Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 197.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

7 Продаж

Aqli zaiflik tushunchasining evolyutsiyasi

Купить
“ AQLI ZAIFLIK TUSHUNCHASINING EVOLYUTSIYASI ” 1 M U N D A R I J A KIRISH 3………………………………………………………………… I. BOB. AQLI ZAIFLIK TUSHUNCHASINING ANIQLANISHI ..6 1.1. Aqli zaiflik tushunchasini aniqlanishining nazariy va amaliy “ ” ahamiyati hamda Aqli zaiflik tushunchasini muxim belgilari analizi.............6 “ ” 1.2. Aqli zaiflik tushunchasini talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari .......14 ………………………………………………………………… II. BOB. AQLI ZAIF BOLALARNI PSIXIK RIVOJLANISHINING XUSUSIYATLARI TO G RISIDA ILMIY TASAVVURLAR ’ ’ EVOLYUTSIYASI ...........................................................................................19 2.2. Oligrofren bolalar psixik rivojlanish xususiyatlarini ilmiy nazariy asoslanishi ..19 …………………………………………………………………… Xulosa .. .. 36 ……………………………………………………… ……… … Tavsiyalar . 38 …………………………………………………………… … Adabiyotlar ro yxati ’ . .. 39 ………………………………………… …… … 2 K I R I S H XXI asrning boshlanishi jismoniy imkoniyatlari cheklangan va ruhiy salomatligida nuqsoni bo lgan bolalar xususiyatlarini o rganish ularga ta lim’ ’ ’ tarbiya berish masalalariga bag ishlangan nashrlar miqdorini ko pligi bilan ’ ’ harakterlanadi. Ularning ba zilarida defektologiya mansub bo lgan maxsus ’ ’ ta limning bazaviy asoslarining qayta ko rib chiqishga harakat qilingan. ’ ’ “ Defektologiya ” , Maxsus pedagogika , Maxsus psixologiya , tushunchalari “ ” “ ” Korreksion pedagogika , Korreksion psixologiya atamalari bilan “ ” “ ” almashtiriladi. Defektologiyada umumiy tarzda qabul qilingan ta lim jarayonini ’ korreksion yo nalishini, korreksion rivojlantiruvchi ta lim masalalarini ’ ’ rivojlanishida nuqsoni bo lgmagan bolalarni o qitishda qo llay boshlashdi. ’ ’ ’ Aqli zaif bolalarni rivojlanish xususiyati va qonuniyatini o rganuvchi ’ oligofrinopedagogika fanining umumiy qoidalarini qayta ko rib chiqish ’ holatlari vujudga keldi. “ Aqli zaiflik ” atamasini o rniga intellektual ’ “ qoloqlik atamasi qo llana boshlandi. ” ’ Bu rivojlanuvchi individga nisbatan to g ri kelmaydi. V. I. ’ ’ Lyubovskiyning ta kidlashicha ’ “ intellektual qoloqlik tushunchasi psixik ” rivojlanishi sustlashgan bolalar kategoriyasiga tegishli bo lib ularni o qitish ’ ’ va tarbiyalash masalalari hech qanaqasiga oligofreno pedagogika bilan bog liq ’ emas. Shu sababli, “ Aqli zaiflik ” tushunchasini o rniga ’ “ Intellektual qoloqlik ” tushunchasini qo llash maqsadga muvofiq emas. ’ So ngi 1520 yil davomida hamdo stlik davlatlari ittifoqi doirasida, ’ ’ oligofrenopedagogika sohasi bo yicha jiddiy ilmiy tadqiqotlar o tkazilgan ’ ’ emas. Innovatsion yangiliklar faqat turli sharoitlarda maxsus umumta lim ’ maktablarida VIII tur yetim va qarovsiz bolalar maktab internatlarida, integrativlashtirilgan sharoitda normal rivojlanuvchi o quvchilar muhitida ’ o qitish amaliyotida namoyon bo ldi. ’ ’ 3 Innovatsion yutuqlarga ko proq turli sharoitlarda o qitish amaliyotida’ ’ erishilgan: maxsus umumta lim maktablarida, yetim va qarovsiz qolgan bolalar ’ uchun mo ljallangan VIII tur maktab internatlarda yoki integratsiyalashgan ’ – muxitda normal rivojlanuvchi o quvchilar muxitida. – ’ Bunday ta limni na intellektual rivojlanishdagi buzilishlari aniq ’ ifodalanuvchi o quvchilar foyda keltirmasligini ko p yillik tajriba isbotlab ’ ’ bergan. 2014 yilni “ Sog lom bola yili ’ ” deb e lon qilinishi, aqli zaif ’ o quvchilarga ta lim tarbiya berish masalalarini har tomonlama chuqur ’ ’ – o rganish, texnologik jixatda ixcham, kam vaqt sarflab, samarali natijalarga ’ erishishni ta minlovchi metod va usullarni ishlab chiqishning yangi bosqich ’ vazifalarni kun tartibga qo ygan. ’ Aqli zaif bolalarni tarbiyalash, ularni imkoniyatlari darajasida o qitib, ’ hayotiy ko nikma malakalarini tarkib toptirib, ijtimoiy moslashuvigayordam ’ – b erish, oliyjanob darajadagi insonparvarlik ishdir. Maxsus, befoyda nogiron va ma naviy axloqiy majruhga aylanib ’ qolishadi. Maxsus maktab bolalarga zarur bo lgan bilish ko nikmalarni ’ ’ beradi. Buzilgan psixik funksiyalarni kompensatsiya qilishga yoki uni bartaraf etishga yordam beradi, bolani psixikasini rivojlantirish yo l yo riqlarni ’ – ’ qo llash bilan rag batlantiradi, oila va ya ni ijtimoiy moslashuviga yoram ’ ’ ’ beradi. Bunday murakkab ish bilan shug illanish uchun yordamchi maktab ’ o qituvchisi bolani ichki dunyosini uni real imkoniyati va intilishlarini bilishi ’ kerak. Bosh miyani jaroxatlanishi natijasida psixik rivojlanishi qiyinlashgan bolalarga ta lim tarbiya berish uchun o qituvchiga ta lim tarbiya berish ’ – ’ ’ – uchun o qituvchi pedagogika psixologiyani, maxsus pedagog va ’ – psixologiyani, bolalar psixologiyasi va psixiatriyasini, patopsixologiyani, 4 nevrologiyani klinik asoslarini ilmiy nazariy va amaliy konsepsiyalarini– yaxshi bilishi kerak. Bir biriga chegaradosh bog liqlikka ega bo lgan bu – ’ ’ bilimlar o qituvchi faoliyatida muhim amaliy ahamiyatga ega bo lib, mahorat ’ ’ bilan aqli zaif o quvchilarga ta lim tarbiya berishning individual ’ ’ – yondoshishda bolani xususiyatlariga mos keladigan darajada o quvchilariga ’ mos keladigan darajada o quv materiallarini mazmuni va topshiriq xajmini ’ belgilashda darsga kerakli bo lgan ko rgazmali qo llanma va vositalarni ’ ’ ’ tanlashda juda katta amaliy yordam beradi. Mavzuning maqsadi : “ Aqli zaiflik ” tushunchasini to g ri belgilashni ’ ’ nazariy va amaliy ahamiyatini, bu tushunchaning muhim belgilarini ochib berish. Yuqorida bayon qilingan fikrlarga asoslanib, kurs ishimizda “ aqli zaiflik ” tushunchasini to g ri belgilashni nazariy va amaliy ahamiyatini, bu ’ ’ tushunchaning muhim belgilarini aqli zaiflikka o xshash xolatlarni aqli zaiflik ’ tushunchasi talqinidagi nazariy psixik rivojlanish xususiyatlari va ayrim rivojlanish xususiyatlari va ayrim ilmiy bayon qilishni maqsad – vazifa qilib qo ydik. ’ Mavzuning obyekti : “ aqli zaiflik tushunchasi ” va uni evolyutsiyasi. Mavzuning predmeti : aqli zaif bolalarni psixik rivojlanishining xususiyatlari. 5 I bob. Aqli zaiflik tushunchasining aniqlanishi 1.1. Aqli zaiflik tushunchasini aniqlanishining nazariy va amaliy“ ” ahamiyati hamda Aqli zaiflik tushunchasini muxim belgilari analizi “ ” Aqli zaiflik tushunchasini to g ri aniqlash va darajasini to g ri “ ” ’ ’ ’ ’ belgilash nafaqat nazariy, balki muxim amaliy ahamiyatga egadi. Nazariy axamiyati shundaki, u bolalarni anomal psixik rivojlanishining moxiyatini chuqur tushunish imkoniyatini vujudga keltiradi. Har bir fan o z tadqiqot predetini to g ri aniqlab, belgilashdan ’ ’ ’ manfaatdordir. Predmetni noaniq belgilash, muayyan fan sohasida va amalga oshiriladigan ilmiy tadqiqotlarda turli xil noaniqliklarni, tarqoqliklarni keltirib chiqaradi. Aqli zaiflik tushunchasini noto g ri talqin qilish, “ ” ’ ’ patopsixologiyada ilmiy izlanish va tadqiqotlarni no to g ri yo nalishga ’ ’ ’ yo naltirishi mumkin. Oqibatda bu noo rintarzda o rganilayotgan bolalar ’ ’ ’ tarkibini kengaytirish yoki qisqartirishga sabab bo lishi mumkin. Aqli zaif ’ bolalar psixologiyasini rivojlanishining xususiyatlari va buzilishi turli xil bo lishi mumkin binobarin, bu kursda aqli zaif bolalar psixologiyasini ’ rivojlanish qonuniyatlari yoritiladi. Shuning uchunham dastavval aqli zaiflik “ ” tushunchasini va o rganiladigan onolial psixik rivojlanish turini aniq belgilab ’ olish zarurdir. Aqli zaiflik tushunchasiga to g ri ta rif berish bu holarni “ ” ’ ’ ’ sababini tushuntirish va uning eng muhim belgilarini ajratib ko rsatish degan ’ ma noni anglatadi. ’ Aqli zaiflik tushunchasiga to g ri ta rif berishining amaliy “ ” ’ ’ ’ ahamiyati ham juda muhimdir. Aqli zaif bolalar uchun maxsus ta lim ’ sistemasi, maxsus maktab va bolalar uyi yaratilgandir. Barcha aqli zaif bolalar maxsus maktablarda o qitilishi karak Bolani taqdiri Aqli zaiflik ’ “ ” tushunchasini to g ri va aniq belgilanishiga bog liqdir. Agar ta rif xato yoki ’ ’ ’ ’ noaniq bo lsa, qaysi bolani aqli zaiflik toifasiga o tkazish masalasini to g ri ’ ’ ’ ’ hal qilish qiyin bo ladi. Shuningdek, bolani qaysi maktabga yo naltirish ’ ’ masalasi ham muammo bo lib qoladi. ’ 6 Ya ’ ni , uni umumiy , yordamchi maktabga yuborish kerakmi yoki boshqa bir maktabga , masalan , alaliklar , eshitishida nuqsoni bo ’ lgan bolalar maktabigami ? Demak yordamchi maktabga to g ri tanlash faqat bolalar va ota onalar’ ’ – uchun balki maktab tarmog ini to g ri tashkil etish uchun juda muhimdir. ’ ’ ’ Agar bola, aqli zaif bo lmasa, lekin o zining ayrim xususiyatlariga unga ’ ’ o xshasa, u bolani yordamchi maktabga yuborishsa, bola umumiy o rta ’ ’ ta lim olishdan mahrum bo ladi, tengdoshlari o rtasida izza bo lib, juda ’ ’ ’ ’ og ir psixik jarohat olishi mumkin. Bunday hal ota onaga ham jiddiy ’ – ma naviy jarohat yetkazadi. ’ Bundan tashqari, shuni e tiborga olish kerakki, bolani yordamchi ’ maktabga o qitish davlarga ancha qimmatga rushadi. Boshqa turdagi xato ’ ayniqsa juda og ir. Agar aqli zaiflikka mansub bo lgan bolani umumta lim ’ ’ ’ maktabiga yuborishsa, u ilmiy o zlashtirmovchiga aylanadi o qishni ’ ’ yoqtirmaydigan bo lib, butun sinfni ishlashga xalaqit berib, intizomsizga ’ aylanadi. Hozirgi bosqichda aqli zaiflik sababi va mohiyati to g risidagi masala ’ ’ qanday hal qilishmoqda? Bola bosh miyasini shikastlanishi aqli zaiflikni asosiy sababi xisoblanadi (rivojlanmaganlik kasallik, lat yeyish va x.k.) Lekin bosh miyani har qanday shikastlanishi, bolani bilish faoliyatini buzilishiga olib keladi. Bosh miyani organik jaroxatlanishi natijasida bilish faoliyati barqaror buzilgan bola aqli zaif deb ataladi. Agar biz bu ta rifni taxlil qiladigan ’ bo lsak, shu narsani ko rish mumkin ki, aqli zaif deb ta kidlash uchun ’ ’ – ’ uzviy birlikda qarashimiz kerak. Hayotda aqli zaiflik tasurotini qoldiruvchi bolalarni uchratishimiz mumkin. Shu sababli, bu bolalarni umumta lim maktablarida o qiy oladimi degan ’ ’ gumon paydo bo ladi. Bunday ta surotlarni kar soqov bolalar xosil qiladi. ’ ’ – Kar soqov bolalar maxsus bog chaga qatnamagan bo lsa, aqliy rivojlanishi – ’ ’ jihatidan sog lom tengdoshdan so zilarli darajada orqada qoladi. Binobarn, ’ ’ 7 bunday bolani aqli zaif deb hisoblash mumkinmi? Albatta yo q Aqliy’ “ rivojlanishda ortda qolgan degan so z birikmasi bilan Aqli zaif bola bir ” ’ “ ” hil ma nodagi tushuncha emas. ’ Kar soqob bola o z tengdoshlaridan ortda qolgan, lekin uning bosh – ’ miyasi shikastlanmagan. Bular uchun mo ljallangan maktabdagi maxsus ’ ta lim nutqini rivojlantiruvchi maxsus metod ortga qolishni o rnini to ldirib, ’ ’ ’ aqliy rivojlanishda normal odam bo lish imkoniyatini bujudga keltiradi. ’ Bu fikr kar soqov bolalaridan birortasini rivojlanmagan barcha bolalarga – ta luqlidir. Masalan, zaif eshituvchi, zaif ko ruvchi bolalarga o z vaqtida ’ ’ ’ korreksion ta lim berib borilmasa, ular nafaqat aqli zaiflik ta surotini ’ ’ qoldiradi, balki, amalda haqiqatdan ham o z tengdoshlaridan aqli rivojlanishda ’ orqada qoladi. Agarda bolani bosh miyasi organik shkastlanmagan bo lsa, nerv sistemasi ’ sog lom bo lsa to liq ishonch bilan bolada aqliy zaiflikni mavjudligini ’ ’ – ’ inkor etish mumkin. Agar bola bir necha yil suyak tuberkulyozi bilan og rigan bo lsa, gipsda ’ ’ yotgan bo lsa va bu yillar davomida hech kim uning aqliy rivojlanishi bilan ’ qiziqmasa bunday bola umumta lim maktabiga borish yoshiga yetganda fahm ’ farosati rivojlanmay qolgan darajada bo ladi. Bunday bolani aqli zaif deb – ’ hisoblash mumkinmi? Yo q. Chunki bu bolaning bosh miyasida organik ’ shkastlanish yo q. ’ Uning nerv jarayonlari normal faoliyat holatida u umumta lim maktab ’ sharoitida o z tasavvur va tushunchalar bilim va qiziqishlar doirasini ’ kengaytirib aqliy rivojlanish tez orada normal darajaga erishadi. O zga tilli xalq muhitida tilni o zlashtirmagan bola qator ravishda kam ’ ’ rivojlangan deb baholanishi ham mumkin. Ayniqsa pedagogik nazorati sust bo lgan bolalarga nisbatan gumon ’ yuqoriroq bo ladi. U yoki bu sabablarga ko ra nazoratsiz qolgan bolalarning ’ ’ aqliy rivojlanishi sust bo ladi. Odatda bunday bolalarda salbiy odatlarga ’ 8 moyillik ustun bo ladi. O qishga intilishi past darajada bo lib, sinfda’ ’ ’ diqqatini bir joyga to play olmaydi. ’ Darsga qiziqmaydi, uy vazifalarini bajarishni hohlamaydi, bu bolalar fikrlay olmaydi va o qishni uddasidan chiqmaydi. Oqibat natijada maktab ’ o quv dasturini o zlashtirolmaydi va sinfda mashg ulotlarga halaqit beradi. ’ ’ ’ Natijada bunday bolalarni bilish jarayoni barqaror buzilgan degan ta surot ’ vujudga keladi. Shu kabi holatlarga asoslanib ayrim pedagoglar bunday bolalarni yordamchi maktabga o tqazishga harakat qiladi. ’ Pedagogik nazoratsiz qolgan bolalarni aqli zaif bolalar toifasiga o tqazish ’ mumkinmi? Yo q. chunki pedagogik nazoratsiz qolgan bolalarda bosh ’ miyaning organik buzilishi mavjud emas nerv jarayonlari normal, ularni umumta lim maktablarida o qitish mumkin va o qitish ham kerak. Tajriba ’ ’ ’ shuni ko rsatadiki. Muayyan tarbiya muhitini yaratilishi natijasida bunday ’ bolalar kelajakda normal rivojlanishi mumkin. Barcha keltirilgan misollarda bilish faoliyati yetarli darajada rivojlanmagan bolalar haqida fikr yuritdik. Lekin ularning birortasini ham bosh miya faoliyati buzilmagan bunda aqli zaiflik ka bergan ta rifimizdagi birinchi belgi bor. “ ” ’ Ammo ikkinchi belgi yo q. Demak, bunday bolalar aqli zaif emas, shu sababli, ’ ularni yordamchi maktabga yuborishga mansub emas. Endi, bosh miyani shikastlanish xolatini ko rib chiqamiz. Faraz qilaylik, ’ vrach bolani tekshirib, unda gidrosefaliya belgilari borligini aytdi, ya ni bosh ’ miyada suv yig ilishi (vodyanka). Bunday bolani aqli zaif deb yordamchi ’ maktabga o tkazish kerakmi? Yo q. shart emas. ’ ’ Chunki, bolalarda gidrosefaliyani bo lishi mumkin, ammo bilish faoliyati ’ va aqliy qobiliyati normal buzilmaga bo ladi. Umumiy maktablarda ko plab ’ ’ uchraydi. Yana bir holat shifoxonada yotib davolangan bolada meningoensefalit ya ni bosh miya va uning qobig ini shamollaganligi aniq o rnatilgan. Shunga ’ ’ ’ asoslanib, bosh miyasida shikastlanishi bo lgan bolami aqli zaif deb hisoblash ’ 9 yoki aqli zaif toifasiga o tkazish to g rimi? Yo q. meningoensefalit, bosh’ ’ ’ ’ miya jarrohi, bosh miyani og ir xastaliklari olimlar oliy ma lumotili ’ ’ mutaxassislar mavjuddir. Ularning xulq atvorida harakterida g alati holatlarni ’ o ziga xos xislatlar nomoyon bo lishi mumkin. Lekin, xastalikdan uning ’ ’ bilish faoliyati zarar ko rmagan. ’ Alohida qiyinchilik tug diradigan holat bu bolani aqliy jixatdan ’ rivojlanmaganlik darajasini baxolashdir. Chunki, ularda markaziy nerv sistemasini yengil darajada shikastlanishi oqibatida nutqni shakllantirishda qatnashuvchi analizatorlaridan birini (xarakatlantiruvchi yoki eshitish) rivojlanmaslik holati sodir bo ladi. Nutqni kech va yomon rivojlanishi bu ’ mihim vaziyat bo lib bolani butun bilish faoliyatini rivojlanishi va uni ’ muvaffaqiyati shunga bog liqdir. Bunday bolalarda ayrim hollarda markaziy ’ nerv sistemasini shikastlanish belgilari va yomon o zlashtirishi aniqlanadi. ’ Shuningdek, agar maxsus eksperimental psixologik tadqiqotlar – davomida bunday bolalarning asosan bilish faoliyatini buzilmaganligi faxm – farosatli va o qishga moyilligi aniqlansa, bunday bolalarni aqli zaif deb ’ xisoblash mumkin emas. Muayyan, tiklovchilogopedik ishlarni amalgam oshirish natijasida bunday bolalar ommaviy yoki maxsus nutq maktablarida o qishni davom ettirishlari mumkin. Binobarin, ta rifdagi birgina ikkinchi ’ ’ belgini mavjud bo lishi aqli zaiflikni ta kidlash uchun yetarli emas. Faqat ’ ’ ikkita belgining mavjudligi, ya ni bilish faoliyatini buzilishi va bu buzilishni ’ keltirib chiqargan miyani organik shikastlanishigina, bolada aqli zaiflikni mavjudligidan dalolat bera oladi. Aqli zaif likka tushunchasiga berilgan ta rifning yana bir elementiga “ ” ’ e tibor berish kerak. Ta rifda bilish faoliyatini barqaror (turg un) buzilishi ’ ’ ’ to g risida aytilgan. Shunday tasodiglar bo ladiki, masalan: og ir ’ ’ ’ ’ infeksiyali kasalliklar, miya chayqalishi, ochlik, nerv jarayonlarida ayrim buzilishlarga olib keladi. 10 Natijada, bolalarning o tkinchi xususiyatga ega bo lgan aqliy mehnat’ ’ faoliyatida buzilishlar kuzatiladi. Bunday bolalarda aqliy rivojlanishning uzoq yoki qisqa muddatli tormozlanishi sodir bo lishi mumkin. Har qanday holatda ’ ham ular aqli zaif xisoblanmaydi. Ularning bilish faoliyatida nuqson (defikt) barqaror (turg un) emas. Ma lum vaqtdan keyin ular o z tengdoshlariga ’ ’ ’ yetishib oladilar. Vaqtincha o tkinchi xususiyatga ega bo lgan aqliy mehnat ’ ’ qobiliyatini buzilish xolatini, barqaror (turg un) bo lgan bilish faoliyatini ’ ’ buzilish holatlaridan farqlash va chegaralash ancha murakkab, lekin mumkin. Bu maqsan uchun eksperimenta psixologik metodikalar qo llanishi kerak. – ’ Masalani hal qilish uchun mutaxassislarni vaqtini tejashga harakat qilish, umuman noto g ridir. Chunki bolani o qitish samarasi va uning butun hayoti ’ ’ ’ bu masalani to g ri hal qilinishiga bog liqdir.ayrim bolalarda o tkinchi ’ ’ ’ ’ astenik holat bilan bir qatorda, juda turg un va uzoq vaqt davom etadigan aqliy ’ mehnat qobiliyatini buzilishi kuzatiladi va shu sababli, ularni ommaviy maktablarda o qish imkoniyatlaridan maxrum etadi. ’ Ayrim psixonevrologlar ruhiy rivojlanishi sustlashgan degan “ ” noto g ri tashxis bilan ularni ommaviy maktabda olib qolishga bexuda ’ ’ harakat qilishadi. Bunday bolalar uch, ayrim hollarda 6 yillik samarasiz, sinfdan sinfga qolib o qishdan, oqibat natijada yordamchi maktabga o tkaziladi. – ’ ’ Hozirgi kunda, markaziy nerv temasini kasallanishi oqibatida aqliy mehnat qobiliyati barqaror (turg un) va aniq ko rinishdagi buzilishlarga ega bo lgan ’ ’ ’ bolalarni o qitish masalasi yangicha hal qilinmoqda. Aqliy mehnat qobiliyati ’ barqaror (turg un) buzilgan bolalar maktabi yetarli emas. Xozirga qadar, aniq ’ ko rinishga ega bo lgan serebrastepiyani, barqaror yomon o qiydigan aqli ’ ’ ’ zaiflardan aniq chegaralab beruvchi psixologik mayor ishlab chiqilmagan. Shuning uchun defektologlar oldida turgan asosiy muammo, bunday bolani umumiy maktabga yuborish kerakmi yoki yordamchi maktabgami? Bu masalani hal qilish oson emas, lekin psixonevrologiya va eksperimental psixik – metodikalarni qo llash yo li bilan hal qilsa bo ladi. Bu masala juda ’ ’ ’ 11 murakkab bo lib, bilish faoliyatini buzilishi uzoq vaqt turg un (barqaror)’ ’ bo lishini oldindan belgilab berishi qiyin. ’ Maxsus sinflarda kuzatish yo li bilan bu buzilishlarning turg unligini ’ ’ tekshirish dagi qoidaga amal qilish kerak aqli zaiflik deb, bosh miyani organik jarohatlanishi natijasida kelib chiqqan bilish faoliyatini barqaror buzilishiga aytiladi. Aqli zaiflikni harakterlovchi barcha zaruriy belgilarning mavjudligi haqida to g ri mulohaza qilish uchun kamida ikkita mutaxassisni xulosasi kerak: ’ ’ vrach psixonevrolog va patopsixolog yoki pedagog defekrolog. – – Biurinchisi, bolani markaziy nerv sistemasini holati to g risida xulosa beradi. ’ ’ Hozirgi kunda bolani aqliy zaifligi masalasi birgalikda tahlil etilin yordamchi maktabga o qish yoki o qimasligi amaliy jihatdan hal qilinmoqda. ’ ’ Shu narsaga e tibor berish kerakki, aqli zaif bola tushunchasi bilan ’ “ ” oligofren tushunchasi bir xil ma noli tushuncha emas. “ ” ’ Aqli zaif eng umumiy tushuncha bo lib, oligrofen va boshqa turli “ ” ’ savavli intellectual qoloqlik xolatlari jihatdan rivojlanmaganlik) uning tarkibiga kiradi. Binobarin, klinichistlar uchun oligofreniya , 6 yoshda qobig ensefaliti “ ” ’ sababli kelib chiqqan intellectual qoloqlik dan tubdan farq qiladi. “ ” Oligofreniya , og ir kechuvchiilizofreniya natijasidagi demensiyadan” “ ” “ ’ yana ko proq farq qiladi. Bunday holatlarning barchasida, maktab yoshidagi ’ bola ommaviy maktab dasturini o zlashtia olmaydi shu sababli, ular yordamchi ’ maktab o quvchisi toifasiga mansub bo lib, shu maktabda o qish kerak (agar ’ ’ ’ shifoxonada davolanishga mansub bo lmasa). Bu III guruh nogironi yoki ’ “ ” II guruh nogironi kabi tushunchaga o xshaydi, u kasallikni harakterini “ ” ’ belgilab mehnat qobiliyatini belgilab beradi. Shuningdek, aqli zaif aniq “ ” kasallikni ifoda etmaydi, faqat ushbu bolani imkoniyatlari qanaqa ekanligini belgilab beradi. 12 Yuqorida aytib o tganimizdek bola nerv sistemasini og ir xastaliklari’ ’ bilan kasalliklanishi mumkin, masalan shizofreniya yoki endokrinopatiyani nasliy shakli bilan lekin, aqli zaif emas, bu unga ommaviy maktab dasturini o zlashtirish imkoniyatini beradi. Biroq, boshqa hollarda shu kasalliklar aqli ’ zaiflikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham oligrofrenlardan tashqari aqli zaiflik toifasiga, turli xil kasalliklarga ega bo lgan bolalar ya ni shizofreniya, epilepsiya, maktabgacha ’ ’ yoshda ensifalit bilan og rigan, jarohat olgan va boshqa ko plab kasalliklar ’ ’ bilan og riganlar kiradi. Xatto, demensiya tushunchasi qo llaniladigan bolalar ’ ’ ham, shu tarzda aqli zaif bolalarni umumiy kategoriyasiga kiritiladi. Binobarn, aqli zaif tushunchasi bilan oligofren tushunchasining o rtasiga tenglik “ ” “ ” ’ belgisini qo yib bo lmaydi. Ma lumki, aqli zaif bolalarni o qitish mazmuni ’ ’ ’ ’ va metodikasi oligofrenopedagogika fani tomonidan ishlab chiqilishi tarixiylik nuqtainazardan tushuntiriladi, ya ni o tgan yillar davomida psixiatriya nerv ’ ’ sistemalarini kasallanish va rivojlanmay qolishning turli shakllarini aniq diagnost qila olmagan. Oqibat natijada barcha kuzatilgan hollarda noto g ri psixik rivojlanish ’ ’ oligofreniya deb rurkumlangan. Hozirgi vaqtda ham yetarli darajada malakaga ega bo lmagan psixonevrologlar asossiz ravishda oligofreniya tashhisini ’ qo yishmoqda. Lekin, G. E. Suxareva Klinika oligofrenili nomli kitobida ’ “ ” aqliy rivojlanmaganlikning turli shakllarini aniq chegaralashning mezonlari bayon qilingan.agar aqli zaif bola tushunchasini, yordamchi maktab “ ” “ o quvchisi tushunchasiga yaqinlashtirish mumkin bo lsa ham lekin, uni ’ ” ’ oligofren debil tushunchasi bilan tenglashtirish mutlaqo mumkin emas. – 13 1.2. Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolar, maktab ta limi’ amaliyotida qanday salbiy oqibatlarga olib kelishi aniqlash uchun fan tarixidagi dalillarga murojaat qilamiz. Aqli zaiflikni fanda noto g ri talqin qilish 19 ’ ’ – asrning oxiridan 1936 yilgacha davom etgan. Pedalogiya bolalar to g risidagi soxta fan, asosan funksional ’ ’ psixologiyaning nazariyasiga asoslangan bo lib, psixik funksiyalar: xotira, ’ diqqat, shaxs intellekti va xususiyatlari tug ma bo lib, insonning qobiliyati ’ ’ irsiyati bilan belgilanadi degan g oyani ilgari surgan, bu soxta nazariyaga ’ muvofiq pedaloglar bolani aqliy qobiliyati, aslida uning nasliy irsiyatiga bog liq bo lib, ta lim va tarbiyaga kam darajada bog liqdir. Bolani aqliy ’ ’ ’ ’ qobiliyatini bu tarzda tushunishga asoslangan pedologlar, bu qobiliyatlarni miqdoriy jixatdan o lchash mumkin va shunday qilib, bolalarni o lchov ’ ’ natijalariga ko ra turli maktablarga bo lish kerak deb hisoblashgan hamda ’ ’ amaliyotda bunga amal qilishgan. Bolalar aqliyni o lchash va ularni yordamchi ’ maktablarga tanlashda pedaloqlar qo llagan metodlarini tanqidiy analizi bilan ’ Psixikani o rganish metod lari mavzusida batafsil tanishamiz. Bu mavzuda “ ’ ” asosan pedaloglar tomonidan asosan aqli zaif lik tushunchasiga kiritilgan “ ” ma no haqida fikr yuritamiz. Pedaloglar aqli zaiflikni mohiyatini aqlni ’ miqdoriy kamligida deb tushinishgan. Ularning fikriga ko ra, bunday holat ’ bolaga ota onadan nasliy o tadi. – ’ Pedaloglar funksional psixologiyaning eskirgan dalillariga asoslanib, jismoniy tanabelgilari bilan tarkibiy va funksional belgilar oralig iga tenglik ’ belgisini qo yishgan, ular taxminan shunday fikr qilishgan: agan ota ona ’ – bo yining pastligi bilan yoki qora jingalak sochi bilan farq qilsa, bolaning ham ’ bo yi past va sochining jingalak bo lishi extimoldan holi emas. ’ ’ 14 Bunobarn analogik tahlil metodiga asoslanib fikrlash oqibatida, agar ota – onalarning madaniy saviyasi past, intellektual jihatdan kam taraqqiy etgan bo lsa bolani ham aqliy qoloq bo lishi extimoldan holi emas. ’ ’ Shuningdek, o sish belgilari yoki sochining jingalakligi, psixik rivojlanish ’ darajasi ko rsatkichlari yoki belgilari bilan bir hil emas. Analogiya metodi ’ asosida fikrlash natijasida kelib chiqqan tasavvurlar hatodir. (Qatiylik bilan inkor etish mumkin emas). Taxlil qilib ko rish kerak. Bu masala o zining ’ ’ taxliliy moxiyatiga ko ra munozaralidir. Oxirgi 10 yillik materiallarni tarkibiy ’ va funksional qlib chiqadigan belgilarning nasliy imkoniyatlarni farqlash lozimdir. Gen bilan belgi o rtasidagi bog liqlik juda murakkab masaladir. ’ ’ Genetika tarixini so ngi obzorlaridan birida a. reyvin quyidagi fikrni yozgan: ’ agar belgi oddiy bo lsa, u holda gendan, belgigacha olib boruvchi yo lni ’ ’ ko rib chiqish, nisbatan qiyin emas. ’ Agar biz qanot, ko z yoki mushak kabi murakkab tuzilmalarni “ ’ tekshiradigan bo lsak- deb yozadi Reyvin, - u holda biz shu narsani tan ’ olishimiz kerakki, hali gendan, belgiga olib boruvchi yo l juda sayoz ’ yoritilgan . ” 1 Bu yerda gap tarkibiy tuzilma belgilarining nihoyatda murakkabligi haqida ormoqda. Funksional belgilarga keladigan bo lsak, bu ’ yerda bog liqlik yanada murakkabroq. Gen belgini kelib chiqishini belgilab ’ bermaydi, u faqat organni muhit bilan o zaro aloqadorlik jarayonida bu ’ belgilarga ega bo lishi zarur bo lgan turli imkoniyatlarni yaratib beradi xolos. ’ ’ Psixik xususiyat kabi belgilar, yuqori darajada funksionaldir. Ularni qaror topishini o z hayotiy tarixi bor. ’ Psixik xususiyatlar, ontogenezda, ya ni bolani individual hayoti ’ jarayonida vujudga keladi. Psixik xususiyatlar, genetic jihatdan belgilanuvchi salomatlik va nerv sistemasini takomillashuv darajasiga bog liqdir. Nerv ’ sistema qanchalik harakatchan va plastic (egiluvchan) bo lsa, bola shunchalik ’ tez va osonlik bilan kattalarni tajri o zlashtiradi. ’ 1 Reyvin A. Evolyutsiya genetiki. M. 1967. 15 Psixik xususiyatlar o z holicha, o z o zidan nasliy yo l bilan’ ’ – ’ ’ o tmaydi. Aqliy rivojlanishi va harakter belgilarini shakllanishi tarbiyani hal ’ qiluvchi ta siri ostida amalgam oshiriladi. (Shaxsan men bu fikrga ’ qo shilmayman, masalaga bu tarzda yondoshish materialism prinsipini ’ maxsuli). Chunki, bola e mbrionda to liq rivojlanib bo lgan bo ladi. ’ ’ ’ ’ Tarbiyaviy ta sir asosida genetik jihatdan unga hos bo lgan ’ ’ xususiyatlarni 20 % juda nari borsa 30 % ni o zgartirishi mumkin. ’ Agar bolani muyasi sog lom va to laqonli bo lsa, muayyan shart ’ ’ ’ – sharoitda intellectual rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishishi mumkin. Holbuki, unig ota onasi muayyan shart sharoitga ega bo lmaganlihi uchun – – ’ kam rivojlangan bo lsa ham. Muhim bir narsaga e tiboringizni ’ ’ qaratmoqchiman. ya ni: bolani miyasi sog lom va to la qonli bo lsa ! ’ “ ’ ’ ’ ” buning uchun homilani fiziologik jihatdan har tomonlama rivojlanishi uchun zarur bo lgan tashqi va ichki eko-gegenik ijtimoiy psixologik muxin har ’ tomonlama to liq mavjud bo lishi kerak. Bu o rinda turlarni tabiiy tanlanishi, ’ ’ ’ psixoneyro immune sistema, psixofiziologik, anatomofiziologik sistemalar – konsepsiyalarini sog lom turmush tarsi va tafakkur konsepsiyalarini har ’ tomonlama qiyosiy tahlil qilib, undan keyin falsafiy jihatdan mantiqan umumlashtirilgan xulosa berish kerak. Bu ta limotga ko ra, intellectual ’ ’ darajaning yuqori yoki past bo limiga nasilga bo g liq bo lmay, individual ’ ’ ’ ’ rivojlanish jarayonida shakllanadi. Biroq aytilgan bu fikr inson genetikaning qonunlariga bo y sinmayda ’ ’ degan ma noni anglatmaydi. Bo ysunadi. Organism va nerv sistemasini ’ ’ tarkibiy tuzilishining na faqat kassallangan anomamiyalari, shuningdek, bu tarkibitni norma darajasida mavjud bo lgan hususiyatlari ham nasliy yo l ’ ’ bilan o tadi. Masalan, bosh miya sosud (naycha) larini sifatli. Ammo ’ funksiyalari emas. Genetika va uning qonunlari inson psixikasining xossalariga muvofiq qo llaniladigan holda, psixologiya ma lumotlarini xisobga olgan ’ ’ holda ishlab chiqilishi kerak. 16 Tarkibning xususiyatlari, yuqorida qayd qilingani kabi, bolani aqliy jihatdan muvaffaqiyatli rivojlanishiga ta sir etadi. Masalan, agar bolaning ota’ onasida endokrinopatiya yoki naychalarning to laqonli bo lmagan nasliy – ’ ’ bo lgan shakli kuzatilsa, u holda bolada ham shunday kasallik va to la qonli ’ ’ bo lmagan holat kuzatiladi. Bunday holatda ota onalarning ham, bolalarning ’ – ham psixikasida ayrim o xshash belgilarni (tolish) aniqlash mumkin ’ (nimjonlik, toliqish kabilar). Bu belgilar ota onalardan bolalarga gen orqali – o tmagan. ’ Ota onalarda ham bolalarda ham nerv sistemalarini tashqi muxitni – ta siriga bo lgan munosabati natijasida kelib chiqqan. ’ ’ Bu masalaga juda yaqin bo lgan A. A. Neyfaxning Gen va belgi nomli ’ “ ” tadqiqotida, quyidagi muhim hulosa qilingan: xulqni shakllanishida tashqi “… muxitni rolini oshiruvchi tendensiya, evolyutsiyani maxsuli hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasining evolyutsiya jarayoni, evolyutsiya daraxtining progressivlashuvchi poyasida (tanasida) oldindan berilgan informatsiyani ” kamaytirish va hayot davomida bu informatsiyani egallash qobiliyatini kengaytirib boorish yo lidan brogan . Binobarin, genetiklarni bergan ’ ” ma lumotlari, psixologlarning ma lumotlariga muvofiqdir. O z navbatida, ’ ’ ’ genlar bilan psixik xossa xususiyatlarini (harakter, qobiliyati va moyillik)ning o zaro munosabatini (mutanosibligini) o ta to g ri chiziqli tarzda tushini, ’ ’ ’ ’ aql turli darajadagi nasliy qobiliyat deb talqin qilishga olib kelishi mumkin. Xatto ayrim oligofrenopedagoglar hayotiy kuzatish natijasida ortirgan tajribalariga asoslanib, ayrim xollarda bu g oyaga moyillik bildirishadi. Bunda ’ ular yordamchi maktab o quvchilarining ota onalarini o zlari aqliy qoloq, ’ – ’ kam taraqqiy etgan degan fikrlarga asoslanishadi. Ayrim hollarda bunday faktlar uchraydi, lekin bu masalani chuqur tekshirish kerak. Bu yerda haqiqat nimada va bo lishi mumkin bo lgan ’ ’ hatoning manbai nimada? 17 Ko p hollarda aqliy zaiflik onani homiladorlik davridagi patologiyalari’ tug ish davridagi shikastlanishlar, zamonaviy meditsina yordamisiz ilk yoshda ’ o tgan og ir infeksiyalar natijasida kelib chiqadi. Bolaga e tiborsizlik bilan ’ ’ ’ qarash, yetarli darajada tibbiy maslahat olmaslik va gigienaga rioya qilmaslik madaniy saviyasi past oilalarda ko p uichraydi. Masalan, loqayd va yengil ’ tabiatli qiz, boshida hohlamagan homiladorlikdan ximiyaviy vositalar yordamida qutilishga harakat qiladi, keyin esa zaif yetuk rivojlanmagan bolani tug adi. Bu kabi holatlar aqli zaiflikni nasliy o tishini isbotlamaydi. ’ ’ Ensefalit bila og rigan ona, shu darajada yengiltak bo lishi mumkinki ’ ’ dezektriya bilan og rigan bolasiga o z vaqtida shifokorni chaqirtirmaydi. ’ ’ Bunday holatda ham o qituvchi oligofrenopedagog bilan bolani psixik ’ – yetuksizligidan o xshashlikni ko rishi mumkin. Lekin bu aqli zaiflikni ’ ’ nasliyligini isbotlab bera olmaydi. Amaliyotchi oligiogrenopedagoglarning – bu taxminlari ham ko p hollarda xatodir. Oligofreniyani haqiqiy genetik ’ shaklini mavjudligi ham pedaloglarni nuqtai nazarini tasdiqlamaydi. To laqonli ’ individual psixik rivojlanish imkoniyatlarni chegaralovchi miyani yomon tarkibiy tuzilmasi nasliy o tadi. ’ 1936 yil 4 iyulda Markaziy Kommitetning qarori bilan pedalogik – nazariyaga barxamm berilib, aqliy zaiflik tug ma yoki ortirilgan shaklda ’ bo lishi, ya ni kasallik, bolani markaziy nerv sistemasini shkastlanishi ’ ’ natijasida kelib chiqishi nuqtai nazardan qaralib, aqli zaif bolalar psixologiyasini rivojlantirishda muxim bosqich bo ladi. ’ Qarordan keyin, bolalarni tanlashda psixonevrologlarni qatnashishi shart qilib qo yildi va oqibat natijada, nerv sistemasi sog lom bo lgan xulqi ’ ’ ’ og ishgan bolalarni yordamchi maktablarga yo naltirish holatlariga chek ’ ’ qo yildi. ’ 18 II bob. Aqli zaif bolalarni psixik rivojlanishining xususiyatlari to g risida ilmiy tasavvurlar evolyutsiyasi.’ ’ 2.1. Oligrofren bolalar psixik rivojlanish xususiyatlarini ilmiy – nazariy asoslanishi. Bolalarda aqli zaiflik turli darajada bosh miyani shikastlanishi sababli vujudga keladi. Bunday shkastlanishlarga shamollash kasalliklari (eksefalitlar va meningoeksefalitlar) intoksikatsiyalar (endokrin, modda almashinuvi va bosh.) bosh miyani lat yeyishi (tabiiy va turmushdagi jaroxatlar), shuningdek ko plab boshqa kasalliklar bo lib, ularning manbaalari to liq ’ ’ ’ o rganilmagan. ’ Bosh miyani jarohatlanishining moxiyati va ularni nomoyon bo lish ’ xususiyatlari psixiatriya va nevropatologiya darsliklarida bayon qilingan. Yordamchi maktab o quvchilarining psixologik harakteristikasi, o qituvchi ’ ’ uchun kerakli bo lgan ma lumotlar bilan chegaralangan bo lishi kerak, ’ ’ ’ ya ni o qituvchi ularga asoslanib malakali kuzatuvni amalga oshiradigan va ’ ’ ong muximi ta lim tarbiya jarayonida individual yondoshilishi to g ri ’ – ’ ’ tanlay oladigan bo lishi kerak. ’ Turli hil kasalliklar natijasida oliy nerv faoliyatini buzilishi ham turlicha bo lib, turli hil psixik buzilishlar vujudga keladi. Yordamchi maktab ’ o qituvchisi, u yoki bu o quvchida aqli zaiflikni qaysi kasallik keltirib ’ ’ chiqarganligini bilishi kerak. Aniq tashxis va kasallik tarixini bilish, o qituvchiga, o quvchini xulqini ’ ’ xususiyatlarini va psixik xolatini yaxshi tushunishga yordam berib, ta lim ’ tarbiyada individual yondoshishni maqsadga muvofiq metodlarini tanlash imkoniyatini beradi. Har bir o quvchining diagnozi va kasallik tarixi uning dinamikasi haqidagi ’ barcha ma lumotlari alohida shaxsiy papkasida saqlanadi. Amaliy maqsad ’ nuqtai nazaridan, yordamchi maktab o quvchilarini butun tarkibini asosiy ikki ’ guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga rivojlanishni ma lum bir ’ 19 bosqichida, bir marta bosh miyasi shikastlangan va keyinchalik defekr asosida rivojlanuvchi bolalar kiritiladi. Ikkinchi guruhga o qish davomida muntazam bosh og rig I kasalligiga’ ’ ’ mansub bo lgan kiritiladi. Ular rivojlanadi va ayni paytda kasal bo lib ’ ’ yuradilar, ularning holati sezilarli darajada o zgarishi mumkin. ’ Yordamchi maktab o quvchilarini guruhlar bo yicha ko rib chiqamiz. ’ ’ ’ Birinchi guruh Bolani bosh miyasini shikastlanishi uning rivojlanishini qaysi bosqichida sodir bo lganligiga qarab ikki kichik guruhga ajratish mumkin: A) homila ’ davridagi yoki chaqaloqligidagi rivojlanish davrida: B) maktabgacha yoshdagi yoki boshlang ich maktabdagi rivojlanish davrida. ’ A. Oligofren bolalar. Yordamchi maktab o quvchilarining shaxsiy delasida oligofren ’ “ ” diagnozi ko p uchraydi. Haqiqatdan ham oligofren bolalar yordamchi maktab ’ o quvchilarining asosiy qismini tashkil etadilar. Biroq, oligofreniya tarjima ’ qilinganda aqli kam degan ma noni bildiradi, lekin bu, bir kasallikning “ ” ’ nomi emas. Oligofreniya bu turlik turkumli klinik guruhdir. Bu bolani nutqini – rivojlanishigacha bo lgan davrdagi yoki taxminan 1 2 yoshgacha bo lgan ’ – ’ davrida turli xil kasalliklarda keyin markaziy nerv sistemasini shikastlanishi natijasida kelib chiqqan xolatining atalishidir. Bunday shkastlanishlar turkumiga nasliy va homiladorlik davrida homilani shikastlanishi tabiiy jaroxatlar, shuningdek, taxminan ikki yoshgacha bo lgan davrda bolani markaziy nerv ’ sistemasiga ta sir etuvchi boshqa kasalliklar kiradi. Oligofreniyani keltirib ’ chiqaruvchi sabablar hilma hil bo lsada unga hos bo lgan umumiy belgilar – ’ ’ qudagilar: markaziy nerv sistemalarini erta shikastlanishi va keyinchalik kasallikni to xtashi. Oligofreniyada bolani psixik rivojlanishi to laqonli ’ ’ bo lmagan darajada, defektli asosda sodir bo ladi, lekin bolada uzoq vaqt ’ ’ davomida nerv sistemasini kasalligi mavjud bo lmaydi va amaliy jixatdan u ’ sog lom. Oligofren bolalarni psixik rivojlanishining xususiyatlari ma lum ’ ’ 20 darajada o xshashdir, chunki ularning miyasi nutqini rivojlanishigacha’ shikastlangan bo ladi. ’ Psixikasini buzilishidagi farqlar , turli xoldagi kasalliklar harakteri bilan belgilanib , psixik rivojlanishdagi o ’ xshash sharoitlar xisobiga yopiladi ( o ’ rni to ’ ldiriladi , bilinmaydi ). Shuning uchun ham oligofren bolalar, kasallik e tiologiyasidagi farqlarga qaramasdan, psixologik nuqtai nazardan ma lum ’ ’ darajada bir turlik guruhni tashkil etadi. Adabiyotlar taxlili shuni ko rsatadiki, turli tadqiqotchilar yetakchi ’ “ sindrom yoki oligofreniyadagi asosiy buzilishga nisbatan o z farazlarini ” ’ (gipoteza) ilgari surishgan. Masalan, Kurt Levin affektiv irodaviy soxaning – xususiyatlarni shunday sindrom deb xisoblagan. Ko plab tadqiqotchilarning ’ takidlashicha, oligofreniyada kuzatiladigan asosiy sindrom yoki asosiy defekt ajratib olish va umumlashtirishdagi qiyinchilik xisoblanadi (M. C. Pevzner) yoki nutqni boshqaruvchilik rolini sustligi (A. R. Luriya). Bu fikrlarni har birini to g ri ekanligini isbotlab berish oson, chunki, ’ ’ oligofreniyada doimo umumlashtirishni qiyinchiligi, emotsional irodaviy sohani yetuk emasligi nutqni kech va yomon rivojlanishi hamda uning boshqaruvchilik rolini sustligi so zsiz doimo nomoyon bo ladi. ’ ’ Agar zamonaviy ma lumotlarga asoslanib, markaziy defektni aniqlashga ’ harakat qilinsa, bunday defektlar ikkita: birinchisi, G. E. Lyxareva tomonidan qayd etilgan: qiziquvchanlikni, ya ni tassurotlarga bo lgan extiyojlarni, ’ ’ bilishga qiziqishlarni kamligi, yo naltiruvchi faoliyatning sustligi; ikkinchisi, ’ yomon o qish, yaxshiliklarni sust, qiyinchilik bilan qabul qilish, yillar ’ davomida bunga dinyoqarashning sayozligi, tushunchalar boyligini kamligi, tafakkurni yuzakiligi, ya ni umumlashtirishni zaifligi, emotsional irodaviy ’ – jixatlarni rivojlanmaganligi. Ko p xollarda yordamchi maktablarga yo naltiriladigan tibbiy ’ ’ xulosalarda Etiologiyasi aniqlanmagan Oligofreniya yoki etiologiyasi “ ” “ 21 murakkab Oligofreniya xulosalar uchraydi. Murakkab etiologiya deganda bir” qancha zararlar nazarda tutiladi. Bunda asosiy , hal qiluvchi faktorni aniqlash qiyin . G. E. Suxarevaning 2 ma lumotlariga ko ra, oligofreniyani kelib chiqishini sabab bo luvchi o rta ’ ’ ’ ’ guruhni farqlash kerak: ota onalarni generative to qimalarini to laqonli – ’ ’ emasligi (shuningdek, embriognezni nasliy kasalligi va potologiyasi); ona qornida homilani rivojlanish davridagi salbiy tasirlar, tug ishdagi jaroxatlar va ’ uch yoshgacha bo lgan davrda bolani nerv sistemasini shikastlanishi ’ (infeksiya, jaroxat, kuyish). Daun kasalligi embriogenez patologiyasiga misol bo ladi. ’ Oligofreniyani bu turini mavjudligi osnlik bilan bolani tashqi ko rinishiga ’ harakterli bo lgan belgilar bilan aniqlanadi (yuz tuzilishini o ziga xosligi, ’ ’ qaddi qomatini displastikligi, motorikasini yomonligi va x.k.). bu bolalar – umumiy tushunchalarni katta qiyinchiliklar bilan o zlashtirishadi. Hotirasi sust ’ bo lib, ularni buror bir yangi narsaga o rgatish juda qiyin. Ular ’ ’ ko ngilchanglik xislatlari tufayli pedagogik ta sir tez beriluvchan bo lishadi. ’ ’ ’ O ylab, maqsadli amalgam oshirilgan tarbiya va kun tartibi natijasida ular ’ o zlarini yaxshi tutishadi, hamda yaxshi odat ko nikmalarni ’ – ’ o zlashtirishadi. Lekin, hayotda mustaqil o z yo llariga ega bo lisha ’ ’ ’ ’ olmaydi. Ular axloqiy qoidalarni qiyinchilik bilan o zlashtirishadi. O ziga ’ “ ’ xos etiologiyali Oligofreniya dagnoziga ega bo lgan bolalar boshqa bir misol ” ’ bo la oladi. Ularda ham kasallikni ayrim tashqi belgilari mavjud bo ladi ’ ’ (dienlostik tana tuzilishi, egarsifat burun, tishlarning g adir budurligi va ’ – x.k.). Lekin tashqi ko rinishi bo yicha kasallikni mavjudligini takidlab ’ ’ bo lmaydi, tibbiy ma lumotlar orqali diagnoz to g risida ishonch hosil ’ ’ ’ ’ qilish kerak, ularni aqliy zaiflik darajasi unchalik yuqori emas, lekin juda tez toliquvchandir. Shuning uchun ham ularni o zlashtirish darajasi o racha ’ ’ bo ladi. Bu bolalarning xulqi birday emas: ular ta sirlanuvchi, emotsional ’ ’ 2 G. R. Suxareva, Klinicheskiye leksii po psixiatrii detrkogo vozrasta (klinika oligofreniya) M. 1965 y. 22 jixatda turg un emas, bir kayfiyatdan yengil ikkinchisiga o qituvchan’ ’ bo ladi. Bunday bolalarning ayrimlari miya siflisi kasalligidan aziyat chekadi. ’ Endokrinopatiyada aziyat chekuvchi bolalarning ayrimlari ham oligofrenlar qatoriga mansub bo ladi. ’ B. Bosh miya shkastlanishini o tkazgan maktabgacha va kichik ’ maktab yoshidagi bolalar. Vrach psixonevrologlarning yordamchi maktab o quvchilariga ta lluqli ’ ’ bo lgan ayrim xulosalari, quyidagicha talqin qilinadi: Bosh miya jaroxatidan ’ “ keyingi Oligofreniya (yoki miyani qandaydir boshqacha shikastlanishidan ” keyin). Boshqa xulosalarda bola o tqazgan asosiy kasalligi oddiy tarzda yozib ’ qo yiladi, masalan: Parainfeksion meningoeksefalitni qoldiq holati . ’ “ ” Bunday hollarda olegofreniyaga yaqin bo lgan holat haqida so z boradi ’ ’ bunday bolalar, oligofrenlar kabi defektli asosida rivojlansada, amaliy jixatdan sog lomdir. Biroq, farqi ham mavjuddir. Agar ikki yoshgacha bo lgan davrda ’ ’ bolalar u yoki bu kasallik bilan zararlansa, oligofreniya kelib chiqadi. Agar kasallik kattaroq yoshda shikastlasa, har bir kasallikning o ziga xos psixik ’ xususiyatlari kelib chiqadi. Bu xususiyatlarni ko rib chiqamiz. ’ a) Miya jaroxatini o tkazgan bolalar (miya chayqalishi, lat yeyishi va x.k.) ’ aqliy faoliyatda yuqori darajadagi toliqishi bilan farqlanadi. Ularni aqliy qoloqlik darajasi unchalik sezilarli darajada bo lmaydi. Ko p xollarda bunday ’ ’ bolalar qaysi maktabda o qishi kerak. Ommaviymi yoki yordamchi maktabda ’ degan ikkilanishlar vujudga keladi. Biroq, ularning juda toliqanchuvligi diqqat va xotirasini beqarorligini keltirib chiqaradi. Bunday bolalar faxm farosatli – bo lishiga qaramasdan, ayrim xollarda yordamchi maktabda beriladigan u yoki ’ bu topshiriqlarni bajarishni uddalay olmaydi. Yana shunday holatlar uchraydiki, bunday bolalar berilgan topshiriqni yodlab olish uchun ko p shug ullanishadi ’ ’ va qanchalik ko p shug ullansa, shunchalik yomon javob berishadi. Ayniqsa ’ ’ 23 oxirgi darslarda yoki darsda notanish odam bo lsa bu xolat yaqqol namoyon’ bo ladi. ’ Ko proq uxlash, ko pincha dam olish, kunimga darsga nisbatan, ularning ’ ’ o zlashtirishiga ko proq ta sir etadi. ’ ’ ’ 24 Shu o rinda organizmdagi metobalizm va gidrolizm jarayonini individual’ fiziologik xususiyatlariga, ya ni tabiiy oziqalarining ahamiyatini taxlil qilib, ’ uning kompensatorlik va tiklovchilik xususiyatlarini bayon qilsih maqsadga muvofiqdir. Jaroxatlarni o tkazgan bolalar xulqida ham o zgarishlar yuz beradi. Bu ’ ’ ularni toliqanchuvligi sababli sodir bo ladi. Charog onligi oqibatida o ta ’ ’ ’ tajang bo lib qoladi. O qituvchining tanbexi yoki do stining xaziliga qo pol ’ ’ ’ ’ javob javob berishi mumkin. Bunday bolalar, qilinadigan ishlarni yoki qilinishi rejalashtirilayotgan ishlarni qiyinchiliklarini oldindan xis qilib, turli xil yo llar bilan unday ’ chetlashishga harakat qilishadi, M: o qituvchini oldida o zini unchalik muhim ’ ’ bo lmagan har zamonda bo ladigan kasallik va noxushligini bo rtirib ’ ’ ’ ko rsatishga harakat qilishadi. ’ Agar o qituvchi adolatli tarzda qatiy talabchanlik qilsa, bolalar o zini ’ ’ boshqarishga o rganishadi. Agar o qituvchi, turli hildagi jaroxat va ’ ’ shikastlanishlarni o tkazgan bolalarning tajanligi, qopolligiga ko ngilchanglik ’ ’ bilan qarasa, oldayotganligini bilmasa, bolani harakterida salbiy xususiyatlarni kelib chiqishi mumkin. Bunday bola badjaxil, o zini tuta olmaydigan, qo pol, ’ ’ yolg onchi, egosentrik va shu bilan bir qatorda ko proq, irodasi sust bo lib ’ ’ ’ qolishi mumkin, bolalardan kuchi yetmaydigan topshiriqlarni bajarishini talab qilish mumkin emas. Jaroxatni o tkazgan bolani tarbiyalashda o qituvchining taktikasi asosan ’ ’ extiyotkorlikdan, o quv va mehnat yuklamalarini me yor darajasidan ’ ’ oshirmasdan berish va xulq masalalarining barchasiga nisbatan xos deb tushunish kerak emash. Boshqa bolalarga nisbatan qo llanadigan taktika ’ boshqacha bo lishi kerak. Jaroxat va shikastlanishni o tkazgan bolaga ’ ’ o qituvchini extiyotkorlik bilan amalgam oshirayotgan munosabati shunday ’ amalgam oshirilishi kerkki, buni bola sezmasligi kerak. 25 O qituvchi bunday bolalarni kuchi yetmaydigan yuklamalardan’ ximoyalashi bunday bolalarning ota onalariga yuklash va dam olish vaqtlarini – to g ri taqsimlanishiga jiddiy e tibor berishlarini va har qanday qo shimcha ’ ’ ’ ’ yuklamalardan ozod qilishlarini maslaxat berishi kerak. O qituvchi uy ’ vazifalari topshiriqlarini ma lum darajada qisqartirishi mumkin. Mehnat ’ tarbiyasini amalgam oshirishda shuni e tiborga olish kerakki, jaroat yoki ’ shikastlanishni o tkazgan bolalar, issiqni, shovqin suronni, silkinishlarni ’ – yoqtirishmaydi. Bunday xolatlar ularga juda salbiy ta sir etadi, bolalarni ortiqcha ’ yuklamalaridan himoya qilish bilan bir qatorda o qituvchi zarur bo lgan ’ ’ topshiriqlarni bajarilishini qatiy suratda talab qilishi kerak. Zaruriy ob lgan ’ talab va topshiriqlarni bajarmaslik holatlarini jazosiz qoldirmaslik kerak. O qituvchini talablarini barajishga o rganish bilan xastalangan o quvchi ’ ’ ’ o zini xulqiga egalik qila boshlaydi. B) Ensefalit miya shamollashini ’ – oqibatlari o ta (juda) xilma xil bo ladi va uning shakllariga (epidemic, ’ – ’ parainfeksion, revmatik va b.), shuningdek, og irlik darajasiga va joylashish ’ xolatiga bog liq bo ladi. Bu kasallikni oqibatlarining ayrim turlariga ’ ’ to xtalamiz. ’ Ayrim bolalar ensifalitni o tkazgandan keyin nihoyatda harakatchan ’ bo lib qoladi. Ular atrofida sodir bo lmayotgan barcha voqea va hodisalarga ’ ’ juda tez va bevosita ta sir ko rsatadi: o ylamasdan harakat qiladi va gapiradi, ’ ’ ’ juda tez ta sirlanuvchan, atrofidagi odamlarni ta siriga yengil beriluvchan ’ ’ bo ladi. Diqqatini beqarorligi va tanqidiy tafakkurini yo qligi tufayli bunday ’ ’ bolalar asosan yomon o qishadi, ayrim hollarda muvaffaqiyatli javoblari bilan ’ o qituvchilarini hayratda qoldirishadi. Har tomonlama o ylab tashkil etilgan ’ ’ kun tartibida va qatiy talabli sharoitda bolalar o zlarini tartibli tutishadi. Qatiy ’ talabchanlik bo lmagan muhitda bolalar yomon xulqli tengdoshlarining tasiriga ’ berilib, yomon yo llarga kirib ketishadi. Ayniqsa ularga bekorchilik juda salbiy ’ ta sir etadi. O z navbatida tashkillashtirilgan, foydali mehnat bilan, jismoniy ’ ’ 26 mashg ulotlar bilan uygunlashtirilgan kun tartibi bunday bolalarga juda’ samarali ta sir etadi. ’ 27 Me yoridagi to ldiruvchi yuklamalar bu bolalarni toliqtirmaydi. Asosiysi,’ ’ o qituvchi va boshqa tarbiyachilar tomonidan kuzatish va nazoratni ’ susaytirmaslikdir. Bundan ko zlangan asosiy maqsad, salbiy odatlar ta sirini ’ ’ oldini olishdir. Shu sababli, bunday bolalarni ota onalari va boshqa – tarbiyachilari bilan suhbat o tkazuvchi o qituvchi asosiy e tiborni doimiy ’ ’ ’ nazorat va kuzatishni amalgam oshirishni zarurligiga qaratishi kerak. Ensefalit kasalligini o tkazgan qizlarda jinsiy aloqa bo lgan moyillik, extiyoj va ’ ’ qiziqish erta uyg onadi. Ayniqsa, ularni oldida bu instikni uyg otuvchi yomon ’ ’ odam bo lsa, o g il bolalar esa ko p hollarda o g rilar, daydilar guruhiga ’ ’ ’ ’ ’ ’ qo shilib ketishadi. ’ Shuni takidlash zarurki, ensifalit, boshni shamollashi o z o zidan ’ – ’ bunday antisotsial moyilliklarni keltirib chiqarmaydi. Bularning hammasi bolalarni salbiy ta sir ko rsatuvchi mucitga tushib qolishi oqibatida vujudga ’ ’ keladi. Bolalarni bunday ta sirga yengil boyil bo lishining asosiy sababi, ’ ’ ularning o ta ta sirchanligi va tanqidiy mulohazasizligidir. Bundan tashqari. ’ ’ Ularda tormozlanish jarayonining sustligi muhim rol o ynaydi. Aynan bu ’ bolalarga xos bo lgan ana shu tormozlanish jarayoni sustligini, o qituvchi ’ ’ uchun eng katta qiyinchiliklarni tug diradi. Bolalarni o zini boshqarishga, ’ ’ bevosita o zini impulsive reaksiyalarini tormozlashga o rgatish bilan ’ ’ o qituvchi nafaqat tarbiyalashni ayni paytda muayyan darajada davolashni, ’ ya ni ularni nerv sistemalarini mustaxkamlash ishlarini ham amalgam oshiradi. ’ Buinobarn, bu o rinda gap asosan reglamentlashtirilgan kuntartibi haqida ’ borayapti, ya ni yetarli darajada mehnat va jismoniy mashqlar bilan mashg ul ’ ’ qilish va kuzatuv bilan nazoratni jiddiy amalgam oshirish. Ensifalitni oqibatlari, ayrim hollarda boshqacha shaklga ega bo ladi. ’ Bolalar kam harakatli bo lib, ularning motorikasi siqilganligi bilan farq qiladi. ’ Ularning hati hunuk nutqi tushunarsiz huddi og zida kashasi bor bolani – ’ gapirganidek bo ladi. Tashqi ko rinishi bo yicha juda qoloqlik ta surotini ’ ’ ’ ’ qoldiradi. 28 Biroq, ularning mulohazalari ancha aqilli bo ladi. Ular o zlarining’ ’ kamchiliklarini bilishadi va juda og ir qayg urishadi. Bu bolalarning ’ ’ psixikasiga xos ayrim mo rtlik (inertnost) bir tomondan ularni maqsadga ’ intiluvchanligi va qatiyatligida namoyon bo lsa, boshqa tomonlama boshqa ’ – bolalarga nisbatan sezilarli darajada munosabati hira, shahildorlik darajasida bo ladi. Shu sababli, qanchalik qiyin bo lmasin, ularni hafa qilish va ’ ’ ustilaridan o zga bolalarni kulishlariga yo l qo ymaslik, asrash juda ’ ’ ’ muhimdir. Bunday bolalarga mehnat ta limini berish va keyinchalik ishga ’ joylashtirish juda og ir vazifalarda biridir. ’ Bunday bolalarni motorikasining yomonligi, harakatlarini nomutanosibligi, ayrim hollarda ko rish yoki eshitish organlarini defekti bilan mujassamlashadi. ’ Yozuvini yomonligi va nutqidagi nomutanosiblik kasb tanlashni yanada qiyinlashtiradi. Agar ularga to g ri keladigan mutaxassislik to g ri tanlansa, ’ ’ ’ ’ bu bolalar yaxshi mehnat qiladi. Chunki, ular topshirilgan ishga ma suliyat va ’ burch bilan yondashish xissiyotiga ega. Shu sababli, o qituvchi mehnat ’ ta limi boshlangandan mahalliy muxitni shart sharoitlarini xisobga olgan ’ – holda ularni kelajagi haqida qayg urishi kerak. ’ Ikkinchi guruh Yoirdamchi maktabning ikkinchi guruh o quvchilari toifasiga xronik bosh ’ miya kasalligi bilan og rigan bolalar kiradi. ’ a) shunday kasalliklardan biri nerv sistemani revmatik shkastlanishi hisoblanadi. G. E. Suxareva, M. B. Tsuker. V. Y. Deyanovni takidlashicha nerv sistemani revmatik shikastlanishi uzoq davomiy kasallikdir. Bu kasallik har hil turda (xoreya) kuchayishi ba zi hollarda sust bo lishi mumkin. Bu kasallik ’ ’ bilan og rigan bolalar diqqatining barqarorsizligi, toliquvchanligi va sedan ’ chiqaruvchanligi bilan ajralib turadi. M. X. Pevsnerning takidlashicha bunday bolalarning bir qismi, sanatoriyada davolangandan so ng, o qishni ommaviy ’ ’ maktabda davom ettirishlari mumkin. 29 Bir qator kuzatuvchilarning ta kidlashicha, bu guruhga kiruvchi’ bolalarning ko pchiligini mehnat qobiliyati past bo lganligi uchun ularni ’ ’ yordamchi maktabga o tkazishga to g ri keladi. Faqat bu yerda ular ’ ’ ’ muvofaqiiyatli o qish va o z sog liqlarini tiklash imkoniyatiga ega ’ ’ ’ bo lishadi. Shu bilan bir qatorda, bu guruhga mansub bolalar haddan tashqari ’ ishonchsizlik, ta sirchan adolatsizlikkka chidamsizligi bilan farq qiladi. ’ Toliqish va hayajonlanishi natijasida ulan yanada tashvishli, injiq bo lib ’ qolishadi, o qituvchi tomonidan qattiq tanbex berishni yomon niyatsiz xulqni ’ salbiylashuvini chuqurlashuviga olib kelishi mumkin. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ayniqsa horeya bilan og rigan bolalarga nihoyatda ’ extiyotlik bilan yondashish kerak. Ularni vajoxatli va hayajonli holatlarini muloyimlik bilan so ndirish kerak. Tanbex va jazo qarama qarchi bo lgan ’ ’ natijalarga olib kelishi mumkin. Revmotizm kasalligida takrorlanuvhci xurujlardan nihoyatda extiyot bo lish kerak. Bolalarni ko rishini ’ ’ yomonlashishidan, tanada tortishuvni bo layotganligidan va xolatini ’ yomonlashayotganligidan qilgan shikoyatiga jiddiy e tiborlik bilan qarash ’ kerak, chunki o z vaqtida shifokorga yo naltirilsa kasallik hurujini ’ ’ zo riqishini oldi olinadi. ’ Shunday qilib, oligofrenopedagogda bu bolalarga nisbatan, birinchi bor yangi majburiyat vujudga keladi. U bolani psixik holatini e tiborlik bilan ’ kuzatishi kerak. Bundan ko zlangan maqsad, o z vaqtida sezish va ’ ’ psixonevrolog shifokor bilan maslahatlashib kasallik xuruhini zo riqish ’ xolatini oldini olish yoki o z vaqtida bolani shifoxonaga joylashtirishdir. ’ B) Xronik kasallikni yana boshqa bir bosh miya siflisidir. Agar ota onalardan biri siflis bilan kasal bo lsa urug langach homila – ’ ’ rivojlanish davridayoq shikastlanadi. Bunday holatda bola oligofren sifatida rivojlanish davridayoq shikastlanadi. Bunday holatda bola oligofren sifatida rivojlanadi. Ayrim holatlarda shikastlanish bilan bir qatorda homilanni siflis 30 bilan zararlanish holati yuz beradi. U holda xronik siflisi bilan aziyat tekuvchi bola tug iladi. ’ 31 Vrachlarni ta kidlashicha bu infeksiya ko p yillar davomida o zini’ ’ ’ namoyon qilmay uyquda bo ladi. Qandaydir sharoitda (laxzada) bolani psixik ’ holati yomonlashadi va kasallikni xuruji, zo rayishi boshlanadi. Juda ko p k\ ’ ’ hollarda kasallikni zo rayishi sekinlik bilan yetilib keladi. Buni zo riqish ’ ’ belgilari oldindan shifokorga nisbatan (agar maktabda psixonevrolog emas, pediatr ishlayotgan bo lsa) o qituvchiga ma lum bo ladi. Bunda belgilar ’ ’ ’ ’ quyidagilar bo lishi mumkin: to satdan , o qituvchiga tushunarli bo lmagan ’ ’ ’ ’ sabablarga ko ra bolani o zlashtirishi birdaniga susayib ketadi xulqida ’ ’ o zgarishlar yuzaga keladi, gohida sababsiz qo rqublar va tobushlarni eshitish ’ ’ kabi holatlar yuzaga keladi. Agar o qituvchi bunday holatlarni sezsa darxol ’ bolani nevropatolog shifokorga davolanishga yo naltirish kerak. – ’ Nerv sistemalari siflisi kasalligini davolasa bo ladi. Agar kasallik o z ’ ’ vaqtida davolansa natijaga erishishi mumkin. Agar o qituvchi kasllik ’ belgilariga ahamiyat bermasa va bolani o z vaqtida nevropotolog shifokorga ’ – yo naltirmasa, kasallik zo riqib ketishi mumkin. ’ ’ Ayrim hollarda hsunday holatlar kuzatiladi: bolani nutqi va motorikasi yomonlashadi, eng muximi aqli zaifligi o zib boradi, faoliyatsiz va ’ vechorasifat bo lib qoladi. Bolalar progressive paralichini belgilari ana ’ shunaqa. Bunday kasallik juda kamdan kam uchraydi, lekin, yordamchi – maktab o qituvchisi u haqida bilishi kerak. O tkazib yuborilgan; ’ ’ davolanmagan nerv sistemasi siflisi, progressive paralichga olib kelishi mumkin. Bolalarda og ir kasallik paydo bo lishiga sabab bo lgan yoki og ir ’ ’ ’ ’ kasallikni keltirib chiqargan infeksiya, o zini namoyon qilmasdan, uzoq yillar ’ davomida yashirinib yotishi mumkin. Ma lum bir vaqtgacha oddiy oligofren ’ sifatida rivojlanuvhci bolalar, shifokorni diqqatini jalb qilmasligi mumkin. Yordamchi maktabning o qituvchisi, tibbiy xulosasida siflis haqida u yoki ’ bu ko rsatmaga ega bo lgan bolalarning aqliy mehnat qobiliyatida sodir ’ ’ bo layotgan o zgarishlarni diqqat bilan kuzatib borishi kerak. ’ ’ 32 V) Davomli bosh miya kasalliklaridan yan biri epilepsiya– Agar maktab yoki internatda tutqanoqli holatlar sodir bo lsa, o qituvchi ’ ’ nima qolishi kerakligi nevropotologiya kursidan ma lum. Dastavval ’ o qituvchi bunday dardlardan qo rqmasligini namoyon qilishi kerak. Tibbiy ’ ’ yordam bolada ketma ket dard sodir bo lsa ko rsatiladi. Odatda darq xuruj – ’ ’ qilganda tibbiy yordam talab qilinmaydi. Epileptik dard bilan og ruvchi ’ bolalar, ayrim holatlarda dardni xuruj qilishini ayrim habar beruvchi alomatlar orqali oldindan xis qilishlari mumkin (yuziga esayotgan shamolni sezish, oyoq yoki qo l tortishishi, nutqni qiyinlashishi va h.k.) ’ Muqim aqli zaiflikdan aziyat chekadigan bolalar, o z holatini yengillatish ’ uchun uzoq vaqt bu habar beruvchi alomatlardan foydalana olmaydilar. Ular, yaqin orada dardni xuruj qilishini sezsalarda, aytishmaydi, itoatkorona bo ysinib, uni kutishadi. O qituvchi uchun bu habar beruvchi alomatlarni ’ ’ ilg ab olishi juda muximdir. Ayrim xollarda shifokor yordamida dard xurujini ’ oldini olish mumkin. Boshqa hollarda bolani sinfdan chiqarishga ulgurishi mumkin (yoki boshqa bolalarni chiqarish) uni krovatga yotqizish va x.k. O qituvchi bolaga dard ’ xuruji xab archilarini seza olishni va kattalarga aytishni o rgatishi kerak. ’ Shu narsani yodda tutish kerakki, ayrim hollarda epileptik bolalarda tutqanoqni o rniga ekvivalenti ongni buzish holari kelib chiqadi. Bunday ’ “ ” holat tez o tib ketadi. Bunda tibbiy yordam shart emas. Lekin, o qituvchi ’ ’ bunday bolani yonidan jilmasligi kerak. Bolalardan birortasi orqali kattaroq odamni yordamga chaqirtirishi kerak. Epileptik bolani psixikasi yoshi ulg ayishi bilan sezilarli darajada ’ o zgaradi. Boshlang ich davrlarda xotirani yomonligi, sedan chiqarish, ’ ’ turmush va mehnatda pala partishlik birinchi o ringa chiqadi. Asta sekin, – ’ – o qish davomida, bola bu kamchiliklarni (defekt) kompensatsiya qilib boradi. ’ 33 Ko p hollarda bolada o ziga xos bo lgan orastalik, aniqlik tejamkorlik’ ’ ’ vujudga keladi. Binobarin, epileptic bola yangi o quv materialini eslab ’ qolishda qiyinchiliklarga duch keladi, u asosan alogida faollik qilib, topchiriqni bir necha bor takrorlaydi; uni qayta tiklashda matinni barcha jihatlarini bayon qilishga harakat qiladi. Epileptik bolalarni u yoki bu xodisa voqea haqidagi – hikoyalari doimo to liq va ortiqcha barafsissiligi bilan farq qiladi. ’ Epileptik bolalar tafakkuri juda sekinlashgan va qiyin harakatlanuvchidir. Masalan, biror misol va masalani yechishning qaysi bir usul bilan echishga – harakat qilishadi. Bunday inertlik xissiy irodaviysohada ham namoyon – bo ladi. Eileptik biror joyga borishni, biror narsani qilishni belgilagan bo lsa ’ ’ vaziyat o zgarib, qilishinadigan ish harakat be ma no bo lgan bo lsa ham, ’ ’ ’ ’ amalga oshirishga harakat qiladi. birovdan hafa bo lsa, juda qattiq hafa ’ bo ladi va uzoq vaqt xafa qilgan odamni sedan chiqarmaydi. ’ Kichik yoshda epileptik bolalar to xtab bo lmas darajada vajohatli ’ ’ bo lishadi. Yil o tishi bilan ular ma lum darajada o zini tuta olishga ’ ’ ’ ’ o rganishadi. Lekinm bunday bolalar kattalarga va o zidan kuchli ’ ’ tengdoshlariga nisbatan o z vajohatini ishlashga qodir bo lsada, alamini ’ ’ kuchsizroq boladan oladi. Epileptik bola ayrim hollarda o zini qo polligi va injiqliklarini o ta xush ’ ’ ’ muomalaligi laganbardorligi bilan niqoblaydi. Shunday holatlar ham bo ladiki. ’ Bunday bola xush muomalaligi topshiriqni bajaruvchanligi, tilyog lamachiligi ’ natijasida tajribasiz o qituvchini cheksiz ishonchini qozonadi. Bundan ’ foydalangan epileptik bola o qituvchini yo qligida namoyon qiladi: ’ ’ qo limdagi narsalarini tortib oladi, uradi. O qituvchi epileptik bolalarni ’ ’ boshqa bolalarga bo lgan munosabatini nazorat qilish va yo naltirish ’ ’ natijasida, ularning psixikasiga xos bo lgan qatiyatlilik, mehnatsevarlik, ’ pokizalik kabi ijobiy fazilatlaridan foydalanishi va rivojlantirishi mumkin. Bunday bolalar yaxshi navbatchilik qilishadi, xo jalik ishlarini uddasidan ’ chiqishadi. 34 Shunday qilib, o qituvchi bir tomondan epileksiyadan aziyat chekayotgan’ bolaga o z kamchiliklarini (xotirani yomonligi, jizzakilik, o ta inertlik) ’ ’ yaxshilab kompensatsiya qilishiga yordam berishi va ikkinchi tomondan bunday bolalarga xos bo lgan nosozlik va mexnatsevarlikni qo llab quvvatlashi ’ ’ hamda rivojlantirishi kerak. Ayniqsa, ularni jamoadagi ikkiyuzlamachilik xulqiga (zo rlarga hurmat ’ bilan qarash va kuchsizlarga zo ravon) jiddiy e tibor berishi kerak. ’ ’ epilentiklar harakterida bunday kamchiliklar kelib chiqmasligi ham mumkin. Aksincha ularda adolatparvarlik va uning uchun kurashish xis tuyg usini – ’ rivojlantirish mumkin. O quv yuklamasiga keladigan bo lsak, u odatdagidek ’ ’ bo lishi mumkin. ’ G) Davomli bosh miya xastaliklaridan yana biri shizofreniyadir. – Bu kasallik bilan og rigan bolalarning kamchiligi yordamchi maktabda ’ o qiydi. Ko pchiligi, umumta lim maktabining dasturini o zlashtirishga ’ ’ ’ ’ qodir bo ladi. Kasallik xuruj qilganda qo rquv, ko zga ko rinish tovushlarni ’ ’ ’ ’ eshitish (gallyutsionatsiya) kabi yolg on, bo lmag ur fikrlar, harakatlardagi ’ ’ ’ xavfsirashlar va qotib qolishlar kabi holatlar yuz beradi. Bunday xollarda ulardni bir necha oyga kasalxonaga yotqiziladi. Xurujlar oralig i bir necha yil ’ davom etishi mumkin, bu davrda bolalar amaliy jixatdan sog lom bo lib, ’ ’ maktabda o qishni davom ettirilishi mumkin. Har bir keyingi xuruj bolani ’ intelektual faoliyatni sezilarli darajada buzilishiga sabab bo ladi. ’ Shizofrenik bolalar psixikasining asosiy xususiyatlar shundan iboratki bularni tafakkuri ba sezgisini buzilishi sezilarli darajada o sib boradi. ’ Shizofrenik bolalarning fikr mulohazalari aqlli va mo jizaviyligi bilan – ’ farq qiladi. ular yangi so zlarni o ylab topishni yaxshi ko rishadi. O z xatti ’ ’ ’ ’ harakatlarida kam idrok etiladigan tushunchalar qo llashga intilishadi. – ’ Ayrim bolalar o quv dasturini yomon o zlashtirsada, musiqa va og zaki ’ ’ ’ xisoblashga juda qizuvchan va qobiliyatli bo lishadi. ’ 35 Masalan, musiqa juda nozik jixatlarini tushunuvchan bo lgan, yetuk’ musiqa jixatlarini tushunuvchan va qobiliyatli bo lishadi. Masalan, musiqa ’ juda nozik jixatlarini tushunuvchan bo lgan, yetuk musiqa ijrochisini xatolarini ’ aytib bergan, xatto musiqiy lavxalar yaratgan, lekin ota onasi qanchalik – harakat qilmasin, o zi ijro etishni o rgana olmagan. Boshqa bir yashar bola ’ ’ ajoyib mazmunli ertak va 9 yashar bola ajoyib mazmunli ertak va yozishga harakat qilgan, lekin harflarni yozishni o rgana olmagan. ’ Ayrim hollarda shixofrenik bolalar o z o ziga xizmat qilishni oddiy ’ – ’ ko nikmalarini o zlashtiraolmay, oddiy xayotiy ishlarni bajarishda ojiz ’ ’ bo ladilar. O qituvchi bu amaliy ojizlikni va tafakkurining aqliy harakterini ’ ’ inobatga olib, ularga iloji boricha boshdan amaliy ko nikma malakalarni ’ singdirishga, bolalar jamoasini aniq ishlarida qatnashishga o rgatib borishi ’ kerak. Ayrim ota onalar bunday bolalarga faqat qiziqishiga asosiy diqqatni mujassamlashtirishga imkon yaratib xato qilishadi. Bunday holatda bola real hayotdan, bolalar jamoasidan yanada uzoqlashadi. Shizofren bolalar psixikasini farqli xususiyatlari yana bir, emotsional xis - tuyg ularini o sib boruvchiqoloqligidir. Ularni deyarli do sti va dugonasi ’ ’ ’ bo lmaydi. Ayrim xollarda ota onasiga yomon munosabatda bo lishadi, ’ – ’ o qituvchini samimiy minosabatiga javob bermaydi (loqayd bo ladi). Iloji ’ ’ boricha bunday bolalarni, yoshlar jamoasini hayotiga jalb etish kerak. shuni unutmaslik kerakki, shizofreniyada kasallik xuruji takrorlanishi mumkin. Agar o quvchini xulqida be o xshov harakatlar sezilsa yoki shunga o xshash ’ ’ ’ belgilar namoyon bo la boshlasa, uni qandaydir tovushlarni eshitayotganligi ’ sezilsa zudlik bilan psixonevrolog vrechga ko rsatish zarur. ’ D) Davomli bosh miya xastaligi bilan kasallangan bolalar toifasiga gidrosefaliya (bosh miyada suv yig ilishi vodyanka) bilan kasallangan ’ bolalar ham kiradi. 36 Psixonevrolog shifokorlar asosan gidrosefaliyani u yoki bu kasallikdan qolgan asorat deb hisoblashadi. Xususan to g ri. Biro, o qituvchi uchun’ ’ ’ gidrosefaliya bilan kasallangan bola, prosessual kasal sifarida namoyon bo ladi. Bunday bolalarni holati juda o zgaruvchan bo ladi. Bunday ’ ’ ’ bolalarni holati juda o zgaruvchan bo ladi. Ayrim hollarda, bosh miyada ’ ’ suyuqlik bosilishni zo rayishi natijasida bolani holati birdaniga o zgarada. ’ ’ Bunda bolalarda kuchli boshn og rig i ba kayfiyatida o zgarishlar bo lishi ’ ’ ’ ’ mumkin. Bunday bolalar silkitish, sakrash, boshni oldinga va orqaga egish bilan bog liq bo lgan ishlarni og ir o tkazib, o zlarini yomon his qilishadi. ’ ’ ’ ’ ’ Bunday bolalarni sistemali tarzda vrach psixonevrolog ko rigidan o tkazib ’ ’ turishi kerak. Oddiy ambulatoriya davosi ularning axvoliga yaxshi ta sir etadi. ’ Gidrotsefaliya bilan kasallangan bolalar vaqtida tibbiy ko rikdan o tkazilib, ’ ’ davolanib turmasa, ularning holati asta sekin yomonlashib, bu aqliy qoloqlikni o sib borishiga sabab bo lishi mumkin. Gidrotsefal bolalar psixikasiyasi ’ ’ xususiyatlari juda hilma hildir. Ularning ayrimlari batqavoq, jahildor, toliquvchan, boshqalari doimo gapdon. Yengiltak. Jangarilik, harakatchan bo lishadi. M. S. Pevzner ayrim gidrotefal bolalar nutqini rivojlantirish ’ xususiyatlarini o rganganda, ularning so z zahirasini boyligi, jumlalarini keng ’ ’ ma noligini, to laqonli yetuk nutqligi ta surotini qoldirishini ta kidlab ’ ’ ’ ’ o tgan. Biroq tashqi shakliga ko ra boy bo lib ko ringan shaklda juda qaltis ’ ’ ’ ’ mazmun yotadi: bolalar ma nosini tushunmay o zgalarning so zini va fikrini ’ ’ ’ takrorlashadi. Shu sababli, bularning so zini va fikrining takrorlashadi. Shu ’ sababli, bularning aytgan gaplarida muayyan bir fikr mavjud bo lmaydi. ’ Gidrosefaliya bolalarga individual yondashish yo llarini tanlash uchun ’ o qituvchi psixonevrolog shifokor. Bilan uzluksiz aloqada bo lishi kerak. ’ ’ ko p hollarda o qituvchi bunday bolalarni hulqi va o zlashtirishni ’ ’ ’ baholashda juda qiyinaladi. Chunki ularni holati doimo o zgarib turadi. Shu ’ sababli o qituvchilar doim ham nima uchun o quvchini dars tayyorlamaganini ’ ’ tushuntirish qiyin bo ladi: yo yalqovlik qilgan, yo boshi og rigan. Ko rib ’ ’ ’ 37 chiqilgan barcha bolalar guruhi (oligofrenlar, nerv sistemasi siflisidan aziyat chekuvchi bolalar, epilepsiya, shizofreniya, gidrosefaliya, jaroxatli olganlar va ensefalitlar) yordamchi maktab o quvchilari tarkibiga kiradi. ’ 38 XULOSA Xulosada, keltirilgan qisqacha psixopatologik ma lumotlarni yordamchi’ maktab o qituvchilari uchun qanday ahamiyatga ega ekanligi masalasiga ’ to xtalib o tamiz. Bu ma lumotlarni bilish o qituvchiga o quvchilarni ’ ’ ’ ’ ’ malakali tarzda kuzatishi uchun zarurdir. Chunki, yordamchi maktablarda kasallik xuruj qilishi mumkin bo lgan bolalar o qiydi. O qituvchi kasallik ’ ’ ’ belgilariga qarab to g ri harakat qila olishi va o z vaqtida kerakli chora ’ ’ ’ – tadbirni ko ra oishi kerak. ’ Kasallikni zo riqish belgilari quyidagicha bo lishi mumkin, aqliy mexnat ’ ’ qobiliyatini yomonlashuvi, xulqini o zgarishi, motorika va idrokni buzilishi. ’ Bu belgilar o qituvchi va tarviyachiga hammadan ko ra yaxshi ma lumdir. ’ ’ ’ Shuning uchun ham kasallikni zo riqishini boshlang ich davridayoq bolani ’ ’ shifokorga yo natirish ma suliyati o qituvchining zimmasiga yuklatiladi. ’ ’ ’ Keltirilgan ma lumotlarni bilishning yana bir muxim ahamiyati, bolalarga ’ ta lim tarbiya berishga individual yondashish uchun zarur usullarni tanlash ’ – imkoniyatini yaratib beradi. Agar o qituvchi ikkita boladan yomon javob ’ eshitsa, masalan, epieptik boladan yoki bosh miya jaroxatini o tkazgan ’ boladan, birinchi holatda bolani qo shimcha darsga qoldirishni ma qul ’ ’ ko rishi mumkin, ikkinchi holda bolani uxlash (rejimiga) tartibiga e tibor ’ – ’ berishi mumkin. Qaysi bolalar tez toliqishini o qituvchi tomonidan bilish o quv va mehnat ’ ’ yuklamalarini to g ri me yorlashtirish va jamoat topshiriqlarini to g ri ’ ’ ’ ’ ’ taqsimlash imkoniyatlarini yaratib beradi. Bolani harakterini va tashqi tasirga emotsional munosabatini bilish tarbiyani murakkab va oddiy masalalarini hal qilishda to g ri taktikani tanlash ’ ’ imkoniyatini beradi. Bir bolani harakatli o yinlarga jalb qilish mumkin, ’ boshqasini, masalan revmatikni haddan tashqari harakatlantirish zararlidir. Agar oligrofen yoki jaroxatlarngan bola hafa bo lib, o ziga bog da sayr qilishga ’ ’ ’ 39 ketsa, hech narsa emas hovuridan tushadi, lekin epileptikni nazoratsiz qoldirib bo lmaydi.’ Agar xoreya bilan og ’ rigan bola darsda notinch o ’ tirsa o ’ qituvchi inga tanbex bermaydi . Agar jaroxatlangan bola bo lsa, unga qatiy tanbex berish ’ mumkin. Leki, har doim ham bunday qilish kerak emas. Ko p narsa bolani ’ individual xususiyatiga bog li. Psixonatologiyani bilish, o qituvchiga ’ ’ o quvchilarni psixik xususiyatlarini yaxshi bilib olishga yordam beradi. ’ Oligofrenopedagog patotsixologiya bo yicha o z bilimlarini uzliksiz ’ ’ to ldirib, har tomonlama takomillashtirish va soxaga tegishli, chop etilgan ’ adabiyotlardan habardor bo lib, borishi kerak. Professor G. E. Suxarovani ’ “Лексии по психиатрии деncкого возвраста” degan 3 tomonlik kitobi, yordamchi maktab o’qituvchisining kundalik qo’llanmasi bo’lishi kerak. bundan tashqari, o’qituvchi har bir o’quvchini tibbiy xulosasini mukammal o’rganib chiqishi kerak. 40 Tavsiyalar Psixiatriya, psixologiya, nevrologiya, defektologiya va pedagogika sohasidagi mutaxassislarning eng muhim vazifasi bemorni o'z-o'ziga xizmat qilish va jamiyat hayotiga maksimal darajada moslashtirishdir. Aqli zaif bola, odamlar orasida bo'lib, ko'pincha yolg'izlikda yashaydi. U boshqalarni yaxshi tushunmaydi, boshqalar uni yaxshi tushunmaydi. Bu xususiyat ko'pincha eng yaqin qarindoshlar bilan hissiy aloqalarning yo'qligi bilan kuchayadi. Aqliy zaiflik tashxisidan keyin ota-onalarning his-tuyg'ulari bolaning kechinmalarini o'z-o'zidan tushunishga putur etkazadi. Boshqa odamlarga etarlicha javob bermaydigan bola etarli darajada qo'llab-quvvatlamaydi va o'zini o'ziga tortadi, bu esa keyingi o'rganish va ijtimoiylashuvni qiyinlashtiradi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun ota-onalar va bolalar bilan mashg'ulotlar o'tkaziladi, kattalarga aqli zaif bola bilan qanday qilib to'g'ri aloqa o'rnatish va muloqot qilishni o'rgatadi, bola esa ota-onalar, boshqa kattalar va tengdoshlar bilan qanday bog'lanishni o'rgatadi. Bemor nutqning tizimli rivojlanmaganligi uchun tuzatuvchi mashg'ulotlar uchun nutq terapevtiga yuboriladi. Tengdoshlar guruhiga qo'shilishga katta e'tibor beriladi: sinf, bolalar bog'chasidagi guruh, o'qitish yoki o'yin guruhi. O'z-o'zini parvarish qilish ko'nikmalarini yaxshilash uchun ishlang. Bola maxsus tuzatish sinfiga yoki maktabga yuboriladi va keyinchalik oligofreniya bilan og'rigan bemorga tegishli mutaxassislikni tanlash va kerakli kasbiy ko'nikmalarni egallashga yordam beradi. Davolash rejasi, reabilitatsiya va moslashish choralari oligofreniya darajasini, jismoniy rivojlanish xususiyatlarini, nevrologik va somatik kasalliklarning mavjudligi yoki yo'qligini hisobga olgan holda individual ravishda tuziladi. Oligofreniya prognozi aqliy zaiflik darajasi, tashxis qo'yish vaqti va davolanishni boshlash bilan belgilanadi. O'z vaqtida davolash va reabilitatsiya qilish bilan engil darajadagi oligofreniya bilan og'rigan bemorlar kundalik muammolarni hal qilishlari, oddiy kasblarni egallashlari va jamiyatda mustaqil 41 ravishda mavjud bo'lishlari mumkin. Ba'zan ular murakkab muammolarni hal qilishda yordamga muhtoj bo ladilar.’ ADABIYOTLAR RO YXATI ’ 1. Sh.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil. Har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lichi kerak. Toshkent - «O zbekiston» - 2017. 107-b. ’ ’ 2. Sh.Mirziyoev. Erkin va farovon, demokratik o zbekiston davlatini birgalikda ’ barpo etamiz. Toshkent - «O zbekiston» - 2016. ’ 3. I. A. Karimov. “ Yuksak ma naviyat yengilmas kuch ’ ” Toshkent O zbekiston 2008 yil. ’ 4. I. A. Karimov “ Barkamol avlod orzusi O zbekiston Toshkent 1997 yil. ” ’ 5. I. A. Karimov “ O zbekiston buyuk kelajak sari ’ ” O zbekiston Toshkent ’ 1998 yil. 6. O zbekiston Respublikasida Kadrlar tayyorlashmilliy dasturi Toshkent ’ 1997 yil. 7. O zbekiston Respublikasi ’ “ Ta lim to g risida ’ ’ ’ ” gi qonuni 8. “ Barkamol avlod yili ” davlat dasturi O zbekiston Respublikasi ’ Prezidentining qarori Adolat gazetasi Toshkent 2010 yil 29 yanvar № 4 9. Vigotskiy L. S. Problema umstveipoy ostalosti M. 1983 yil. 10. Zabralmnaya S. D. Psixologo pedagogicheskay diagnostika umetvennogo razvitiya detey. M. Prosvitseniya Vlados, 1995 yil 5 – 18. str. 11. Vlosova T. A. Pevzner, M. C. O deteu s otkloneniyami v razvitii m. Prosvetseniye 2003 yil 175 b. 12. Leonetov A. N. Deyatelnost. Soznamiye, lichnost. M. Smiyel 2004 yil 325 b 13. Lubovskiy V. I. L. S. Vigotskiy i spetsialnaya psixologiye Voirosi psixologii 1996 № 6 118 str. 14. Fatixova L. F. K. Voprosu differensialnoy daognostiki detey s intelektualnimi narusheniyami sotsialno gumanitarniy snamiya Ufa: Uzdatesttvo BGPU 2006. № 10 185-189 b. 42 15. Shapkina Y. V. Ziachimost problemiy formirovaniye uchebnoy imstvennoy ostalostyu v spetsialnoy (korreksionniy) obseobrozovatelnoy shkole VIII vseda Deffektologiye M 2000 № 2 16. Shapalov I. A. Metod izucheniye i diagnostiki otklonyayushegosya razvitiye: uchebnoye posobiye – M. T.S Sfera, 2005 320 b. 17. Petrova V. T. Golovina G. N. Psixologicheskiye problemiy korreksionnoy raboti vo vspomogatelnoy shkole M. 1980. 18. Amirsaidova S H . M. Maxsus psixologiya Toshkent 2009 yil.“ ” ( Ma ruzalar matni) ’ 19. Aytmetova S. SH. “ Oligofrenopedagogika ” Toshkent, 1994 yil. – 20. F. B. Shoumarov, K. Q. Mamedov Aqli zaif bolalar psixologiyasi “ ” 1994 yil. 21. “ Korreksionno vospitatelnoye napravlennost obucheniye i vospo – mogatelnoy shkole ” . Toshkent 1986 yil. 22. Mirskiy S. A. “ Organizaniye razvivayushego obucheniye vo vospomogatelnoy shkole Defektologiye 2000 gop ” № 3 43

AQLI ZAIFLIK TUSHUNCHASINING EVOLYUTSIYASI AQLI ZAIFLIK TUSHUNCHASINING ANIQLANISHI "Aqli zaiflik" tushunchasini aniqlanishining nazariy va amaliy ahamiyati hamda "Aqli zaiflik" tushunchasini muxim belgilari analizi Aqli zaiflik tushunchasini talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari  AQLI ZAIF BOLALARNI PSIXIK RIVOJLANISHINING XUSUSIYATLARI TO`G`RISIDA ILMIY TASAVVURLAR EVOLYUTSIYASI Oligrofren bolalar psixik rivojlanish xususiyatlarini ilmiy nazariy asoslanishi

Купить