Arab xalifaligi Ummaviylar sulolasi davrida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	58.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mirzobek Bozorov

Ro'yxatga olish sanasi 07 Iyun 2024

15 Sotish

Arab xalifaligi Ummaviylar sulolasi davrida

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Arab xalifaligi Ummaviylar hukmronligi
davrida
Bajardi: Mahmudjonov Suhrob
Ilmiy rahbar: Karimov Yashin
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
ASOSIY QISM
I BOB. Arab xalifaligining tashkil topishi……………….
……………………….4
1.1. Arabiston yarimoroli haqida ma’lumotlar……………………………………..4
1.2. Xalifalik tuzilishiga doir dastlabki harakatlar………………………………10
II BOB. Arab xalifaligida Ummaviylar davri…………....
……………………..18
2.1. Ummaviylaring hokimiyat tepasiga kelishi………………………………18
2.2. Ummaviylar davrida xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol………………..25
XULOSA………………………………………………………………………..32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Umaviylar davrida arablar g arbda Shimoliyʻ
Afrika, Pirenei yarim orolining katta qismi, sharqda Tabariston, Jurjon,
Movarounnahr, Sind va boshqa hududlarni bosib olishgan. Muoviya 1 (661—680)
va Abdulmalik davrida (685—705) davlatning harbiy, siyosiy, iqtisodiy qudratini
oshiruvchi bir qancha ma muriy va harbiy islohotlar o tkazilgan. Hususan, halifa
ʼ ʻ
lavozimi nasliy bo lib qolgan, davlat xazinasi va davlat arxivi tashkil etilgan, arab
ʻ
tili davlat tili deb e lon qilingan, yangi (oltin, kumush va mis) pul chiqarilgan,
ʼ
harbiydengiz floti tashkil etilgan. Umaviylar poytaxtni Damashq shahriga
ko chirganlar, shu tufayli bu halifalikni Damashq xalifaligi deb ham atashadi.
ʻ
Umaviylar davrida ko plab qo zg olonlar (736—737 yillar O rta Osiyodagi Xoris
ʻ ʻ ʻ ʻ
ibn Surayj, 731—740 yillalarda Marokashdagi barbarlar qo zg oloni, 742-yil
ʻ ʻ
Mag ribda xorijiylar qo zg oloni va boshqalar) bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Ushbu mavzuda o zbek olimlardan
ʻ
Mullajonov, Salimov, rus olimlaridan Tolstov, ingliz olimlaridan esa Koehler,
Baymin, Kepler kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari
www.history.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar
olib borishgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining hajmi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar bilan birga 34 sahifadan iborat.
3

I BOB. Arab xalifaligining tashkil topishi
1.1. Arabiston yarimoroli haqida ma’lumotlar
Hasan ibn Ali Muoviya bilan rozi bo lib, ikkinchisining vafotidan keyinʻ
xalifalikdagi hokimiyat Hasanga o tadi, ammo Muoviya taxtni o g li Yazidga
ʻ ʻ ʻ
vasiyat qilib, hukmdorlar sulolasiga asos soldi. 661-yilda Umaviylar xalifaligining
tashkil etilishi solih xalifalar xalifaligiga barham berdi.
VII asrning 30-yillarida xalifalik o zining asosiy raqiblari Vizantiya va Fors
ʻ
Sosoniylar davlatini qattiq mag lubiyatga uchratdi. 639-yilda Misrda arablarning
ʻ
yurishi boshlandi, bu uning to liq bosib olinishi bilan yakunlandi. 661-yilda
ʻ
Muhammadning amakivachchasi va kuyovi xalifa Ali o ldirilganidan so ng,
ʻ ʻ
Umaviylar sulolasi xalifalik taxtiga o tirdi va xalifalik poytaxti Damashqqa
ʻ
ko chirildi.
ʻ
Hasan bilan Muoviya o rtasidagi bitim Husayn tomonidan keskin rad etildi.
ʻ
U Muoviyaga bay’at qilishdan bosh tortdi, lekin Hasanning maslahati bilan uni
majburlamadi. Muoviya vafotidan keyin hokimiyat uning o g li Yazid I ga o tadi
ʻ ʻ ʻ
Men, Husayn ham unga bay’at qilishdan bosh tortdi. Kufiliklar shu zahoti
Husaynga bay’at qilib, uni o z huzurlariga chaqirdilar.
ʻ 1
Qarindoshlari va eng yaqin
odamlari qurshovida Husayn Makkadan Kufaga ko chib o tadi. Yo lda u Iroqdagi
ʻ ʻ ʻ
qo zg alon bostirilgani haqida xabar oldi, ammo Husayn yo lda davom etdi. 680-
ʻ ʻ ʻ
yil oktyabrda Ninevada Husaynning 72 kishilik otryadi xalifaning 40 ming kishilik
qo shini bilan to qnashdi. O jar jangda ular o ldirildi (o ldirilganlarning aksariyati
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammad payg ambarning oila a zolari edi), shu jumladan Husaynning o zi,
ʻ ʼ ʻ
qolganlari asirga olindi. Husaynning o limi Ali oilasi tarafdorlarining diniy va
ʻ
siyosiy birlashuviga hissa qo shdi va uning o zi nafaqat shia harakatining ramzi,
ʻ ʻ
balki butun musulmon olamidagi eng muhim shaxsga aylandi.
Islomdagi shialar, xorijiylar, mo taziliylar va turli falsafiy maktablar bilan
ʻʼ
bo lgan keskin tortishuvlar natijasida sunniylik e tiqodlarining nazariy asoslari
ʻ ʼ
1
Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning
yemirilishi. Albany, Nyu-York: Nyu-York davlat universiteti matbuoti. 97-b.
4

ishlab chiqildi va tizimlashtirildi. Bularning barchasi bugungi kungacha sunniylar
ta limotini ifodalovchi moturidiylar, ashhariylar va asoriylar (salafiylar)ningʼ
sunniy dunyoqarash maktablarida o z aksini topdi. Ortodoksal islom tafakkurining
ʻ
ushbu uch yo nalishi o rtasida fundamental xususiyatga ega bo lmagan ba zi
ʻ ʻ ʻ ʼ
farqlar mavjud. Ortodoksal islom qoidalarini ishlab chiqqan ko zga ko ringan
ʻ ʻ
olimlar Abu Mansur al-Moturidiy, Abu-l-Hasan al-'Ashariy, Abu Homid al-
G azzoliy, Ibn Taymiyadir. Mafkuraviy maktablar bilan bir vaqtda sunniylarning
ʻ
huquqiy maktablari (mazhablari) ham rivojlandi, ular orasida hanafiy, molikiy,
shofiy va hanbaliy mazhablari keng tarqaldi.
Arablarning keyingi istilolari natijasida islom O rta va Yaqin Sharqda,
ʻ
keyinchalik Uzoq Sharq, Janubi- Sharqiy Osiyo va Afrikaning ayrim
mamlakatlarida tarqaldi. 711-yilda arablar Pireney yarim oroliga bostirib kirishdi,
lekin ular Yevropa bo ylab shimolga qarab harakat qilishda davom etib, 732-yilda
ʻ
Puatyeda mag lubiyatga uchradilar va Yevropaga chuqur kirib borishlarini
ʻ
to xtatdilar.
ʻ 2
Umaviylar xalifaligi (arabcha: ةيوملأا ة KKKفلاخلا Damashq xalifaligi
umaviylar xalifalari tomonidan boshqariladigan feodal davlat. Poytaxti Damashqda
edi. Davlat boshlig i — xalifa. Uning qo lida ma naviy va dunyoviy kuch
ʻ ʻ ʼ
to plangan, bu meros bo lib qolgan. Rasmiy tili arab tili. Pul birligi — oltin dinor
ʻ ʻ
va kumush dirham. Umaviylar xalifaligi Odil xalifalikning bosqinchilik siyosatini
davom ettirib, Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining bir qismi, O rta Osiyo,
ʻ
Sind, Tabariston va Jurjonni bosib oldi.
Davlat xalifalikning barcha yerlarining oliy egasi edi. Uning
yurisdiktsiyasida to g ridan-to g ri merosxo ri bo lmagan yer egasi vafot etganidan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keyin bosib olingan, musodara qilingan yoki davlat mulkiga o tgan. Davlat yer
ʻ
egalaridan yer solig i (ushr va haraj) undirardi.
ʻ
Davlatni markazlashtirish uchun pochta aloqasi tiklandi, markaziy xazina va
davlat arxivi (divon al-hatim) tashkil etildi. Fath qilingan xalqlarning ommaviy
ravishda islomni qabul qilishi va mahalliy musulmon bo lmagan aholiga tegishli
ʻ
2
Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning
yemirilishi. Albany, Nyu-York: Nyu-York davlat universiteti matbuoti. 88-b.
5

bo lgan yerlarning musulmonlar qo lida to planishi jarayoni davlatʻ ʻ ʻ
daromadlarining keskin kamayishiga olib keldi. 700-yilda Iroq hokimi Hajjoj ibn
Yusuf (694—714) qonun e lon qildi, unga ko ra yangi qabul qilingan musulmonlar
ʼ ʻ
jizya to lashdan, musulmonlarga yer berish esa haraj to lashdan ozod qilinmas edi.
ʻ ʻ
Bu rizq keyinchalik xalifa Umar ibn Abdul-Aziz tomonidan 718—719-yillarda
bekor qilingan. Xalifa Umarning vorislari o zidan oldingilarning siyosatini
ʻ
tikladilar, bu esa Umaviylarga qarshi chiqishlarning yangi to lqiniga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Abu Muslim boshchiligidagi qo zg olon natijasida hokimiyat Abbosiylar qo liga
ʻ ʻ ʻ
o tdi.
ʻ
Abbosiylar — arab xalifalarining ikkinchi (Umaviylardan keyin) sulolasi
(750 — 1258), Muhammad payg ambarning amakisi Abbos ibn Abd al-Muttalib
ʻ
avlodidan bo lgan. 750-yilda Abbosiylar xalifalikning butun hududida
ʻ
Umaviylarni ag darib tashladilar, al-Andalusdan tashqari. Bag dod xalifalari
ʻ ʻ
Abbosiylar xalifaligini V asrdan ortiq boshqargan. Xalifalikning dastlabki davrida
abbosiylar hukmron Umaviylar sulolasiga sodiq edilar. Biroq keyinchalik ular
Umaviylarga qarshi harakatni uyushtirib, xalifalikka boshchilik qildilar.
Abbosiylar sulolasidan birinchi xalifa Abul-Abbos as-Saffah edi.
IX asr o rtalaridan X asr o rtalarigacha Bag dod xalifalari islomning shialik
ʻ ʻ ʻ
yo nalishini tan olgan Buyidlar ta sirida bo lgan. Xalifaga kam maosh berilgan, bu
ʻ ʼ ʻ
esa barcha xarajatlarni qoplay olmas edi. 974-yilda xalifa al-Mutiy o g li at-Toy
ʻ ʻ
foydasiga taxtdan voz kechdi. 991-yilda xalifa at-Toy hukmronligidan norozi
bo lgan qo zg olonchilar saroyga kirib, uni talon-toroj qiladilar. Buyidlar at-Toyni
ʻ ʻ ʻ
Ahmad al-Qodir foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Al-Qodir Sulton
Baha al-Davla(ingl.)o‘zb. qiziga uylandi ) va ma lum darajada xalifalikka
ʼ
yo qolgan yorqinlikni qaytarishga muvaffaq bo ldi. Al-Qoim hukmronligi davrida
ʻ ʻ
Iroqni Abbosiylarga nisbatan hurmatliroq bo lgan saljuqiy turklar egalladi.
ʻ
760-yilda oltinchi shia imomi Ja far as-Sodiq o zining to ng ich o g li
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ismoilni imomlikka qonuniy vorislikdan mahrum qildi. Bir qator ekspertlarning
fikricha, imomatlik meros huquqining kenja o g liga o tishiga Ismoilning sunniy
ʻ ʻ ʻ
6

xalifalarga qarshi o ta tajovuzkor pozitsiyani egallaganligi sabab bo lgan, bu esaʻ ʻ
islomning ikki yo nalishi shialar va sunniylaro rtasidagi o rnatilgan muvozanatni
ʻ ʻ ʻ
buzishi mumkin edi. Bundan tashqari, oddiy shialarning ahvoli keskin
yomonlashishi fonida yuzaga kelgan antifeodal harakat Ismoil atrofida to plana
ʻ
boshladi. Aholining quyi va o rta qatlamlari Ismoilning hokimiyat tepasiga kelishi
ʻ
bilan shia jamoalarining ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o zgarishlar bo lishiga
ʻ ʻ
umid bog lagan.
ʻ
Tez orada Ismoil vafot etdi. Biroq, Ismoilning o limi uning izdoshlari
ʻ
harakatini to xtata olmadi.
ʻ 3
Dastlab ular Ismoilni o ldirilgani yo q, dushmanlardan ʻ ʻ
yashirinib yurganini da vo qilib, ma lum vaqt o tgach, Ismoilni yettinchi „yashirin
ʼ ʼ ʻ
imom“ deb e lon qildilar, u o z vaqtida Mahdiy masihiy sifatida paydo bo ladi va
ʼ ʻ ʻ
aslida undan keyin undan yangi imomlar paydo bo lishini kutmaslik kerak.
ʻ
Ismoiliylar, yangi ta limot tarafdorlari deb atala boshlaganlarida, Ismoil o lmagan,
ʼ ʻ
lekin Allohning irodasi bilan ko rinmas, oddiy odamlardan yashirin, "g ayba"
ʻ ʻ
(„g oib“) — „yo qlik“ holatiga o tganligini ta kidladilar".
ʻ ʻ ʻ ʼ
Vaqt o tishi bilan ismoiliylar harakati shu qadar kuchaydi va kengaydiki,
ʻ
unda mustaqil diniy oqim belgilari namoyon bo la boshladi. Ismoiliylar Livan,
ʻ
Suriya, Iroq, Fors, Shimoliy Afrika va Markaziy Osiyo hududlarida yangi ta limot
ʼ
targ ibotchilarining yaxshi qurilgan tarmog ini joylashtirdilar. Bora-bora
ʻ ʻ
ismoiliylar kuchayib, nufuzga ega bo ldilar. X asrda Shimoliy Afrikada Fotimiylar
ʻ
xalifaligiga asos solgan. Aynan Fotimiylar davrida ismoiliylarning ta siri Shimoliy
ʼ
Afrika, Misr, Falastin, Suriya, Yaman va musulmonlar muqaddas Makka va
Madina shaharlariga tarqaldi. Qohira Fotimiylar xalifaligining markaziga aylandi.
Biroq, qolgan islom olamida, jumladan, pravoslav shialarda ismoiliylar haddan
tashqari mazhabchilar hisoblanib, ko pincha qattiq ta qibga uchragan. XI—XII
ʻ ʼ
asrlar oxirida Fotimiylar xalifaligi tezda tanazzulga yuz tutdi va 1171-yilda Saladin
uning hududiga bostirib kirdi. U Fotimiylar davlati va Abbosiylar xalifaligini
birlashtirgan Ayyubiylar sulolasiga asos solgan. Arablar va berberlar bosqinidan va
3
Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij:
Kembrij universiteti nashriyoti. 97-b.
7

vestgotlar qirolligi qulagandan keyin (711) Al-Andalus Umaviylar xalifaligi
tarkibiga kirdi, keyin esa mustaqil Kordova amirligini, so ngra markazi Kordovadaʻ
joylashgan xalifalikni tashkil qildi. 1031-yilda xalifalik ko plab kichik davlatlarga
ʻ
(tayfa) parchalanib ketdi. Yarim orol shimolida nasroniy shohliklarining
kuchayishi bilan Al-Andalus nomi musulmonlar nazorati ostidagi tobora
qisqarayotgan hududga tobora ko proq qo llanila boshlandi. Granadaning katolik
ʻ ʻ
qirollari qo shinlari tomonidan bosib olinishi (1492) yarim oroldagi so nggi islom
ʻ ʻ
davlatiga chek qo ydi. Musulmonlarning katta qismi (asosan majburiy) suvga
ʻ
cho mishdi (Moriskos). XVII asrning boshlarida suvga cho mgan arablar va
ʻ ʻ
mavrlarning avlodlari suvga cho mmaganlarning qoldiqlari bilan birga
ʻ
mamlakatdan butunlay chiqarib yuborildi.
Umaviylar xalifaligi ilk islom tarixida muhim ahamiyatga ega. Mazkur
xalifalik islom sivilizatsiyasining asosini shakllantirgan kengayish, madaniy
rivojlanish va ma muriy innovatsiyalar davrini belgilab berdi. Umaviylar xalifaligi
ʼ
to rtta islomiy xalifalikning ikkinchisi bo lib, Muhammad payg ambar vafotidan
ʻ ʻ ʻ
keyin Arabistonda tashkil etilgan. Umaviylar islom olamida milodiy 661–750-
yillarda hukmronlik qilgan. Xalifalik poytaxti Damashq shahrida bo lib, uning
ʻ
asoschisi uzoq vaqtdan beri Suriya hokimi bo lgan Muoviya ibn Abu Sufyon edi.
ʻ
Asli Makka shahridan bo lgan Muoviya o z sulolasini Muhammad payg ambar
ʻ ʻ ʻ
bilan umumiy bo lgan ajdodi sharafiga “Umayya o g illari” deb atagan. Muoviya
ʻ ʻ ʻ
661-yilda to rtinchi xalifa va Muhammadning kuyovi — Ali ustidan g alaba
ʻ ʻ
qozonib, Umaviylar xalifaligiga rasman asos soldi. Uning poytaxt shahar
Damashqda turib olib borgan 20 yillik hukmronligi — haqiqatan ham ikkinchi
xalifa Umar vafotidan keyin arablar ko rgan eng barqaror hukmronlik edi. U,
ʻ
shuningdek, ajoyib ma muriy islohotlarni ham amalga oshirgan — politsiya
ʼ
tarmog idan foydalanish (Sho rta), o zining xavfsizligi uchun shaxsiy qo riqchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yollash, mahalliy boshqaruvni amalga oshirish uchun devonlarni (xuddi Umar
davridagidek) amaliyotga kiritgan. U zamonaviy Pokiston va Afg onistonning
ʻ
ba zi qismlarida, jumladan, g arbda Marokashning Atlantika qirg oqlarigacha
ʼ ʻ ʻ
8

bo lgan yerlarda ketma-ket istilolarni boshladi. Vizantiyaliklarga boy berilganʻ
hududlarni qaytarib olishga muvaffaq bo ldi, ammo uning o limidan so ng ichki
ʻ ʻ ʻ
tartibsizliklar tufayli erishilgan yutuqlarning aksariyati boy berildi. Muoviya I ning
o g li Yazid I otasi vafotidan so ng milodiy 680–683-yillarda Umaviylar xalifaligi
ʻ ʻ ʻ
taxtiga o tirdi. Uning hukmronligi Muhammad payg ambarning nabirasi Husayn
ʻ ʻ
ibn Ali va uning tarafdorlari o ldirilgan Karbalo fojiasi bilan bog liq voqealar
ʻ ʻ
tufayli yuzaga kelgan tortishuv va ichki nizolar urchigan davrga to g ri keldi.
ʻ ʻ 4
Yazid I hukmronligi uzoq davom etmadi, chunki u milodiy 683-yilda vafot etdi.
Uning o limidan keyin ham hokimiyatda tinchlik o rnatilmadi va Umaviylar
ʻ ʻ
xalifaligi ichki nizolarni boshdan kechirishda davom etdi. Muoviya II ibn Yazid
Yazid I vafotidan keyin uning o g li Muoviya II (hukmronligi milodiy 683–
ʻ ʻ
684-yillar) xalifa deb e lon qilindi. Biroq u bir necha oydan so ng, milodiy 684-
ʼ ʻ
yilda vafot etdi va shu bilan Abu Sufyon avlodlari hokimiyati yakuniga yetdi.
So ng hokimiyat tepasiga Marvoniylar avlodi vakillari keladi.
ʻ
Muoviya I ning amakivachchasi, umaviylar sulolasining katta a zosi bo lgan
ʼ ʻ
Marvon ibn Hakam (milodiy 684–685) o limidan so ng taxt Yazidning kenja o g li
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xolidga o tadi, degan va da bilan hokimiyatni zimmasiga oladi. U oradan bir yil
ʻ ʼ
o tmay kasallikdan vafot etdi. Uning qisqa hukmronligi xalifalik uchun turli
ʻ
guruhlar o rtasidagi uzluksiz kurash davri bo ldi. Biroq Marvon I xalifalikka
ʻ ʻ
da vogarlarning barchasini yo q qilib, o g li Abdulmalikning o zidan so ng taxtni
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
egallashiga erisha oldi. U ko proq hokimiyatni xalifaning qo liga to plash orqali
ʻ ʻ ʻ
bo‘lgan.
4
Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij:
Kembrij universiteti nashriyoti. 5-b.
9

1.2. Xalifalik tuzilishiga doir dastlabki harakatlar
Milodiy 685–705-yillarda hukmronlik qilgan Abdulmalik ibn Marvon
umaviylar sulolasining beshinchi xalifasi edi. U otasi Marvon I ning o rniga o tirdiʻ ʻ
va Umaviylar hokimiyatini mustahkamlash hamda markazlashtirishda muhim rol
o ynadi. Abdulmalik hukmronligi davri islom olamiga barqaror ta sir ko rsatgan
ʻ ʼ ʻ
bir qancha yutuq va o zgarishlar bilan ajralib turadi. Abdulmalik davrida
ʻ
Umaviylar xalifaligi kengayishda davom etdi. Musulmon qo shinlari
ʻ
Hindistonning Mukron va Sind mintaqalarini ishg ol qilgan bir paytda, O rta
ʻ ʻ
Osiyoda Xuroson harbiy qism garnizonlari Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg ona
ʻ
va Toshkentni bosib oldi.
Aholini arablashtirishning keng dasturida arab tili rasmiy davlat tiliga
aylandi, imperiyaning moliyaviy boshqaruv tizimi qayta tashkil etildi, fors va
yunon amaldorlari o rniga arablar tayinlandi, Vizantiya va sosoniylar tangalarining
ʻ
avvalgi nusxalari yangi arab tangalari bilan almashtirildi. Damashqdan viloyat
markazlariga muntazam pochta xizmati yo lga qo yilishi ortidan viloyatlararo
ʻ ʻ
aloqa yaxshilandi va me morchilik rivojlandi. Al-Valid ibn Abdulmalik.
ʼ
Abdulmalik vafotidan so ng uning o g li Al-Valid I (hukmronligi milodiy 705–
ʻ ʻ ʻ
715-yillar) taxtga chiqdi va imperiya chegaralarini yanada kengaytirdi. Al-Valid
hukmronligi davrida O rta Osiyo, Shimoliy Afrika qirg oqbo yi va Ispaniyadagi
ʻ ʻ ʻ
hududlar egallanib, islom ta siri ostiga olindi. Al-Valid bu kengaytirish siyosatini
ʼ
faol boshqarmagan bo lsa-da, u qo l ostidagi zobit va amaldorlarni qo llab-
ʻ ʻ ʻ
quvvatlab, ishlarini yuritishda ularga katta avtonomiya (o zini o zi boshqarish)
ʻ ʻ
bergan.
Xalifa Umar II ning ukasi, Umaviylar avlodidan bo lgan Sulaymon ibn
ʻ
Abdulmalik 715–717-yillarda yettinchi xalifa bo lib hukmronlik qilgan. Sulaymon
ʻ
ibn Abdulmalik hukmronligi nisbatan qisqa muddatli bo ldi. Uning hukmronligi
ʻ
davrida vujudga kelgan ichki nizolar Umaviylar xalifaligidagi davomiy nizolar
uchun zamin yaratdi. Sulaymon vafoti arafasida o g illari uning o rnini egallash
ʻ ʻ ʻ
10

uchun juda yosh ekanini tushunib, taqvodor amakivachchasi Umar ibn Abdulazizni
taxtga nomzod qilib ko rsatdi.ʻ
Umar II (717–720) hukmronligi Umaviylar xalifaligida ko pincha adolat,
ʻ
moliyaviy mas uliyat va diniy bag rikenglikka e tibor qaratilgan oltin davr
ʼ ʻ ʼ
hisoblanadi. Uning axloqiy boshqaruvga sodiqligi islom hukmronligining tarixiy
xotirasiga doimiy ta sir ko rsatib keldi. Shuningdek, u islom dini bilan bog liq
ʼ ʻ ʻ
adolat va ezgulik tamoyillarini o zida mujassamlashtirishga intilgan hukmdor
ʻ
sifatida esda qoldi.
Yazid II to qqizinchi Umaviylar xalifasi bo lib, 720-yildan 724-yilgacha
ʻ ʻ
hukmronlik qilgan. Yazid taqvodor Umar II kabi adolat va ezgulikka e tibor
ʼ
qaratmagan. U o zidan oldingi xalifalar tomonidan qilingan barcha islohotlarni
ʻ
bekor qildi va xalifalikni avvalgi holiga qaytardi. 5
Yazid II ning ukasi Hishom taxtni 724-yilda egallaydi. Uning hukmronligi
(milodiy 724–743-yillar) ichki urushlar natijasida parchalanib ketgan imperiya
davriga to g ri keldi. Hishom xalifalikni bu g alayondan olib chiqish uchun barcha
ʻ ʻ ʻ
kuch va imkoniyatdan foydalandi. Kuchli va o zgarmas hukmdor Hishom xalifa
ʻ
Umar II tomonidan kiritilgan, ammo akasi Yazid II tomonidan to xtatilgan ko plab
ʻ ʻ
islohotlarni qayta tikladi. Al-Valid II amakisi Hishom vafotidan so ng milodiy
ʻ
743-yilda taxtga o tiradi. Valid II ning al-Hakam va Usmon ismli ikki o g li bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularni o z vorislari sifatida ko rsatdi. Ammo 744-yilda amakivachchasi Yazid III
ʻ ʻ
davlat to ntarishi bilan urush boshlab, al-Valid II ni taxtdan ag daradi va o ldiradi.
ʻ ʻ ʻ
Yazid III o n ikkinchi xalifa bo lib, taxtni 744-yilda egallaydi. Biroq u
ʻ ʻ
taxtga chiqqanidan bor-yo g i 6 oy o tib vafot etadi va uning o rniga akasi Ibrohim
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tiradi. Ammo ikki oydan so ng Mavron II (4-xalifa Mavron I ning nabirasi)
ʻ ʻ
tomonidan taxtdan ag dariladi.
ʻ
Marvon II (hukmronligi milodiy 744–750-yillar) kuchli harbiy sarkarda
bo lsa-da, diplomatik mahoratga ega bo lmagani sababli qo zg olonlarni shafqatsiz
ʻ ʻ ʻ ʻ
5
Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy partiyalar bo'lganmi?". Der Islom. 71 (1).
Valter de Gruyter. 97-b.
11

kuch bilan bostirgan. Ammo bu davrga kelib, Umaviylarning asosiy dushmani
Abbosiylar Xuroson (Eronda) aholisining qo llab-quvvatlashiga erisha oldi.ʻ
Milodiy 750-yilda Mavron II boshchiligidagi Umaviylar qo shini hamda
ʻ
Abbosiylar xalifaligi o rtasida jang bo lib o tadi. Bu jangda Mavron II qo shini tor-
ʻ ʻ ʻ ʻ
mor etiladi va u qochishga majbur bo ladi. Mavron II g arbiy viloyatlardan qo shin
ʻ ʻ ʻ
to plamoqchi bo lib, Misrga qochib ketadi, biroq abbosiylar uni tutib olib o ldiradi.
ʻ ʻ ʻ
Shu bilan Umaviylar hukmronligi tugaydi va birinchi abbosiy hukmdor Abu Abbos
(milodiy 750–754-yillar) Kufada yangi xalifa deb e lon qilinadi. Umaviylar
ʼ
xalifaligi islom san ati va me morchiligi rivojlanishida hal qiluvchi rol o ynadi. Ilk
ʼ ʼ ʻ
islom me morchiligi durdonasi bo lgan Damashqdagi Umaviylar masjidining
ʼ ʻ
bunyod etilishi bu davrdagi madaniy yutuqlar namunasidir. Xalifalar yunon va rim
asarlarining arab tiliga tarjima qilinishiga hissa qo shgan. Shuningdek, islomiy
ʻ
ilmiy izlanishlar uchun muhim asosga aylangan fan va ta limga homiylik qilgan.
ʼ
Islom tarixida Umaviylar xalifaligi davri rivojlanish va o zgarishlar,
ʻ
shuningdek, g arbda Ispaniyadan sharqda Hindistongacha bo lgan islom
ʻ ʻ
imperiyasining sezilarli darajada kengayishi bilan tavsiflanadi. Umaviylar
xalifaligi me morchilik yutuqlarining ulug vorligi va ular hukmronligini belgilab
ʼ ʻ
bergan iqtisodiy farovonligi bilan ajralib turadi. Bu esa islom sivilizatsiyasi
asoslarini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo lgan. Umaviy xalifaligi
ʻ
to‘rtta Islom xalifaligidan ikkinchisi bo‘lib, Muhammad payg‘ambar vafotidan
keyin Arabistonda tashkil etilgan. Umaviylar milodiy 661 yildan 750 yilgacha
islom dunyosini boshqargan, ularning poytaxti Damashq shahrida bo‘lgan;
xalifalik asoschisi Muoviya ibn Abi Sufyon uzoq vaqt davomida Suriya hokimi
bo‘lgan.
Asli Makkadan bo‘lgan Muoviya o‘z nasl-nasabini Muhammad payg‘ambar
bilan baham ko‘rgan umumiy ajdod nomi bilan "Umayya o‘g‘illari" deb nomlagan.
Umaviylar oilasi Badr jangidagi (milodiy 624 y.) Asosiy jangovar klanlardan biri
bo‘lgan, bir tomondan Muhammad va uning tarafdorlari o‘rtasidagi hal qiluvchi
jang va boshqa tomondan Makka qudratli klanlari bo‘lgan.
12

Umaviylar ham Islomni Osiyo, Afrika va Evropaga yoyish jarayonini
boshladilar. Ular Fors va O‘rta Osiyoga ko‘chib o‘tib, Merv va Sistan kabi Ipak
yo‘li vohasining muhim shaharlarining hukmdorlarini o‘zgartirdilar. Ular hozirgi
Pokistonga ham bostirib kirdilar va bu sohada asrlar davomida davom etadigan
konversiya jarayonini boshladilar. Umaviylar qo‘shinlari Misrdan ham o‘tib,
Afrikaning O‘rta er dengizi sohiliga Islomni olib kelishdi, u erdan janubiy Sahroi
Karvon yo‘llari bo‘ylab karvon yo‘llari bo‘ylab tarqalib ketguncha G‘arbiy
Afrikaning ko‘p qismi musulmon bo‘lguncha. Va nihoyat, Umaviylar hozirgi
Istanbulda joylashgan Vizantiya imperiyasiga qarshi qator urushlar olib borishdi.
Ular Anatoliyadagi ushbu nasroniy imperiyasini ag‘darib tashlab, mintaqani Islom
diniga qabul qilishga intildilar; Osiyoda Umaviylar sulolasi qulaganidan keyin bir
necha asrlar davomida Anatoliyani konvertatsiya qilish mumkin edi.
Milodiy 685-705 yillarda Umaviy xalifaligi o‘zining qudrat va obro‘-e'tibor
darajasiga ko‘tarildi. Uning qo‘shinlari Ispaniyadan g‘arbdan Sindga qadar bo‘lgan
hududlarni hozirgi Hindiston hududida egallab olishdi. Birin-ketin Markaziy
Osiyoning qo‘shimcha shaharlari musulmon qo‘shinlari - Buxoro, Samarqand,
Xrizm, Toshkent va Farg‘ona tasarrufiga o‘tdi. Ushbu tez sur'atlar bilan kengayib
borayotgan imperiyada pochta tizimi, kreditga asoslangan bank shakli va
hozirgacha ko‘rilgan eng go‘zal me'morchilik mavjud edi. Umaviylar haqiqatan
ham dunyoga hukmronlik qilishga tayyor bo‘lib tuyulganida, ammo falokat yuz
berdi. Milodiy 717 yilda Vizantiya imperatori Leo III o‘z qo‘shinini
Konstantinopolni qamal qilgan Umaviy kuchlari ustidan g‘alaba qozondi. 12 oy
davomida shahar mudofaasini yorib o‘tishga urinib, och va holdan toygan
Umaviylar Suriyaga qo‘llari bilan orqaga chekinishga majbur bo‘lishdi. Yangi
xalifa Umar II xalifalikning moliyaviy tizimini isloh qilishga urinib, arab
musulmonlaridan olinadigan soliqlarni boshqa barcha musulmon bo‘lmaganlarga
soliqlar miqdorini oshirdi. Bu, albatta, arab dindorlari orasida katta norozilikni
keltirib chiqardi va ular hech qanday soliq to‘lashdan bosh tortganlarida moliyaviy
13

inqirozni keltirib chiqardilar. Va nihoyat, bu davrda turli arab qabilalari o‘rtasida
yangitdan janjallar kelib chiqib, Umaviylar tizimini buzib tashladi.
Yana bir necha o‘n yillar davomida bosib o‘tishga muvaffaq bo‘ldi.
Umaviylar qo‘shinlari 732 yilgacha Frantsiyaga qadar G‘arbiy Evropaga etib bordi
va u erda Turlar jangida orqaga qaytarildi. 740 yilda Vizantiya Umaviylarga yana
bir dahshatli zarba berib, barcha arablarni Anadoludan haydab chiqardi. Besh yil
o‘tgach, arablarning Kay va Kalb qabilalari o‘rtasida qaynab turgan nizolar Suriya
va Iroqda keng miqyosli urushga aylandi. 6
749 yilda diniy rahbarlar Abbosiy
xalifaligining asoschisiga aylangan yangi xalifa Abu al-Abbos as-Saffahni e'lon
qilishdi.
Yangi xalifa davrida eski hukmron oila a'zolari ov qilindi va qatl etildi. Tirik
qolganlardan biri Abd-ar-Raxmon Al-Andalusga (Ispaniya) qochib, u erda
Kordoba amirligini (va keyinchalik Xalifalikni) tashkil etdi. Ispaniyadagi
Umaviylar xalifaligi 1031 yilgacha saqlanib qoldi. iz yana sal orqaga qaytishimiz
lozim. Eslasangiz, Amir Muoviya xalifalikning Imom Xasan xalifa deb e’tirof
etgan sharqiy qismi chegaralaridan ham tashqari chiqaman, deb azmu qaror qilgan
edi. O‘zaro urush boshlanib ketish xavfi juda yaqinlashib qolganida Imom Xasan
o‘z lavozimlaridan voz kechishga qaror qiladilar. Shuning uchun u kishi Madinaga
qaytib keladilar-u, Amir Muoviya to‘qnashuvidan omon qoladilar. Muoviya tez
orada Islom xalifasi deb e’lon qilinib, ana shu martabada 20-yil turdi. U katta
tajribaga ega bo‘lgan g‘oyat iste’dodli hukmdor edi: Shomda 12-yil hokimlik qilib,
u yerda quruqlik qo‘shinlarini va harbiy dengiz kuchlarini vujudga keltirdi.
Keyinchalik, yuqorida ta’kidlanganidek, Misr hokimi Abdulloh ibn Sarsh bilan
birlashib, Usmon hukmronligi davrida (655-yilda) Dhu as-Savari jangida Vizantiya
dengiz kuchlarini mag‘lubiyatga uchratdi (Mast jangi). Muoviya mashhur
sarkardasi Uqba ibn Nafi’ni qo‘shinga bosh qilib, o‘sha paytda Tunis, Jazoyir va
Marokashdan iborat uch bo‘lakka bo‘lingan Ifriqiyaga yubordi. Uqba hozirgi Tunis
hududini qo‘lga kiritib, 670-yilda u yerdan Kayravon shahriga asos soldi. Boshqa
6
Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy partiyalar bo'lganmi?". Der Islom. 71 (1).
Valter de Gruyter. 78-b.
14

sarkardalar Islom tug‘ini Markaziy Osiyoga olib bordilar. Musulmon qo‘shinlari
Xurosonda Amudaryoning o‘ng sohilidagi Oksos deb atab kelingan qismi istilosini
nihoyasiga yetkazdilar. Ular hatto daryoni kechib o‘tib, Buxoroga ham yurish
qildilar. Shundan keyin Sharq tomon yo‘l olib, hozir Afg‘oniston nomi bilan
ma’lum mmamlakatga kirib bordilar. Hash-pash deguncha Qobulga yetib oldilar.
Muoviya Shom va Iroq shimolida, Vizantiyaning Kichik Osiyodagi qismida har
yili g‘azavot urushlari uyushtirar edi. Bunday hujumlar askarlar jangovarligini
saqlab turishga va yosh zobitlarning tezkor jang olib borish tajribasini hosil
qilishga xizmat etadigan harbiy mashqlardan boshqa narsa emasdi. Shuningdek, u
shimoli-sharqiy chegaralar bo‘ylab bunyod etilgan istehkomlarda chinakamiga
soqchilik xizmati yo‘lga qo‘yildi. Shu yo‘sin musulmonlar ko‘rfazda
vizantiyaliklar yo‘lini to‘sib turishardi. Vizantiyaliklar Islom istilochilariga qarshi
tish-tirnog‘i bilan qarshilik ko‘rsatib keldilar, musulmon hukmdorlari to Kichik
Osiyodan quvib chiqarilgunlariga qadar bir necha asrlar davomida ular bilan
surunkali urush olib bordilar. Muoviya nozik fikrlovchi va uzoqni ko‘zlab ish
tutadigan inson edi. Hazrat Ali darajalarida sarkarda bo‘lmasa ham, mohir harbiy
tashkilotchi hisoblanardi. U yaxshi qurollangan, yetarli kuchlardan tashkil topgan
musulmon qo‘shinlarini tuzibgina qolmay, o‘z harbiy dengiz kuchlarini ham
oshirdi va imperator hukmronligidagi Vizantiyaga (Konstantinopolga) hujum
qilishga tayyor edi. 669 yili Muoviya dengiz orqali o‘g‘li Yazid qo‘mondonligida
qo‘shin yubordi. Yazid o‘zini qobiliyatli lashkarboshi sifatida ko‘rsatib, mashhur
shaharni qamal qildi. Bu tadbir davomida bo‘lib o‘tgan ko‘pgina mojarolar yosh
Yazid dovrug‘ini taratdi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning safdoshlari,
tug‘dorlari Abu Ayyub al-Ansoriy roziyallohu anhu shu yerda halok bo‘ldilar.
Musulmonlar qamaldan voz kechib, chekinganliklariga qaramasdan, u kishini
Konstantinopol devori yoniga dafn qildilar. U kishi to‘g‘ridagi afsona esa xalq
orasida yoyildi. Qabrlariga hatto nasroniylar ham topinardilar. Bu joy hozir ham
ziyoratgoh hisoblanadi. Musulmonlar Konstantinopolga 674 yilda yana bir bor
hujum uyushtirdilar, bu gal qamal yetti yil davom etdi. Xuddi shu jangda
vizantiyaliklar arablar qalbiga qattiq qo‘rquv solgan «yunon olovi» deb nomlangan
15

kerosin bilan fosfor qorishmasini ishlatdilar. Bu yurish hech qanday yutuq
keltirmadi, musulmon qo‘shinlarining Sharqiy Ovrupodan qo‘rquvini kuchaytirdi,
xolos. Qaytishda musulmonlar Rodos orolini bosib oldilar. Amir Muoviya
hukmronlik qilgan davr voqealarga boy bo‘ldi. Biroq, afsuski, hatto tarixchilar
ham ularni soxta fikrlarga asoslanib yoza boshladilar. Ko‘pgina musulmon
tarixchilari u haqda aksiltaraqqiy kuchlar Bani Umayyaga qarshi oyoqqa turgan
abbosiylar davrida yozishga kirishgan edilar. Shuning uchun ham o‘sha davr
voqealarining yoritilishida noxolislik sezilib turadi. Aslida Muoviya buyuk
hukmdor edi. Albatta, uni ilgarigi xalifalar bilan qiyoslash to‘g‘ri emas, lekin
baribir u keng miqyosdagi davlat arbobi hisoblanardi. U arablar imperiyasini
mustahkam poydevor asosiga qurishga harakat qildi. Muoviya ma’naviy rahnamo
hamda qirolga xos barcha fazilatlarga ega emasdi, lekin g‘azavot urushlarini
qanday o‘tkazayotganligini hamma ochiq-oydin ko‘rib turardi. U Damashqni o‘z
poytaxtiga aylantirib, o‘sha yerdan turib buyuk arab shayxi sifatida rahbarlik qildi. 7
Uning huzurida ish olib borgan shayxlar kengashi arab dunyosidagi barcha
hokimlarga ham ana shunday kengashlar tuzishni amr qildi. G‘oyat xushmuomala
bu inson ba’zida ustamonlikka erk bersa, ba’zida o‘zining fe’l-atvori jozibasidan
foydalanardi. U musulmon olami birligiga raxna solib kelgan tartibsizliklar va
noroziliklarni, hatto, xusumatlarni bartaraf qildi. Ijtimoiy sohada ham, siyosat
bobida ham arablarni musulmon mamlakatlarining yetakchi xalqiga aylantirdi.
Bepoyon xalifalikni jipslashtirib, hukumatni markazlashtirdi. Ma’muriyat
Vizantiyada g‘arbcha uslubda, forslar yurtida esa sharqcha ish olib borardi. Biroq u
chegaralash o‘tkazib, xalifalikni ko‘plab qaram qirolliklarga ajratdi. Uning Amr
ibn al-Os va Ziyod ibn Abihdek qobiliyatli hokimlari bor edi. Abu Sufyonning
kanizagidan tug‘ilgan o‘g‘li Ziyod Muoviyaga o‘gay uka bo‘lardi. Vafoti arafasida
Muoviya o‘g‘li Yazidni o‘ziga voris qilib belgiladi. Yazid 680 yilda taxtga o‘tirdi.
Haqiqatan qobiliyatli bo‘lgan shahzoda Konstantinopol yaqinida obro‘ topdi. Biroq
ulug‘lik vasvasasiga mubtalo bo‘la bordi. Barcha ishlarda omadi chopgan buyuk
odamning o‘g‘li bo‘lganligidan hech kimni o‘ziga teng ko‘rmasdi. Bunga
7
Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill. 45-b.
16

ajablanishga o‘rin yo‘q edi, chunki u kimsa umaviylar davlatining e’tirof etilgan
xalifasi, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam vatanlari Makka va u kishi
tanlagan shahar Madinadan boshqa hamma yerda ismi xutbaga qo‘shib o‘qiladigan
hukmdor edi. Yazid taxtga o‘tirganidan keyin o‘sha paytdagi Vizantiya
shahzodalariga xos turmush tarziga ruju qo‘ydi. U ichimlikni, har xil davralardagi
bazmi-jamshidlarni xush ko‘rardi, it boqib, ovchilik qilardi, qachon va kimga
xohlasa, uylanaverardi. Uning bunday xulqi Islom sipohilari qarshiligiga sabab
bo‘ldi. Ular Islomning ikki qahramonidan biri – insonsevarligi va zo‘ravonlikka
bo‘yin egishni xohlamaganligi uchun jonini qurbon qilgan, Islom diniga yangi
hayot bag‘ishlab, muqaddas ish yo‘lida halok bo‘lgan Imom Husayn tarixini esga
oldilar. Ko‘p mashhur bo‘lmagan kishilar ichidan chiqqan Abdulloh ibn Zubayr –
Oishining jiyanlari va Abu Bakrning nabiralari ana shunday qahramonlarning biri
edi. U kishi o‘zlarini xalifa deb e’lon qilib, tezda Hijozni va Janubiy Arabistonni
bosib oldi. Ukalari Mus’abni Kufaning hokimi etib tayinladilar. Imom Husaynni
o‘limga hukm qilgan Iroq hokimi Ubaydullah ibn Ziyod shu fojeaviy voqeadan
keyin butunlay sharmanda bo‘ldi. Bu zolim, qaysar va shaxsiyatparast kishi faqat
shafqatsizlikka tayanib ish ko‘rardi. U iroqliklar joniga tekkan bir paytda Mus’ab
ibn Zubayr ularni o‘zlariga ergashishga da’vat etdilar va kishilar bu chaqiriqqa
amal qildilar. zid ko‘shk egasi bo‘lib qolishi mumkin edi, lekin u laqma, kaltabin
odamlar toifasidan bo‘lmaganligi uchun yuksak parvozdan keyin tanazzul yuz
berishi mumkinligini ham yaxshi bilardi. U o‘z sarkardasi Muslim ibn Uqbohni
qo‘shin bilan Hijozga yubordi. Mashhur lashkarboshining zurriyodi bo‘lgan
Muslimning o‘zi ham favqulodda qobiliyatli kishi edi. U 683 yili 26 avgustda
Madina yaqinida joylashgan Harrah atrofidagi jangda Abdulloh ibn Zubayrni
yengdi.
17

II BOB. Arab xalifaligida Ummaviylar davri
2.1. Ummaviylaring hokimiyat tepasiga kelishi
Muslimning qo‘shinlari Madinani talon-taroj qildilar, keyinroq tarixchilar
tasdiqlashlaricha, u yerda juda ko‘p qon to‘kilgan. Birovlar gapiga kirib Makkaga
hujum boshlagan Muslim o‘zi yo‘lda vafot etdi. Qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilish
qo‘liga o‘tgan Husayn ibn Numayr Makkani qamalga oldi. U muqaddas shaharni
taslim qilolmagach, hech ikkilanmay Ka’baning o‘zini toshbo‘ron ettirdiki, shu
qilmishi uchun uni haqli ravishda haligacha koyib keladilar. Bu voqea ayni Yazid
vafotiga to‘g‘ri kelgan edi. 8
Yazid o‘rniga kelgan uning o‘g‘li Muoviya bir necha
oydan keyin olamdan o‘tdi. Bu xalifalikni nihoyatda tashvishga soldi. Abdulloh
ibn Zubayr oshkora ravishda o‘zlarini Islom xalifasi deb e’lon qildilar. Ko‘pchilik
hoshimiylar qo‘llab-quvvatlab, umaviylarga qarshi turishlari sababli Shomda arab
qabilalari o‘rtasida nizo kelib chiqqan edi. Abdulloh ibn Zubayr Dxahhak ibn
Qaysni Falastin hokimi qilib tayinladilar. Damashqda xalifalikka ko‘rsatilgan kishi
Usmon roziyallohu anhuning sobiq kotiblari keksa Marvon ekan. Nihoyatda o‘tkir
fikrli Marvon darhol xushyor tortib, Dxahhakka qarshi qo‘shin yubordi va
Damashq yaqinidagi Marjahid jangida g‘alaba qozondi. Boshqa qo‘shinlar o‘sha
paytda g‘alayon bo‘layotgan Iroqqa jo‘natildi. Iroqliklar Sulaymon ismli o‘z
sarvarini topgan edilar, lekin Marvon lashkarlari bu yerda ham ustun keldilar.
Marvon shundan keyin uzoq yashamadi. Xalifalikka erishganidayoq yoshi
yetmishdan oshib qolgan bo‘lib, rahbarlik yuki unga og‘irlik qilardi. Biroq shu
lavozimda o‘tkazgan ikki yillik hayotida ham buyuk tarixiy ishlarni amalga
oshirib, o‘z o‘rniga o‘g‘li Abdul Malikni tayinlab ketdi. Ulug‘ podshoh Abdul
Malik «qirollar otasi» degan nom qozondi, chunki uning to‘rttala o‘g‘li birin-ketin
xalifalikka ko‘tarildilar. Umaviylar tarixi mohiyatan marvoniylar tarixidir. Juda
qobiliyatli inson Abdul Malik o‘z hokimlari va lashkarboshilarini tanlashni yaxshi
bilardi, mohir tashkilotchi edi. Shunga ko‘ra ham tezda davlat ishlari ustidan
nazorat o‘rnata oldi. Umaviylar taxti hali ham mustahkam emas, deb hisoblardi u.
8
Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill. 13-b.
18

Shuningdek, hech bir narsa kishilarga shon-shuhrat va manfaat ko‘rish umidi
singari qoniqish berolmasligiga ishonch hosil qilib, butun fikru xayolini ana shu
ikki masalaga qaratdi. Dastlab ikki kishini lashkarboshilikka tanlab qo‘ydi. Ular
minnatdorchiliklarini o‘zlari jalb qilingan ishlar tufayli boshqa ko‘plab
sarkardalarni tarbiyalab voyaga yetkazish orqali bildirdilar. Musa ibn Nusayr ana
shundaylardan biri bo‘lib, uni g‘arbiy qo‘shinlar qo‘mondoni va Ifriqiya qirolining
vaziri qilib tayinlashdi. Ishonchli kishilardan yana biri Hajjoj ibn Yusufga sharqiy
qo‘shinlar qo‘mondonligi va Iroq hokimligi vazifalari topshirildi. Hajjoj ibn Yusuf
haqiqiy maktab muallimi edi. Uning tabiatidagi asosiy fazilat va rahbarlik iste’dodi
payqalmay qolmadi: u arzimas narsada ham tazyiq o‘tkazaverishdan o‘zini tiyardi.
Vazifalarini qoyillatib bajargach, Abdulloh ibn Zubayr ikkilanayotganliklaridan
foydalanib Hijoz va Iroqni qo‘lga kiritish rejasini ham muvaffaqiyatli amalga
oshirdi. Hajjoj yo‘lini o‘zgartirib, Makka tomon yurishga qaror qildi. Uning
obro‘yi oshib ketib, qat’iyatli va dadil odam sifatida mashhur bo‘ldi. Tarixdan
ma’lumki, u Makkaga nisbatan go‘yo unda hech qanday muqaddaslik belgisi
yo‘qdek ish tutgan. Barcha zambaraklar muqaddas devorlarga qaratildi.
Makkaliklar fidokorona qahramonlik bilan jang qildilar. Abdulloh ibn Zubayrning
shaxsan o‘zlari kurashda oxirgi damgacha iroda kuchini, sabot va qat’iyat
namunasini ko‘rsatdilar. Lekin u kishining jasurliklari umaviylar
qo‘mondonligining shafqatsizligi oldida ojiz edi. U kishi jangda halok bo‘ldilar,
Hajjoj esa Abdullohning boshlarini kesib, Damashqqa yubordi. Makka hamda
Hijozning boshqa istehkomlari taslim bo‘ldi. Yaman jang ham qilib o‘tirmadi.
Kishilar itoatga bo‘yin egdilar, yangi hukmdorlar bilan murosa qilishni
istamaganlar esa g‘arbiy jabhaga va g‘azavot urushi hali ham davom etayotgan
hamda musulmonlar shon-shuhratga erishib, o‘zlari uchun yangi qarorgoh topish
mumkin bo‘lgan uzoq Xurosonga jo‘nab ketdilar. Iroqda Hajjojga omad kulib
boqdi. U Kufada notinchlik boshlanishi bilanoq shu shaharga yurish qilishni
ko‘ngliga tugib qo‘ygandi. Mana endi o‘ziga sodiq va ishonchli bir necha jangchi
bilan tuya haydab boruvchilar qiyofasida juma kuni Kufaning buyuk jome’ masjidi
tomon yo‘l oladilar. Musulmonlar juma namozi o‘qishga tayyor turganlarida u
19

yugurib mehrobga chiqadi-da, yuzidan niqobini sidirib tashlab, baland ovozda
ibodat oldidagi sukunatni buzib shunday deydi: «Kufa jamoasi! Meni
taniyapsizlarmi? Men sizning yangi hokimingizman. Men ham eng tuban maxluq
bo‘la oladigan odamman! Aminmanki, sizlar ko‘p qon to‘kilishini xohlamaysizlar.
Menga ishonavering. Shunchalik ko‘p bo‘g‘izlarni tig‘dan o‘tkazamanki, sizning
butun tashnaligingiz bosiladi. Menga quloq soling va bo‘yin eging!» Hamma joy-
joyida qotib qoladi, biror kishi g‘ing deya olmaydi. Biroq Hajjoj quruq gapni
yoqtirmas edi, u shafqatsiz saboqning ta’siri kuchli bo‘lishini yaxshi bilardi. Shu
boisdan ham aylanib chiqib, umaviylarga g‘animlik tuyg‘usi bor deb shubha
qilinganlarning hammasini qatl etdi. Keyinchalik tarixchilar uni qonxo‘r maxluq
qiyofasida gavdalantirishga harakat qildilar. Lekin u kufaliklarning shunday
ta’zirini bergan ediki, ular buni uzoq muddat esdan chiqara olmadilar. Albatta qon
to‘kish uning asosiy maqsadi emasdi. Yaxshi sarkardaligidan tashqari u iste’dodli
ma’mur ham edi. Anhorlar qazdirib, keng ko‘lamda sug‘orish inshootlari qurdirdi.
Iroq hukumati faoliyatini muttasil yaxshilab borib, bu viloyatni xalifalikning eng
boy o‘lkalaridan biriga aylantirdi. Umaviylarning raqiblariga do‘stlik qilmagan
Hajjoj keskin chora-tadbirlarga ko‘proq ishonardi. Biroq uning mashhur kishi
bo‘lganligini ham unutishga haqqimiz yo‘q. U Abdul Malik va uning o‘g‘li Valid
hukmronligi davrida ko‘plab yurishlar qildi. Bu ularda norozilik uyg‘otmadi.
Uning sharofati bilan Islom dini shon-shuhrat topdi. Hajjoj Hindistonda Sind rojasi
arablarning bir necha kemasini talagan allaqanday dengiz qaroqchilarini o‘z qanoti
ostiga olganligidan ogoh bo‘lib, o‘n sakkiz yashar jiyani va kuyovi Muhammad ibn
Qosim boshchiligida rojaga qarshi qo‘shin yuboradi. Qo‘shin u qadar katta emasdi:
1000 tadan ot hamda chopqir tuyaga va hammasi bo‘lib 6000 jangchiga ega edi.
Biroq yosh Muhammad juda mohir jangovar lashkarboshi edi. U yo‘l-yo‘lakay
Makranni bo‘ysundirib, allaqachon qo‘lga kiritilgan Balujiston orqali quruqlikdan
yurish qildi. 712-yilda Quyi Sind poytaxti Debalni egalladi. Roja qochib qoldi.
Hamma joyda bo‘lganidek, aholiga shartlar taklif qilindi: ixtiyoriy taslim bo‘lish
evaziga xayrixohlik, himoyaga olish va boshqa imtiyozlar berish. Islom dinini
qabul qilish ishtiyoqini bildirgan kishilar hamma musulmonlar bilan baravar
20

huquqqa ega bo‘lardilar. Muhammad ibn Qosim rojani ta’qib qilishni davom
ettirib, Nirun (hozirgi Haydarobod) yaqinida unga yetib oldi. U 50 ming kishilik
katta qo‘shin to‘plaganiga qaramasdan, Muhammad yengib chiqdi, roja esa jangda
halok bo‘ldi. Endi butun Sind egallangan edi. Lekin Muhammad bu bilan
qanoatlanmay, Bahmanobod atrofida jang qilgach, Quyi Panjobga kirib borib, u
yerda ham g‘alaba qozondi. Natijada Hind daryosi quyi qismidagi butun vodiy
musulmonlar qaramog‘iga o‘tdi. Biroq Muhammad bu yerda uzoq qololmadi.
Qaynotasi Hajjoj o‘lim to‘shagida yotganligidan Damashqqa chaqirib olindi. U
yerda bir necha yil saroy qutqulari bilan ovora bo‘ldi. (705-703-yillar). Hajjoj
boshqa lashkarboshilarini, Abdurahmon ibn Muhammadni musulmonlarga qaram
bo‘la turib soliq to‘lashdan bosh tortgan Qobul qiroliga qarshi yubordi.
Abdurahmondan ta’zirini yegandan keyin u bo‘yin egishga majbur bo‘ldi. 9
Yana
bir lashkarboshi Qutayba ibn Muslim qo‘shin bilan Amudaryo ortida joylashgan
Oksas mamlakatiga yo‘llandi. Qutayba Balx va Buxoroni, Samarqand atrofidagi
barcha yerlarni egalladi. So‘ngra u yo‘lini so‘l tomonga burib, Xivani bosib oldi.
713-yili Buxorodan nariga o‘tib, Farg‘onani qo‘lga kiritdi. Shunday qilib,
Transoksianiyaning butun hududi – daryoning nariyog‘idagi yerlar
(Movarounnahr) to‘liq fath etildi. (706-707-yillar). Abdul Malik podsholigi
anchagina o‘lkalarni qo‘lga kiritish bilan yakunlandi. Shimoldagi qo‘shinlar
sarhadlarni vizantiyalik bosqinchilardan qo‘riqlab turishlari kerak edi.
Musulmonlar bir-biri bilan olishayotganini ko‘rgan Vizantiya imperatori harbiy
kuchlarni ularning chegarasi tomon yubordi. Musulmonlarning sarhad qo‘shinlari
ancha muddat mudofaa janglarini olib bordilar, oxiri Abdul Malik kuchlarini
Kichik Osiyoga yo‘naltirdi. Natijada ular vizantiyaliklar bilan Sebastopolis
yaqinida to‘qnash kelib, g‘olib chiqdilar. Kelasi yili musulmonlar yana uch shahar
– Tiana, Sardis, Pergamosni egalladilar. Kayravon allaqachon Tunisda hozir
bo‘lgan, mahalliy barbarlar esa so‘zsiz mag‘lub etilgan edi. Aslida esa nihoyatda
serg‘ayratligi va mohirona jang qila olishi bilan ajralib turganliklari uchun ular
arablar ko‘ngliga ko‘p g‘ulg‘ula soldilar. Bu tashvishlardan xabar topgan Abdul
9
Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684–705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London:
London universiteti 78-b.
21

Malik u yerga mashhur sarkarda Uqbah qaramog‘ida bo‘lgan Zubayr
qo‘mondonligida qo‘shin yubordi. Zubayr barbarlar bilan vizantiyaliklarning
birlashgan kuchlarini yengdi. Anchadan keyin Zubayrning yaxshi qo‘riqlanmay
yurganini ko‘rgan barbarlar payt poylab uni o‘ldirishga erishdilar. Hatto Kayravon
ham qurshovga tushib qoldi. Shunday bir paytda yangi hokim Hasan ibn an-
No‘mon Ifriqiyaga jo‘natildi. U Kayravonni qutqarib olib, barbarlarni hamda
mahalliy ruxoniy kohina tomonidan uyushtirilgan boshqa bir kuchli qarshi isyonni
ham tor-mor qildi. Bu shubhasiz buyuk hokim rahnamoligida musulmonlar
sharqqa, shimol va g‘arbga uzoq kirib borganliklaridan tashqari ma’muriy sohada
ham juda ko‘p yangiliklar yaratildi. Arab pullari zarb qilinishiga asos solgan va
arab tiliga umumdavlat maqomini bergan birinchi xalifa ham shu kishi bo‘ldi.
Tobora ko‘proq muassasalar arablar hamda yangi musulmonlar qo‘liga o‘ta
boshladi. U xat-xabar xizmatini tashkil etdi, soliqlar tartibini izga soldi.
Musulmonlar zakot to‘lashardi, Islom dinini ixtiyoriy qabul qilganlirni boshqa
soliqlardan ozod etdi. Ana shunday yangi musulmonlar shaharga kelib, mavoli
(ixtiyoriy yollanuvchi) bo‘lib qurolli kuchlar safiga qo‘shilardilar. Yig‘ib
olinadigan soliqlarning bir qismi yo‘qolib ketardi, chunki harbiylarning o‘zlari
soliq to‘lamaganliklaridan tashqari har yili to‘planadigan mablag‘ning muayyan
qismini muntazam olib turardilar. Bunday holat Islomga juda katta harbiy
kuchlarga ega bo‘lish imkoniyatini berdi. Abdul Malik, shuningdek, Quddusda
Qoyagumbaz deb nomlangan ulkan jome’ masjidini qurdirdiki, u hanuzgacha ilk
musulmon me’morchiligining yaxshi namunasi bo‘lib savlat to‘kib turibdi. Abdul
Malik o‘rniga taxtga uning o‘g‘li o‘tirdi. Otasiga musulmon dunyosidagi turli
unsurlarni birlashtirishga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, uning zimmasiga Islom
e’tiqodining ilk bosqichida bundan ham maroqli voqealar, Mag‘rib va Ispaniyani
bosib olish tashabbuskori bo‘lish tushdi. Ifriqiyani tinchlantirib, barbarlarni
bostirgan Hasan ibn an-No‘mondan keyin bu viloyatga o‘tkir zehnli va izzattalab
zot Muso ibn Nusayr hokim bo‘ldi. Bu uning Mag‘ribga, hozirgi Jazoyir va
Markash deb atalayotgan mamlakatlarga yurishi arafasida yuz berdi. Shu zafari
evaziga u xalifaning saxiy muruvvatiga sazovor bo‘lib, Misrdan g‘arbdagi butun
22

hududni tashkil qiluvchi juda katta o‘lkaga qirolning vaziri etib tayinlandi.
Mavolilardan bo‘lgan Toriq ismli lashkarboshi unga sovg‘a sifatida berilib,
Mag‘ribning g‘arbiy qismiga – hozirgi Rokko shimolida joylashgan mintaqaga
hokim qilib belgilandi. U Tanjarni poytaxt etib tanladi. Kunlardan bir kun o‘z
hokimiyatini mustahkamlay olmay qiynalayotgan Ispaniya qiroli Roderikka qarshi
isyon ko‘targan mashhur ispan fuqarosi Kount Yulian unga murojaat qilib qoldi.
711-yili Toriq 7000 kishilik qo‘shini bilan ko‘rfazlar osha dengiz safariga chiqib,
o‘zi sharafiga Jibal at-Toriq, ya’ni «Toriq tog‘i» deb nomlangan bahaybat qoya
oldidagi qo‘nalg‘ada to‘xtadi. 10
Keyinchalik bu yerni ovrupocha yo‘sinda Hibraltor
deb atay boshladilar. Lashkarboshi vahimaga tushgan piyoda va otliq askarlari
bilan bir qo‘pol hazil qilishga chog‘lanib, kemalarni ikkiga ajratadi. Ularning bir
qismini tepalik ortiga yashirib, ikkinchi qismiga tunda o‘t qo‘yib yuborishni
buyuradi. Alanga ko‘tarilgach, butun qarorgohdagilar oyoqqa turg‘aziladi,
soqchilar uning huzuriga chopadilar. Ta’sirchan kishilarning ko‘pchiligi nima
qilishni bilmasdan qo‘llarini bir-biriga ishqab turishsa, boshqa birovlar
tushkunlikka tushib ketishadi. Ular sarkardaga murojaat qilib: «Hech narsa
qilmaymizmi?» deb so‘rashadi. «Nega hech narsa qilmas ekanmiz? – deb savol
bilan javob beradi u. – Lekin ayting-chi, qaytib ketadigan bo‘lsak nima qilamiz?
Yo qaytib ketsakmikin? Biz mag‘lubiyatga uchradik, deb o‘ylayapsizlarmi? Bas,
yetar, mening safdoshlarim, o‘zlaringizmi shu?! Kim u mag‘lubiyat to‘g‘risida
gapirayotgan? Siz orqaga qaytib ketmasligingiz kerak. Bu yer Alloh taoloning yeri,
shunday ekan, sizniki ham. Qani boring-u, uni egallang. Parvardigor uchun, o‘z
uyingiz, bola-chaqalaringiz uchun savashing. Endi chekinsangiz, bo‘lmaydi,
o‘zingizni yetti ming emas, yetmish ming kishi deb tasavvur qilib kurashing. Shu
davrlargacha yog‘iylarni dog‘da qoldirib keldingizlar. Bundan buyon ham shunday
bo‘lishi kerak. Alloh taologa va o‘z qilichingizga ishoning. Olg‘a, mening yosh
qahramonlarim!» Bu yigitlarga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Toriqning hamma
ishlari to‘g‘risidagi xabar Musoning qulog‘iga yetdi. O‘zi inson zotining tabiati
shu ekan-da: vazir Muso o‘z lashkarboshisiga hasad qildi: «U sobiq qul sifatida ish
10
Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684–705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London:
London universiteti. 25-b.
23

ko‘rmabdi, lekin jonajon o‘g‘illari qilolmagan ishning uddasidan chiqibdi». Har
holda u katta qo‘shin bilan jang qildi. Ispan qo‘shinlariga esa musulmon
bosqinchilariga qarshi kurashga o‘zining barcha imkoniyatlarini jamlab ulgurgan
Roderikning shaxsan o‘zi boshchilik qilardi. Biroq unga na jangovar omilkorlik va
na askarlar sonidagi ustunlik yordam berdi. U 711 yil iyunda mag‘lub bo‘ldi.
Markaziy Ispaniyaning katta qismini Toriq qo‘lga kiritganidan keyingina Muso o‘z
arab qo‘shinlari bilan yetib keldi. U Madina, Sidoniya, Sevilya va Meridani
egalladi. Aytishlariga qaraganda, u berilgan vakolatlardan oshirib ish ko‘rganligi
uchun jamoa oldida Toriqni koyigan. Biroq yangi martabayu shon-shuhrat Toriqni
allaqachon qo‘l yetmas yuksakliklarga ko‘tarib qo‘ygandek edi. Uning ismini
bizning davrimizda ham musulmonlar yuksak qadrlab keladilar. O‘sha paytda
Damashqning o‘zida g‘ayrimantiqiy bir voqea sodir bo‘layotgan edi. Muso va
Toriqning buyuk g‘alabasidan xursand bo‘lish o‘rniga hasadgo‘y saroy ahli xalifa
Validni Musoga qarshi qayrashga tushdilar. Shunday kuchli bo‘lishga hech
kimning haqqi yo‘q, deyishdi ular. Ispaniya shuncha yiroqda ekanligini
ta’kidlashdi hamda «O‘zini e’lon qilmabdimi? Muso esi past odam ekan», deb
sha’ma ham qilib qo‘yishdi. Aqli raso va beg‘araz kishi bunday talqinlarga e’tiroz
bildirib, ularni juda nari borsa, g‘arazgo‘ylik bo‘lsa kerak, deb baholagan bo‘lardi.
Lekin tabiatida g‘arazgo‘ylik bo‘lgan Valid ana shu ishoralarga ishona boshladi. U
Musoni huzuriga chaqirtirdi. Muso o‘z o‘rniga qirollikka vazir qilib o‘g‘li Abdul
Azizni tayinlab, sharqqa yo‘l oldi. Damashqqa yetib kelgach, u xalifa huzuriga
uzundan-uzoq tantana-yu dabdaba bilan kirib bordi. Uni bosh kiyimlariga noyob
duru gavharlar, aholidan tortib olingan yuzlab zeb-ziynatlar qadalgan qimmatbaho
tilla sovg‘alar olib kelayotgan shahzodalar, boshliqlar va mashhur kishilar qurshab
olgan edi. Hang-mang bo‘lib qolgan xalifa ana shu sovg‘alarni qabul qilib olib,
Musoning o‘ziga ham izzat-ikrom ko‘rsatdi. Ko‘p o‘tmay, xalifa betoblikka
uchradi, butun boylikni uning muvaqqat hokim qilib tayinlangan ukasi Sulaymon
huquqiy jihatdan o‘zlashtirib oldi. Musoni esa rahbarlikdan bo‘shatib, hech qanday
ish bermasdan saroyda saqladi. Sal o‘tmay, butun mol-mulkini musodara qildi va
24

so‘ngra saroydan ham quvdi. Muso o‘z qishlog‘iga oddiy odam sifatida qaytib
borib, qashshoqlikda bandalikni bajo keltirdi.
25

2.2. Ummaviylar davrida xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol
Yangi xalifa Musoning o‘g‘li Abdul Azizni ham o‘ldirtirdi. U, shunigdek,
Hindistondan Muhammad ibn al-Qosimni chorlab keltirib qatl ettirdi. Mutlaqo
sog‘lom bo‘lishiga qaramasdan Muhammadning tog‘asi Hajjoj qazo qildi, hech
qanday himoyasiz o‘smir Muhammad ham o‘ta sirli ajal topdi. Ana shu ikkala
o‘lim butun dunyodagi musulmon lashkarboshilariga ogohlantirish bo‘lib xizmat
qildi. Ular musulmon hukmdorlarining shu qadar zolimligi va noshukrligi davom
etgan taqdirda o‘zlarining manfaatlari ham poymol bo‘lishi xususida mulohaza qila
boshladilar. Bunday tashvish asossiz emasdi. 11
Chunki umaviylardan keyin
hokimiyat tepasiga kelgan abbosiylar hukmronligi davrida barcha sarkardalar va
hokimlar uchun o‘ziga oro berib yurish payti kelganda mo‘jazgina joyda bo‘lsa
ham, o‘zini hokim deb e’lon qilish odat bo‘lib qolgan edi. U Kichik Osiyoga
ko‘plab safarlar uyushtirdi. Musulmon qo‘shinlari bu mintaqa janubida joylashgan
Si’iliya va G‘alatiyani bosib oldilar. Valid marhamatli va saxiy hokimi mutlaq edi.
Qurdirgan go‘zal binolari, maktab va kasalxonalari uning dovrug‘iga dovruq
qo‘shdi. U kambag‘allarga erkinlik berib, adliya ishlarini kuchaytirdi va
qonunchilikni takomillashtirish tadbirlarini ko‘rdi. Tinch kasb-korlar to‘g‘risida
ko‘p jon kuydirdi, arab she’riyati uning davrida barq urib yashnadi. Umaviylar
sahroning janubiy tegrasida o‘zlari istirohat qiladigan hamda uy-ro‘zg‘or
tashvishlaridan xoli, shahardan uzoqroqda o‘qish bilan mashg‘ul bo‘lishlari uchun
o‘g‘illarini yuborib qo‘yadigan istiqomatgohlar qura boshladilar. Valid ana
shunday qishloqlar son jihatdan ko‘p va ko‘rinishidan go‘zal bo‘lishiga e’tibor
berdi. U otasi Abdul Malik singari qat’iyatli, rahmdillikda undan ham ustunroq edi.
Ammo hasadgo‘ylik singari insoniy qusurdan ma’lum darajada xoli emasdi, lekin
hech qachon shafqatsizlik qilmagan. Shom uni a’lo qirol, deb hisoblardi, u buyuk
umaviylardan edi.Uning vorisi Sulaymon nomunosib o‘g‘il bo‘lib chiqdi. Ikki
yarim yillik hukmronligi davrida talaygina noma’qulchiliklar qilishga ulgurdi.
Muso va Muhammad al-Qosimdek ikkita ajoyib lashkarboshini vazifalaridan
11
Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va
musulmonlar". Chikago: Chikago Sharq instituti. 78-b.
26

chetlatdi. Muhammadning o‘zini esa Konstantinopolga qarshi juda qimmatga
tushadigan safar uyushtirishga ko‘ndirdi. Bu bir paytlar musulmonlarga sotqinlik
qilib, Konstantinopol aholisiga qo‘shilgan, ularning dengiz kuchlarini tor-mor
qilgan vizantiyalik sarkarda Leo namunasiga ergashuv bo‘lishi kerak edi.
Musulmon qo‘shinlarining shuhrati shu darajada yuksak ediki, nasroniylar dunyosi
ular ustidan qozonilgan g‘alabani tantanali ravishda nishonlash o‘rniga ularning
mazkur mintaqaga hujumlaridan birmuncha muddat qutulish imkoniyatidan yengil
nafas olganday bo‘ldilar. Biroq harbiy jabhada Muso ibn Nusayraning davomchisi
– Ispaniya hokimi An-Nur Abdurahmon Pireneyani kesib o‘tib, Farangistonni
egalladi. Sulaymonni almashtirgan bu rahbarga birinchi xalifalardan halollik,
ishonchlilik va jo‘shqinlik singari fazilatlar o‘tgan edi. Hatto umaviylarning eng
shafqatsiz tanqidchilari ham uni mustasno qoldirar edilar. Amalga oshirgan bir
nechta tadbiri tufayli barchaning mehr-muhabbatini qozondi. Muoviya har juma
xutbasi so‘nggida Ali roziyallohu anhuni yozg‘irishdek yovuz odatni joriy qilgan
edi. Boshqa umaviylar ham shu gunoh marosimni davom ettirdilar, ammo Umar
ibn Abdul Aziz bunga chek qo‘ydi. Buyuk Umar o‘z shashtidan qaytmay,
Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam nomlari bilan bog‘liq bo‘lgan hamma narsa
qayta tiklanganligini e’lon qildi va Ali merosxo‘rlari uchun belgilanib, keyinchalik
davlat tomonidan ta’qiqlab qo‘yilgan imtiyozlarni qaytarib berdi. Chunki ular
o‘zlarining buyuk xizmatlari mevasini totishdan ma’lum muddat benasib qolgan
edilar. Umar ibn Abdul Aziz kelajak avlodlar uchun shu sulola shon-shuhratini
tikladi. U nomusulmonlardan olinadigan soliqlarni bekor qilib, o‘sha paytda
yuksak hurmat qozondi. Urushlar va bosqinchiliklar tarafdori bo‘lmasa ham,
G‘arbdagi musulmonlarning harbiy kuchlarini Farangistonga hujumdan saqlab
qololmadi. 717 yili Al-Hurr Farangiston janubidagi Narbonnani o‘z qarorgohi
sifatida tanlab, shu yerdan turib harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Teng
huquqlilik tarafdori bo‘lgan Umar ibn Abdul Aziz mavolilarning barchasiga
boshqalar bilan baravar huquq berdi. Shaxsan o‘zi esa ortiqcha narsa sarflamasdan
kamtarin hayot kechirdi. Biroq u g‘ayridinlarga umaviylar singari murosasozlik
bilan munosabatda bo‘lmadi. Shunga qaramasdan, o‘sha davr e’tiqodlaridan kelib
27

chiqib, kishilar uning qattiqqo‘lligiga ishonch bilan qarardilar. Nasroniy
tarixchilari unga nisbatan aytgulik darajada saxiy emaslar. U uch yilgina
podshohlik qilib, vafot etdi. Umardan keyin Abdul Malikning Yazid II degan
boshqa bir o‘g‘li taxtga mindi. U oddiy odam bo‘lib, hech qanday buyuk ishni
amalga oshirmadi. Ayni uning hukmronlik davrida ishlar ayanchli tus oldi.
Musulmon hokimlaridan biri Iroqda o‘z bayrog‘i ostida qo‘zg‘olon ko‘tardi. Yazid
unga qarshi lashkarboshi Masaylimahni yubordi. 721 yilda Tuluza yaqinida ger’og
Yudo boshchiligida Farangiston ixtilofchilari ham musulmonlarga qarshi bosh
ko‘tardilar. 12
Shimoliy va janubiy arablarning urug‘lari o‘rtasidagi yovlik qayta
alanga olgani hammasidan yomon bo‘ldi. Bu guruhlar endi yangi yorliqqa ega
edilar: shimoliy arablar qaysiylar yoki modariylar, deb, janubdagilar esa qalbiylar
yoki himyariylar (yamanliklar), deb nomlanardilar. Raqiblarning o‘zaro olishuvida
yangi-yangi usullar ixtiro qilina boshladi. Bunday ofat Ispaniyaga va, hatto,
Farangistonning ilg‘or kentlariga ham yoyildi. Fuqarolar urushi tezda hamma
yoqni qamrab olib, xalifalikni zaiflashtirib qo‘ydi. Yazid II dan keyin Abdul
Malikning ikkinchi o‘g‘li taxtga chiqdi. Uning hukmronligi davrida Islom
obro‘siga putur yetkazgan ikkita voqea sodir bo‘ldi, ularning biri dastlab
yaxshilikdan darak berardi. Farangistonda musulmon qo‘shinlari Abdurahmon ibn
Abdulloh rahbarligida harakatga kirishib, so‘ngra Al-Hurr ibn Abdurahmon qo‘l
ostiga o‘tdilar. Ular shiddat bilan bostirib borayotganliklari to‘g‘risidagi axborot
hamma joyda qo‘rquv uyg‘ota boshladi. Hademay musulmonlar butun
Farangistonni va, hatto, butun Ovruponi egallaydigandek ko‘rinib qoldi. Shunda
Farangiston qiroli barcha ittifoqchilarni chaqirib, hal qiluvchi jangga shaylana
boshladi. Qirolning barcha rahbarlarga va mashhur kishilarga o‘z tasarrufidagi
kuchlarni oyoqqa turg‘azish to‘g‘risidagi iltimosiga javoban ular qisqa vaqt ichida
uning bayrog‘i ostida uyushdilar. Birlashgan kuchlar musulmonlar bilan Turs
yaqinida to‘qnashdi. Shu yil Islom uchun voqealarga boy yil bo‘ldi. Musulmonlar,
odatdagidek, hech narsani o‘ylamasdan mardona jang qilib, faranglarni qayta-qayta
qattiq iskanjaga olishardi. Savash uch kun davom etdi. Uchinchi kuni yoy
12
Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va
musulmonlar". Chikago: Chikago Sharq instituti.. 36-b.
28

Abdurahmonni qulatdi. Kech kirgach, musulmonlar boshliqlar maslahatga
yig‘ilishib, jangni davom ettirish kerakmi yoki chekingan ma’qulmi, degan masala
ustida uzoq bahslashdilar. Ular faranglar kuchli ekanligini va poytaxtini qaytib
olishlariga salgina qolganligini ko‘rib turardilar. Musulmonlar sarkardalaridan ham
ajralib qolishdi. Vatanlari esa uzoqda. Damashqqacha 3000 mildan ko‘proq,
Ispaniya ham Pireneya ortida. Yangi kuchlar yo‘q. Shularni nazarda tutib, ular
yarim tunda hamma narsalarini yig‘ishtirib, jo‘nab ketdilar. Nasroniylar ertalab
uyg‘onib, raqiblarini joylaridan topisha olmadi. Tursning mazkur g‘alabasi Ovrupo
uchun burilish nuqtasi deb atala boshlandi. Albatta, bu tartibsizliklar bilan qamrab
olingan Damashqqa yoqmas edi. Bunday sharoitda xalifa g‘alabalarni xayoliga
ham keltira olmasdi. Shunga ko‘ra, musulmon qo‘shinlari hujumni umuman
to‘xtatganlari holda yana anchagacha Farangiston janubi va sharqida g‘azavot
urushlari olib bordilar. Ikki yildan keyin, ya’ni 734 yili mamlakat sharqida
joylashgan Avinonni, 743 yilda esa Farangistonning qoq yuragidan o‘rin olgan
Layensni qo‘lga kiritdilar. Biroq o‘zlariga baxt ters o‘girilganligini sezgan
umaviylar Farangistondagi hujumlarini to‘xtatdilar. Umaviylar o‘zlariga qarshi
vujudga kelgan yangi harakat har qanday kuchdan xavfli bo‘lishi mumkinligini
tushunib yetdilar. Bu harakat uzoq Xurosonda avval boshdanoq juda uyushgan
holda vujudga keldi. Dastlab maxfiy ish ko‘rgan tashkilotga Payg‘ambar sollallohu
alayhi vasallamning tog‘alari bo‘lmish Abbosning zurriyodi boshchilik qildi. Zayn
al-Obidiynning o‘g‘li va o‘z farzandi Yahyoga o‘xshagan ayrim alaviylar qurbon
bo‘lib ketganliklarini ko‘rgan Abbos ko‘p narsalar to‘g‘risida o‘ylab ko‘rishga
majbur bo‘ldi. U xalq orasida, ayniqsa, urug‘lar vorisligi an’analariga har doim
sodiq bo‘lgan Forsda hali ham Ali roziyallohu anhu tarafdorlari ko‘p ekanligiga
ishonch hosil qildi. Ularning shu tuyg‘ularidan foydalanishga azm etib, Abu
Muslim ismli bir yosh xurosonlik timsolida iste’dodli targ‘ibotchi va tashkilotchini
topdi. Uning yordamida abbosiy Muhammad hazrat Ali ishlarining g‘alabasi uchun
xalq orasiga maxfiy vakillar yubordi. Ayg‘oqchilarning barchasi dunyo
umaviylardan charchaganligi va bu ahvoldan faqat Payg‘ambar sollallohu alayhi
vasallam avlodlari qutqara olishi to‘g‘risidagi fikrni odamlarga singdirdilar.
29

Targ‘ibot samara bera boshladi. Abu Muslim ana shunday ko‘tarilish ramzi sifatida
qora tug‘lar tarqatdi. Ma’lum muddat davom etgan bu harakat hamma joyda
mahalliy feodallar va jangchilarning oyoqqa turishiga yordam berdi. Arablar
o‘zaro olisha boshladilar. Islom baxtiga qarshi ajam musulmonlaridan bo‘lgan
mavolilarga, ayniqsa, ularning forslar yurtida yashab, arablar bilan baravar yoki
deyarli teng huquqli deb e’lon qilingan qismiga qarshi ham urush qo‘zg‘adilar.
Iroq hokimi Abdullah al-Kasriy yerlarni sug‘orish bobida keng ko‘lamli rejalar
ishlab chiqqan bir paytda soliqlar kamayib ketdi. Norozilik keskin osha bordi. 13
Uning davomchilari nufuzsiz kishilar bo‘lib, to‘kin-sochin hamda aysh-ishratli
hayotga juda berilib ketganliklaridan yurtni tanazzulga yuz tuttirayotgan edilar. Bir
paytlar umaviylar sahro etaklarida o‘zlari uchun qurgan dala hovlilari endi
ishratgohlarga aylangan edi. Bu uylarning ayrimlari hozirgacha ham saqlanib
qolgan, ana shunday uylar so‘nggi umaviylarning shohona hayot tarzidan guvohlik
beradi. Biroq bunday hayot davlat g‘aznasidan ta’minlab turilardi, uni to‘ldirish
to‘g‘risida esa hech kim jon kuydirmasdi. Bu umaviylar manfaatlariga kuchli zarba
bo‘lib tushib, dunyodagi eng azim imperiya o‘rnida xarobaliklar qoldirdi. So‘nggi
xalifalar, hatto, o‘zlarining muntazam qo‘shinlari to‘g‘risida ham bosh
qotirmadilar.Marvan II umaviylardan chiqqan so‘nggi hukmdor bo‘ldi. Bu
iste’dodli inson yaxshi va g‘ayratli tashkilotchi, ayni bir paytda qaysar va o‘z
fikrlaridan qaytmas bir kishi edi. Shunga qaramay, u juda katta sabr-toqat
namunasini ko‘rsatdi. U ikki narsadan, ya’ni Muoviya va Abdul Malik qo‘lida
qudratli qurol bo‘lib turgan markazga qarashli qo‘shinlarni qayta qurishdan va
ichki o‘zaro jandallar hamda urushlarga chek qo‘yish sohasida samarali chora-
tadbirlar ko‘rishdan o‘zini tiymoqchi edi. Modariylar bilan himyariylar o‘rtasidagi
muxoliflik dahshatli darajaga borib yetdi. Bunga, ayniqsa, ko‘p sonli sunniylar-
modariylar, shimolliklar bilan hazrat Alining muridlari va himyariylar yoki
janubliklar yonma-yon turganliklari sabab bo‘lmoqda edi. Ular orasidagi raqobat
va mojarolar sharqda Hind daryosi sohilidagi vodiyning quyi qismidan tortib
g‘arbda Pireneyagacha yoyildiki, bu Islom ishiga juda katta zarar yetkazdi. O‘z
13
Xoting, Jerald R. (2000). Islomning birinchi sulolasi: Umaviylar xalifaligi milodiy 661-750 (ikkinchi nashr). London
va Nyu-York: Routledge nashriyoti . 88-b.
30

vaqtida zarur choralar ko‘rilganda, bunday ahvolning oldi olinishi mumkin edi.
Muhammad al-Abbosiyning o‘g‘li Ibrohim al-Abbosiy urug‘i sharafiga o‘zining
qora tug‘ini ko‘tarib chiqqach, mamlakatda ana shunday voqea yuz berdi. Abu
Muslim al-Xurosoniy ajoyib targ‘ibotchiligidan tashqari qobiliyatli sarkarda ham
edi. Ibrohim o‘z akasi Abdulloh qiyofasida yana bir lashkarboshiga ega bo‘ldi. Ali
tarafdorlari yuz berayotgan voqealarni o‘z ishlarimiz, deb hisoblayotgan bo‘lsalar,
forslarda bu jang ularning manfaatlariga ham daxldor ekanligiga ishonch zo‘r edi.
Shu jihatdan ular ham qora tug‘ ostida boshlangan harakatga qo‘shildilar. Asta-
sekin harakat umumiy mazmun kasb etdi. Xuroson hokimi Nosir ibn Sayyor xalifa
Marvon II ga madad yuborishini so‘rab otashin maktublar yo‘lladi, lekin yordam
hadeganda yetib kelavermadi. Abbosiylarning qo‘shinlari ketma-ket zafarlar
quchib, tezda butun Forsni bosib oldilar. Janglar har tomonda davom etayotgan
edi, 750 kishi chamasidagi abbosiylar Iroqqa ham yetib borishdi. Marvon II
shoshilinch to‘plangan qo‘shin bilan ularning yo‘lini to‘sib chiqib, Zab daryosi
sohilida jangga kirishdi. U mag‘lub bo‘lib, Misrga qochib borgan joyida arab
qo‘shinlari tomonidan qo‘lga tushirilib, qatl etildi. Bu umaviylar quyoshi
botganligidan darak berardi. Ular Islom dunyosida o‘n to‘qqiz yil hukmronlik
qilib, ana shunday shuhratsiz yakun topdilar. Shu davrda Muhammad al-
Abbosning o‘g‘li Ibrohim ham dunyodan o‘tib, uning o‘rnini farzandi Abul Abbos
egalladi. Abul Abbos ancha dadil kishi edi. U o‘zini orzu qilingan xaloskor, deb jar
soldi. Katta bobosining bobosiga Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam
tug‘ishgan amaki bo‘lmish kishi urug‘idan ekanligini e’lon qildi. Hazrat Ali
tarafdorlari aldanayotganliklarini bilib tursalar ham, hech narsa qilolmadilar. Ular
yashirincha holatga o‘tib, hamkorlikdan voz kechdilar. Tazyiqqa uchraganlaridan
keyin maxfiy tashkilot tuzishdi. Shu tariqa Islomning siyosiy tanasida yashirin
guruhlardan iborat yana bir yara paydo bo‘ldi.Endi abbosiylar umaviylarni
tugatishga bel bog‘ladilar. O‘z maqsadlariga erishish uchun ular insoniyat tarixida
misli ko‘rilmagan vahshiylikka qo‘l urdilar. Abbosiy sarkarda Abdulloh – Abul
Abbosning tog‘asi hokimlik qilayotgan Shomda shunday yo‘l tutildi. U umaviy
shahzodalarni Avja daryosi sohilida joylashgan qal’a yaqinida uyushtirilgan
31

ziyofatga chorladi. Buning uchun umaviylar bilan do‘stlashish ishtiyoqi borligini
o‘ylab topishdi. Ziyofatning hech kami yo‘q edi, u yerda ko‘p sonli soqchilar ham
hozir turishardi. Shodiyonaning ayni avj pardasida ziyofat egasi soqchilar
boshlig‘iga ishora berdi. U esa o‘z lashkarlarini chaqirib, qurolsiz umaviylarni
tig‘dan o‘tkazdirdi. Ular tom ma’noda qiymalab tashlandi. Faqat birgina shahzoda
– Abdurahmon tavakkalchilik qilib, o‘zini va ukasi Abdullohni qutqarib qoldi. Ular
eng yaqindagi birinchi derazadan daryoga sakradilar. Abbosiylar aka-ukani orqaga
qaytishga chorlab, hayotlarini saqlab qolishga va’dalar qilishdi, hech qanday
yomonlikni ravo ko‘rmasliklari to‘g‘risida yalinib qasam ichishdi. Endigina 12
yoshga kirgan Abdulloh ularning shu va’dalariga uchib qaytib bordi. Akasi unga:
«Ahmoq bo‘lmagin!» deb qanchalik uqtirmasin, yoshlik qilib orqaga suza
boshladi. Daryo oqimi kuchli, va’dalar esa juda maftunkor edi. Qirg‘oqqa yetishi
bilan uni chopib tashladilar. Abdurahmon barcha ta’qiblardan qochib qutulib,
onasining Mag‘ribda (Marokashda) istiqomat qilayotgan qarindoshlari huzuriga
yetib bordi, u yerda unga yana omad kulib boqdi. O‘z raqiblaridan xalos bo‘lgan
abbosiylar butun xalifalikni egalladilar, xalifaga esa «As-Saffah», ya’ni «qonga
tashna» unvoni berildiki, bu uning tabiatiga nihoyatda yarashib tushgan edi. Islom
tarixi umaviylarga nisbatan adolatsizlikka yo‘l qo‘ydi. Buning bir qancha sababi
bor edi. Tarixiy asarlarning aksariyati abbosiylar davrida yozilgan bo‘lib, shu
asrlar mobaynida ularda umaviylarga kuchli dushmanlik ruhi davom etib keldi.
Amir Muoviya o‘zining qasoskorlik da’volari va hazrat Aliga qarshi kurashi bilan
ko‘p gunohlarga botdi. Uning o‘g‘li Yazid I esa shunday qabih bir jinoyatga qo‘l
urdiki, u hazrat Aliga qarshi his-tuyg‘ular uyg‘otdi. Muoviya tarafdorlari va
vorislari esa ularni yanada avj oldirib yubordilar. Urug‘lar orasidagi nizo ham
abbosiylar dushmanligi va qasoskorligi kuchayishiga yordam berdi. Natijada Islom
umaviylar qo‘lga kiritgan yutuqlarni munosib ravishda baholashga har doim ojiz
bo‘lib qolaverdi.
32

XULOSA
Umaviylar sulolasi davridagi Arab xalifaligini o‘rganish islom va jahon
tarixidagi o‘zgarishlar davri haqida chuqur tushuncha beradi. Milodiy 661-yildan
750-yilgacha davom etgan Umaviylar davri Islom olamining traektoriyasini
shakllantirgan va keyingi tsivilizatsiyalarga doimiy meros qoldirgan muhim
siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar bilan ajralib turdi.
Siyosiy jihatdan Umaviylar g arbda Pireney yarim orolidan sharqda Hindʻ
vodiysigacha cho zilgan xalifalik hududlarini mustahkamlash va kengaytirishga
ʻ
muvaffaq bo ldilar. Ularning ma'muriy strategiyalari, jumladan, arab tilini lingua
ʻ
franca sifatida o‘rnatish va yagona tanga zarb qilish tizimini joriy etish, keng va
xilma-xil imperiya bo‘ylab boshqaruvni osonlashtirdi. Biroq, ularning arab
elitalariga tayanishi va arab bo‘lmagan musulmonlar yoki mavaliylarga nisbatan
qarama-qarshi siyosatlari oxir-oqibat ularning qulashiga olib kelgan ichki norozilik
urug‘ini sepdi.
Ijtimoiy jihatdan Umaviylar davri madaniyatlarning aralashib ketishi va fikr
almashishi bilan ajralib turardi. Xalifalar urbanizatsiya va arxitektura loyihalarini
ilgari surib, Quddusdagi Qoya gumbazi va Damashqdagi Ulug masjid kabi
ʻ
mashhur inshootlarni ortda qoldirgan. Bu tashabbuslar xalifalikning boyligi va
qudratini namoyish etibgina qolmay, balki Vizantiya, Fors va Islom arxitektura
uslublarining uyg‘unligini aks ettirib, davrning madaniy sinkretizmini ifodalagan.
Iqtisodiy jihatdan Umaviylar o‘zlarining keng tarqalgan hududlari
resurslaridan foydalanib, savdo va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini
osonlashtirdilar. Quruqlikda ham, dengizda ham savdo yo‘llarining rivojlanishi
xalifalikni jahon bozorlari bilan bog‘lab, iqtisodiy farovonlikka va bilimlarning
tarqalishiga turtki bo‘ldi. Umaviylarning tanga zarb qilish tizimi
standartlashtirilganligi va keng tirajliligi bilan xalifalikning iqtisodiy
integratsiyalashuvi va ta’sirini yanada yorqinroq ko‘rsatdi. Ushbu yutuqlarga
qaramay, Umaviylar sulolasi ko‘plab qiyinchiliklarga duch keldi. Hokimiyatning
33

markazlashuvi va Umaviylar hukmdorlarining korruptsiya va isrofgarchiliklari turli
guruhlar, jumladan arab bo‘lmagan musulmonlar, diniy ulamolar va raqib qabila
guruhlari o‘rtasida keng norozilikni keltirib chiqardi. Bu norozilik Abbosiylar
inqilobi bilan yakuniga yetib, 750-yilda Umaviylarni ag‘darib, islom
boshqaruvining yangi davrini boshlab berdi.
Xulosa qilib aytganda, Umaviylar sulolasi Islom xalifaligining ilk tarixida
hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ularning hukmronligi keyingi islom sulolalariga ta'sir
ko‘rsatadigan ma'muriy, madaniy va iqtisodiy amaliyotlarga asos soldi. Ularning
hukmronligi ichki nizolar va oxir-oqibat tanazzulga uchragan bo‘lsa-da,
Umaviylarning islom olamiga qo‘shgan hissalarini inkor etib bo‘lmaydi. Ularning
davrini o‘rganish ulkan va xilma-xil imperiyada boshqaruvning murakkabligi,
madaniy integratsiya va kuch dinamikasi haqida qimmatli saboqlar beradi.

34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn
Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning yemirilishi. Albany, Nyu-York:
Nyu-York davlat universiteti matbuoti.
2. Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi
asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti.
3. Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy
partiyalar bo‘lganmi?". Der Islom. 71 (1). Valter de Gruyter.
4. Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill.
5. Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684–
705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London: London universiteti
6. Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo
Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va musulmonlar". Chikago:
Chikago Sharq instituti.
7. Xoting, Jerald R. (2000). Islomning birinchi sulolasi: Umaviylar xalifaligi
milodiy 661-750 (ikkinchi nashr). London va Nyu-York: Routledge
nashriyoti
INTERNET SAYTLARI
1. www . islom . uz
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
35

Arab xalifaligi Ummaviylar sulolasi davrida mavzusida tayyor kurs ishi

Sotib olish