Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 212.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 02 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

7 Продаж

Aqli zaif bolalar nutqining o’ziga xos xususiyatlari va ular bilan olib boriladigan logopedik ish metodlari

Купить
“ AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI VA ULAR BILAN OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK ISH METODLARI ” M U N D A R I J A KIRISH ................………………………………………………………… 3 I . BOB. AQLI ZAIF BOLALAR NUTQININING RIVOJLANISHNG O`ZIGA XOSLIGI ..6 …………………………………………………………… 1.1. Ontogenezda bolalar nutqining rivojlanishi va muammoni maxsus a dabiyotlarda o rganilish holati ’ ....................................6 ………………………… 1.2. Aqli zaif bolalar nutqining o ziga xos xususiyatlari ’ ......................11 …… 1.3. Aqli zaif bolalarni bog langan nutqini o rganish metodikasi ’ ’ .... ……… 25 II. BOB. AQLI ZAIF BOLALARNING BOG LANGAN NUTQINI ’ RIVOJLANTIRISH BO YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK - ’ KORREKSION ISHLAR MAZMUNI ..28 ……………………………………… 2.1. Aqli zaif bolalarni bog langan nutqini o rganish metodikasi ’ ’ natijalarining tahlili ………………………………………………………………………… … ..28 XULOSA ……………………………………………………… … ... …… … 33 Tavsiyalar .35 ………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ’ …… ... …… ... ………… 36 KIRISH 2 Jamiyatimizda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o zgarishlar yuz berayotgan bir’ vaqtda vatan ravnaqini ko zlash maqsadida asosiy e tibor yoshlarning aqliy, ’ ’ ahloqiy, jismoniy barkamoligiga demak, har tomonlama yetuk, sog lom avlodni ’ o stirishga qaratilyapti. ’ Yurtboshimiz aytganlaridek, Kelajak avlod haqida qayg urish, sog lom, “ ’ ’ barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilishi bizning milliy xususiyatimizdir. Farzandlari sog lom yurt, qudratli bo ladi, qudratli yurtning farzandlari sog lom ’ ’ ’ bo ladi. Sog lom avlodni barkamol shaxs qilib shakllantirish g oyatda ’ ” ’ ’ ma suliyatli vazifa, shu bilan birga insonparvar siyosat natijasidir. ’ Istiqlol yillarida ta lim sohasi davlatimiz siyosatining ustuvor ’ yo nalishlaridan biriga aylandi. Bu borada amalga oshirilayotgan ishlar ko lami ’ ’ va salmog I bunga misoldir. Qisqa fursat ichida ta lim rivoji yo lida qo lga ’ ’ ’ ’ kiritilayotgan yutuqlar, keng ko lami o zgarishlar zamirida hukumatimizning ’ ’ mazkur sohaga nisbatan yuksak e tibori mujassamdir. Ta limni isloh qilish va ’ ’ rivojlantirishga qaratilgan xukumat qarorlarining negizida barkamol avlod tarbiyasi asosiy vazifa sifatida qaralmoqda. Bu narsa o z navbatida milliy g oya ’ ’ tarbiyasining muhim qismi hisoblanadi. Umumiy dunyoqarashni belgilab beruvchi faol hayotiy pozitsiya ko nikmasi ’ yetarli darajada shakllantirilsa, mustaqil davlatning talab va ehtiyojlariga mos keladigan komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish muammosi to liq hal ’ bo lmaydi. Milliy istiqlol g oyalari va tamoyillariga asoslangan holda ’ ’ jamiyatimizning mustaqillik yillarida kuzatilayotgan taraqqiyot tajribasi davomida, ijtimoiy hayotning muhim tarkibiy qismi sifatida barcha sohalar qatorida ta lim ’ – tarbiya jarayoni va uning mazmuni ham tubdan o zgaradi. ’ Respublikamiz hukumati tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy islohatlarda yosh avlodning tarbiyasi, xususan uning oilaviy tarbiyasiga munosib omil sifatida qaraladi. Sog lom avlod tarbiyasi juda murakkab jarayon, xuddi shu bois inson har bir ’ oila jamiyatdan jiddiy e tibor va uzluksiz mehnat qilishni talab qiladi. ’ 3 Darhaqiqat sog om bola sog lom onadan, sog lom oilada tug iladi. Shaxs’ ’ ’ ’ ijtimoiy hayotning shaxslararo munosabati mahsum ekan, u albatta o zini o rab ’ ’ turgan muhitning ta sirida rivojlanadi. Nogiron bolalarni tarbiyalash va o qitish ’ ’ masalalari xalq ta limi tizimida jiddiy o rin egallaydi. ’ ’ Sog lom avlodni tarbiyalash buyuk davlat poydevorini, farovon hayot ’ – asosini qurish demakdir. Biz tarixan qisqa vaqt ichida boshqa sohalarda bo lgani ’ kabi bu boradagi maqsad va burchimizni yaxshi anglab oldik. Sog lom avlod orzusi ming yillar davomida ajdodlarimizdan o tib ’ ’ kelayotgan oilamiz, hayotimiz, intilishlarimiz mohiyati asosiga aylanib ketgan millatimizga xos ezgu qadriyatlarimizdan biridir. Bola komil inson bo lib shakllanishida nutqning mukammal rivojlanishining ’ ahamiyati katta. Ravon va yaxshi rivojlangan nutq shaxsning to laqonli muloqoti va ’ rivojlanishining vositasi bo lib hizmat qiladi. Lug at boyligi (leksika) til ’ ’ tizimining muhim qismi sifatida ta limiy va amaliy ahamiyatga ega. Nutqning ’ lug at zahirasining shakllanishidagi kamchiliklari mavjud bo lgan bolaning ’ ’ nutqini yaxshi rivojlangan deb bo lmaydi. Nutq nuqsonlarini korreksiyalash, shu ’ jumladan lug at zahirasini boyitish kommunikativ ko nikmalarni ’ ’ rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. Shuning uchun biz aqli zaif bolalarning bog langan nutq hususiyatlarini ’ o rganish va mavjud kamchiliklarni turli usullar asosida bartaraf etish bo yicha ’ ’ maxsus tadqiqot o tkazishni dolzarb masala deb bildik. Yuqoridagi fikrlarni ’ inobatga olib bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini A q li zaif bolalarning “ bog langan nutqini rivojlantirish bo yicha korreksion ish , deb nomladik. ’ ’ ” Tadqiqotning maqsadi Aqli zaif bolalar nutqining o`ziga xos xususiyatlari – va ular bilan olib boriladigan logopedik ish metodlarini o rganish. ’ Tadqiqotning vazifalari : 1. Ilmiy adabiyotlarda muammoning bayon etilishi holatini o rganish. ’ 2. Aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirishning holatini o rganish. ’ 4 3. Aqli zaif bolalarni bog langan nutqini rivojlantirishning samarali yo llari’ ’ tizimini aniqlash. Tadqiqotning obyekti: Aqli zaif bolalar (Debil) Tadqiqotning predmeti: Aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish jarayoni va ular bilan olib boriladigan logopedik ish metodlarini o rganish ’ . Tadqiqotning metodlari: - mavzuga doir ilmiy pedagogik, psixologik adabiyotlarni o rganish; – ’ - bolalarni mashg ulotlarda va o yin jarayonlarida kuzatish; ’ ’ - logoped hamda tarbiyachilar bilan suxbatlashish; - aniqlangan ma lumotlarning natijalarini son va sifat jixatdan taxlil qilish. ’ Tadqiqotning metodologik asosi: O zbekiston respublikasi konstitutsiyasi o zbekiston respublikasi <<Ta lim ’ ’ ’ to g risida>>gi qonun, <<Kadrlar tayyorlash>> milliy dasturi, <<Maxsus ’ ’ ta lim konsepsiyasi>>, xukumatimizning Xalq ta limi hamda O zbekiston ’ ’ ’ respublikasining Oliy va O rta maxsus ta lim vazirliklarining meyoriy hujjatlari, ’ ’ ilmiy pedagogika asosi sifatida dialektik bilish nazariyasining qonuniyatlari, umuminsoniy qadriyatlar, o zbek xalq pedagogikasi tashkil etadi. ’ Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan ’ iborat. 5 I BOB. AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINING RIVOJLANISHINING O`ZIGA XOSLIGI. 1.1. Ontogenezda bolalar nutqining rivojlanishi va muammoni maxsus adabiyotlarda o rganilish holati.’ Nutq tug ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va ’ aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Bola nutq apparatining markaziy asab tizimi va pereferik a zolari tug ma to liq yetilgan bo lmay, ’ ’ ’ ’ balki umumiy somatic, jinsiy, asab ruxiy jarayonlarning rivojlanishi bilan – hamohang holda shakllanadi. Nutq buzilishlarini o rganish, tushunish uchun bola ’ nutqining normal rivojlanishi yo lini, bu jarayonning o ziga xos xususiyatlarini, ’ ’ nutqining muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o ynovchi sharoitni bilish lozim. ’ Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o z vaqtida bilish va ’ aniqlash uchun kerak bo ladi. ’ So z tilning nominativ birligi, predmetlarni va ularning belgilarini ’ – harakatlarni nomlaydi. Leksika (grekcha lexicos lug atga oid, so z orqali – “ ’ ’ ifodalangan tilning tarkibiga kiruvchi so zlarning majmui. Lug at boyligi ” – ’ ’ l e ksika atamasi bilan nomlanadi. “ ” Lug at bu predmetlarni, hodisalarni, harakat va belgilarni ifodalovchi ’ – so z (nutqning asosiy birligi). ’ L u g atning meyoriyligi shundan iboratki, unda adabiy tilning imlo, talaffuz “ ’ so z yasash va uni meyorlari tavsiya etiladi. Lekin meyorni payqash, meyoriy ’ … holatlarni ajratib olish oson ish emas. Shuni ham alohida qayd etib o tish kerakki, ’ meyoriy lug at adabiy til meyorlarini belgilashga intilar ekan, ijtimoiy taraqqiyot ’ bilan bog liq holda o zgarib rivojlanib turadi ’ ’ ” Hozirgi kunda ko pchilik tadqiqotchilarning ishlarida nutqning leksik ’ komponentlari xususiyatlarining taxlili yetarli darajada aks ettirilgan. O.V.Pravdina keltirilgan ma lumotlarga ko ra, ontogenezda bolalarning lug ati sifat va ’ ’ ’ miqdor jihatdan o zgarishlari juda tez rivojlanadi. ’ 6 Lug atning miqdoriy jihatdan o zgarishlarining rivojlanishi quyidagi’ ’ o rtacha olingan raqamlar bilan tavsiflanadi: bola hayotining birinchi yilida bir ’ nechta so zlar, bolaning ikki yoshiga kelib 200 300 ta so z, uch yoshda 1500 ’ – ’ 2000 ta so zni tashkil etadi. – ’ Bolalar lug atini rivojlanishi uning yashash sharoiti va tarbiyasi bilan ’ bog liq bo lib shunga ko ra yuqorida keltirilgan o rtacha raqamlar ma lum ’ ’ ’ ’ ’ ma noda o zgarishlar bo lishi mumkin. ’ ’ ’ Bolalar lug atining sifat jihatdan o zgarishlari quyidagi ikki yo nalish ’ ’ ’ asosida amalga oshiriladi, ya ni a) mazmuniga ko ra bola tomonidan ’ ’ qo llaniladigan so z va tushunchalarni so z ma nosining (semantik) ’ ’ ’ ’ mazmuniga oid differensiatsiyalash va boyitish; b) shakliga ko ra so zning ritm ’ ’ ohang, tovush bo g in tarkibini murakkablashib boruvchi ketma ketlikda – ’ ’ – egallash. Bolalar lug atining rivojlanishi nutqni egallanishi quyidagi ketma ketlikda ’ – amalga oshadi (so zning ma no mazmunini differetsiyalash) otlar odatdagi ’ ’ birinchi so zlar, fe llar otlar bilan deyarli bir vaqtda paydo bo ladi, ravishlar esa ’ ’ ’ nisbatan kech shakllanadi. Bolalar tomonidan olmoshlarning ayrim shakllari esa juda erta egallanadi va ularning xotirasida turg un qoladi, son tushunchasi esa ’ kech shakllanadi va uzoq vaqt davomida o zlahtiriladi. Ignatyeva S.A, Blinkov ’ Y.A bolalar nutqini ontogenezda rivojlanishini o rganib uni 4 bosqichini ajratib ’ ko rsatadilar. ’ Tadqiqotchilar maktabgacha ta lim davrda bola tomonidan qo llaniladigan ’ ’ so zlarning miqdoriga oid turli ma lumotlarni ko rsatib o tadilar va bu holatni ’ ’ ’ ’ bola nutqining rivojlanish tempining individualligi bilan izohlaydilar. Masalan YE.A.Arkinning keltirgan ma lumotlariga ko ra bolalar lug atining o sishi ’ ’ ’ ’ quyidagi miqdoriy xususiyatlari bilan tavsiflanadi: 1 yosh 9ta so z; – ’ 1yoshu 6 oy 29ta so z; – ’ 2yosh 300ta so z; – ’ 3yoshu 6 oy 110ta so z; – ’ 7 4yosh 1926ta so z.– ’ A.Shterning ma lumotlariga ko ra bolaning lug atini rivojlanishi ’ ’ ’ quyidagicha amalga oshadi: 1,5 yoshda 100 so z, 2yoshda 200 400 so z, 3 yoshda 1000 – ’ – – ’ – – 1100 so z, 4 yoshda 1600 so z, 5 yoshda 2200 so z. ’ – ’ – ’ A.N.Gvozdeva to rt yoshli bolalar lug atining holatiga oid quyidagi ’ ’ ma lumotlarni keltiradi. ’ So z turkumlarilug atdagi %miqdori ’ ’ Ega 50,2% Fe l27,4% ’ Sifat 11,8% Ravish 5,8% Son 1,9% YE.A.Arkinning ma lumotlariga ko ra bola lug atining miqdor jihatdan ’ ’ ’ o sib borishi quyidagicha tavsiflanadi: 1 yosh 9ta so z, 1yosh 6oy 39ta ’ – ’ – so z, 2 yosh 300ta so z, 3 yosh 6 oy 1110ta so z, 4 yosh 1926ta so z. ’ – ’ – ’ – ’ Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning lug atini milliy til modeli sifatida ’ ko rib chiqishi mumkin, chunki bu davrga kelib bola ona tilining asosiy ’ modellarini egallagan bo ladi. Ushbu davrda lug atning asosi shakllanadi va u ’ ’ keyinchalik deyarli o zgarmaydi. Bola lug atini miqdor jihatdan boyib borishiga ’ ’ qaramay, uning asosi o zgarmaydi (Gvozdev A.N). ’ A.N.Gvozdeva, YE.A.Arkinning bolalar nutqini rivojlanishiga oid jadvalida aks ettirilishicha, 4 yoshli bolaning lug atida (lug at hajmini o rtacha 598 ’ ’ ’ – 2346ta so z) otlar 50.2%, fe llar 27.4%, sifatlar 11.8%, ravishlar 5.8%, son ’ ’ 1.9%, bog lovchilar 1.2%, ko makchi 0.8%, undov va yuklama 0.9%da ’ ’ qo llaniladi. Muallif bolaning nutqiy rivojlanishini 4 davrga bo lib o rganadi. ’ ’ ’ Birinchi davr. Bu davrda bolaning lug atining hajmi unchalik katta bo lmay ’ ’ ularning nutqi gu gulash, ya ni taqlidiy so zlar (ham ham, umma) va bir – ’ ’ – bo g indan iborat so zlardan iborat bo ladi. ’ ’ ’ ’ 8 Bolaning birinchi so zlari shaklsiz (amorf) bo lib, birgina tovush signali’ ’ turlicha ma noga ega (ko p hollarda bir necha predmetlarni) bo ladi. ’ ’ ’ Odatda bolalar bu so zlarni ularni ma nosini bildiruvchi imo ishoralar ’ ’ – bilan talaffuz etadilar. Bolaning birinchi so zlarining paydo bo lishi birinchi ’ ’ jumlalarni taqlid qilishning boshlang ich davriga mos keladi. Bolalarda jumla ’ tuzish malakasini shakllanishining keyingi rivojlanish bosqichida bola avval ikkita, so ng uch to rtta shaklsiz so zlarni birlashtiradi: Oyi nan na be, ashsha ’ – ’ ’ – ich … Ikkinchi davr. Bolalar lug ati sifat jihatdan jadal rivojlanadi. Bolalar ’ lug atining jadal rivojlanishi, nutqining ritm ohang jihatdan va tovushlar ’ – talaffuzining takomillashuvi jarayonida so zning bo g in takibida bir qator ’ ’ ’ kamchilliklar kuzatilishi mumkin (bo g in o rnini almashtirish, bo g inlarni ’ ’ ’ ’ ’ tushirib qoldirish, qo shimcha bo g inlarni qo llash). Adabiyotlarda yuqorida ’ ’ ’ ’ keltirilgan kamchilliklar literal parafaziya atamasi bilan ishlatiladi, shuningdek bolalar parafaziyalari yillar mobaynida kattalarning to g ri nutq namunalariga ’ ’ taqlid natijasida mustaqil ravishda to g rilanadi va bolada so z yaratish ’ ’ ’ malakasini faol rivojlanishi uchun zamin tayyorlaydi. Ushbu davrda bolalarda soda va murakkab gap tuzish malakalarni rivojlanadi. Bolalar sekin asta o zining va atrofidagilarning nutqini nazorat qiladilar (bu hol – ’ ko proq talaffuz jihatidan kuzatiladi). ’ Uchinchi davr. Bolalar nutqining morfologik tizimini egallaydilar. Bu davrda bolalarning lug ati kengayib boradi (avval 3 -4 so zdan iborat jumlalar, so ng ’ ’ ’ murakkab gap tuzish malakalari shakllanadi). Bolalar lug atining kengayishi va ’ lug at boyligining murakkablashishi natijasida nutqning ma no jihatining ’ ’ shakllanishi yuzaga keladi, ya ni so z ma nosini konkret bosqichdan mavhum ’ ’ ’ (abstrakt) bosqichga ko tariladi. ’ To rtinchi davr. Bu davrlarda bola tomonidan nutqning Grammatik tizimi ’ (sintaktik, morfologik jihatdan) egallangan bo ladi. ’ A.V.Zaxarova 6 7 yoshli bolalarning og zaki nutqining tarkibini o rganib, – ’ ’ ruhiy zabon bolalar nutqida eng ko p qo llaniladigan so zlarni ajratib ’ ’ ’ 9 ko rsatadi: otlar ona, odamlar, o g il bola; sifatlar katta kichik,’ – ’ ’ – – bolalarniki, yomon; fe llar bormoq, so zlashmoq, aytmoq. Bu yoshdagi ’ – ’ bolalarning lug atida kishilarni bildiradigan otlar ustunlik qiladi. ’ Bolalar kundalik lug atida sifatlarni qo llanish darajasini o rganish asosida ’ ’ ’ 100ta bayon etilgan so zning 8.65% ni sifatlar tashkil etishi aniqlangan. ’ A.V.Zaxarova bolalar nutqida doimiy takrorlanadigan, tez tez qo llaniladigan – ’ sifatlarni va birga qo shib ishlatish mumkin bo lgan so zlarni ajratib ’ ’ ’ ko rsatadi (katta kichik, bolalarniki, yomon, oyimniki), antonimlar (katta - ’ – kichik), baholar (yaxshi - yomon); aniqligi sust bo lgan so zlar (haqiqiy, turli, ’ ’ umumiy); so z birikmalar tarkibiga kiruvchi so zlar (bolalar bog chasi, yangi ’ ’ ’ yil). 6 7 yoshli bolalarning nutqining taxlili shuni ko rsatdiki bolalar ranglarni – ’ ifoda etishi uchun 40dan ortiq sifatlardan foydalanadilar. Bolalar lug atidagi bu ’ guruhga oid sifatlar kattalar nutqiga qaraganda keng qo llaniladi. Bolalar ko p ’ ’ hollarda qora, qizil, oq, ko k kabi ranglarning nomi bolalar tomonidan ko proq ’ ’ ishlatiladi. Bolalar hayotiy tajribasining ortishi, uning faoliyati va atrofdagilar bilan munosabatini murakkablashuvi natijasida bolalarning lug at boyligi miqdor ’ jihatdan boyib boradi. Bolalar lug atining hajmi va uning rivojlanishiga oid ’ adabiyotlarda turlicha ma lumotlar keltiriladi, bu bolalarning lug atining o ziga ’ ’ ’ xos individual rivojlanishi va bolaning yashash sharoiti tarbiyasiga bog liq ’ (Makarova.N.V). Bola tafakkurining rivojlangani sari uning lug ati nafaqat boyib boradi, ’ shuningdek ma lum tartibga keladi, tizimga ega bo ladi. So zlar semantik ’ ’ ’ jihatdan guruhlanadi. Bunda sematik jihatdan birlashish bilan birga semantik qatorda leksika taqsimlanadi: markaz va tashqi qism (periferiya). Semantic qatorning markazini yaqqol semantik belgilarga ega tez tez takrorlanib turadigan – so zlar tashkil etadi (A.N.Gvozdev). ’ Mavzu yuzasidan o rganilgan adabiyotlar tahliliga ko ra, bolalardagi ’ ’ ko rish idrokining buzilishi uning sensor tajribani mustaqil tarzda to plashida ’ ’ 10 qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi bu esa nutqning psixik bazasi shakllanishini kechiktiradi. 1.2. AQLI ZAIF BOLALAR NUTQINING O ZIGA XOS’ XUSUSIYATLARI. Insonning eng muhim fazilatlaridan biri uning so zlash qobiliyatiga ega ’ bo lib, nutq vositasida o zaro aloqa bog lay olish, fikrlasha bilishdir. Turli ’ ’ ’ tovushlarning ma lum tartibda birgalashib, payvasta qo shilishidan yuzaga ’ ’ kelgan ma noli nutq muayyan organizmlarning faoliyati natijasida paydo ’ bo ladi. ’ Nutq murakkab funksional jarayondir. Uning asosida muloqot jarayonidagi til birliklarini o rinli qo llanish yotadi. Tilning murakkab sistemasi uzoq muddatli ’ ’ ijtimoiy tarixiy rivojlanish mahsuli bo lib u bola tomonidan nisbatan qisqa – ’ muddatlarda o zlashtirib olinadi. Nutq rivojlanishi jarayonida bilish faoliyatining ’ oliy shakllari, tafakkur qobiliyatlari shakllanadi. So zning ahamiyati o z o zidan umumlashtiruvchi hisoblanadi va shu ’ ’ – ’ munosabat bilan o zida nafaqat nutq birligini, balki tafakkur birligini ham ’ namoyon qiladi. Ular aynan o xshash emas va ma lum darajada bir biriga ’ ’ – bog liq bo lmagan holda paydo bo ladi. Lekin bolaning ruhiy rivojlanish ’ ’ ’ jarayonida murakkab sifati jihatidan yangi birlik nutqiy tafakkur nutqiy fikrlash faoliyati paydo bo ladi. ’ Kishilarning tili vositasida o zaro munosabatda bo lish jarayoni nutq deb ’ ’ ataladi. Nutq va tilni ayni bir narsa deb hisoblash yaramaydi. Nutq odam boshqa kishilar bilan munosabatda bo lish maqsadida tildan foydalanadigan faoliyatdir. ’ Har biro dam muomilani o zicha amalgam oshiradi. Lekin bu muomala muayyan ’ millat foydalaniladigan o sha bir xil vositalari yordamida yuz beradi. ’ 11 Til esa ana shu vositalar yordamida vujudga keladi. Til tovush va so z’ boyligi shuningdek grammatik shaklidir. Til ijtimoiy ishlab chiqarish taraqqiyoti davomida kishilar o rtasidagi nutq vositasidagi muomala jarayonida paydo ’ bo ladi va uni inson tayyor holda o zlashtirib oladi. ’ ’ Nutq birgalikda mehnat qilish jarayonida kishilarda bir biriga nimadir – aytish ehtiyoji tug ilgan vaqtda yuzaga keladi. ’ Kishilar nutq yordamida o z zamondoshlariga muayyan vaqtda nimalar yuz ’ berayotganini xabar qilibgina qolmaydilar, balki insoniyat to plagan bilimlarning ’ avloddan avlodga yetkazib beradilar. Bola nutqni egallab olganidan keyin o zi – ’ tug ilgan jamiyat hayotida kishilar bilan munosabatda bo ladi. Agar bola biror ’ ’ sababga ko ra nutqni eslab qolmasa, uning aqliy kamoloti past darajaga tushib ’ qolishi mumkin. Fikrlash o quvchining nutqi va tafakkurini o sishida muhim vositadir. ’ ’ Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirlib yoki grafik belgilar bilan yozilish boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki va tashqi nutqning fiziologik tabiati bir xil farq tovush chiqariladi yoki yozib bayon etiladi, ichki nutqda nutq organlarining harakati tovushsiz yuzaga keladi. Fikrni ifodalash usuliga ko ra nutq og zaki va yozma bo ladi. Og zaki ’ ’ ’ ’ nutq yozma nutqdan quyidagilar bilan farqlanadi: og zaki nutq, tovush nutq, ’ yozma nutq esa grafik nutqdir. Og zaki nutqda intonatsiya, mimika, imo ishora ’ – jestikulyatsiyadan keng foydalanib, eshitish sezgisi asosiy rol o ynaydi. Yozma ’ nutqda esa ko rish va motor harakat sezgisi asosiy rol o ynaydi. Yozma nutqni ’ ’ aniqroq idrok qilishga yordam beradi. Tafakkur va nutq bir biri bilan uzviy ravishda bog liqdir. Shaxs – ’ o ylayotganda odatda fikrlarni so zlar, jumlalar tarzida, ichki nutq deb ’ ’ ataladigan nutq tarzida ifoda etiladi. Biroq shunday holler ham bo ladiki shaxs ’ fikrini so zlar bilan ifoda eta olmaydi. Bu holda odam ichki nutqdan tashqi ’ ifodaga o tishda o z fikrini boshqa kishilarga tushunadigan qilib bayon etishda ’ ’ qiynaladi. 12 Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular so z’ fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqida o ylab oladilar. ’ O ylagan paytida ovoz chiqarmasdan ichki nutqdan foydalanadilar. Bu ichki nutq ’ hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan o ylangan va fikrlangan ’ nutqdir. Bu nutq fikrlovchi kishining o ziga qaratiladi. Ichki intonatsiya, ’ mimikadan foydalanish imkoni bo lmaydi. Shu munosabat bilan yozma nutq ’ ancha qiyinchilik tug diradi. Yozma nutq ancha murakkab va mavhumdir. ’ Og zaki nutq ham yozma nutq ham kishilarning o zaro aloqa vositasi, ’ ’ quroli sifatida xizmat qiladi. Og zaki nutq monologik va diologik nutq bo lishi ’ ’ mumkin. Monologik nutq nomining o zi aytib turganidek bitta odamning nutqidir. ’ U ko pincha boshqa kishilarga tinglovchilarga (doklad, hikoya) qaratilgan ’ bo ladi, lekin monologik nutq tinglovchilarga qarata aytilayotgan vaqtida ular ’ uchun tushunarli bo lishi kerak. ’ Diologik nutq ikki yoki undan ortiq kishining suhbatidan iborat bo ladi. Har ’ bir so zlovchining fikrlari odatda almashinib turadi va odatda u monologik nutq ’ singari davomi bo lmaydi. Nutqning hamma aytib o tilgan turlari aktiv nutq ’ ’ tushunchasiga kiradi. Ammo passiv nutq ham bo ladiki, u kishining nutqini idrok ’ etishi va tushunishini o z ichiga oladi. ’ Bola nutqining normal rivojlanishi unga doimo yangi tushunchalarni o zlashtirib olishga tevarak atrof haqidagi bilim va tasavvurlarni kengaytirishga ’ – imkoniyat yaratadi. Bolaning atrofidagi katta odamlar qaysi tilda gaplashsalar bola ham shu tilni o rganadi. Nutqni egallashdek juda ham qiyin jarayonni bola qisqa ’ muddat davomida uddasidan chiqa oladi. Bola rivojlanishida psixik jarayonlar bilan birga eshitish qobiliyati juda katta ahamiyatga ega. Buning normal rivojlanishida va umuman, barkamol bo lib ’ o sishda barcha psixik jarayonlar bilan eshitish qobiliyati chambarchas bog liq ’ ’ holda, hech qanday nuqsonsiz rivojlangandagina bolaning nutq boyligi normal darajada rivojlanadi. Aqli zaif bolaning xususiyati shundaki uning psixikasi qoidaga bo ysunmaydigan sharoitlarda anomal taraqqiy topish jarayonida shakllanadi. ’ 13 Aqli zaif bola sog lom tengdoshlaridan shu bilan farqlanadiki, uning ilgarigi’ tajribasi va rivojlanishida bundan keyingi psixik kamol topish uchun zarur shart – sharoitlarni tashkil etuvchi mexanizmlar hamda psixik jarayonlar shakllanmagan bo ladi. Shunday qilib, aqli zaif bolaning umumiy psixik taraqqiyot darajasi ’ odatdagi sharoitlarda uning maktab bilimlari, ko nikma va malakalarni ongli ’ suratda egallashini ta minlay olmaydi. ’ Bolaning psixik kamol topishiga uni ommaviy yetarli tayyorlanmagan holda bo ladi, o quv topshiriqlarining maqsadiga diqqatini to play olmaydi, ’ ’ ’ qiyinchiliklarni yengib o ta olmaydi. Maktabdagi tartib qoidalarga ’ bo ysunolmaydi. Bularning hammasi o zlashtirmaslikka olib keladi. Shuning ’ ’ uchun yordamchi maktabning muhim vazifalaridan biri o quvchini umumiy ’ taraqqiy topishida ilgari siljitish uchun pedagogik jarayonga korreksion momentlarni singdirishdan iborat. Yetakchi faoliyat uning psixik jarayonlari va shaxsiy hususiyatlarida eng bosh o zgarishlarni taqozo etibgina qolmay, balki ’ uning o sib borishida yaxshi ko rsatkich hamdir. ’ ’ B.N.Pinskiy ta kidlashicha, aqli zaif bolalar o zlarining sog lom ’ ’ ’ tengdoshlari mustaqil holda yoki o qituvchining ozgina ko magi bilan bajara ’ ’ oladigan vazifalarni uddalashlari uchun propedevtik va korreksion tarbiyaviy tadbirlarga muxtojdir. Nutqini o z vaqtida to g ri egallash bolaga atrofini o rab turgan odamlar ’ ’ ’ ’ bilan erkin muomala qilish imkonini beradi, o z nutqini boshqarishiga ’ ko maklashadi va nihoyat maktabda ta lim tarbiya berish jarayonini ancha ’ ’ – yengillashtiradi. Aqli zaif bolalar o zlarining sog lom tengdoshlaridan farqli o laroq ancha ’ ’ ’ kech tilga kiradilar. Birinchi so zni muddati bolaning uch, ba zan besh ’ ’ yoshgacha kechikadi. Eng avvalo bu yerda talaffuzdagi nuqsonlarni qayd etish kerak. G.A.Kainning tadqiqotlariga ko ra, yordamchi maktab o quvchilarining ’ ’ 66 foizi tutilib gapirishning u yoki bu shakliga duchor bo ladi. Aqli zaif bolalarda ’ nutqiy nuqsonlarning shunchalik katta miqdorda uchrashi tasodifiy xol emas. Zotan bosh miya po stlog ining shikastlanishi, fonematik eshituvning buzilishiga ’ ’ 14 artikulyatsion apparat harakatining izdan chiqishiga olib keladi. Aqli zaif bolalar tilning lug aviy boyligini egallashda jiddiy qiyinchiliklarga duch keladilar. Aqli’ zaif o quvchilar qo llaydigan so zlar zahirasi odatdagi meyorga tenglashtirib ’ ’ ’ bo lmaydigan darajada tordir. Ular ko pincha so zlarning ma nosini ’ ’ ’ ’ tushunmaydilar. 1) Mavhum tushunchani ifodalovchi mashaqqat, qimmatroq, arzonroq; 2) ko chma ma noda qo llangan so z. ’ ’ ’ ’ Ko chma ma noda qo llangan so zlarning mohiyatini tushunmaydilar, ’ ’ ’ ’ <<Oltin bosh>> degan ibora bolada kulgi uyg otadi, hamda ularning e tiroziga ’ ’ duch keladi. <<Bunaqasi bo lmaydi>> deyishadi ular. Nari borganda o quvchilar ’ ’ bu ibora vositasida quyoshda yiltillagan sochlarni tushunishadi. Hatto yordamchi maktabning yuqori sinf o quvchilari ko chma ma nodagi so z birikmalarining ’ ’ ’ ’ to g ri sharxlashda qiynalishadi. Aqli zaif bolalarning nutqini farqlaydigan yana ’ ’ bir xususiyat bu ularning noto g ri talaffuz etishlaridir. Gap shundaki miya ’ ’ po stlog ining analizatorlik faoliyati buzilishi tufayli, atrofdagilar haqida noaniq ’ ’ tasavvurlar o quvchilarni kuzatgan narsa va xodisalarni noaniq atashga olib ’ keladi. Natijada predmetlarning o xshashligini ilg ab ularning farqini ’ ’ ilg amasdan bunday predmetlarni bir xil so z bilan atashadi. Aqli zaif bolaning ’ ’ faol lug ati uning nofaol lug atidan kambag alroq bo ladi. ’ ’ ’ ’ M.P.Feofanovning tadqiqotlariga ko ra aqli zaif bolalarning nutqiga oid ’ qo shimchalar sog lom intelektdagi bolalarnikiga nisbatan ikki barobar kam ’ ’ bo lishi aniqlangan. Yordamchi maktab o quvchilari, xususan yuqori sinf ’ ’ o quvchilari og ir, baland, past, chuqur va shu singari so zlarni osongina ’ ’ ’ tushuntirishadi. Ulardan maxsus xarakterdagi mashqlarda to g ri foydalanishadi. ’ ’ Biroq o z vaqtida ular chegaralangan doiradagi sifatlarni xush ko rishadi. ’ ’ Jumladan yaxshi, yomon, katta va kichik singari. Shu boisdan ham o quvchilarning so zlab berishlari noaniq va bir xil bo lib qoladi. Jumladan ular ’ ’ ’ shunday hikoya qilishadi: <<Zumradning turmushi yomon edi>>, <<Murodjon hayvonlarga yaxshi munosabatda bo lar edi>>. Mazkur holda tormoz ’ jarayonining xususan defferensiallangan tormozlanishining zaifligi aqli zaif o quvchilar yoqtiradigan so zlar bosh miya po stlog ida tormozlanmaydi, ular ’ ’ ’ ’ 15 topshiriqning mohiyatini hisobga olmasdan tez aytib yuborishadi. Aqli zaif bola hikoyalarining yoyiqligi ko p jihatdan ular nutqida motvlarning bo lmasligi’ ’ bilan izohlanadi. Bunday o quvchilar gap qurishga ham qiynaladilar. Bu holat ’ so zlar moslashuvida ko p uchraydi va ular nutqiga xosdir. Aqli zaif ’ ’ o quvchilar nutqi sintaktik jihatdan ham o ziga xos ravishda ajralib turadi. Eng ’ ’ avvalo gaplarning tuzilishiga ko ra jo ngligini qayd etish kerak. ’ ’ Yordamchi maktab o quvchilarining nutqida qo shma gaplar odatda iptidoiy ’ ’ ko rinishda oddiy bog lanishda uchraydi. Chunki o quvchilar bir narsani ’ ’ ’ ikkinchisiga qiyoslashda hodisalarning sababiy bog lanishlarini ochib berishda ’ qiynalishadi. Gaplarning tuzilishidagi bu xil jo nlik aqli zaif bolaning bosh miya ’ po stlog ida shakllanuvchi oddiygina aloqalarga mos keladi. Buning ustiga ’ ’ aloqalarni yetarli aniq anglamasligi aqli zaif o quvchilar fikrining noaniq ’ tugallangan bo lib qolishiga olib keladi. Bolalar o qiyotgan, eshitayotgan, ’ ’ ko rayotgan narsalar haqida bir qator xatolarga yo l qo yadilar. Aqli zaif bolalar ’ ’ ’ hatto 1 sinf o quvchilari hamma vaqt ham o zgalarning og zaki ko rsatmasi – ’ ’ ’ ’ bo yicha faoliyat ko rsatisha olmaydi. A.R.Luriya, N.P.Paramanova, ’ ’ O.K.Tixomirov va boshqalar o tkazgan tajribalar shuni ko rsatadiki aqli zaif ’ ’ bola o zining harakatlariga qo llanma bo la oluvchi umumiy qoidalarni ’ ’ ’ mustaqil ifodalab berishga qodir emas. Aqli zaif bolaning ichki nutqi tashqi nutqiga nisbatan ko proq shikastlangan bo ladi. Ichki nutq aqlda shakllangan har ’ ’ qanday fikrning moddiy qobig idir. Aqli zaif bola nutqidagi bunday nuqsonlar, ’ ularning o qishini qiyinlashtiradi. O quvchilar hamma vaqt ham o qituvchining ’ ’ ’ tushuntirishlarini fahmlashavermaydi, matn mazmunini mustaqil tushunib yetmaydi, o z harakatlarini o rganilgan qoida bilan zaif nazorat etishadi. So z ’ ’ ’ ular uchun narsaning o zi bilan chatishib ketgan bo ladi, uning anniq ’ ’ mazmunidan ajratish uchun ya ni uni Grammatik fonetik jihatdan o rgana ’ ’ boshlash uchun katta shijoat talab etiladi. 2 sinf o quvchisiga Misha va Masha – ’ so zlarining yozilishidagi farq nimada? Degan savolga <<Misha o g il bola, ’ ’ ’ Masha qizcha>>, deb javob bergan. Bunday bolalar so zlarning grafik tasviriga ’ e tibor berishmaydi. Faqat sinchiklab harfma - harf qilingan tahlilgina ularning ’ 16 to g ri xulosa chiqarishlariga yordam bo ladi. Bu yerda aqli zaif bolalarning’ ’ ’ xususiyatlarini mutlaqo yengib bo lmaydigan, o zgarmas narsa deb hisoblash ’ ’ to g ri emas. ’ ’ Ilg or pedagog defektologlarning tajribalari shuni ko rsatadiki, ’ – ’ ta limning maxsus tashkil etilgan sistemasi yordamida aqli zaiflarning nutqiy ’ faoliyatidagi nuqsonlarni korreksiyalab boorish, tafakkurning kechikishidagi nuqsonlarni oshirish mumkin. Aqli zaif bolalar juda ko p tovushlarni, ya ni sirg aluvchi til orqa, sonor ’ ’ ’ tovushlarni buzib talaffuz etadilar. Bunday holat bola nutq apparatining yaxshi rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Bu guruhga kiruvchi bolalar orqasida tovushlarni buzib talaffuz etish, boshqa tovushlarga almashtirish ko proq foizni ’ tashkil etadi. Shuning uchun ham logopedlarning o qituvchilarning asosiy ’ vazifasi aqli zaif bolalar nutqini har tomonlama o stirishdir. Tovushlarni to g ri ’ ’ ’ talaffuz etish bola artikulyatsion apparatining yaxshi uyg unlashib moslashib ’ ishlashiga bog liqdir. Shuning uchun ham logopedlarning o qituvchilarning ’ ’ asosiy vazifasi aqli zaif bolalar nutqini har tomonlama o stirishdir. Tovushlarni ’ to g ri talaffuz etish bola artikulyatsion apparatining yaxshi uyg unlashib, ’ ’ ’ moslashib ishlashiga bog liqdir. Shuning uchun hamma vaqt tovushlar ustida ish ’ olib borilar ekan, albatta artikulyatsin gimnastikalar o tkaziladi. Ayrim unli va ’ undosh tovushlar asta sekin egallab boriladi. Bolalarning ko pchiligi ayrim – ’ tovushlarni ya ni R, S, K, G, M, Sh, Ch tovushlarini talaffuz etishda qiynaladilar, ’ so zlarni noto g ri talaffuz qiladilar. ’ ’ ’ Rus psixologi A.R.Luriya <<Nutq tovushlarini idrok etishda nutqiy oqimdan signali fonematik belgilar ajraladi va nutq tovushlarini differensiatsiya qilish ushbu maxsus belgilarnikuchaytirishni hamda muhim bo lmagan, tasodifiy, fonematik ’ ahamiyatga ega bo lmaganlardan ajratish asosida amalga oshadi>>. ’ Shuni aytib o tish zarurki, aqli zaif bolalarda faqatgina faol nutqning ’ rivojlanishi kechikib qolmaydi. Bolalar ularga qaratib so zlagan nutqni yaxshi ’ tushunmaydilar. Kattalarning savollari, talablari, tushuntirishlari va ko rsatmalari ’ ularning hayotida birmuncha boshqa ahamiyatsiz ro l o ynaydi. ’ ’ 17 Aqli zaif bolalarning maktabgacha tarbiya davridagi nutqiy aloqa qilish faoliyati bilan bog liq tajriba kamroq vaqtni 3 4 yilni o z ichiga oladi. Shunda’ – ’ ham uning rivojlanish sur ati keskin orqada qolgan nutq faolligining zaifligi ’ kuzatiladi. Bolaning maishiy so zlashuv nutqi yaxshi rivojlanmagan bo ladi. Bu ’ ’ esa oligofren bolaga kattalar bilan nutqiy aloqa qilishni qiyinlashtiradi. Bola suhbatlar ishtirok eta olmaydi, savollarga bir xil tarzda va doimo ham to g ri ’ ’ javob bermaydi. Topshiriq va vazifalarni bajarish unga qiyinchilik tug diradi. ’ Aqli zaif bolalar uchun xos bo lgan umumiy motor rivojlanmay qolishi ham ’ nutqning rivojlanishinig sekinlashishida ma lum bir ro l o ynaydi. ’ ’ ’ Motorikaning (harakatlarning) rivojlanmay qolishi bolaning atrof dunyo bilan – tanishish jarayonini buzadi va natijada ular haqida tasavvur va ma lumotlarni ’ to plashni tormozlaydi. Aqli zaif bolalarda kuzatiladigan motorikaning nuqsonlari ’ ular nutqining talaffuz tomoniga ham ta sir etadi. Chunki nutq tovushlarining ’ so zlarning ixtiyoriy talaffuzi nutq a zolarining yuqori darajadagi ’ ’ koordinatsiyalashga harakatlarini talab etadi. Aqli zaif bolalar uchun esa nutq a zolarining koordinatsiyalashgan harakatlari qiyinchilik tug diradi. ’ ’ Aqli zaif bolalar uchun xarakterli bo lgan fonetimatik eshitishning yaxshi ’ rivojlanmaganligi va nutq harakatidagi kamchiliklar bir biriga ta sir etadi va – ’ nutqning rivojlanishini tormozlaydi. Ammo shuni nazarda tutish lozimki, nutq a zolari xarakatidagi kamchiliklarni xaddan tashqari ko pirtirib ko rsatish ’ ’ ’ maqsadga muvofiq bo lmaydi, chunki bu buzilishlar keyinchalik oson bartaraf ’ etilishi mumkin. Asosiy yetakchi rol fonematik eshitishning yaxshi rivojlanmaganligiga tegishli bo lib u aqli zaif bolalarning umumiy rivojlanishi ’ nuqsonlarning oqibatidir. Nutq nuqsonlarining aqli zaif bola umumiy ruhiy taraqqiyotiga salbiy ta siri J.I.Shif qo llanmasida atroflicha chuqur tahlil qilib ’ ’ berilgan. Muallifning e tirof etishicha aqli zaif bolalar bilan sog lom bola ’ ’ orasidagi farq ularning faol nutqlarida ko zga tashlanar ekan. Aqli zaif bolalar ’ o z nutqlarida sifat, fe l, bog lovchilardan juda kam foydalanar ekanlar. ’ ’ ’ I.M.Savchenovning ta biricha so z bola uchun ma lum vaqtgacha narsalarning ’ ’ ’ <<tahallusi>> sifatida tushunilib kelinadi. Bolalar ulg aygan sari narsa ’ 18 nomlarining ahamiyati ham o sib aniqlanib boriladi. Aqli zaif bolalarda’ <<tahallus>>lardan tushunchalarga o tish jarayoni juda uzoq va qiyin shakllanadi. ’ Yordamchi maktab birinchi sinf o quvchilarining nutqidagi Grammatik tuzilishlar ’ takomillashmagan bo ladi. Ularning jumlalari bir so zdan, soda so zlardan ’ ’ ’ iborat bo ladi. O z fikrlarini bayon qilishda juda qiynaladilar. Maktab yoshidagi ’ ’ aqli zaif bolalar nutqi sog lom 3 4 yoshli bolalar nutqini eslatadi bu bolalar ’ – o z fikrlarini o ylab tugatmasdan yoza boshlaydilar. ’ ’ Shuning natijasida gapning boshlanishi bilan tugashi orasida bog liqlik ’ bo lmaydi. Yordamchi maktab o qituvchilari aqli zaif bolalarga yozish, o qish ’ ’ ’ malakalarini o rgatishda ko p qiyinchiliklarga duch keladilar. ’ ’ Dibil darajasidagi aqli zaif o quvchilar nutqidagi Grammatik qurilishning ’ buzilishlari masalasi qator olimlar tomonidan (rus tadqiqotchilari M.S.Gnezdilov, M.N.Yefimnkova, I.N.Sadovnikova, O.L.Jilsova, M.P.Fiofanovalar ishlarida) o rganilgan. Ularning ko rsatishicha aqli zaif bolalar nutqda gaplardan ancha ’ ’ kechikib foydalana boshlaydilar. Dastlabki jumlalar aqli zaif bolalar 5 yoshdan so ng paydo bo la boshlaydi va u bir qator kamchiliklarga ega bo ladi. Aqli zaif ’ ’ ’ bolalarning nutqi asosan sodda gaplardan iborat bo ladi. Ular maktabgacha ’ yoshdagi va kichik maktab yoshida ham sodda gaplarni tuzilishini egallab olmagan bo ladilar. Tuzgan gaplarida Grammatik xolatlar juda ko p kuzatiladi, gaplardan ’ ’ boshqaruv va moslashuv bog lanishlar buzilishlari yuz beradi. Maktabgacha ’ yoshdagi aqli zaif bolalar quyidagicha gap tuzilishlarii eshitish mumkin: <<U bosh yo q>>, <<Bola maktab ketdi>> va hakazo. Ular aqli zaif bolalar ko pincha bir ’ ’ so zdan iborat gaplar qo llaydilar. Bu <<gap so zlarda>> bayon etilayotgan ’ ’ – ’ fikr ajratilmagan ko rinishda bo ladi. ’ ’ Ko pincha aqli zaif bolalar Grammatik jihatdan to liq bo lmagan gaplar ’ ’ ’ tuzadilar. Ularda tuzilish qoidasi asosiy bo laklarni tashlab ketish hisobiga ’ qo pol tuziladi. Masalan <<Olmaxon daraxtda o tiribdi>> o rniga <<Olmaxon ’ ’ ’ daraxt>>, <<Bola televizor ko rdi>> o rniga <<Bola ko r>> tarzda gapiradilar. ’ ’ ’ Aqli zaif bolalarni yozma nutqlari murakkab ruhiy faoliyatdir. Og zaki ’ nutqdan yozma nutqga o tish bolalar nutqining rivojlanishida yangi davrdir. Aqli ’ 19 zaif bolalarning so zlarini tovush tomonidan tahlil qila olishlari Grammatik qonun’ qoidalarni muvaffaqiyatli egallashlarida asosiy vositadir. N.S.Rojdestvenskiyning ta kidlashicha, <<So zdagi tovushlarni farqlamasdan ularni ajratmasdan, ’ ’ bolalarni o qish va yozishga keyinchalik to g ri yozishga o rgatish mumkin ’ ’ ’ ’ emas>>. Aqli zaif bolalarda o z kuchiga ishonch hosil qilmasdan turib yordamchi ’ maktablar o z oldiga qo yilgan maqsadlariga erisha olmaydi. ’ ’ Buning uchun aqli zaif bola bilan uning kuchi yetadigan elementar ko nikma ’ va malakalardan boshlash kerak. Bolalarning nutq faoliyatlari ham bundan mustasno emas. Yordamchi maktab o quvchilaridan ayrimlarida uchrab turadigan ’ <<Oynali>> yozuv ham qator qiyinchiliklar bilan bartaraf etiladi. Qator aqli zaif bolalar yozuv malakalarini to g ri egallay olmaydilar. ’ ’ Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda bog langan nutq shakllanmagan ’ bo ladi. Ular dialogda ishtirok eta olmaydilar. Monologik nutq aqli zaif bolalarda ’ katta qiyinchiliklar tug diradi. Katta maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar va ’ boshlang ich sinf o quvchilari uzoq vaqtgacha nutq orqali mustaqil keng bayon ’ ’ etishga o ta olmaydilar. O z fikrlarini og zaki shaklda bayon etish uchun ular ’ ’ ’ doimo kattalarning yordamiga muhtoj bo ladilar. Me yorida rivojlanayotgan ’ ’ bolalarda nutqning fonematik tomonini shakllanishi 4 5 yoshda o tadi. Ona – ’ tilini egallash jarayonida u nutq oqimidan so zlarni ajratishga ularni tahlil qilish ’ ularning asosiy ma no beruvchi fonema tovushlarni eshitishga hamda talaffuz ’ – qilishga o rganadi. Asta sekin eshitish analiz va sintezini aniqlab artikulyatsiya ’ – a zolari ishining takomillashib borib nutqning semantic tomonini o zlashtirgan ’ ’ sari bolaning talaffuzi ancha to g ri bo lib boradi va maktabga boorish vaqtida ’ ’ ’ tilini fonetik normalariga mos keladi. Aqli zaif bolalar talaffuzidagi nuqsonlar nutqning to liq – ’ rivojlanmaganligining ko rinishlaridan biridir. Me yorida rivojlanayotgan ’ ’ bolalarda kuzatiladigan talaffuz nuqsonlaridan farqli aqli zaif bolalarda uchraydigan talaffuz kamchiliklari boshqa ancha murakkab shuning uchun ham bartaraf etish qiyin bo lgan sabablarga ega boladi. Ularning asosida bola ’ tomonidan ona tilini tovush tomonini o zlashtirishning sekinlashganligi yotadi. ’ 20 Aqli zaif bolaga eshitilishi bo yicha o xshash fonemalarni ajratish va so zning’ ’ ’ tovush tahlilidagi qiyinchiliklardan namoyon bo ladigan fonetiko fonematik ’ – buzilishlar xosdir. Bular talaffuz nuqsonlarini keltirib chiqaradi. Haqiqatdan o xshash tovushlarni yetarlicha aniq ajrata olmasdan bola ularni to g ri talaffuz ’ ’ ’ qilishni o rgana olmaydi, chunki mustaqil ravishda o zining talaffuzini nazorat ’ ’ qilish takomillashtira olmaydi. So zning tovush tahlili va sintezning nuqsonlari o z navbatida ularning ’ ’ tuzilishini egallab olishga to sqinlik qiladi. So zlarda tovushlarni tashlab ketish ’ ’ o rnini almashtirish, shuningdek so zni oxirigacha aytmaslikka olib keladi. ’ ’ Aqli zaif bolalarda fonematik eshitishning yomonligi, turli talaffuz kamchiliklari bolalarni yozish va o qish faoliyatlariga ta sir qilmay qolmaydi. ’ ’ Aqli zaif bolalar shaklan o xshash xarflarni bir birlari bilan almashtirib ’ – yozadilar. Ular orasida ma lum analizatorlari buzilgan bolalar ham uchrab turadi. ’ Bunday mazmundagi kamchiliklar individual korreksion ishlar bilan bartaraf – etib boriladi. Aqli zaif bolalarda nutqning fonematik nuqsonlari turlicha namoyon bo ladi. ’ Ba zi bolalarda ular yaqqol namoyon bo ladi. Bolalar ba zi tovushlarni ’ ’ ’ umuman talaffuz etmaydilar (Sh, R, K va boshqalar), bir qator tovushlarni noaniq talaffuz etadilar (L, Z, B), artikulyatsiyasi va eshitishi bo yicha o xshash ’ ’ tovushlar almashtiriladi. Aqli zaif bolalarning ba zilarida tutilib gapirish kuzatilib, ’ bu nuqson tovushlar talaffuzining buzilishlari yoki boshqa nutq nuqsonlari bilan birgalikda kelishi mumkin. Shubxasiz talaffuz kamchiliklari aqli zaif bolalarda me yorida rivojlanayotgan bolalarga qaraganda ko proq uchraydi. ’ ’ G.A.Kashening ma lumotiga ko ra yordamchi maktab 1 sinf ’ ’ – o quvchilarining 65%, 2 sinf o quvchilarining 60% da u yoki bu darajadagi ’ – ’ talaffuz nuqsonlari kuzatiladi. I.P.Kornevning kuzatishlaricha yordamchi maktabga o qishga qabul qilinayotgan vaqtda aqli zaif bolalarning 60% turli talaffuz ’ qiyinchiliklariga ega bo ladilar. ’ Tovushlar talaffuzidagi nuqsonlar bartaraf etilganidan so ng ham aqli zaif ’ bolalar tovushlarni alohida talaffuz eta olsalar ham bu tovushlarni mustaqil 21 so zlashishda qo llay olmaydilar. Chunki alohida tovushlarni talaffuziga’ ’ qaraganda tovushlardan o zining faol nutqida foydalanish haqiqatdan murakkab ’ faoliyatdir. Aqli zaif bolalar bilan aloqa qilishda ular nutqining yetarlicha ifodali emasligi ko zga tashlanadi. Og zaki nutqning fonetik ifodaliligining asosiy vositasi ’ ’ bo lib jumlani aksentli ajratish va jumlaning intonatsiyasi xizmat qiladi. Aqli zaif ’ bolalarning og zaki nutqida ifodali vositalar juda zaif bo ladi. Ularning nutqi ’ ’ monotonligi, intonatsiyasiz keraksiz pauzalar bilan xarakterlanadi. Alohida hollarda potologik sekinlashgan past yoki tezlashgan qo zg algan ’ ’ bo ladi. Aqli zaif bolalarda so zlar boyligi odatda juda sekinlashgan bo lishi ’ ’ ’ kuzatiladi. Ular ko pincha doimo uchraydigan yaxshi tanish bo lgan ’ ’ predmetlarning nomlarini ham bilmaydilar. G.L.Vigtoskiyning ma lumotlaricha ’ aqli zaif 1 2 sinf o quvchilari lug atida asosan ot va fe llar ustunlik qiladi. – ’ ’ ’ G.M.Dulnevning aqli zaif bolalar o z nutqida sifatlardan kam foydalanadilar deb ’ ko rsatadi. ’ Lug at zaxirasining kamligi aqli zaif bolalarga o z fikrini his tuyg u va ’ ’ ’ istaklarini aniq ifodalashga to sqinlik qilibgina qolmasdan balki bir qator hollarda ’ ularga qaratib so zlangan nutqni tushunishlkariga halaqit beradi. Ko p hollarda ’ ’ ular bir so z bilan bir necha tushunchalarni umumlashtiradilar. Masalan, qushning ’ tumshug ini burni, ro molni shapka va hakazo deydilar. Bir qator xollarda aqli ’ ’ – zaif bolalar bir so z bilan bir biriga yaqin predmetlarnigina emas, balki ancha ’ – yiroq bir biriga umuman yaqin bo lmaganlarni ham bir so z bilan – ’ ’ ifodalaydilar. Masalan, qushning patina <<soch>> deb ko rsatadilarbunda aqli ’ zaif o quvchilar muhim bo lmagan faqatgina tashqi ko rinish ba zan esa u ’ ’ ’ ’ yoki bu sababga ko ra ko zga taslangan o xshashlik asosida predmetlarni ’ ’ ’ nomlaydilar. Bir tomondan predmetlar ikkinchi tomondan so zlar o rtasidagi ’ ’ munosabatlarning o ziga xosligi aqli zaif bolalarda kuzatiladigan predmetlar aro ’ differensiatsiyasi haqida ma lumot beradi. Aqli zaif bolalarning ko pchiligi turli ’ ’ tuman predmetlarni nisbatan oson tanib nomlaydilar. Ammo ob yektlarning – ’ 22 xususiyatlari o rtasida o xshashlik mavjud xollarda ularni nomlashda aqli zaif’ ’ bolalar keskin qiyinchilikka uchraydilar. Aqli zaif bolalar tomonidan predmetlarning sifatlarini nomlashda ham so zlarni o rinsiz, keng ma noda tushinish va qo llash holatlari kuzatiladi. ’ ’ ’ ’ Masalan <<katta>> so zi orqali obyektning faqatgina katta kichikligini emas, ’ – balki og irligi, uzunligi, qalinligi, balandligi va hakazolarni ifodalaydilar. Bunday ’ xususiyatlar asosida aqli zaif bolalar jarayonlari xususan analiz va sintezning o ziga xosligi yotadi. ’ Atrofdagilarning yetarlicha aniq idrok eta olmay anglay olmasdan aqli zaif bolalar predmetlarni defferensiatsiyalab nomlaydilar va umumlashgan mavhum nomlar bilan chegaralanib qoladilar. Aqli zaif bolalar nofaol lug atining faol lug atdan ustunligi kuzatiladi. ’ ’ (G.M.Dulnev) aqli zaif bolalarda so zlarning ko p qismi ularning nofaol ’ ’ lug atiga kiradi, nutqda esa ularning juda kam qismi qo llaniladi. Aqli zaif ’ ’ bolalar nutqini rivojlanishini tormozlaydigan asosiy omillardan biri bu kategoriyadagi bolalarga xos bo lgan ona tilining semantic tomonini o zlashtirib ’ ’ olishda yetishmovchilik hisoblanadi. Ma lumki bolalar tanish so zlarni ancha ’ ’ oson talaffuz qiladilar va ajratadilar. Demak, so zning ahamiyati bolaning ’ fonematik eshitishini yo naltirish va tashkil etishda muhim rol o ynaydi. ’ ’ Umumiy rivojlanishdagi nuqsonlar aqli zaif bolalar tomonidan atrofdagilar predmetlarni nomlab yoki harakatlarni bajarayotib talaffuz etayotgan so zlarni ’ tushunishga to sqinlik qiladi. ’ So zlarning ma nosini tushunishdagi nuqsonlar o z navbatida fonematik ’ ’ ’ eshitishning rivojlanishini qiyinlashtiradi, shu bilan bola nutqini shakllanishini tormozlaydi. Me yorida rivojlanayotgan maktabgacha yoshdagi bolada nutq hayotiy ’ tajribani bevosita anglantirish atrofdagilar bilan aloqa qilish bilan chambarchas bog liq shakllanadi. Bolaning faol amaliy va bilim faoliyati uning tasavvurlari ’ doirasini kengaytiradi, unda yangi ehtiyoj va qiziqishlarni paydo bo lishiga turtki ’ beradi. Bu esa o z navbatida bolada kattalar bilan nutqiy aloqa qilish zaruriyatini ’ 23 keskin oshishiga olib keladi. Kattalar bilan aloqa qilish orqali bola o zining’ lug atini boyitadi, so zlarning yangi ma nolarini bilib oladi, so z birikmalarini ’ ’ ’ ’ o zlashtiradi, so ngra ulardan o z istaklari, hislari, boshqa odamlarga ’ ’ ’ munosabatini va hakazolarni ifoda etish uchun foydalanadi. Kichik yoshdagi aqli zaif bolalarda ham nutqning rivojlanishi albatta uning hayotiy tajribasini oshishi va atrofdagilar bilan aloqa qilish bilan bog liq. Ammo psixikaning umumiy ’ rivojlanmay qolganligi ularda tajribani kengayishi sekin va nuqsonli kechadi. Nuqsonli rivojlanayotgan amaliy va bilish faoliyati ko p hajmdagi turli ’ tasavvurlar tez to plash uchun yetarlicha asos bo la olmaydi. ’ ’ Aqli zaif bola me yorida ehtiyoj sezadi va yetarlicha muloqotda bo lmaydi. ’ ’ Kattalar bilan muloqot aqli zaif bolalarda kech va me yordan chetga chiqishlari ’ bilan shakllanadi. Aqli zaiflikni keltirib chiqargan gidrotsefaliyada ba zan nutq yaxshi ’ rivojlangandek tuyulsada, aslida unday bo lmaydi. Bunday bolalarning nutqida ’ juda murakkab jumlalar, so zlar bo ladi, ular nutqning Grammatik tuzilishi ham ’ ’ juda murakkabligi bilan ajralib turadi. Bu bolalarning fikr yuritishlari nasihatgo ydek tuyuladi. Nutqning mohiytiga o zlari yaxshi tushunib ’ ’ yetmaydilar. Bu bolalar nutqi yaxshi rivojlangan bo lsa ham aqli zaif bolalarning ’ fikr yuritish quroli bo la olmaydi. Aqli zaiflikdagi bunday o ziga xos nutq juda ’ ’ kam uchraydi. Shizofreniya kasaliga uchragan aqli zaif bolalarning nutqi ham yuqoridagi holatga o xshab ketadi. Bu bolalarda nutq malakalari tushunish ’ holatlari, sog lom bolalardan ham tez shakllanishi mumkin. Ularning so x ’ ’ boyliklari normal bolalarnikidan kam farq qiladi. Ammo ular nutqida buzilgan so zlar uchrashi mumkin. Bosh miya jarohatlarida revmatizmd aqli zaif ’ bolalarning og zaki nutqlarida sezilarli o zgarishlar bo lmaydi, shu bilan birga ’ ’ ’ ularning yozma nutqlarida yetarli kamchiliklar uchraydi. Bunday bolalarning yozish malakalari juda sekin shakllanadi. Tutqanoq kasaligiga mubtalo bo lgan ’ bolalarning nutqi dastlabki ko rinishda aqli zaif bolalar nutqiga o xshaydi bu ’ ’ bolalar bir xil jumla, so zlarni qaytarishga moyil bo ladilar. Ular nutqida ’ ’ ortiqcha tutilishlar mavjud. 24 Yuqorida ta kidlab o tkanimizdek yordamchi maktab boshlang ich sinf’ ’ ’ o quvchilarining 40 60% da turli nutq kamchiliklari uchraydi. Bu nuqsonlar ’ – orasida asosiy qismni tili chuchuklik, manqalanish, duduqlanish tashkil etar ekan. Aqli zaif bolalar nutqining aloqa vositasi sifatidagi roli barcha tomonlardan zararlangan bo ladi. Bunda nutqning axborot, hissiy iroda, boshqaruvchanlik ’ – vazifalari buzilgan bo ladi. Bunday bolalarda nutq bilan faoliyat orasida ’ muvofiqlik ko zga tashlanmaydi. Nomuvofiqlik aqli zaif bola nutqi bilan uning ’ xulqi orasida ko zga tashlanadi. Aqli zaif bolalar o zlarini nazorat qilish uchun ’ ’ ham o z nutqlaridan foydalana olmaydilar. A.R.Luriyaning ta kidlashicha ’ ’ sog lom bolalar bog cha yoshidayoq nutqdan nazorat quroli sifatida foydalana ’ ’ olar ekanlar. 1.3. AQLI ZAIF BOLALARNI BOG LANGAN NUTQINI ’ O RGANISH METODIKASI. ’ Maktabgacha tarbiya muassasalari ta lim va tarbiya ishlarining keng ’ dasturini amalgam oshiradi. Aqliy nuqsonga ega bo lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning ’ ta lim tarbiyasi respublikada maxsus ta limning ajralmas qismi sifatida ’ – ’ amalgam oshiriladi va nutqiy nuqsoni bo lgan bolalarga ta lim tarbiya ’ ’ – berishda ulardagi nuqson qay darajada ekanligi ham albatta xisobga olinadi. Ma lumki aqli zaiflarning nutqiy rivojlanishiga nafaqat bolalarning ko rish ’ ’ funksiyalarining ahvoli ta sir etadi. Bu bog liqlik bolalarning ko rish idroki va ’ ’ ’ hissiy tajribasi, shuningdek bolalarning bu kontingentini tarbiyalash va o qitishning o ziga xos sharoitlari uni korreksion rivojlantirish jarayonida ’ ’ yetarlicha hisobga olinmasligi cheklanganligi bilan belgilanadi. Ma lumki to g ri shakllanmagan nutqiy faoliyat bola shaxsining barcha ’ ’ ’ sohalarini rivojlanishiga salbiy ta sir ko rsatadi, ya ni bilish faoliyatini ’ ’ ’ rivojlanishini qiyinlashtiradi eslab qolish samaradorligini pasaytiradi mantiqiy va so z ma nosiga oid xotirada kamchiliklar kelib chiqadi, tafakkur operatsiyalarini ’ ’ amalgam oshirishda o ziga xosliklar keltirib chiqaradi (T.A.Tkachenko, ’ T.B.Filicheva, G.V.Chirkina). Shuningdek bolalardagi nutq kamchiliklari 25 bolalarning shaxslararo munosabatiga va o zaro muloqotiga salbiy ta sir etadi’ ’ (Y.F.Garkusha, N.S.Jukova, YE.M.Mastyukova) o yin faoliyatining rivojlanishini ’ sezilarli ravishda tormozlaydi (L.G.Solovyeva, T.A.Tkachenko I dr). Yuqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda aqli zaif bolalar bog langan nutqini ’ o rganish bolalar nutqini o rganish sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarning ’ ’ muhim yo nalishlaridan deb hisoblash mumkin. Shuningdek nutqiy ishlarning ’ umumiy tizimida bolalar bog langan nutqini rivojlantirish, uni mustahkamlash va ’ faollashtirish alohida ahamiyat kasb etadi. Bilim olish intilishni tushunchali tafakkurni rivojlantirishni yangi so zlarni ’ egallashsiz amalgam oshirib bo lmaydi (Shashkina.G.R, Zernova.L.P, ’ Zimina.I.A). Aqli zaif bolalar bog langan nutqini rivojlantirish korreksion logopedik ’ – ishlarning asosiy vazifalaridan sanaladi. Bog langan nutqini oydinlashtirish va ’ boyitish mantiqiy tafakkurni rivojlanishida katta rol o ynaydi va bolaning lug ati ’ ’ qanchalik boy bo lsa u shunchalik aniq fikrlay nutqi ravon bo ladi. Mantiqiy ’ ’ jihatdan boy nutq bilimlarning ko p sohalarini egallashning garovidir ’ (Arxipova.YE.F). Nutqiy nuqsonni to g ri aniqlash uchun bolaning psixik va nutqiy ’ ’ rivojlanishi bilan batafsil tanishish ishlari olib boriladi. Shularni hisobga olgan holda biz eksperemental tekshirish ishlarimizni o tkazish davomida maktabgacha yoshdagi olti yoshli bolalar bog langan ’ ’ nutqining xususiyatlarini o rganishga e tiborni qaratdik. ’ ’ Bolalar nutqini tekshirishda biz O.N.Usanova, G.V.Chirkina, L.YE.Levina, A.V.Yastrebova, M.Y.Ayupova va L.R.Mo minovalarning bolalar nutqini ’ tekshirish metodikalariga asoslangan eksperemental tekshirish ishlarini olib bordik. Eksperiment individual shaklda olib borildi. Bunda bola bilan emotsional muloqotga kirishi uchun suhbatdan foydalanildi. Shuningdek anamnestik ma lumotlar to plandi, har bir bolaning psixologik pedagogik tavsifnomasi ’ ’ – 26 haqida ma lumotga ega bo lish uchun tarbiyachi va logoped bilan suhbat’ ’ o tkazildi. ’ Ta kidlovchi eksperimentda tadqiqotning vazifalariga mos keluvchi ’ metodlardan foydalanildi. Aqli zaif bolalarning bog langan nutqini o rganishda ’ ’ quydagi metodlar qo llanildi: ’ - bolaning tibbiy pedagogik hujjatlarini o rganish; – ’ - bolalarni mashg ulot predmetli amaliy o yin faoliyati jarayonida ’ – ’ kuzaish; - logoped tarbiyachilar bilan suhbat o tkazish; ’ - topshiriqlar seriyasi asosida bog langan nutqini o rganish. ’ ’ Aqli zaif bolalarning bog langan nutqini o rganish jarayonida ularga ’ ’ quyidagi topshiriqlar beriladi: Mustaqil kichik ijodiy hikoya tuzish. Bolaning oldiga ixtiyoriy tartibda ma lum syujetni aks ettiruvchi 3 4 ta rasm qo yiladi. So ng bolaga rasmlarni ’ – ’ ’ to g ri ketma ketlikda qo yish taklif etiladi. Shundan so ng rasmlar asosida ’ ’ – ’ ’ hikoya tuzish so raladi. ’ Jihoz: syujetli rasmlar. Ta kidlovchi eksperimentda quyidagi mavzularga oid ’ predmetli rasmlardan foydalanildi: 1 to plam: bolalar maydonchasida; ’ 2 to plam: kun tartibi; ’ 3 to plam: mavsumiy o zgarishlar (bahor); ’ ’ 4 to plam: oshxonada. ’ Xalq ertagidan biron bir mustaqil hikoya qilib berish so raladi. ’ Bunda bola ota onasidan yoki pedagog tomonidan avval aytib berilgan ertak – mazmunini aytib berishi lozim. 1 to plam: Ur to qmoq ertagi; ’ “ ’ ” 2 to plam: Bo g irsoq ertagi; ’ “ ’ ’ ” 3 to plam: Echki bolalari ertagi. ’ “ ” 27 Tekshiruvchilar tomonidan topshiriqlarni bajarilishi 5 ballik tizimda baholandi. Baholash mezoni: 5 ball bola barcha topshiriqlarni to g ri va mustaqil bajardi.– ’ ’ 4 ball bola topshiriqni bajarishda yakka xatolarga yo l qo ydi, yordamchi – ’ ’ savollar yordamida to g irladi. ’ ’ 3 ball ayrim hollarda topshiriqning mazmunini tushuntirish talab qilinadi, – bola topshiriqlarni yordam asosida sekinlashgan tempda bajardi. 2 ball topshiriqning mazmunini tushuntirish talab qilinadi, bola – topshiriqlarni yordam asosida ya ni xatolarni to g irlash, qayta urinishlar ’ ’ ’ yordamida bajardi. Bolaning javoblari aniqliq kiritishni talab etadi. 1 ball bola yordamdan foydalana olmaydi, to g ri javob bera olmadi. – ’ ’ II BOB. AQLI ZAIF BOLALARNING BOG LANGAN NUTQINI ’ RIVOJLANTIRISH BO YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK - ’ KORREKSION ISHLAR MAZMUNI. 2.1. Aqli zaif bolalarni bog langan nutqini o rganish metodikasi ’ ’ natijalarining tahlili Adabiyotlar tahliliga ko ra maxsus pedagogika va maxsus psixologiyada aqli ’ zaif bolalar bog langan nutqini shakllantirish va rivojlantirish muammosi ’ yetarlicha. Amaliyotda maktabgacha ta lim muassasalarida aqli zaif bolalar ’ bog langan nutqini rivojlantirish yuzasidan metodik qo llanmalarning ’ ’ yetishmasligi muammosini bartaraf etish zarurati o z yechimini kutmoqda. ’ Ma lumki aqli zaiflarning nutqiy rivojlanishiga nafaqat bolalarning bilish ’ funksiyalarining ahvoli ta sir etadi. Bu bog liqlik bolalarning ko rish idroki va ’ ’ ’ hissiy tajribasi, shuningdek bolalarning bu kontingentini tarbiyalash va o qitishning o ziga xos sharoitlari uni korreksion rivojlantirish jarayonida ’ ’ yetarlicha hisobga olinmasligi cheklanganligi bilan belgilanadi. Tadqiqotimiz muammosi katta maktabgacha ta lim yoshidagi aqli zaif ’ bolalar bog langan nutqini shakllanganlik darajasini aniqlashdan iborat. ’ 28 Ta kidlovchi eksperimentni Jizzax shaxridagi 5sonli maxsus maktabgacha’ – ta lim muassasasi 6 nafar tarbiyalanuvchilari bilan olib bordik va quyidagi ’ natijalarga erishdik. Aqli zaif bolalar mustaqil kichik ijodiy hikoya tuzish holatini tekshirish natijalari (% xisobida) № Topshiriqlar Bolalarni ng umumiy soni Bola barcha topshiriql arni to’g’ri va mustaqil bajardi Bola topshiriqni bajarishda yakka xatolarga yo’l qo’ydi, yordamchi savollari yordamida to’g riladi ’ Bola topshiriqlar ni yordam asosida sekinlashga n tempda bajardi Bola topshiriql arni yordam asosida javoblar aniqlik kiritishni talab etadi Bola yordamd an foydalana olmaydi, to g ri ’ ’ javob bera olmadi 1 1 to plam: ’ bolalar maydonchas ida 6ta - 33% 33% 34% - 2 2 to plam: ’ kun tartibi 6ta 17% 33% 50% 3 3 to plam: ’ mavsumiy o zgarishla ’ r (bahor) 6ta - 33% 50% 17% 4 4 to plam: ’ oshxonada 6ta - 33% 33% 34% Yuqoridagi jadvalga ko ra, tekshiriluvchi balarning soni jami 6 tani tashkil ’ etadi. 1 to plam: bolalar maydonchasida topshiriqni bajarish bolalarga biroz ’ murakkablik qildi, ulardan hech biri topshiriqni to g ri va mustaqil bajara ’ ’ olmadi, 2tasi (33%) topshiriqni yakka xatolarga yo l qo yishdi va yo l ’ ’ ’ qo ygan xatolarini yordamchi savollari yordamida to g riladi, 2tasi (33%) ’ ’ ’ topshiriqni bajarishda yordam asosida sekinlashgan tempda bajardi, 2tasi (34%) topshiriqni mazmunini tushuntirishni talab qildi, bola topshiriqnlarni yordam asosida ya ni xatolarni to g rilash bir necha marta qayta urinishlar yordamida ’ ’ ’ bajardi. Bolaning javoblari aniqlik kiritishni talab etadi. 2 to plam: kun tartibi ’ topshiriqni bajarish jarayonida 1ta tekshiriluvchi (17%) topshiriqni to g ri va ’ ’ 29 mustaqil bajardi, 2tasi (33%) topshiriqni bajarishda yakka xatolarga yo l’ qo yishdi va o z atolarini yordamchi savollari yordamida to g riladi, 3tasi ’ ’ ’ ’ (50%) topshiriqni bajarishda yordam unumli foydalangan holda sekinlashgan tempda xatolarini to g rilash yo li bilan bajardi. ’ ’ ’ 3 to plam: mavsumiy o zgarishlar (bahor) topshirig ini bajarish jarayonida ’ ’ ’ bolalar biroz o ylanib qoldilar, tekshiriluvchi bolalardan 2tasi (33%) bahor ’ faslining o ziga xos tabiatini yakka xatolarga yo l qo yish almashtirish ’ ’ ’ yordamchi savollari yordamida to g rilash asosida tasvirladi. ’ ’ Tekshiriluvchilarning 3tasi (50%) ayrim hollarda topshiriqning mazmunini qayta tushuntirishni talab qilishdi, topshiriqni yordam asosida sekinlashgan tempda bajardi. Tekshiriluvchilardan 1tasi (17%) yordam asosida ya ni xatolarni ’ to g rilash qayta urinishlar yordamida bajardi. Ushbu topshiriqni mustaqil ’ ’ xatolarsiz va umuman bajara olmagan bolalar kuzatilmadi. 4 to plam: oshxonada mavzusi asosida mustaqil kichik ijodiy hikoya ’ tuzishda tekshiriluvchi bolalardan hech biri topshiriqni to g ri va mustaqil bajara ’ ’ olmadi, 2tasi (33%) topshiriqni bajarishda yakka xatolarga yo l qo yishdi va ’ ’ yo l qo ygan xatolarini yordamchi savollari yordamida to g irladi, 2tasi (33%) ’ ’ ’ ’ topshiriqni bajarishda yordam asosida sekinlashgan tempda bajardi, 2tasi (34%) topshiriqni mazmunini tushuntirishini talab qildi, bola topshiriqnlarni yordam asosida ya ni xatolarni to g rilash bir necha marta qayta urinishlar yordamida ’ ’ ’ bajardi. Quyida maktabgacha ta lim yoshidagi aqli zaif bolalar xalq ertagidan biron ’ birini mustaqil hikoya qilib berish tekshirish natijalari (% xisobida) 2 jadval aks – ettirdik. Aqli zaif bolalar xalq ertagidan biron birini mustaqil hikoya qilib berish holatini tekshirish natijalari (% xisobida) 2 - jadval № Topshiriqlar Bola larning umumiy soni Bola barcha topshiriqlar ni to’g’ri va mustaqil bajardi Bola topshiriqni bajarishda yakka xatolarga Bola topshiriql arni yordam asosida Bola topshiriqlar ni yordam asosida javoblar Bola yordam dan foydala na 30 yo’l qo’ydi, yordamchi savollari yordamida to’g’riladi sekinlash gan tempda bajardi aniqlik kiritishni talab etadi olmaydi , to g r’ ’ i javob bera olmadi 1 1 to plam: ’ U r “ to qmoq ’ ” ertagi 6ta 17% 33% 33% 17% - 2 2 to plam: ’ B o g irs “ ’ ’ oq ertagi ” 6ta 17% 33% 17% 33% - 3 3 to plam: ’ (Echki bolalari) ertagi 6ta - 33% 17% 50% - 2 jadvalda keltirilgan natijalarga ko ra tekshiriluvchi bolalarning umumiy – ’ soni 6tani (100%) tashkil etadi. Ulardan 1tasi (17%) U r to qmoq ertagining “ ” ’ mazmunini to liq so zlab bergan bo lsa, 2tasi (33%) ertakning ’ ’ ’ mazmuniniso zlab berishda yakka xatolarga yo l qo ydi, yordamchi savollari ’ ’ ’ yordamida to g riladi, 2tasi (33%) Ur to qmoq ertagining mazmunini ’ ’ “ ’ ” so zlab berishda yordam asosida sekinlashgan tempda amalgam oshirdi. 1tasi ’ (17%) topshiriqlarni yordam asosida ya ni xatolarni to g rilash qayta urinishlar ’ ’ ’ yordamida bajardi. Bolaning javoblari aniqlik kiritishni talab etadi. Topshiriq mazmunini tushunmagan bajara olmagan bolalar kuzatilmadi. 2 to plam: Bo g irsoq rus xalq ertagini so zlab berish – ’ “ ’ ’ ” ’ topshirig ini 1ta (17%) bola mustaqil va to g ri bajargan bo lsa, 2tasi (33%) ’ ’ ’ ’ ertakning mazmunini so zlab bajarishda voqealar ketma ketligini almashtirish, ’ – yordamchi savollar yordamida to g irlash asosida bajardilar. ’ ’ Tekshiriluvchilardan 1tasi (17%) yordam asosida ya ni xatolarni to g rilash ’ ’ ’ qayta urinishlar yordamida bajardi, sekinlashgan tempda bajardi. Tekshiriluvchilardan 2tasi (33%) ertakning mazmunini so zlab berishda yordam ’ asosida ya ni xatolarni to g rilash ertak personajlarini almashtirish qayta ’ ’ ’ urinishlar yordamida bajardi. Topshiriq mazmunini tushunmagan bajara olmagan bolalar kuzatilmadi. 31 3 to plam: Echki bolalari ertagi mustaqil hikoya qilib berishda hech– ’ “ ” bir bola topshiriqni to g ri va mustaqil bajara olmadi, 2ta (33%) bola ertagidagi ’ ’ voqealar ketma ketligini, rollarga bo lib so zlab berishda yakka xatolarga – ’ ’ yo l qo ydi, yordamchi savollari yordamida yo l qo ygan xatolarini ’ ’ ’ ’ to g irladi. 2tasi (33%) Echki bolalari ertagining mazmunini so zlab ’ ’ “ ” ’ berishda yordam asosida sekinlashgan tempda amalga oshirdi. 2tasi (33%) topshiriqlarni yordam asosida ya ni xatolarni to g irlash, qayta urinishlar ’ ’ ’ yordamida bajardi. Topshiriq mazmunini tushunmagan bajara olmagan bolalar kuzatilmadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi aqli zaif bolalar bog langan nutqini ’ shakllanganlik darajasini aniqlash bo yicha berilgan topshiriqlarni bajara ’ olmasligini kamchilik sifatida o rganmadik. Ma lumki, aqli zaiflik bolalar ’ ’ tomonidan sensor etalonlarni mustaqil egallash jarayonini qiyinlashtiradi. Bu holat ko ruv idrokining rivojlanishining asosini tashkil etuvchi perseptiv harakatlar va ’ jarayonlarni shakllanishini kechiktiradi. Aqli zaif bolalarda ko ruv vaziyatli, ’ predmetli harakatli aloqalarning kamligi so z ma nosini tushunishni – ’ ’ qiyinlashtiradi, shuningdek bolalarning nutqini shakllanishiga salbiy ta sir etadi. ’ Bolani bunday vazifalarni bajarishga maxsus o rgatish zarur. Maktabgacha ’ yoshdagi aqli zaif bolalarni maktab ta limiga tayyorlashda korreksion, ta limiy, ’ ’ tarbiyaviy ishlarni birgalikda olib boorish zarur. Agar maktabgacha tarbiya yoshidagi aqli zaif bolalar bog langan nutqi ’ maxsus rivojlantirilmasa, unda bola o qish va yozishni muvafaqqiyatli ’ o zlashtira olmaydi maktabda savod o zlashtirishda qiyinchiliklarga duch keladi. ’ ’ Aqli zaif bolalar bog langan nutqini rivojlantirishning mazmuni maxsus usul ’ va vositalarini o z ichiga qamrab oluvchi korreksion rivojlantiruvchi ta lim ’ – ’ tizimi asosida samarali amalga oshirish mumkin. Aqli zaif maktabgacha ta lim ’ yoshidagi bolalarini yosh, kompensator va individual o ziga xos xususiyatlarini ’ inobatga olib bog langan nutqini rivojlantirishga majmuaviy (kompleks) ’ yondashuv maxsus maktabgacha ta lim muassasi sharoitida korreksion ’ – pedagogik jarayon samaradorligini oshirish imkonini beradi. 32 XULOSA Nutq insonning nutqiy muloqat quroli hisoblanib nutq orqali kishi jamiyat hamda uning boshqa a zolari bilan bog lab turuvchi muhim rishtadir. Uning u’ ’ yoki bu ko rinishda mukammal shallanmaganligi shaxsning to laqonli kamol ’ ’ topishiga to sqinlik qiladi. ’ Ilmiy adabiyotlarda muammoning bayon etilishi holatini o rganish natijasida ’ Aqli zaif bolalarning bog langan nutqini rivojlantirish bo yicha korreksion “ ’ ’ ish mavzusi yetarlicha o rganilmagani aniqlandi. ” ’ Olib borilgan eksperimental ishlarimiz natijasida aqli zaif bolalarning aksariyatida tovushlarni tushirib qoldirish ularni noto g ri talaffuz etish, ’ ’ almashtirish holatlari, fonematik idrokning rivojlanmaganligi lug at boyligi sust ’ 33 rivojlanganligi, ko p holatlarda bir xil so zlarni ko p qo llashlar uchrashi’ ’ ’ ’ aniqlandi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi aqli zaif bolalar bog langan nutqini ’ shakllanganlik darajasini aniqlash bo yicha berilgan topshiriqlarni bajara ’ olmasligini kamchilik sifatida o rganmadik. ’ Ma lumki aqli zaiflik bolalar ’ tomonidan bilish etalonlarni mustaqil egallash jarayonini qiyinlashtiradi. Shu bilan birga so z boyligining kambag alligi tufayli bolalar bir guruh so zlardangina ’ ’ ’ foydalanishi natijasida nutqning bir yoqlama, noaniq bo lishga olib keladi. ’ Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda korreksion, ta’limiy, tarbiyaviy ishlarni birgalikda olib boorish zarur. Nutqning normal rivojlanishida bolalar 5 yoshda turli xil murakkkab gap konstruktsiyalardan, yoyiq frazali nutqdan erkin foydalana oladilar. Ular е tarli darajada lug`at boyligiga ega bo`ladilar. Bu vaqtga k е lib to`g`ri talaffuz to`la shakillangan, tovushning analiz va sint е z qila olishga bolalar tayyor bo`ladilar. Ammo hamma vaqt ham bu jarayonlar muvofaqiyatli k е chmaydi: ba'zi bolalar normal eshitish va aqliy faoliyatga ega bo`lsalarda tilning har bir kompon е ntlari, ya'ni fon е tik, l е ksik va grommatik shakillanishida k е skin orqada qolish hollari kuzatiladi. Bu nutq buzulishini birinchi bo`lib R. Е .L е vina tomonidan aniqlangan va nutqning umumiy rivojlanmaganligi d е b b е lgilangan. Shuni ta'kidlash k е rak-ki, har qanday nutq buzulishlarini tushunish uchun bola nutqning normal rivojlanish yo`llarini, bu jarayonning o`ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvofaqiyatli shakillanishida katta rol o`ynovchi sharoitni bilish k е rak. Bundan tashqari bola nutqi rivojlanishining har bir davrini bilish zarurdir. Bu esa u yoki bu kamchiliklarni o`z vaqtida s е zish va aniqlash uchun k е rak bo`ladi. 34 Yuqoridagi xulosalarga muvofiq ravishda quyidagi tavsiyalarni berish mumkin:  Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning yosh va individual xususiyatlarni hisobga olish.  Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan sayr ekskursiya va turli muzeylarda suhbatlarni uyushtirish maqsadga muvofiqdir.  Bolalar bilan turli mavzulardagi o yinlarni tashkil qilish mumkin. ’  Nutqni o stirish bo yicha mashg ulotlarni taxlil qilish. ’ ’ ’  Irodaviy zo r berishini talab qiluvchi topshiriqlarni mashg ulotlar ’ ’ jarayonida berib borish. 35  Mashg ulotlar jarayonida bolaning har bir hatti xarakatlarni’ rag batlantirib borish lozim. ’ Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ’ 1. O zbekiston respublikasida Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi T. 1997 ’ “ ” 2. O zbekiston respublikasi Ta lim to g risi dagi qonuni. T. 1992 ’ “ ’ ’ ’ ” 3. Sh.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil. Har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lichi kerak. Toshkent - «O zbekiston» - 2017. 107-b. ’ ’ 4. Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik o zbekiston davlatini birgalikda ’ barpo etamiz. Toshkent - «O zbekiston» - 2016. ’ 5. Abdullayeva.K S a vod o rgatish T. O qituvchi 1996 “ ” ’ ’ 6. Aksyonova.A.K M e todika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy “ shkole M. Prosvesheniye 2004 ” 36 7. Axmedova.D B e rdiyeva.Sh, Nurkeldiyeva.D. I dr. Analiz sotsialnoy“ zashishennosti detey s osobimi potrebnostyami v respublike uzbekistan . Tashkent, ” Izd vo Fan AN RUz – “ ” 8. A q liy rivojlanishida nuqsoni bo lgan o quvchiar ta lim olayotgan “ ’ ’ ’ yordamchi mehnat ta limi maktabi uchun yangi tahrirdagi ona tili, o qish, nutq ’ ’ o stirish o quv dasturi (1 9 sinflar) tuzuvchi Raxmanova.V.S 2007 ’ ’ – ” 9. Ayupova.M.Y Logopediya O zbekiston faylasuflari milliy jamiyati “ ’ nashriyoti T. 2007 ” 10. Baudish.V S u shnost korreksionno vospitatelnoy raboti vo “ – vspomogatelnoy shkole J.Defektologiya 2002 ” 11. B o lalarni maktabga o qishga tayyorlash To plam Nizomiy nomli TDPU. “ ” ’ ’ T. 1997 12. B o shlang ich va defektologiya ta limining samaradorligini oshirish “ ’ ’ masalalari (ilmiy metodik maqolalar to plami) . T. 2000 ’ ” 13. Qosimova.K B o shlang ich sinflarda ona tili o qitish metodikasi . T. 1985 “ ” ’ ’ 14. Vigotskiy.L.S Vo obrajeniye I tvorchestvo v detskom vozraste . M. “ ” Prosvesheniye 1991 15. V.V.Voronkova O b ucheniye gramote I pravopisaniyu v 1 4 klassax “ – vspomogatelnoy shkoli . Moskva, Prosvesheniye 1988 ” 16. Leontyev.A.N I z branniye psixologicheskiye proizvedeniya M, Pedagogika “ ” 1983 17. Mo minova.L.R, Shomaxmudova.R.Sh Imkoniyati cheklangan bolalarni ’ “ individual korreksion rivojlantirish dasturining metodik asoslari T. 2007 – ” 18. Raxmanova.V.S O n a tili o qitish maxsus metodikasi Moliya iqtisod T. “ ” ’ – 2007 19. Po latova.F.M Maxsus pedagogika (Oligofrenopedagogika) T. 2007 ’ “ ” 20. Smirnova.A.N K o rreksionno vospitatelnaya rabota uchitelya “ – vspomogatelnoy shkoli M. 1992 ” 21. B o shlang ich sinflarning takomillashtirilgan davlat ta lim standarti J “ ” ’ ’ Boshlang ich ta lim 2006 ’ ’ 37 22. Nurkeldiyeva.D.A M a ktabgacha oligofrenopedagogika T. 2001 Nizomiy“ ” nomli TDPU 23. Zamskiy.X.S U m stvenno otstaliye deti Moskva 1995 “ ” 24. Mamedov.K, Shoumarov.G A q li zaif bolalar psixologiyasi Toshkent 1994 “ ” 38

KIRISH

I. BOB. AQLI ZAIF BOLALAR NUTQININING RIVOJLANISHNG O`ZIGA XOSLIGI

1.1. Ontogenezda bolalar nutqining rivojlanishi va muammoni maxsus adabiyotlarda o`rganilish holati

1.2. Aqli zaif bolalar nutqining o`ziga xos xususiyatlari

1.3. Aqli zaif bolalarni bog`langan nutqini o`rganish metodikasi

II. BOB. AQLI ZAIF BOLALARNING BOG`LANGAN NUTQINI RIVOJLANTIRISH BO`YICHA OLIB BORILADIGAN LOGOPEDIK - KORREKSION ISHLAR MAZMUNI

2.1. Aqli zaif bolalarni bog`langan nutqini o`rganish metodikasi natijalarining tahlili

XULOSA

Tavsiyalar

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

Купить