” Uy tarvuzdek bo‘lgan choq Portlab ketdi – “Paq!” (“Masxaraboz bola”, 53-54) Tovush o‘xshatishlari asosida yaratilgan ushbu she’rda shoir, avvalo, yosh kitobxon ko‘z oldida turli jonivorlarning jonli qiyofasini namoyon qila olgan bo‘lsa, ikkinchidan, ularnnng tabiati, xarakteriga tegishli bir-ikki so‘z, imo-ishora bilan har bir jonivorning portretiga ham chizgilar chizishga erishgan. Anvar Obidjonning istiqlol davridagi sermahsul ijodi istiqlol sharofati bilan milliy, madaniy, adabiy qadriyatlarimiz bor bo‘y-bastini qayta rostlayotgan bugungi kunda shoir ijodida ma’rifiylik-tarbiyaviylik masalalari alohida o‘rin egallab borayotganligi, bolalar adabiyotimiz ming yillik tarixi bilan insoniyatni tom ma’noda ma’naviy-axloqiy kamolot sari chorlagan o‘z milliy o‘zanlari, sarchashmalaridan tobora dadillik bilan bahra olayotganligini tasdiqlashga xizmat qiladi. Jumladan, uning “Maktab” she’ridagi Qunt ila qirq hunar olmoqqa shahd aylang, Shamoldan ham shakar olmoqqa shahd aylang. Zamondan-da yurib ilg‘or, bo‘lib koshif, Har ilmdan samar olmoqqa shahd aylang. O‘qing, qudrat ila shuhrat kerak yurtga, Ma’rifatga tashna millat kerak yurtga 41 . satrlari fikrimizning yaqqol dalilidir. Olti to‘rtlikdan tashkil topgan va har bir to‘rtlikka “kerak yurtga” radifi bilan tugallanuvchi ikkita misra qo‘shilgan kattagina hajmli ushbu she’rda yosh avlod dunyoga dong‘i taralgan ajdodlarimizdan o‘rnak olib, buyuk kashfiyotlar qilishga, dunyo sari yo‘l ochib, millat nomini besh qit’ada doston etishga da’vat etiladi. Faxriya tarzidagi ushbu she’rning ma’rifiy-tarbiyaviy ahamiyati nihoyatda beqiyos. Zero, aynan istiqlol sharofati ila xalqimiz minglab yillik tarixga ega 41 Обиджон А. Жажжи-жажжи кулчалар. – Тошкент: Ўқитувчи, 2013. Б. 9. 64 bo‘lgan milliy, madaniy, adabiy, diniy, tarixiy qadriyatlari bilan faxrlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan esa, ushbu faxrlanish tuyg‘usi mustaqil davlatimizning porloq ertasini yaratuvchi yosh avlodga yo‘lchi yulduz bo‘lib, ularni ilm- ma’rifatda kamolga erishib, buyuk ajdodlarimizga munosib izdoshlar bo‘lishga chorlashi ham shu qadar tabiiy. She’rning birinchi to‘rtligida maktab “baxt narvoni”, “bilim koni”, “zakovat donining xirmoni” singari an’anaviy baland pardalarda ta’riflanib, “o‘g‘il-qizlar” ulkan murodlarni ko‘zlab o‘qishga da’vat qilinar ekan, to‘rtlikka naqarot sifatida kelayotgan “O‘qing, minglab ahli dono kerak yurtga, Yana Bobur, Ibn Sino kerak yurtga” misralarida shoir yurtimizga Boburu ibn Sino singari “minglab ahli donolar” kerakligini alohida ta’kidlaydi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki mustaqil mamlakatimizning porloq kelajagi, dunyo hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rniga ega bo‘lishi, avvalo, bilimdon avlod bilan belgilanishi shubhasizdir. Shunisi diqqatga sazovorki, she’rning har bir to‘rtligida ulug‘ ajdodlarimiz ilm sharofati bilan erishgan darajalarning alohida bir qirrasi qalamga olinadi. Jumladan, ikkinchi to‘rtlikda qiyoslar yanada baland avjda jaranglab, Navoiy so‘zni zar darajasiga ko‘targani (ya’ni so‘z zargari ekanligi), imom Buxoriy payg‘ambarimizning ishonchli (sahih) hadislarini izlab dunyo kezganligi, Xorazmiy riyoziyot shohi maqomiga erishganligi, Mirzo Ulug‘bek yulduzlarga yetganligi – barchasi ilm istash (izlash)ning munavvar natijalari deya ta’riflanadi va yana qissadan hissadan sifatidagi naqarot misralarda yosh kitobxonga murojaat qilinib, bugungi kunda yurtimizga ilmi bilan Farg‘oniy, Huvaydo, Beruniy, Termiziy, Najmiddin Kubrolar izdoshlari, o‘rinbosarlari darajasiga ko‘tarilajak avlod kerakligi haqidagi xulosaga kelinadi. Uchinchi to‘rtlikda yurtimiz tarixiga murojaat qilinib, bugungi mustaqillikka o‘z-o‘zidan erishilmaganligi, xalqimizning minglab yillik tarixi ozodlik, mustaqillik uchun kurashlar tarixidan iborat ekanligi, demakki, bugungi navqiron avlod ilm cho‘qqilarini egallash bilan buyuk yurt tarixini anglab, yurtimiz ozodligi uchun sohibqiron Amir Temur, Shiroqdek vatanparvar, idrokli posbonlar bo‘lishlari kerakligi haqida fikr yuritiladi. 65 Bu fikrlarni boshqa to‘rtliklar tahlili misolida yana davom ettiraverish mumkin edi. Biroq, qiyoslar asosiga qurilgan oxirgi band (“ma’rifatsiz elat maqsadda jam bo‘lmas”, “ma’rifatli o‘lka yotga qaram bo‘lmas”, “maktab quyosh ersa, ilm nurdir”), nazarimizda, she’rda ilgari surilgan barcha fikrlarning mantiqiy yakuni, qaymog‘i yanglig‘ jaranglaydi hamda yurtga ertangi taraqqiyot uchun “fikri yorug‘ avlod” kerakligiga yosh kitobxonni qat’iy ishontiradi va ruhlantiradi. Bir qarashda Anvar Obidjonning yuqorida tahlilga tortilgan barcha asarlari bolalar adabiyotimizning an’anaviy mavzularida yaratilganday taassurot qoldiradi. Lekin, aslini olganda, haqiqiy ijodkorning ijodkorligi ham umrboqiy an’anaviy mavzuni qay darajada yangilay olganligi bilan belgilanadi. Shu ma’noda Anvar Obidjon har bir asarida o‘z qiyofasi, o‘z so‘zi, o‘z tasviri, o‘z talqini bilan namoyon bo‘ladi, shoir asarlarining o‘ziga xosligi ham, dastavval, ana shularda yorqin aks etadi. 3.2. Poetik tasvir va badiiy estetik jihatlarning yetakchi xususiyatlari Anvar Obidjonning ijodiy yo‘liga nazar tashlar ekanmiz, 80-yillar o‘zbek bolalar adabiyotining o‘sish jarayonida uning ijodi barakali ekanini ko‘ramiz. Uning dastlabki she’rlari “G‘uncha” jurnali sahifalarida e’lon qilingan. Muallifning birinchi she’rlar to‘plami “Ona Yer” nomi bilan 1974 - yilda nashr etildi. Bu davrda muallif unchalik katta hayotiy tajribaga ega bo‘lmasa-da, ijodining salmoqli qismi pand-nasihatlardan iborat edi. She’rlarining sodda va jo‘nligi, tetapoyaligi shundaygina sezilib turardi. Badiiy shakl va mazmunda ham mutanosiblik hamishi saqlanmasligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shunga qaramasdan, “Ona Yer” to‘plamida “yaxshi emas degandek shox tebratib qo‘ydi bosh”, “berolmaysan endi pand, seni yeyman... xo‘rozqand” kabi original obrazlar ko‘plab uchraydi. “Nafsi buzuq”, “Tayyorga ayyor”, “Suhbat”, “Non”, “Ishbuzarmon”, “Qo‘g‘irchoqlar” kabi she’rlari kichkintoylarni parrandalar, hayvonlar, hasharotlar olamining o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtiradi. Shoir tasvirda narsa-predmetlarni tashxis va intoq she’riy san’atlaridan foydalanib, ularni “so‘zlatadi”. “Tayyorga ayyor” she’ridan misol: 66 Qo‘y boqmadim ter to‘kib, Yedim barra qo‘zini. Shoir bo‘rini sodda, aniq, bolalarbop tilda so‘zlatadi. Ayni vaqtda bo‘rining jirkanch xususiyati yumorga yo‘g‘rilgan, u o‘z-o‘zini fosh etadi. She’r uchun qiziq syujet va kompozitsiya chizig‘i tanlangan. Shoir tasvirda narsa-predmetlarning o‘ziga xos jihatlarini mos tarzda “so‘zlatish” bilangina cheklanib qolmaydi, balki bu orqali o‘zining ma’lum bir estetik kontsepsiyasini ham ifodalashi ko‘zga tashlanadi. Ya’ni tasvirda narsa-predmetlarni “so‘zlatish” vositasida ularning individual xususiyatlarini tasvirlash “Masxaraboz bola”, “Juda qiziq voqea” she’riy to‘plamlarida rang-barang, o‘sib boruvchi poetik uslub darajasida ko‘rinadi. “Juda qiziq voqea” to‘plamiga kirgan she’rlarda ekin va dov-daraxtlardan “intervyu”lar olinadi, ya’ni ularni ham mohirlik bilan o‘z tilida “so‘zlatish” yetakchilik qiladi. Xuddi shu nuqtalarda shoirning yangi ijodiy topilmalar izlayotganligining guvohi bo‘lamiz. “Tut” she’ridagi tutning qalb hasratlari, dardlari quyidagi tasvirda aks etadi: O‘zimda turib Ipak, Qishda qoldim Beko‘ylak. Shoir ijodiga xos yana bir xususiyat har bir she’rida voqelik quvnoq ritmda ifodalanishi bilan diqqatni o‘ziga tortadi. Masalan, “Bahonachilar kasalxonasi” she’rida voqelik quvnoq, yumoristik ritmda, sodda, hayotiy tasvirlangan: Bo‘ri keldi inqillab, Chivin chaqib oldi deb. Ayiq yotar, Olmaxon – Yong‘oq bilan soldi deb. 67 So‘zlarni fonetik bo‘laklarga bo‘lib yuborish ham shoir uslubidagi ritm va quvnoqlikni yanada orttiradi. Shoir she’rlarida so‘zning faqat ohangi, ma’no qirralaridan foydalanibgina qolmay, balki uni bo‘laklarga bo‘lib yuborish orqali narsa-predmetlar xususiyatlarini badiiy tasvirlaydi. “Juda qiziq voqea” she’riy to‘plamidagi “Siz eshitmagan qo‘shiqlar” turkumiga kirgan she’rlar, “Masxaraboz bola” to‘plamiga kirgan ayrim she’rlarda narsa-predmetlar xususiyatlarini she’riy ritmga solish usuliga murojaat qilish ancha chuqurlashadi. Bu usulda shoirning mahorati takomillashib borganligi ko‘zga tashlanadi. Natijada shoir an’anaviy ritm ko‘rinishlaridan foydalanib, yangi-yangi ritmik elementlarni kashf qilishga intiladi. Ular zaruratsiz, shunchaki zebi suxan uchun emas, aksincha, misrada nazarda tutgan, muhimroq ahamiyat berish lozim bo‘lgan biron-bir narsa-predmet ovozining ta’sirini oshirishga, ma’no jarangini kuchaytirishga, voqea ravishi va xarakter tamoyili talabiga ko‘ra tabiiy holda keltiriladi. Masalan, “Egiz qo‘zilar qo‘shig‘i” she’rida egiz qo‘zilar ovozi quyidagicha she’riy ritmda ifodalanadi: Serka boshliq podaga, Asli nodon u o‘zi. Orqasidan ermaklab Yurar hamma qo‘y-qo‘zi, Be-ye-ye, Ba-a-a. Shoir she’rlarida so‘zlarning ko‘p ma’noligiga asoslanadi. Bunda u badiiy bo‘yoqdorlikni kuchaytiradi. Shuni ham qayd etish joizki, so‘zlarni ritmik, fonetik bo‘laklarga bo‘lish hamma vaqt ham o‘zini oqlayvermasligini unutmaslik kerak. Bu hol shoir ijodining dastlabki bosqichida yaqqol seziladi. Quvnoqlik, yumor Anvar Obidjon ijodining tez ko‘zga tashlanadigan tomonlaridan biridir. Nazarimizda, voqelikni yumoristik usulda ifodalash shoirning o‘ziga xosligini tashkil etadi. Chunki, shoir xarakteridagi quvnoqlik shu uslubni taqozo qiladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu uslub shoirning she’riy 68 to‘plamlaridagina emas, balki “Olovjon va uning do‘stlari”, “Ey, Yorug‘ dunyo”, “Meshpolvon”, “Qorinbotir” nomli qissa va dostonlarida ham ko‘zga tashlanadi. Shoir ijodining o‘ziga xosligi so‘z tanlashda ham ko‘rinadi. U so‘zlarni shunchaki illustrasiya yoki sun’iy bezak uchun ishlatmaydi, balki voqealardagi vaziyat taqozosi bilan tanlab-tanlab ishlatadi. Qahramon holatini, psixologiyasini, ichki dunyosini ochishda, uning nutqini individuallashtirishda so‘zlarni me’yorida sodda, qisqa, quvnoq ritmda qo‘llaydi. Shu sababli uning har bir satri kitobxonni loqayd qoldirmaydi, uni tafakkur qilishga chorlaydi. Masalan, “Guldor pufakcha” she’rida so‘z qo‘llash san’atini kuzataylik: ...Havas qildi Chigirtka: – Chir-r-roylik-ku ja! Ho‘kiz aytar: – Uy emas, Mo‘-o‘-jiza, qarang! “E-ha, e-ha! ” , der eshak, Bo‘lib hangu mang. Shuningdek, shoirning poetik mahorati voqelikni aniq, sodda, hayotiy, real obrazlarda tasvirlashda ham ko‘rinadi. Masalan, “Tulki haqida qo‘shiq” she’rida tulki xarakteriga xos xususiyatlar shunchalar aniq, tabiiy, haqqoniy tasvirlanganligi bilan diqqatni tortadi: Uzun dumi supurgidir, Tunda kelar “shipir-shipir” Tulki xola – Kulki xola. Yoqtirgani malla xo‘roz, Qarg‘ani ham xushlar biroz Tulki xola – Kulki xola. 69 Quyonchani quvlab qolar, Tutolmasa uvlab qolar Tulki xola – Kulki xola. Muallif tulki ruhiyatidagi qaysarlikni ortiqcha bo‘yoqlarsiz haqqoniy ko‘rsata olgan. Tasvirda muallif achchiq istehzo bilan kulayotganini o‘quvchi sezib turadi. Ko‘z o‘ngimizga hayotdagi tulkisifat odamlar keladi. Umuman shoir ijodining keyingi yillarini kuzatganimizda to‘plamlardan joy olgan she’rlarning mavzu doirasi kengayib borganligi, “jo‘g‘rofiy kattalikni” tashkil qilganligi bilan e’tiborni tortadi. Birinchidan, shaklda rang-baranglik ko‘zga tashlanadi. Ikkinchidan, shoir obrazli tasvir yo‘li bilan bolalarni narsa- predmetlar tabiati, ichki dunyosi bilan o‘zlarini “so‘zlatish” orqali bolalarga tanishtiradi. Bu uslub shoir she’rlarining badiiy bo‘yoqdorligi va ta’sirchanligini yanada oshirgan. Har bir she’rida bolalarga mos obrazli ifodalar, badiiy detal topishi, uni bola tushunchasiga muvofiq suratda tasvirlash uslubi tadrijiy takomillasha boradi. Shoir ijodida inson va tabiat munosabati mavzusi ancha keng o‘rin egallaydi. Tasvirda narsa-predmetlar xususiyatini quvnoq she’riy ritmga solish, ularni o‘z tilida “so‘zlatish” vositalari orqali o‘quvchilarni tabiatning sirli olami bilan tanishtirishga erishadi. Bu hozirgi zamon bolalar she’riyatida kam ishlatilgan poetik uslubdir. Tabir joiz bo‘lsa, Anvar Obidjonning hozirgi zamon she’riyatidagi yangicha milliy tafakkur yo‘nalishlarini ushbu uslubdan qidirmoq o‘rinlidir. Mustaqillik yillarida bolalar she’riyati ham insoniyat bolaligi singari sodda va beg‘ubor samimiyatga yo‘g‘rildi. Lekin bu olamda turli-tuman ziddiyatlar, bo‘hronlar, murakkabliklar yo‘q degani emas. Ushbu ma’naviy hudud insoniyatning bir parchasi sifatida uning kechmishida uchraydigan butun murakkablik va ziddiyatlarni o‘ziga xos tarzda namoyon qiladi. Shu bois bolalar, bir tomondan, aqlli, mard, qo‘rqmas, adolatparvar, vijdonli, vatanparvar bo‘lishsa, ikkinchi tomondan, sho‘x, o‘yinqaroq, yerga ursa ko‘kka sapchiydigan, to‘palonchiligi, goho dangasa, yalqovligi, ba’zan esa nafsini tiyolmasligi, 70 shirinlikka o‘chligi, ochofatligi bilan ham diqqatni tortadi. Bolalik dunyosi ayni shu jihatlari bilan kattalar olamidan farqlanadi. Anvar Obidjon o‘z asarlarida bolalar ruhiy-ma’naviy dunyosiga xos biror-bir kulgili detalni topadi va uni poetiklashtirib, bola ruhiyatining yumoristik tasvirini ifodalovchi manzaraga aylantiradi. Bola ruhiyati bilan ushbu manzara o‘rtasidagi nomutanosiblik esa quvnoq, beg‘araz va samimiy kulgini hosil qiladi. Masalan, “Velosiped buzilganda” she’rida yuz-qo‘lini moy qilib gayka burayotgan Sotimboyning ahvoli quyidagicha chiziladi. Yuz-qo‘lini Qilib moy, Gayka burar Sotimboy. Kulib boqar Sotimga Tagi ko‘chgan Botinka. (“Bahromning hikoyalari”, 8). Sotimning o‘yinqaroqligi, velosipedni tindirmasdan minishi oqibatida uning buzilishi-yu, Sotimboyning moyga botib uni tuzatishi – bular barchasi “tagi ko‘chgan botinkaning Sotimga kulib qarashi” xarakterli manzara-detali orqali hajviy mazmun bilan boyitilgan. Bu o‘rinda tagi ko‘chgan botinkaning go‘yo “kulib” qaraganga o‘xshatilib jonlantirilishi she’rning poetik mazmunini kuchaytirishga xizmat qiladi. Anvar Obidjon sho‘x, quvnoq bolalar ruhiyatini teran his etadigan va eng muhimi, ushbu holatni poetik mahorat bilan tasvirlash salohiyatiga ega shoir. “Fatxullaning kurkasi” she’rida shu xususiyat yaqqol sezilib turadi. She’rda ukasining: “Fatxullaning kurkasi quvdi”, degan shikoyatini eshitgan Nor shunday xulosaga keladi: G‘ijinib musht tugdi Nor: 71 – Boplab qasos olamiz. Kurkani… Yo‘q, yaxshisi, Fatxullani solamiz! (“Bahromning hikoyalari”). Ko‘rinib turibdiki, Nor tabiatiga xos bo‘lgan urishqoqlik illati uning o‘z tilidan fosh qilinmoqda. Anvar Obidjonning xalq og‘zaki ijodi ruhida yaratilgan “Bo‘rining doktor bo‘lgani haqida ertak” asarida yirtqich bo‘rining o‘rmonga doktor bo‘lishi va undan keyingi faoliyati zaharxanda kulgi bilan fosh etiladi. Soxta “doktor” oldiga kasal bo‘lib kelgan quyon va to‘ng‘izni davolayman deydiyu, lekin aslida yeyishni ko‘zlaydi. Biroq uning bu qabi h niyatini anglab qolgan quyon bilan to‘ng‘izcha juftakni rostlab qolishadi. Keyinroq kelgan tulki esa unga yem bo‘ladi. Bo‘ri bemorni qabul qilish daftariga quyidagilarni yozib qo‘yadi: Qo‘lin tirnab bo‘ztikan Tulki keldi notetik. Ahvoli og‘ir ekan, Chora topmadik… Yedik! (“Bahromning hikoyalari”, 25). Bo‘rining oldiga ishtahasi yo‘qligidan shikoyat qilib Sher tashrif buyuradi. Bo‘ri unga xushomad qilib vitamin zarurligini, vitamin esa semiz hayvon go‘shtida bo‘lishini aytadi. Bu gapni eshitgan Sher uzoq o‘ylab o‘tirmasdan quyidagicha qarorga keladi: Qo‘ldan bersam imkon ni , So‘ng yurarman armonda. Senda n semiz hayvonni Topish mushkul o‘rmonda. Qadrlayman men har choq Tabiblarning so‘zini, 72 Totmoqchiman hoziroq Vitaminning tuzini. Shu tariqa yirtqich bo‘ri Sherga “vitamin” bo‘lib ketadi, hayvonlar esa o‘zlariga beozor quyonni doktor qilib saylaydilar. Anvar Obidjonning poetik mahorati shundaki, Quddus Muhammadiy yaratib ketgan ba’zi bir obrazlarga qayta qo‘l urar ekan, uning yangi, original, quvnoq yumorga boy bo‘lgan yangicha qiyofasini qisqa, ixcham, poetik ko‘chimlarga boy majoziy obraz darajasiga ko‘tara oladi. Masalan, “Sabzi” she’rida shoir yaratgan po e tik obraz quyidagicha namoyon bo‘ladi. Yupqagina Po‘stim bor, Dalada ko‘p Do‘stim bor. Maqolda ham Yoziqman. O‘sha “Oltin qoziq” man. Yotsam Yerga qapishib, Dumginamdan Tortishib, Tashladilar O‘raga… Salom Palov to‘raga! Shoir sabzi obrazini kitobxonlar tasavvurida jonlantirishda o‘ziga xos tasvir usullaridan, qofiya san’atidan unumli foydalanadi. Xalq maqol-topishmog‘ini eslatish bilan uning ko‘rinishini bolalar yodiga tushirsa, “po‘stim”, “do‘stim”, “yoziq”, “qoziq” kabi qofiyalar orqali badiiy ohangning ta’sirchanligi va quvnoqligiga erishadi. Ayniqsa, she’rning yakunidagi “Yotsam yerga qapishib, 73 dumginamdan tortishib” kabi misralar yumoristik kulgi hosil qilsa, “Salom Palov to‘raga!” misralari uni real hayotga yaqinlashtiradi, bola ruhiyatiga o‘ziga xos iliqlik olib kiradi. Shoir bu she’riy turkumlarda turli xil hayvonlar, jonvorlar, kiyim-kechak, predmetlarni jonlantirib, ularning majoziy obrazini yaratdi. Shoirning mahorati har bir obrazni uning o‘ziga xos xususiyati, belgisi, rangi, ta’mi, tuzilishi yoki boshqa jihatlarini zukkolik bilan topilgan badiiy detallar, savol-javoblar, diologik nutq vositasida yaratishda namoyon bo‘ladi. Bu hol bolalarda she’rda qalamga olingan narsa-predmetlar obrazini qiyoslash orqali tez tasavvur qilish imkoniyatini tug‘diradi. “Boshma-bosh” she’rida esa o‘zlariga tanish bo‘lgan eski-tuski narsalarni yig‘ib yuruvchining “Shara, bara-a” manzarasini echkining majoziy obrazi orqali ko‘rishlari bolalarda o‘zgacha bir zavq hosil qiladi. Ular hayotda uncha e’tibor bermagan “sharabarchi”dagi yumoristik holatlar mazkur she’rda nozik idrok etilganidan hayratga tushishadi. Buning asosiy sababi echkining “Shara-bara”chi sifatida tanlanganligidir. Agar echkining o‘rniga boshqa hayvon obrazi tanlanganda, she’r bu darajada muvaffaqiyatli chiqmasligi mumkin edi: Bo‘ynin cho‘zib qichqirgancha “Shara, bara-a!” Ko‘cha kezar E chki E shak aravada. Der: – Bolalar, Zor emasman Choy puliga. Pufaklarni almashaman Ko‘k suliga. (“Juda qiziq voqea”, 36). Echkining bo‘ynini cho‘zib “Shara, bara-a!” deb qichqirishi juda topib qo‘llangan poetik tasvirdir. Bu o‘rinda jonlantirish orqali echkining yumoristik 74 obrazi yaratilishi barobarida, kitobxonning ko‘z o‘ngida bu hayvonning bo‘yin cho‘zib “baa-a” deb ma’rashi ham keladiki, ushbu hol she’rning badiiy-estetik qimmatini yanada oshiradi. Zero, Anvar Obidjon ijodining o‘ziga xos jihatlari o‘ta jiddiy vaziyatni kulgili, ayni choqda, haqqoniy va tagdor qilib tasvirlashida namoyon bo‘ladi. Shu boisdan ham “Anvar Obidjonning ijtimoiy xarakterdagi she’rlari ko‘pqatlamliligi bilan yaqqol ajralib turadi. Ularni bolalar ham, kattalar ham qiziqib o‘qiydilar va ma’naviy ma’nolarni o‘z mushohadalari doirasida dilga singdiradilar. Shoir “Sigir qo‘shig‘i”, “Parvarda”, “Yirtqich” kabi she’rlarida kichkintoylarning dunyoni anglashga intilish jarayonlaridagi kattalar bilan to‘qnashuvi, ota-onalar va bolalarning ba’zan bir-birlarini to‘g‘ri tushunmasligi bois sodir bo‘luvchi turli anglashmovchilik oqibatida kelib chiqadigan dramatik holatlarni kulgili tarzda ko‘rsatadi” 42 . O‘zbek she’riyatida meva-chevalarga bag‘ishlangan she’rlar oz emas. Lekin Anvar Obidjonning “Uzum” she’riga o‘xshagan namunalar faqat o‘zbek bolalar she’riyatidan tashqari umuman keng miqyosdagi bolalar adabiyotini bezay oladi: Donalarim marjoncha, Bir boshim – naq bir jomcha. Quritsangiz mayizman, Dasturxonga fayzman. Kuzda yeb-yeb to‘yishar, Qishga osib qo‘yishar. Boqar shod yosh-qarilar, Maqtar hatto arilar. Bunday she’rni o‘qigan bolalargina emas, barcha yoshdagi she’rxonlar qalbida rohat tuyadi. Anvar Obidjonning bolalarga bag‘ishlangan she’rlarining asosiy xususiyati xuddi ana shunda – ular barcha yoshdagi kitobxonlar diliga emin- erkin kirib bora oladi, ularni ham bolaligiga, ham hayot zavqiga oshno qiladi. Bugun mustaqil O‘zbekistonimizning bunyodkor yosh avlodi yetishuvida Anvar Obidjon asarlarining o‘rni nihoyatda beqiyos. Shu o‘rinda adibning bundan 42 Ibrohimova 3. Quvnoqlikka yashiringan iztiroblar. –T.: O‘zMU kutubxonasi nashriyoti, 2005. –B, 14-15. 75 qirq yil avval yozilgan “Ajoyibxona qoploni” nomli qoplon tilidan aytilgan bir she’rini qayd etamiz: Bobom tutqun o‘tmagan, Tug‘ilganman men ozod. Sendan yiroq yursam ham, Tinch qo‘ymading, odamzod. Meni zo‘rlab qafasga Sola olding sen faqat. Biroq ruhan o‘lmadim, So‘ramadim hech shafqat. G‘ururimga sodiqman, Orzumandman erkimga. To‘qlik va’da qilsang ham, Tuflagayman sirkingga. Dunyoda ko‘p yuvosh It, Nasab-nasli past Ayiq. O‘shalarni o‘ynatsin Ermaktalab xaloyiq. Men zotimni faxr-la Eslarman har nafasda... Zo‘rdirmanki, xavfsirab – Saqlashyapti qafasda. Shoirning “qoplon”i bugun ozod va erkin, dunyo nazarida... Demoqchimizki, adibning bolalarga bag‘ishlab yozilgan beozorgina va benihoya go‘zal, hazil-mutoyibalarga boy she’rlari qatorida tagzaminida juda chuqur ijtimoiy ma’no va maqsadlar tovlanib turuvchi bunday asarlari o‘z davridagi she’riyatimizni bezab turishi bilan bir qatorda muallifning ijodiy jasorati sifatida g‘oyat qimmatlidir. Adibning bolalarga atalgan “Ona Yer” nomli dastlabki (1974) to‘plamidan tortib, hozirgacha e’lon qilgan o‘nlab kitoblari ichida kattalar uchun deymizmi, barcha kitobxonlar uchun deymizmi, keng ommaga bag‘ishlab yozgan she’rlari bisyor. Ular qatorida, markaziy qahramoni Gulmatdan iborat yoxud “Oltiariq hangomalari” umumiy nomi ostida jamlangan – Erkin Vohidovning “Matmusa va Donishqishloq hangomalari”ga ruhiy jihatdan yaqin, biroq badiiy talqin va uslub jihatidan tamoman o‘ziga xos hajviy asarlari bor. Bularga ilgari qator maqolalar 76 bag‘ishlanganini nazarda tutib, keng ta’riflab o‘tirmasdan, e’tiborni bir jihatga qaratmoqchimiz. Hajviy yo‘nalishda ustoz va shogird o‘rtasida o‘zaro ijodiy ta’sir shu qadar kuchliki, bu yaqinlik ayrim mavzu, obraz va ijodiy prinsiplarda ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Matmusaga bag‘ishlangan qator she’rlar zamirida hajv, kulgidan tashqari, ularning bahonasida chuqur ko‘chma ijtimoiy poetik maqsad va ma’nolarni yashirish uslubi Gulmat obrazi talqiniga ham xosdir. Gulmat hangomalaridan tashqari, Erkin Vohidovning “Arslon o‘rgatuvchi”si va Anvar Obidjonning yuqorida tilga olingan “Ajoyibxona qoploni” degan shu tipdagi she’ri ham ustoz-shogird ijodiy yaqinligiga yana bir dalildir. Anvar Obidjon she’rlaridagi badiiy go‘zallik haqida gap ketar ekan, uning asarlarida shu xususiyatni keltirib chiqaradigan garmoniyani alohida ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Bu garmoniya asoslarini Anvar Obidjon she’rlarida talqin etilayotgan ruhiy-hayotiy muammo ifodasiga eng aniq, tiniq, qisqa, ixcham, sun’iylikdan xoli bayon, haqqoniylik va hayotiy obrazlilik tashkil etadi. Ular o‘zining samimiyligi, ifoda yo‘sini va ruhiyatdagi xalqonaligi, ayniqsa, milliyligi, hatto, ma’lum ma’noda vodiyonaligi hamda barchasi juda soddaligi bilan ajralib turadi. Vatan haqida ne-ne she’rlar bitilgan. Lekin Anvar Obidjon Vatanning qisqa , mo‘jazgina, yangi talqinini topa oladi. Dehqonvachcha shu Vatan Ikkimizga onadir. Tuprog‘ining taftidan Tovonimiz yonadi. Biroq, munis shu ona Ikkimiz-chun ikki zot: Sen uchun u boshpana , Men uchun u e’tiqod. Shoirning aksar lirik she’rlarida keraksiz “kirish”laru ortiqcha “chiqish”lar, xulosa qismlar yo‘q hisobi. U tasvir va talqinni asosiy badiiy muammoni 77 yoritishdan boshlaydi, asosiy maqsadni qisqa ravishda badiiy yoritish bilan asarni tugallaydi. Bu o‘rinda, uning so‘zga tejamkorligiga moliya sohasida tahsil olganining ta’siri yo‘qmikan, degan fikrga ham boradi kishi. Anvar Obidjonning 1974-yilda yozilgan “Boborahim Mashrab” degan she’ri bor. Asardagi fikr va maqsad shoir Mashrabning tilidan talqin etiladi. Anvar Obidjon Mashrab bahonasida zamonning o‘ta muhim ijtimoiy gaplarini, istibdod davrining eng og‘riqli dardlarini ustalik bilan aytib olishga muvaffaq bo‘ladi: Zanjirband haqiqat aytolmay so‘zin, Ezgulik iffatin bulg‘ar edi zar. T a lardi el-yurt ni Ku p pa kunduzi Amaldor niqobin kiygan o‘g‘rilar... Tuyg‘usiz xoqonlar, insof yo‘q sizda, Xalqingiz ona-ku, Xo‘rlaysiz nechun? Meni g‘irt jinni deb o‘tiribsiz-a, Shu onaga farzand bo‘lganim-chun chin. Bir Tangrim panoh deb yurgan sayoqni Yo‘qotmoq mushkulmas, Axir siz – ko‘psiz. Lek minglab qarg‘angan yalangoyoqni Bitta ham qoldirmay yo‘qotib bo‘psiz! O‘tgan asrning 70-yillarida Anvar Obidjonga Sergey Yeseninning ta’siri kuchli bo‘ldi. O‘zbek shoiri shakl masalasida buyuk rus shoiriga ergashdi, undan ta’sirlandi, lekin unga faqat taqlid qiluvchilik doirasidagina qolib ketmadi. Bunga uning “Yashash shavqi emasdir boqiy” deb boshlanuvchi o‘zligi bor she’ri misol bo‘la oladi: Qadahdagi sharob singari 78 Umrimiz ham omonat axir. Vaqt sipqorar bir kuni barin, Umrimiz ham gulgun va taxir Qadahdagi sharob singari. Bu kabi misralar yordamida Anvar Obidjon o‘zbek she’riyatini ma’no va falsafasi, badiyati va go‘zalligi, tiniqligi va jozibasi jihatidan yeseninona she’rlar bilan ham boyitdi. Uning “Ilhom poytaxti” deb nomlangan, ko‘plab-ko‘plab ijodkorlar poytaxtga intilishlari va poytaxtni o‘zlari uchun salkam sajdagoh darajasida bilishlarini badiiy talqin etgan bir she’ri bor: Shahar asli talato‘p ovloq, Qishloq azal ilhomga poytaxt. Gulfurushdek shoir ham biroq, Izlar nuqul shaharlardan baxt. Ushbu asar bundan deyarli 45 yil avval yozilganiga e’tibor bersak, Anvar Obidjon XX asrning 70-yillari o‘rtasi, ijodining dastlabki bosqichlaridayoq nechog‘lik mahoratli va teran shoir bo‘lganini kuzata olamiz. Boshqa fazilatlari bilan bir qatorda bu she’rdagi ohangdorlikka e’tibor bering. She’r bamisoli qo‘shiqday jaranglaydi va ohanggi qalbingizni zabt etadi. Anvar Obidjon haqida uslubiy yo‘nalishlari teran; xilma-xil janrlarda, rang- barang shakllarda bolalar va kattalar uchun she’r, g‘azal, doston, hajviya, qissa, roman, dramalar yaratib, barakali ijod etib kelayotgan koshif ijodkorlarimizdan biri deb xulosa chiqarish xato bo‘lmaydi. Mana, u kashf etgan “ignabarg” (bir misrali) she’rlardan ayrim misollar: Tepolmadim medalli itni. Shu eshakning ustozi qani ? Elsiz shoir ersiz suluv dir . Ilhom – t u r ma tug‘ruqxonasi . 79 To‘rt misrada – alohida-alohida to‘rt mustaqil asar. Bularni tahlil etishga birmuncha sahifa bag‘ishlash mumkin edi. Biroq, bu vazifani zukko she’rxonlarning, ushbu yo‘nalish tadqiqotchilarining zimmasida qoldira qolaylik. Zotan, bir satrdan iborat bu har bir asar sizni befarq va loqayd qoldirmasligiga, ular ustida, shaksiz, chuqur o‘yga berilishingizga va har biringiz o‘z ruhiy holatingiz, muammolaringiz, badiiy tayyorgarlik darajangizdan kelib chiqib, ularni o‘zingiz mustaqil talqin etishga kirishuvingizga va har biringiz o‘z xulosangizni chiqarishga qodirligingizga ishonaman va hatto, ular bir-biridan farqlanishi ham mumkinligini istisno etmayman. Zero, aslida Anvar Obidjonning biron-bir she’ri o‘quvchini befarq qoldirmaydi. Bunga ulardagi g‘oya, mazmun, mavzugina sabab bo‘lmaydi. Bunga uning she’rlaridagi aniqlik va tiniqlikdan iborat qisqa va kichik shaklga to‘yingan, obrazli talqinda namoyon bo‘luvchi badiiy go‘zallik ham sabab bo‘ladi. Zamon senga tursa chap, Sen zamonga boqaver. Zamonni goh olqishlab, O‘z yo‘lingda oqaver . deydi shoir she’rlaridan birida. Mana shu o‘z yo‘lida oqa olish, o‘z yo‘lida yura bilish, o‘z yo‘lidan boraverish Anvar Obidjonning ijodkor sifatidagi badiiy zaminini belgilaydi. Bu juda muhim. Bu har bir shoirga zarur bo‘lgan xususiyatdir. Anvar Obidjon bolalar she’riyatiga ana shunday yangi xususiyatlarni olib kirdi. Yuqorida keltirilgan to‘rtlikdagi birgina “goh” so‘ziga e’tibor bering. U bir jihatdan asar yozilgan istiqlolgacha bo‘lgan davrni va ayni vaqtda o‘z mustaqil yo‘lingdan qaytma degan chuqur, zarur va teran fikrni ayta olish imkoniyatini tug‘diradi. Badiiy obrazlarda, san’atlarda namoyon bo‘luvchi bunday topqirliklar Anvar Obidjonning lirikasi uchungina emas, nasriy, hajviy asarlari uchun ham xosdir. Anvar Obidjon asarlarining mavzu va mazmuni rang-barang, badiiy obraz yaratish usullari xilma-xil. Bolalar tabiatini no zik his etishi juda aniq seziladi. U o‘z asarlarini qanday shak lda, qaysi janrda yozishidan q at ’ i y nazar, bolalarning 80 “ kulgiga o‘ch xalq ” ekanligini hech qachon unutmaydi. Anvar Obidjon she’riyatidagi eng ko‘lamli mavzu – Ona ta biat va bolalar. Shoir bu mavzuga ijodining boshlang‘ich pallasidanoq qo‘l urdi. Bu muhim va ahamiyatli masalani yuksak badi iy tarzda yoritish uchun jiddiy izlandi, vositalar, usullar, o h an glar topishga intildi. Uning 80-yillarda ketma-ket e’lon kilin gan “ Dalalardan bolalarga ” , “ Ajoyibxona ” , “ Kulchalar ” , “ Siz eshitmagan qo‘shiqlar ” , “ Botirvoyning kundaligi ” , “ Bulbulning ch o‘ pchaklari ” , “ Mening kollektsiyam ” , “ Ignalarim chiroyli ” , “ G‘ alati maktublar ” singari she’riy turkumlari bu izlanishlar ning samarasi bo‘ldi. Mazkur turkumlar o‘zbek bolalar adabiyotida yangilik, alohida hodisa sifatida tan olindi, yuqori baholandi. Ma’lumki, o‘zbek bolalar adabiyotining ilk davrlaridayoq tabiat mavzusi yetakchilik qilgan. Agar bolalar uchun tabiat mavzuida maxsus yozilgan she’rlar yig‘ilsa, ular ko‘p jildlik kitoblarni tashkil etgan bo‘lardi. Ushbu yo‘nalishda o‘quvchi g a ma’qul keladi gan, avvalgilariga nisbatan yaxshiroq asarlar yaratish, bu borada kashfiyot qilish nihoyatda murakkab bir yumush edi. Anvar Obid jon o‘z turkumlarida ana shu boqiy mavzuni bolalar ongiga, dunyoqarashiga, ruhiyatiga mos tarzda badiiy talqin etishda o‘ziga xoslik topa o l di. Uning she’rlarida tabiat turfa rang va o h anglarda namoyon bo‘ladi. Shoirning ona tabiat h aqidagi she’rlarida h ayotga, insonga muhabbat, uning boqiyligiga ishonch tuyg‘usi ko‘zga tashlanadi, yosh kitobxon qalbini h ayajonga soladi. Ularda biz bilan yonma-yon yashayotgan har bir jonzot, har bir o‘simlik tabiat in’om etgan tiriklikdan zavqdanadi, bu dunyoda yashashning o‘zi q uvonch ekanligini tarannum etadi. Shoir ularda tashxis (jon lantirish) va intoq (odamlarday so‘zlatish) san’atlaridan moh irlik bilan foydalanib, turli jonzotlarni, hatto jonsiz nar salarni ham bolalarday hatti- harakatlantiradi, so‘zlatadi. Yara tilgan obrazlarning ko‘pchiligi goh monolog, goh suhbat, goh qo‘shiq, goh tarjimai hol, goh maktublar usullarida qalblarga bor h aqiqatday bo‘lib quyiladi. Ular benihoyat soddaligi va samimiyligi, beozor kulgiga yo‘g‘rilganligi bilan o‘quvchini 81 o‘ziga rom etadi. Masalan, 41 ta she’rdan tashkil toptan “ Dalalardan – bolalarga ” turkumidagi “ Loviya ” she’riga e’tibor beraylik: Hasad qilar Menga Mosh, Mevalarim Q alamqosh . Bir to‘pimda Yuz uya, Uya to‘la Loviya. Loviyalar Qorako‘z. Silkitmasdan Asta uz. Yo‘qsa, Uyni ochishar, Tirqirashib Qochishar. Aniq ko‘rinib turibdiki, she’r nihoyatda ixcham. Misralar bir va ikki so‘zdan tashkil topgan. Undagi voqea qahramonni ng o‘ z nutqi usulida ifoda etilgan. Uning portretiga xos detallar h am bor. Ritmi ta’sirli. Shoir she’rda haqiqatdan chekinmagan ho lda x ayoliy-romantik obraz yaratgan. She’r kichkintoylarni bir tupdagi yuzlab uyalarda yashaydigan “ qalamqosh ”, “ qorako‘z ” o‘sim likka o‘zgacha nigoh bilan qarashga undaydi. Yoki “ Bug‘doy ” nomli she’rni olsak, unda bu o‘simlik haqidagi hammaga ma’lum gaplar bilan cheklanib qolinmagan. She’rda romantik r uh bor. Bu ruh b ug‘doyning o‘ziga xos olami borligini ta’sirli ko‘rsatishga xiz mat qiladi. Darhaqiqat, bug‘doy ham har bir tirik mavjudod singari urug‘dan unadi, o‘sadi, hosilga kiradi. O‘ziga xos h ayot yo‘lini bosib o‘tadi. Demak uning ham o‘ziga yarasha olami bor. Shoir bu olamni bolalar qalbini h ayajonga soluvchi bug‘doyning o‘ z so‘zlari (monologi) orqali ko‘rsatishga erishgan. ...Yel kuylasa O‘ynayman, Xirmon sari Bo‘ylayman. 82 Oy chiqqanda Qo‘noqqa, O‘xshar Kumush o‘roqqa . She’rdagi samimiyat, nafis tasvir o‘ q uvchi ko‘z o‘ngida sirli, sokin tunning go‘zalligidan zavqlanayotgan, osmondagi oyni “ku mush o‘ro qq a” o‘xshashini kashf etgan b ug‘doy siymosi gavdalani shiga sabab bo‘ladi . Bunday she’rlar bolalar qalbida ezgulikni, mehr urug‘larini undirishi shubhasizdir. Mazkur turkumda yurtimizdagi deyarli hamma meva va savbza votlarning o‘ziga xos dunyosi borligi mahorat bilan ko‘rsatilgan. Ular o‘zlari haqida g‘urur bilan, to‘lib-toshib so‘zlaydilar. Bu g‘u rurlanish aslo maqtanchoqlik emas. Ulardagi shodlik va faxru g‘u rurning asosi shundaki, ularni ona tabiat inson uchun yaratgan. Inson ularni o‘z mehnati bilan parvarish qiladi, o‘stiradi. Bu birlik, bu go‘zal jarayon ikki tomonda ham faxrlanish, cheksiz q uvonch tuyg‘ularini jo‘sh urdiradi. Shoir o‘simliklar (uzum, olma, nok, anor, anjir va boshka mevalar: qovun, tarvuz, bodring, piyoz va boshqa poliz mahsulotlari) obrazlarini yaratishda ham o‘ ziga xos uslubga sodiq qoladi. Ya’ni ular mohiyatini badiiy jihatdan ochishda faqat o‘zlarini so‘zlatadi. Hatto ular o‘z port retlarini o‘zlari chizadilar. Ma’lumki, adabiyotda, jumladan , bolalar adabiyotida bu kabi narsalar (masalan uzum, olma) h aqida sanoqsiz she’rlar yaratil gan. Anvar Obidjonning eng katta yutuqlaridan biri shundaki, ular to‘g‘risida original asarlar yaratadi. Fikrimiz quruq, bo‘lmas ligi uchun tabiat alifbosi h aqida turkum she’rlar yaratgan mashhur bolalar shoiri Quddus Muhammadiyning “ Uzum ” she’ri bi lan Anvar Obidjonning “ Uzum ” she’rini qiyoslab ko‘raylik. 83 Quddus Muhammadiyning tabiat tasviriga bag‘ishlangan she’ rlarida tom ma’noda milliy ruh o‘zlikni his etish tuyg‘usi yorqin ko‘rinadi. Lekin Quddus Muhammadiy va umuman ko‘plab keksa avlod shoirlari bolalar adabiyotiga bolalarni axloqiy-ta’limiy tarbiyalashdagi qo‘shimcha vosita deb qarashni ma’qul deb o‘ylashgan. Q alamga olingan narsa haqidagi ma’lumotlarni kengroq batafsilroq berishga intilishgan. Mevalarim eng asili Yashil ishkom bog‘ uzumim. Uchqorada qora kishmish Parkentda bor tog‘ uzumim. Toyif, hasayn, katta qo‘rg‘on, Shakarrangul ham shivilg‘on. Nimrang, naycha, muskat jonon, Shirin-shakar bol uzumim. Hovlim ichra so‘rim aymoq, Shinni durlab bog‘lar qaymoq. Ingichka bel, husayn barmoq, Yakdon bedon uzumim. Qirmiska, echkemar, charos, Bir-biridan antika, soz, Kuzda mayiz, qish kelsa os!... Keltirgan she’rdan ko‘rinib turibdiki, Quddus Muhammadiy bolaning ruhiyatiga, his tuyg‘usiga emas, balki ongiga, aqliga ta’sir etish, bilim doirasini kengaytirish kabilarni asosiy maqsad qilib olgan. Shuning uchun shoir uzumning turli navlari xususida bolaga quruq ma’lumot berish bilan chegaralangan. Anvar Obidjon ham, albatta, bolaning ongini boyitishga urinadi, ammo u sal boshqacha y o ‘ l tanlab, birinchi galda bolaning ruhiyatiga ta’sir etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Buning uchun shoir uzumning badiiy obrazini yaratadi. U jonli q ahramon kabi bevosita o‘zi haqidagi ma’lumotlarni quvnoqlik bilan so‘zlaydi: Donalarim Marjoncha, B ir boshim — Naq bir jomcha. Quritsangiz, 84 Mayizman. Dasturxonga Fayzman. Kuzda Yeb-yeb to‘yishar. Qishga Osib qo‘yishar. Boqar shod Yosh-qarilar. Maqtar hatto Arilar. She’rda o‘quvchi chehrasida beixtiyor kulgi paydo etuvchi sami miy yumor borligi asarning qimmatiga qimmat qo‘shadi. Shoir she’rlarining badiiyligiga xos yetakchi xususiyatlar yumor, ozgina quvlik, sho‘xlik, hazil, kinoya vositalarining mo‘lligidir. Shunisi muhimki, qahramonlarning fe’l-atvori kich kintoylarning tabiatiga mos, diliga yaqin, so‘zlari bolalar ti liga xos va tushunarlidir. U juda oddiy narsalardan ham kulgili vaziyatlar yarata oladi. Misol uchun «Sarimsoqpiyoz» she’ri qahra moni o‘zini shu darajada kibrli, viqorli tutadiki, shuning o‘ ziyoq. o‘quvchida kulgi uyg‘otadi: Ismim Janob Sarimsoq… Gapirgim yo‘q Ko‘p uzoq . She’r tugallanmasida shoir kutilmagan burilish yasaydi va beixtiyor salobat bilan kerilib turgan Sarimsoqpiyozning haqiqiy yuzi ko‘rinadi. O‘quvchi, yosh oshpazdan o‘zining badbo‘yligini yashirayotgan maqtanchoq ustidan kah-kah urib kuladi: ...Bo‘lma anqov Va sodda, Chiqarib qo‘yma Yoddan– Mendek Hidi shirinni... 85 Hoy, Jiyirma burunni! Shoir ana shunday kulgili vaziyatlar yaratish chog‘ida batafsil tasvirlash va ortiqcha tafsilotlarga berilib ketmaydi. U lo‘nda fikr-tuyg‘ular ifodasi vositasida yaratilayotgan obraz bilan ki tobxon o‘rtasida jonli muloqot o‘rnatadi. Har bir qahramon o‘quv chining yoniga kelib, o‘zi haqida maroq bilan, chapanilanib gapirayotgan suhbatdoshga aylanadi, kitobxonga samimiyat bilan bema lol murojaat qiladi. Masalan: Murabboga Qalaysan ? Berishsa-ku Yalaysan. ("Maymanchak") Yoki: Nega uzding Bandimni? Sog‘indingmi Mantini? ("Oshqovoq") Ko‘rib o‘tganimizdek, bolalar olamida xayolot va haqiqat doi mo yonma-yon, birgalikda yuradi. Anvar Obidjon she’rlarida na faqat o‘simliklarning, balki hayvon va parrandalarning, turli hasharotlarn ing dunyosi ham bolalar olamiga ana shunday omuxtalikda taq dim etiladi. Ular ham xuddi o‘simliklar singari o‘z sirlari, dard va tashvishlari, quvonchlari bilan o‘rtoqlashadilar. Shu tariqa shoir o‘zining kichik o‘quvchilari qalbida tabiatga nisbatan h urmat, muhabbat uyg‘otadi. Anvar Obidjonning “ Siz eshitmagan qo‘shi ql ar ” turkumi o‘zbek bolalar adabiyotini yangi pog‘onaga ko‘tardi. Bu she’rlarda jonli va jonsiz narsalar: bedana, sirtlon, xo‘tik, sichqon, koptok, chirmanda, miltiqcha, hattoki avtomobilu shippak, ruchkayu telefongacha o‘ziga xos ohangda ashula aytadi. Shoir hamma- hammasi ning o‘z qo‘shig‘i, boshqalarga aytgisi kelayotgan o‘z so‘zi borligi ni bolalar 86 qalbi va ongiga navobaxsh satrlar orqali yetkazadi. Bu qo‘ shiqlarni tinglar ekansiz, har bir “ xonanda ” ning hayotga bo‘lgan muhabbatini, olamda mavjudligiga shukronalikni tuyasiz hamda dunyodagi jamiki jonli-jonsiz narsalar ezgulikka, mehrga zor va tashna ekanligini chuqur his etasiz. Eng muhimi , bu qo‘shi q lar kichkintoylarni tevarak-atrofga befarq, qaramaslik, shafqatliroq, rahmdilroq bo‘lish, tabiatni iloji boricha asrab-avay lash kerakligi borasida o‘zlari uchun muhim xulosalar chiqarishga undaydi. Shoir o‘z qo‘shig‘ini o‘zi ijro etayotgan har bir narsaning h ayoti ma’nosini, umr mazmunini imkon qadar teran ochishga alohi da e’tibor beradi. Qo‘shiqlar musiqasi jonli-jonsiz narsa lardan chi q adigan ovozlarga mos tarzda yaratilgan. Ovozlarning turli-tumanliga musiqalarning rang-barangligini yorqin ifo dalab bergan. Masalan, miltiq otilganda undan “ paq-puq ” degan ovoz chiqadi. “ Miltiqcha qo‘shig‘i ” ning kuyi ana shu tovushga hamohang eshitiladi: Do‘konlarda sotilaman, Paq-puq. Yolg‘ondakam otilaman, Paq-puq. Yoqtiraman mard o‘rtoqni, Paq-puq. Cho‘chitaman lanj, qo‘rqoqni, Paq-puq! Demak, o‘yinchoq, “shumtaka” miltiqcha hayotining mazmuni – mard bola bilan o‘rtoq bo‘lish, lanj va qo‘rqoqlarni cho‘chitib, ko‘nglini yozish. Bu oddiy haqiqat asar mag‘ziga san’atkorona sin gdirilgan. Anvar Obidjonning narsalar va jonzotlar haqidagi she’rla rida ularning dunyosida ham insonlarga xos Vatan, vijdon, or-nomus kabi ijtimoiy tushunchalar mavjudligi ko‘p hollarda ataylab bo‘rttirib berilgan. Zero, bundan ko‘zlangan maqsad jaj ji kitobxon qalbida bu oliy tuyg‘larni yanada alangalatishdir. Inson kindik qoni to‘kilgan joyni Vatan deb bilganidek, tabiatdagi jonzotlar ham tug‘ilgan joylarini muqaddas maskan deb anglaydilar, unga yoniqib mehr qo‘yadilar. Masalan, shoir ning “Tog‘ qushi” she’rida qafasdagi tutqun 87 kaklik o‘z Vatani tog‘larni qo‘msaydi. She’r ikki qismdan iborat bo‘lib, uning birinchi qismida kaklikning polaponlik chog‘lari haqida fikr yuritiladi. Yoshlik – dunyodagi jamiki mavjudotda eng go‘zal, f usunkor ranglarga, yorug‘likka, ezgulik va quvonchlarga to‘li q bo‘lishi bilan ajralib turadi. Kaklikning ham yoshlik yillari o‘ z ona-Vatani – tog‘lar quchog‘ida o‘tadi. U o‘z go‘shasida nafaqat yayrab, emin-erkin yurardi, balki yoqimli sayrashi bilan teva rak - atrofga go‘zallik taratardi, yurtini quvonchlarga t o‘ lib madh etardi. Shoir qushning bu kunlarini bir qadar sokin, armonli xotira tariqasida tasvirlaydi. She’rning ikkinchi qismida kak likning qafasdagi hayoti, nihoyatda achinish, g‘am-alam bilan ifoda etiladi: Endi Ingrar qafasda Kelmay uyqusi... Yoqimlidir Kaklikning Hatto yig‘isi. Shoir she’rini ana shunday kinoyali ohangda tugatadi. Vatani dan ayrilgan qushning ingrab yig‘lashini sezmayotgan, aksincha, o‘ zganing kulfatidan o‘ziga huzur yaratganlarning ichki olami qora bo‘yoqlarda ifoda etiladi. Erkinlik va tut q unlikning qiyosiy ko‘rsatilishi o‘quvchini chuqur o‘ylantiradi, mushohada qilishga undaydi. Vatan sog‘inchiga bag‘ishlangan “ Keksa Ari ” she’ri ham diqqatga sazovordir. Unda Keksa ari nabiralariga arilarning keng va tani bo‘lgani haqidagi ertakni takror-takror aytaveradi. Ertak nabiralarining sira joniga tegmaydi. Kichkintoy arilar ertak ni har gal jon quloqlari bilan tinglashadi. Ular tutqunlik iskanjasida torayib ketganidek ko‘rinayotgan ona-Vatan bobolarining qalbini o‘rtayotganligini yurakdan his etadilar, Vatan ning qaytadan ozod bo‘lishi ularning ham ezgu orzusiga aylana boradi. Shoir Vatan ozodligi tuyg‘usi naqadar ulug‘, muqaddas ekanligini, u nafaqat insonlarga, xatto biz nazarga ilib-il maydigan 88 jonzotlarga ham xosligini keksa ari obrazi misoli da, juda oddiy, nihoyatda ta’sirli usulda o‘quvchiga yetkaza olgan. Anvar Obidjonning “ Boyqush ” she’ri mag‘ziga inson o‘z Vata nini faqat go‘zalligi, boyligi uchungina sevmasligi, balki uni qanday bo‘lsa shundayligicha qabul qilishi kerak, degan falsa fiy fikrni kichkintoylar qalbi va shuuriga yetkaza olgan. She’r savol-javob usulida yozilgan. Tabiiy, faqat kichkintoylar emas, balki kattalar ham nega qushlarning bir xiliga “ Boyqush ” nomi qo‘ yilganligi bilan qiziqadilar. Axir bu qushlar nimasi bilan atrofidagilardan o‘zgacha? Boyligi nimalardan iborat? Shoir kichkintoylar nomidan Boyqushga quyidagicha savol bilan mu roj a at etadi: – Senga bitta savol bor Menga quloq sol, hoy qush . Vayronada yashaysan, Noming esa naq Boyqush. Ayt-chi, nahot sen boysan? Qush bu savolga ko‘pni ko‘rgan keksa donishmandlarday bosiq lik, donolik bilan javob qaytaradi: – Asl boylik neligin Tushunmaysan chamasi . Bu vayrona bo‘lsa ham, O‘zimniki hammasi. Shuning uchun men boyman. Bu javob kichkintoylarni o‘ylashga, fikrlashga undashi, shu bhasiz. Ular asl boylik o‘z uyingga, o‘z maskaningga, o‘z Vata ningga bo‘lgan sadoqat, muhabbat ekanligini his etib, o‘zlari uchun muhim ma’naviy xulosalar chiqarib oladilar. Shoirning “ Tillaqo‘ng‘izning javobi ” she’rida ham katta ijtimoiy g‘oyalar – birovning yurtini bosib olgan bosqinchil arga nafrat, xo‘rlangan va o‘lib borayotgan ona tilga fidoyilar cha sadoqat tuyg‘usi majoziy obrazlar misolida sodda va ma’noli aks ettirilgan. 89 Anvar Obidjon oddiy narsa va voqealardan kutilmagan syu jet yaratishga nihoyatda usta shoir. Ushbu she’rda bolalar ko‘pincha beparvo qaraydigan, ba’zan tutib olib, oyog‘iga ip bog‘laganicha “ vizillab ” uchishga majbur qiladigan, ularning qo‘lida ko‘ngi lochar uyinchoqda aylanib qoladigan tillaqo‘ng‘iz hyotidan bir lavha hikoya qilinadi. Bunda tillaqo‘g‘izning gapirmasdan, o‘ ynab- kulmasdan, doimo tund g‘o‘ng‘illab yurishining sababi yangicha bir yechim bilan ochiladi. Emishki, bir vaqtlar tillaqo‘ng‘ izning “ tor bo‘lsa ham ” o‘z makoni bo‘lgan ekan. O‘z Vataniga qattiq mehr qo‘ygan tillaqo‘ng‘iz u paytlarda zo‘r qo‘shiqlar aytar, yayrab yashar ekan. Ammo yurtiga bosqinchi – chigirtkalar bosib kiribdi. Ular o‘zga yurtning boyliklarini ayamasdan talon-toroj qili shibdi. Tillaqo‘ng‘izlarni “ moddiy ” tarafdan qashshoq qilishga ni yetmaganday, ularni “ ma’naviy ” tomondan ham qul qilish istagida “ chigirtkadek sayrashga ” majbur eta boshlashibdi. Shunda Tillaqo‘ng‘iz yolg‘iz, nochor bo‘lsa ham, yovga egilishni istamabdi va o‘zini soqovlikka solib olibdi. She’r yosh o‘quvchida ayanch his sini uyg‘otadigan hazin ohangda bitilgan. Tillaqo‘ng‘izning soq ov bo‘lib qolishida chuqur ma’no bor. Chunki u kimlargadir ni malarnidir isbot etish uchun, yoki o‘zini, o‘z ona tiliga cheksiz muhabbatini ko‘rsatish uchungina bunday qilmaydi, balki o‘z vijdoni, or-nomusi oldida tozaligicha qolish, yurtiga, jondosh lari manfaatiga sodiqligicha yashash uchun ham, chigirtkadek sayrash dan ko‘ra, soqov bo‘lib yurishni afzal deb biladi. Bu kichkina Til laqo‘ng‘izning zo‘ravonlikka, yovuzlikka nisbatan katta isyoni edi. Anvar Obidjon faqat tabiatni tasvirlovchi, turfa xil, ram ziy, majoziy obrazlar yaratuvchigina emas, balki ijodining katta q ismida bolalar dunyosi, ruhiyatini ham tasvir etgan. Uning “Kul chalar” va “Botirvoyning kundaligi” turkumlaridagi qahramon larning deyarli hammasi turli yoshdagi bolalardir. Bu she’rlarda bolalik tuyg‘ularining sofligi, orzu-umidlarning beg‘uborligi, tabiatan bir oz shumligi, quvnoqligi katta iste’dod bilan ochib beriladi, o‘quvchini goh yayrab-yayrab kulishga, goh jimgina o‘ylashga, fikrlashga, xulosalar chiqarishga undaydi. Anvar Obidjonning mahorati shundaki, u bola dunyoqarashidagi o‘ziga xosliklarning tub-tubini ko‘ra oladi. Ichki ola mini, o‘y-xayollarini, kichik qalbida 90 kechayotgan ruhiy jarayon larni nozik did bilan kuzatadi. Bir qaraganda, juda oddiy ko‘ri nadigan kichik-kichik she’rlarda Inson tabiati shakllanishi ning dastlabki bosqich jarayonlari keng ko‘lamda tahlil etib be riladi. Samimiy yumor, yengil hajv elementlari yorqin ko‘zga tashlanadi. Shoirning “Hali o‘zim bolaman-ku!”, “Sinchkov bola”, “ Shu ham filmi?” kabi o‘nlab she’rlari shu jihatdan nihoyatda xarakterlidir. Dadajoiim, Dadajon, Otim nega Otajon? Axir kimga “Ota”man? Shuni o‘yla-a-b Yotaman. She’rni o‘qir ekansiz, endigina so‘zlar ma’nosini anglay bosh layotgan bolakayning holati ko‘z o‘ngimizga keladi. Uning kutilma gan “ muammo ” li masala oldidagi o‘ychanligi o‘quvchining labida nurli tabassum paydo qiladi, qalbida kichkintoyga nisbatan iliq bir tuyg‘uni uyg‘otadi. Xulosa qilib aytganda, Anvar Obidjon she’rlarida mahorat bilan qo‘llangan poetik obrazlarining barkamol inson tarbiyasidagi ahamiyati nihoyatda kattadir. Ular bolalarning ilm-ma’rifatga bo‘lgan rag‘batlarini oshiradi, o‘zlari va atrofdagilarga, ota-ona va o‘qituvchilariga bo‘lgan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqishga undaydi. Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar 1. Anvar Obidjonning obraz yaratish mahoratiga nazar tashlar ekanmiz, o‘zining o‘xshashi yo‘q ijodi bilan bolalar she’riyati, nasri va dramaturgiyasini, shak-shubhasiz, yangi taraqqiyot pog‘onalariga ko‘targanining guvohi bo‘lamiz. 2. Asarlarining janrigina emas, mavzu ko‘lami ham nihoyatda rang-barang bo‘lib, u bolalar adabiyoti uchun xarakterli bo‘lgan deyarli barcha yo‘nalishlarda 91 qalam tebratgan. E’tiborli tomoni shundaki, hatto “eski mavzular”da ham yangicha talqin yarata olgan. 3. Shoir ijodining o‘ziga xosligi so‘z tanlashda ham ko‘rinadi. U so‘zlarni shunchaki illustrasiya yoki sun’iy bezak uchun ishlatmaydi, balki voqealardagi vaziyat taqozosi bilan tanlab-tanlab ishlatadi. Qahramon holatini, psixologiyasini, ichki dunyosini ochishda, uning nutqini individuallashtirishda so‘zlarni me’yorida sodda, qisqa, quvnoq ritmda qo‘llaydi. 4. Shoirning mahorati har bir obrazni uning o‘ziga xos xususiyati, belgisi, rangi, ta’mi, tuzilishi yoki boshqa jihatlarini zukkolik bilan topilgan badiiy detallar, savol-javoblar, dialogik nutq vositasida yaratishda namoyon bo‘ladi. Bu hol bolalarda she’rda qalamga olingan narsa-predmetlar obrazini qiyoslash orqali tez tasavvur qilish imkoniyatini tug‘diradi. 5. Shoirning aksar lirik she’rlarida keraksiz “kirish”laru ortiqcha “chiqish”lar, xulosa qismlar yo‘q hisobi. U tasvir va talqinni asosiy badiiy muammoni yoritishdan boshlaydi, asosiy maqsadni qisqa ravishda badiiy yoritish bilan asarni tugallaydi. 6. Anvar Obidjonning mahorati shundaki, u bola dunyoqarashidagi o‘ziga xosliklarning tub-tubini ko‘ra oladi. Ichki ola mini, o‘y-xayollarini, kichik qalbida kechayotgan ruhiy jarayon larni nozik did bilan kuzatadi. 92 XULOSA Olib borilgan tadqiqot natijalari yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi: 1. O‘zbek she’riyati an’analarini puxta o‘zlashtirgan shoir mavzu, she’riy shakllar qofiya tizimi borasida turli izlanishlar, tajribalar qilib ko‘rgan. Uning birlik va uchlik she’rlar sirasiga mansub “ignabarg”,”uchchanoq”she’rlari alohida janr sifatida adabiyotshunoslar e’tirofiga sazofor bo‘ldi. 2. Anvar Obidjon ijodida uchchanoq she’rlar ham alohida ahmiyatga ega. Bunday she’rlarni Farida Afro z ʻ tasbeh , Abdulla Sher xokku , Ulug bek Hamdam ʻ uchlik deb ataydi. Bugungi o zbek she’riyatidagi janrlarning bunday shakliy- ʻ mazmuniy turlichaligi va o zgarib borishi, shubhasiz, shoirlarning individual ijod ʻ mahsulidir. Demak, bunday she’riy shakllarning paydo bo lishida ijodkorning ʻ individualligini asosiy mezon qilib olish muhim. 3. Anvar Obidjon g azal shaklida she’rlarini ʻ g azalsimonlar ʻ , to rtlik ʻ shaklidagi hajviy she’rlarini to rtqavatlilar ʻ , so taruboiylar ʻ , uch misrali she’rlarini uchpaxsa , ikkilik she’rlarini ikkiqatlar , bir misrali she’rlarini esa o rtabarmoq ʻ 43 deb ataydi. Uchchanoqlar ham shunday shakliy izlanishlarning mahsulidir. Shoir ushbu she’rlarni uchchanoq deb nomlaydi. Uchchanoq – nomidan anglashilgandek uch misradan iborat she’r. U mumtoz adabiyotdagi musallas she’r shakli kabi uch misradan iborat. 4. Usta Gulmat obrazining yaratilishi, badiiy obraz sifatida shakllanib borishi, “yorqin hajviy tip”ga aylanishi, uning umrboviyligini ta’minlab turgan qirralarni aniqlash uchun dastlabki hajviy g‘azallar va so‘nggi yillarda chop etilgan usta Gulmat turkumidagi she’rlar evolyusiyasiga e’tibor qaratilsa, A.Obidjon doimiy qahramonining o‘zligini namoyon qilishi uchun tinimsiz izlanishda bo‘lganini ko‘rsatadi. 5. Qaysidir ma’noda shoir ijodiy laboratoriyasining ko‘lamini ham belgilab beruvchi bu she’rlardagi ayrim o‘zgarishlar vazn talabi bilan amalga oshirilgan 43 Anvar Obidjon. Bezgakshamol - 2. Hajviy hangomalar. -T.: Sharq, 2003. - 187 b. 93 bo‘lsa (g‘azal, raqam 11,25), ba’zilari hajv kuchini oshirish (g‘azal, raqam 7, 8, 10, 11, 13) yoki Gulmat shoir xarakterini yorqinroq ochish (g‘azal, raqam 16,34) vazifasini o‘tagan. 6. Gulmat turkumidagi she’rlar shakl nuqtai nazaridan tadqiq etilsa, “devon”ga g‘azallardan tashqari fard, ruboiy, qit’a, muxammas, musaddas, mustazod kabi mumtoz janr namunalari ham jamlanganiga guvoh bo‘lamiz. 7. Anvar Obidjonning mahorati shundaki, u bola dunyoqarashidagi o‘ziga xosliklarning tub-tubini ko‘ra oladi. Ichki ola mini, o‘y-xayollarini, kichik qalbida kechayotgan ruhiy jarayon larni nozik did bilan kuzatadi. Bir qaraganda, juda oddiy ko‘ri nadigan kichik-kichik she’rlarda Inson tabiati shakllanishi ning dastlabki bosqich jarayonlari keng ko‘lamda tahlil etib be riladi. Samimiy yumor, yengil hajv elementlari yorqin ko‘zga tashlanadi. 8. Shoir she’rlarida so‘zlarning ko‘p ma’noligiga asoslanadi. Bunda u badiiy bo‘yoqdorlikni kuchaytiradi. Shuni ham qayd etish joizki, so‘zlarni ritmik, fonetik bo‘laklarga bo‘lish hamma vaqt ham o‘zini oqlayvermasligini unutmaslik kerak. Bu hol shoir ijodining dastlabki bosqichida yaqqol seziladi. 9. Umuman shoir ijodining keyingi yillarini kuzatganimizda to‘plamlardan joy olgan she’rlarning mavzu doirasi kengayib borganligi, “jo‘g‘rofiy kattalikni” tashkil qilganligi bilan e’tiborni tortadi. Birinchidan, shaklda rang-baranglik ko‘zga tashlanadi. Ikkinchidan, shoir obrazli tasvir yo‘li bilan bolalarni narsa- predmetlar tabiati, ichki dunyosi bilan o‘zlarini “so‘zlatish” orqali bolalarga tanishtiradi. 10. Bu uslub shoir she’rlarining badiiy bo‘yoqdorligi va ta’sirchanligini yanada oshirgan. Har bir she’rida bolalarga mos obrazli ifodalar, badiiy detal topishi, uni bola tushunchasiga muvofiq suratda tasvirlash uslubi tadrijiy takomillasha boradi. 94 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва методологик аҳамиятга молик нашрлар 1. Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Президент Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи, 2017. 4 август. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Фармони // Халқ сўзи, 2017 йил, 8 феврал. 3. Mirziyoyev Sh.M. 2018-yil, 29-dekabrda Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi, 2018-yil, 29-dekabr, №271-272. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Oliy ta’lim muassalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda oshiralayotgan keng qamrovli islohatlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli qarori, 2018-yil 5-iyun. 5.Мирзиёев Ш.М. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Президент Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. –Тошкент, 2017, 4 август. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги Фармойиши // Халқ сўзи, 2017, 13 январь. I I . Alohida nashrlar, monografiyalar, darsliklar 7. Mehmet Kaplan. Cumhuriyet devri turk şiiri. - Ankara: Başbakanlik Basimevi, 1990. 95 8. Obidjon A. Ajinasi bor yo‘llar. – Toshkent: O‘zbekiston, 2015. 9. Obidjon A. Bezgakshamol - 2. Hajviy hangomalar. -T.: Sharq, 2003. 10. Obidjon A. Bezgakshamol. – Toshkent: Sharq, 1985. 11. Obidjon A. Jajji-jajji kulchalar. – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. 12. Obidjon A. Ketmagil. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1985. 13. Obidjon A. O‘g‘irlangan pahlavon. – Toshkent: Cho‘lpon, 2006. 14. Obidjon A. Oltiariq hangomalari. – Toshkent: Ma’naviyat, 1999. 15. Obidjon A. Quvnoq-quvnoq bolalar. – Toshkent: Cho‘lpon, 2019. 16. Obidjon A. Tanlangan she’rlar. - T.: Sharq, 2006. 17. Obidjon A. Аламазон ва Гулмат ҳангомаси. Қиссалар, ҳангомалар. – Т.: Чўлпон нашриёти, 1992. 18. Obidjon A. Аламазон ва Гулмат. Ҳажвий қиссалар, шеърий ҳангомалар. – Т.: Маънавият, 1998. 19. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. – Т oshkent: Navoiy universiteti, 2018. 20. Quronov D. Talqin imkoniyatlari. - T.: Turon zamin ziyo, 2015. 21. Solijonov Y. So‘z sehri va mehri. - Toshkent: Sharq, 2018. 22. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 1-том. – Тошкент: Фан, 1978. 23. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 2-том. – Тошкент: Фан, 1979. 24. Адабий турлар ва жанрлар. Уч томлик. 1-том. – Т.: Фан, 1991. 25. Баракаев Р. Жонажоним, шеърият. – Тошкент: Чўлпон, 1997. 26. Баракаев Р., Маматалимов З. Анвар Обиджоннинг нурли ижоди / “Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон таваллудига 70 йил” мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари. (1-китоб) – Тошкент, 2017. 27. Баракаев Р., Маматалимов З. Анвар Обиджоннинг нурли ижоди / “Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон таваллудига 70 йил” мавзусидаги Республика илмий-амалий анжумани материаллари (2-китоб). – Тошкент, 2017. 96 28. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. 29. Болтабоев Ҳ. Наср ва услуб. – Тошкент: Фан, 1992. 30. Ёқубов И. Бадиий-эстетик сўз сеҳри. – Тошкент: ТДПУ, 2011. 31. Ёқубов Ҳ. Сайланма (Адабий-танқидий мақолалар) 2-жилдлик. 1- жилд. –Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 32. Ёқубов Ҳ. Ўзбек прозасида услуб ранг-баранглиги / Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг-баранглиги. –Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1983. 33. Иброҳимова З. Қувноқликка яширинган изтироблар. – Т: ЎзМУ кутубхонаси, 2005. 34. Имомов Б. Замон ва болалар драматургияси / Болалар олами. – Тошкент: Ёш гвардия, 1988. 35. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. 36. Каримов Б. Адабиётшунослик методологияси. – Тошкент: Муҳаррир, 2011. 37. Каримов Б. Руҳият алифбоси. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2015. 38. Каримов Ҳ. Истиқлол даври адабиёти. – Тошкент: YANGI NASHR, 2010. 39. Қаҳрамонов Қ. Адабий жара ё н ва эстетик талқин. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2014. 40. Қаҳрамонов Қ. Адабий танқид ва ўзбек болалар адабиёти. – Т: Фан, 1991. 41. Қаҳрамонов Қ. Адабий танқид янгиланиш жараёнлари. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2009. 42. Қаҳрамонов Қ. Болаликка ошуфта кўнгил. – Тошкент: Турон замин зи ё , 2014. 97 43. Қурбонниёзов М. Болалар шеъриятида маънавий-ахлоқий муаммолар талқини / Бадиият жилолари. – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2006. 44. Қуронов Д . Адабиёт назарияси асослари . – T.: Ношир, 2019. – 333 б. 45. Мамажонов С. Ҳозирги ўзбек болалар адабиётининг баъзи тенденциялари / Болалар олами. – Тошкент: Ёш гвардия, 1988. 46. Матжон С. Тириклик суви. – Тошкент: Ёш гвардия, 1986. 47. Матжон С., Қурбониёзов М. Болалар адабиёти (Ўқув қўлланма). – Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2009. – 135 б. 48. Матжонов С. Болалик олами. – Тошкент: Ёш гвардия, 1989. 49. Матжонов С. Тириклик суви. – Тошкент: Ёш гвардия, 1986. 50. Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. – Тошкент: ТДПУ, 2008. 51. Носируддин Бурҳонуддин Рабғузий. Қиссаси Рабғузий. - Т.: Ёзувчи, 1990. 52. Обиджон A. Безгакшамол. – Тoshkent: 1985. 53. Ражаб Д., Жўраева Г. Маҳорат марралари. – Тошкент: Paradigma, 2018. 54. Расулов А. Ўзлик сари йўл. – Тошкент: Адиб, 2012. 55. Солижонов Й. Анвар Обиджон поэтик олами. – Т.: Янги аср авлоди, 2022. 56. Шермуҳаммедов П. Истеъдод сеҳри. – Тошкент: Ёш гвардия, 1977. 57. Эгамов Х. Болалар дунёси. – Тошкент: Ёш гвардия, 1976. II I . Gazeta va jurnallardagi maqolalar 58. Mamataliyev Z. Anvar Obidjonning Usta Gulmat turkumidagi she’rlari xususida. // Buxoro davlat universiteti Ilmiy Axboroti. 1/2017. 59. Miraziz A. Bolakaylarning minnatsiz xizmatkori \\Davr ovozi. 2017, 5- avgust. 60. Obidjon А. Ko‘rinmas murabbiy. Ma’rifat, 2006, 11-noyabr. 98 61. Адашбоев Т. Кичкинтойларнинг катта шоири (Анвар Обиджон) // Тил ва адабиёти таълими. – Тошкент, 2007. №1. 62. Баракаев Р. Алифбо-шеър ва ўзбек болалар шеъриятининг маърифийлик хусусиятлари // ХХ аср ўзбек адабиёти масалалари. – Тошкент: Фан, 2012. 63. Баракаев Р. Болалар адабиёти зарварақлари // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – Тошкент, 2008, 4 апрель. 64. Баракаев Р. Болаларга берайлик дун ё ни / Ўзбек болалар адаби ё ти антологияси. 2 жилдлик. 1-жилд. – Тошкент: Ўқитувчи, 2006. 65. Баракаев Р. Болаликнинг етти фасли // Ўзбекистон адаби ё ти ва санъати, 2004, 30 июль. 66. Баракаев Р. Истиқлол даври ўзбек болалар адаби ё ти: анъана, ворисийлик ва изланиш // Ўзбек тили ва адаби ё ти, 2003. №3. 67. Баракаев Р. ХХ аср бошлари ўзбек болалар адаби ё тида анъана, адабий таъсир ва бадиий маҳорат // Ўзбек тили ва адаби ё ти, 2004. № 4 . 68. Баракаев Р. Янгиланиш // Ўзбекистон адаби ё ти ва санъати, 2000, 19 май. 69. Қахрамонов Қ. Мустакиллик даври ў збек болалар адабиёти та ҳ лил ва тал қ инлар // Ў збекистон адабиёти ва санъати , 2005, 19 август . 70. Қўчқор Р. Китобни ўқиб мазза қилсанг... // Ўзбекистон адабиёти ва санъати, 2012, 1 июнь. IV. Dissertatsiya va avtoreferatlar 71. Боровская А.А. Жанровые трансформатции в русской поэзии первой трети XX века. Автореферат дис...канд. фил...наук. - Астрахань, 2009. 72. Жўраева Г. Ўзбек болалар шеъриятида ҳажвий образ яратиш маҳорати: Филол. фан. номз... дисс.автореф. – Тошкент, 2011. 73. Маматалиев З. Анвар Обиджон шеъриятининг бадиий-маърифий хусусиятлари: Фил. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD) дисс. 99 74. Маматқулов М. Қадимги туркий адабиётда жанрлар поэтикаси. Фил. фан. ном . Илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс . автореферати . - T .: 2004 . 75. Ражабов Д. 80-йиллар ўзбек болалар шеъриятида поэтик маҳоратнинг айрим масалалари: Филол. фан. номз...дисс. автореф. – Тошкент, 1995. 76. Солижонов Й. XX асрнинг 80-90-йиллари ўзбек насрида бадиий нутқ поэтикаси. – Филол. фан. док. дисс... – Тошкент: 2002. 77. Солижонов Й. ХХ асрнинг 80-90-йилларида ўзбек насрида бадиий нутқ поэтикаси. – Филол. фан. д-ри ... дисс. автореф. – Тошкент: 2002. 78. Турдиева К. Ҳозирги замон шеъриятида маънавият масаласи: Филол. фан. номз...дисс.автореф. – Тошкент, 1994. 79. Тўхтаева Н. Истиқлол даври ўзбек болалар шеъриятининг етакчи хусусиятлари: Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD) дисс. – Тошкент, 2019. 80. Шарипова Л. ХХ аср иккинчи ярми ўзбек шеърияти бадиий тараққиётида фольклор: Филол. фан. д-ри ... дисс. автореф. – Тошкент, 2019. 81. Шарипова Л. ХХ асрнинг 70-80-йиллари ўзбек шеъриятида фольклоризмлар: Филол. фан. номз...дисс. автореф. – Тошкент, 2008. 82. Юлчиев Қ. Ўзбек шеъриятида бирлик ва учлик шеър поэтикаси: Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри (PhD) дисс. автореф. – Фарғона, 2017. V. Internet saytlar 83. www.kitob.uz 84. www.vikipediya.uz 85. http://www literature.org 86. http://www e-adabiyot.uz 87. www.pedagog.uz 100 101

Anvar Obidjon she’riyatida mumtoz an’analar

KIRISH.................................................................................................................3-7

I BOB. ANVAR OBIDJON – BOLALAR SHOIRI........................................

  1. Anvar Obidjon ijodiy merosi va biografiyasi ..............................................8-12
  2. Shoir she’riy asarlarining janriy tarkibi va mavzular rang-barangligi ......13-23

Birinchi bob bo‘yicha xulosalar

 

II BOB. ANVAR OBIDJON SHE’RIYATIDA MUMTOZ AN’ANALARNING O‘ZIGA XOS IFODASI .....................................................   

2.1. Ijodiy jarayonda individuallik va adabiy ta’sir ..........................................24-36

2.2. “Usta Gulmat” turkumidagi g‘azallarning o‘ziga xos xususiyatlari ..........36-51

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................

III BOB. BADIIY MAHORAT VA OBRAZ YARATISH SAN’ATI…….........

3.1. Obrazlar talqini va ularning didaktik vazifalari .........................................52-66

3.2. Poetik tasvir va badiiy estetik jihatlarning yetakchi xususiyatlari .............66-92

Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar ................................................................................

XULOSA ..........................................................................................................93-94

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................95-100

Купить