Arab xalifaligining Kavkazdagi harbiy yurishlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	43.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Arab xalifaligining Kavkazdagi harbiy yurishlari

Sotib olish

«Arab xalifaligining Kavkazdagi harbiy yurishlari»
Mundarija:
Kirish ……..……………..…………
…..……………..……………………………………………………………………………………. 4-5 I
bob. Arab xalifaligi qo shinlarining Shimoliy Kavkazni bosib olishgaʻ
urinishi …………………..………………………..………………………..………………………..…………………..…..…………. 6-12
II bob. Arab xalifaligi qo shinlarining Markaziy Kavkazdagi harbiy yurishlari
ʻ .
………………………………………………………………………..…………………………………………...….… 13-24
Xulosa
……………..……………..……………..……………..…………..……………..……………..…………..………………… 25-26
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ ……………..………..…………..……………..
… ..
…… 27

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom ʻ
Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat - y
ʻ е ngilmas kuch kitobida” “o z tarixini ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta’kidlashi
ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
Arab xalifaligi islom olamining ta’sir doirasiga tushib qolgan ko plab xalqlar
ʻ
tarixida hal qiluvchi rol o ynadi. Aynan Arab xalifaligida “turli sivilizatsiyalar
ʻ
o rtasidagi o zaro ta sir jarayoni yangi yuksak darajada rivojlangan madaniyatni
ʻ ʻ ʼ
vujudga keltirdi, uning tili arab, mafkuraviy asosi esa o ziga xos axloqiy va
ʻ
huquqiy tizimga ega bo lgan yangi monoteistik din bo lgan islom edi. arab istilolari
ʻ ʻ
davrida tug‘ilgan g‘oyalar va diniy va siyosiy institutlar. Bu arab-musulmon
madaniyati ko p asrlar ilgari islom diniga e’tiqod qilgan xalqlarning rivojlanish
ʻ
yo llarini belgilab berdi, ularning hayotiga bugungi kungacha ta’sir ko rsatmoqda.
ʻ ʻ
Arab-musulmon madaniyatining harakatlantiruvchi kuchlari - arab tili va
islom arablarning yurishlari bilan birga Kavkazga ham kirib keldi va Kavkaz
xalqlari madaniyatining ajralmas qismiga aylandi, ma’naviy madaniyat va axloqni
shakllantirishda ulkan rol o ynadi. Mavzuning dolzarbligi bu yerga Arab
ʻ
xalifaligining yurishi va uning salbiy hamda ijobiy oqibatlarini o‘rganishdan
iboratdir.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Arab xalifaligining Kavkazdagi harbiy
yurishlari har doim tadqiqotchilarda katta qiziqish uyg otgan. Bular orasida ayniqsa
ʻ
2

Abduragimov A. 1
, Adjamatov B. 2
, Alikberov K. 3
, Artamonov M. 4
, Bolpakov O. 5
,
Dorn B., Ibn Xaykal 6
, Isakova M. 7
, Axmedov D.N. 8
, Yushkov S.B. 9
. kabi
insonlarning tadqiqotlari muhim o rin egallagan. ʻ
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Arab xalifaligining Kavkazda amalga
oshirgan harbiy yurishlarining tarixini o rganish kurs ishining asosiy maqsadi
ʻ
hisoblanadi.
Ushbu maqsadga erishish uchun siz quyidagi vazifalarni bajarishingiz kerak:
- Arab xalifaligining harbiy yurishlari xususiyatlarini ajratib ko rsatish;
ʻ
- Arab xalifaligining harbiy yurishlarini o rganish;
ʻ
- Arab xalifaligining Kavkaz uchun qilgan harbiy yurishlarining
sabablari, borishi va natijalarini ko rib chiqish;
ʻ
- Yurish voqealarini yoritib berish;
- Arab xalifaligining Kavkazdagi siyosatini ko rib chiqish;
ʻ
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi VII dan XII asrgacha bo lgan
ʻ
davrini o z ichiga olgan.
ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti. Arab xalifaligining Kavkaz
uchun qilgan harbiy yurishlari.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ

I BOB. ARAB XALIFALIGI QO SHINLARINING SHIMOLIY KAVKAZNI
ʻ
1 Абдурагимов Г.А. Кавказская Албания Лезгистан. - Спб.: 1995. - 608 c.
2 Аджаматов Б. Святыни Дагестана. - Махачкала, 2005. - 336 с.
3 Аликберов А.К. Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр ад-Дарбанди и его суфийская
энциклопедия “Райхан ал-хака’ик” (XI–XII вв.). М.: Восточная литература, 2003. - 847 с.
4 Артамонов М.И. История хазар. - Л.: 1962. - 522 с.
5 Болыпаков О.Г. История Халифата. - М.: 1989. - 312 с.
6 Ибн Хаукаль. Книга путей и царств / Пер. Караулова H.A. - Тифлис, 1908, - 166 с.
7 Исакова М. Из истории Дагестана. Рукопись. – M.: 1934. - 218 с.
8 Ахмедов Д.Н. Современная «Ахты-наме». - Махачкала, 1972. - 239 c.
9 Юшков C.B. История Дагестана. Рукопись. Ф.1. Оп.1. -M.: 1957. - 136 с.
3

BOSIB OLISHGA URINISHI
Shimoliy Kavkazda arab qo shinlari VII asrda turklarining kuchli uyushgan vaʻ
aslida е ngib bo lmas qarshiliklariga duch keldilar. Bunday kuchlar o z saltanatini -
ʻ ʻ
Xazar xoqonligi deb ataganlar.
Asta-sekin Xazar xoqonligi Shimoliy Kavkazda, Rossiya yaqinida va
Zakavkaziya mamlakatlarida hukmron rol o ynay boshladi. VII asrning
ʻ
20yillaridan boshlab. Xazarlar Shimoliy Kavkaz va Kavkaz mamlakatlariga
bostirib kirishdi. VII asr o rtalaridan boshlab Xazar podsholigi hududi o sdi, pastki
ʻ ʻ
Volgadan (Itilning poytaxti - hozirgi Astraxan) va Azov dengizi va undan
tashqaridagi bo shliqni egallay boshladi. 740-yilda yahudiylik asosiy din sifatida
ʻ
qabul qilinishidan oldin xazarlar shamanistlar edi. Bu dinning dastlabki shakli
bo lib, kamlaniya paytida ruhoniyning ruhlar bilan g‘ayritabiiy muloqotidan iborat
ʻ
(dafning zarbasidan ekstazga kirish). Yahudiylik xazarlarning mafkurasini
kuchaytirdi, ularning birlashishiga katta hissa qo shdi. Arab qo shinlari uchun bu
ʻ ʻ
to siq bilan bir qatorda o z davlatini shimoliy dashtlardan ko chmanchilar
ʻ ʻ ʻ
yurishidan himoya qilishga intilgan fors sosoniylar sulolasi podsholari (224-651)
tomonidan qurilgan mudofaa inshootlari ham bor edi. “Mana, ikki-uch kilometrlik
tor qirg‘oq chizig‘i bo lib, u orqali Kaspiy dengizining asosiy yo li o tgan.
ʻ ʻ ʻ
Zakavkaziyadagi dashtlar VI asr o rtalarida to sib qo yilgan. birinchi navbatda
ʻ ʻ ʻ
balandligi 12 m gacha bo lgan bitta tosh devor bilan, so ngra unga parallel ravishda
ʻ ʻ
200-400 metr masofada - ikkinchisi qal’aning o zidan cho zilgan, tog‘larning
ʻ ʻ
so nggi etagida joylashgan va dengizga o tadi. Asosiy darvozalar joylashgan tog‘
ʻ ʻ
oldi qismida turar-joy binolari bo lgan, ammo devorlar orasidagi bo shliqning katta
ʻ ʻ
qismi binolardan ozod qilingan. Qal’aning narigi tomonida, minoradan
minoragacha o nlab kilometr uzunlikdagi tog‘lar bo ylab Derbentni tog‘ tomondan
ʻ ʻ
aylanib o tishga imkon bermagan yana bir devor bor edi. Bekorga forslar bu qal’ani
ʻ
Dar bandi - “qal’a” deb atashmagan, arablar esa uni Bob al-Abvob (“darvoza
darvozasi”, ya’ni “asosiy darvoza”). Yaxshi mustahkamlangan qal’aga qaramay,
Salmon bin Robiya uzoq janglarsiz Derbentni egallab oldi va Xazariya hududiga -
4

xazarlar mamlakatiga o tishga qaror qildi. Arab qo shinlari uch kun dam olib,ʻ ʻ
yurishga hozirlik ko rdilar. “ Tarkaga ( Semender ) uch-to rtta o tish joyi ham
ʻ ʻ ʻ
to siqsiz o tdi. U Xazariyaning eng yirik shaharlaridan biri bo lgan bu
ʻ ʻ ʻ е rda qolib
ketganmi yoki yo qmi, bilmaymiz, har holda, arab qo shinlari yana bir o tishni
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirib,
Sulakdan (“Balanjar daryosi”) o tishganda, xazar xakam qo shin to plashga
ʻ ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi. Dushmanning ustun qo shinlari bilan kutilmagan to qnashuv
ʻ ʻ ʻ
arablar uchun halokatli bo ldi: qo mondonini yo qotib (va uning ukasi
ʻ ʻ ʻ
Abdarrahmon u bilan birga vafot etdi ), ular qochishda najot izladilar. Ammo
xazarlar chekinish yo lini kesib tashlashdi. To rt minginchi armiyadan faqat bir
ʻ ʻ
nechtasi qutqarildi.
Derbent xazarlar qo liga o tdi, Alban knyazliklari o z mustaqilligini tikladilar.
ʻ ʻ ʻ
Huzayfa b. Usmon tomonidan Kavkaz chegarasining hokimi etib tayinlangan
AlYamon yana Bardaga qarshi yurishga majbur bo ldi”. Bu mintaqada xazarlar
ʻ
ko plab alban asirlarini olib, juda ko p qoramollarni qo lga olishgan. Xazar
ʻ ʻ ʻ
qo shinlarining Albaniyaga muvaffaqiyatli hujumi albanlar qiroli Javansherni
ʻ
xazarlar bilan shartnoma imzolashga majbur qildi, unga ko ra xazarlar 1200 alban
ʻ
asirini, 120 ming bosh qoramolni, 700 otni qaytarib berdilar. Bundan tashqari,
yo lboshchi - xazarlar xoqoni o z qizini Javanshiraga uylantirdi. Xazarlar bilan
ʻ ʻ
shartnoma tuzib, albanlar Kaspiy dengizidan Armanistongacha cho zilgan arab
ʻ
qo shinlari frontining bu qanotini qopladilar. Bu arablarga Vizantiyaga qarshi
ʻ
urushni davom ettirish uchun yaxshi imkoniyat yaratdi. Xazarlar va arab
qo shinlari o rtasidagi kurash arab xalifasi Hishom davrida (724-743) o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
shiddatga erishdi. Xazar-arab fronti arablar tomonidan juda xavfli va strategik
ahamiyatga ega deb hisoblangan. Xazarlar Vizantiyaning faol ittifoqchilari bo lib,
ʻ
bir-birlariga yordamga kelishlari mumkinligi bilan vaziyat yanada og irlashdi.
ʻ
Hishom va uning salafi Xalifa Yazid II (720-724) davrida arab qo shinlari
ʻ
xazarlardan mag‘lubiyatga uchrab, mag‘lubiyatga uchradi 10
.
10 Абу-Алий Ахмад-ибн-Омар-ибн Рустэ. Из книги драгоценных камней /Пер. Караулова H.A. // СМОМПК.
Вып. -32. - Тифлис, 1903. - 159 с.
5

Ximsi boshchiligida Suriyadan yuborilgan arab qo shinlarini mag‘lub etdi. ʻ
Milak bin Saffar Al-Bahrani - Ozarbayjon va Armaniston noibi. Mag‘lubiyat uchun
qasos olish uchun arab xalifasi qo mondon Al-Jarrah boshchiligida Kavkazga 25
ʻ
mingga yaqin qo shin yubordi. Ikkinchisi yana Derbentni egallab oldi va xazarlarni
ʻ
Kavkazdan shimolga chekinishga majbur qildi. Keyin uning qo shinlari Xazar
ʻ
hududiga kirib, Xazariyaning katta markazi Balanjarni egallab olishdi. Bu
722yilning avgustida bo lgan edi. Biroq xazarlar asosiy kuchlarini yo qotmadilar
ʻ ʻ
va AlJarrahni Kavkaz janubiga, Varsan shahriga chekinishga majbur qildilar.
Qo shinlarning chekinishining ikkinchi sababi arablarning Kavkazda har qanday
ʻ
fursatda qo zg‘olon ko targan isyonkor hududlarni qoldirishi edi. Bu Al-Jarrahni
ʻ ʻ
xalifa Yazid II dan yordam so rashga majbur qildi. U qo shimcha kuchlarni olib,
ʻ ʻ
723-yilda, ya’ni xalifa Hishom hokimiyat tepasiga kelishidan bir yil oldin Balanjar
shahri tashqarisida Xazar y е rlariga qarshi navbatdagi harbiy yurishni amalga
oshirdi. Arablarning hujumlarini qaytargan xazarlar Armanistonga bostirib kirishdi,
ammo Kura va Araks daryolari orasidagi hududda Al-Jarrah tomonidan qaytarildi.
Bu 724-yilda sodir bo ldi. Jang bir necha kun davom etdi. Faqat shu yilning yozida
ʻ
arablar qarshi hujumga o tishdi. Xalifa arab qo shinlariga yordam berishga va’da
ʻ ʻ
berdi, lekin Suriyadan yuborilgan arab qo shinlarining zaxiralari tugagani uchun
ʻ
va’dasini bajarmadi. Shunga qaramay, 724-yilda Al-Jarrah qo shinlari Gruziya
ʻ
poytaxti Tbilisini egallab, aholidan soliq to laydilar. Arablar Tbilisini birinchi
ʻ
marta emas, balki 724-yilda bu y е rda muvaffaqiyatli joylashtirgan bo lishi
ʻ
mumkin. Shundan keyin Shimoliy Kavkaz markazida istiqomat qiluvchi alanlarga
qarshi hujum boshlandi va ular soliqqa tortildi. Biroq, Al-Jarrah asosiy dushman -
xazarlarni mag‘lub eta olmadi. Darial darasi orqali qaytib keldi. Alanlar y е rlariga
yurish sarkarda Asad bin Abdullohning Sharqiy Erondagi Xurosonda yashagan
xalqlarga qarshi yurishlarini juda eslatadi. 725-yilda Xalifa Hishom Al-Jarroh
o rniga ukasi Habibni tayinladi
ʻ 11
.
Bunga Suriyalik harbiylarning o z odamini bu lavozimga qo yish istagi sabab
ʻ ʻ
bo lgan. Shuning uchun ham al-Jarrah Vizantiya frontida bo lganida, xalifa
ʻ ʻ
11 Бузанд Ф. История Армении / Пер.Геворгян М.А. - Ереван, 1953. - 166 с.
6

Kavkazdagi qo shinlar qo mondonligini Dog iston hududlariga hujum qilayotganʻ ʻ ʻ
Al-Horis bin Amr at- Taymiyga topshirdi. Ammo xazarlarga kelsak, Al-Horit hech
qanday muvaffaqiyatga erisha olmadi. 726-yilda Kavkazdagi vaziyat yanada
murakkablashdi, chunki xazarlarning o zlari janubga hujum qilib, Ozarbayjonga
ʻ
hujum qilishdi va hatto Araksning janubidagi Barsan shahrini qamal qilishdi .
Arablar yana o zlarini himoya qilishga majbur bo ldilar. Keyingi yili Ozarbayjonda
ʻ ʻ
vaziyat shu darajada yomonlashdiki, X.Maslama qo mondonlikni o z qo liga
ʻ ʻ ʻ
olishga majbur bo ldi va Suriyadan yordam olib, hujum boshladi. O sha paytda
ʻ ʻ
Darial darasi umidsiz yo qolganligi sababli, u Shimoliy Kavkazdan foydalanib,
ʻ
xazarlarni u е rdan siqib chiqarishga harakat qildi. Bu safar X.Maslamaning
urinishlari hech narsa bilan tugamaydi va 728-yilda u yurishini takrorlashga qaror
qiladi. Biroq, yangi kampaniya arab qo shinlari uchun deyarli falokat bilan
ʻ
yakunlandi. Jang deyarli 40 kun davom etdi. Arab manbalarining xabar berishicha,
mag‘lubiyatdan keyin xalifa qo shinlari barcha yuklarini ortda qoldirib, Darial
ʻ
darasi orqali o tib bo lmas loydan o tib, orqaga chekinishga majbur bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
X.Maslama xazarlarga qarshi ikkita jangda (727 va 728 yillarda) xazar xoqonining
o zi boshchiligidagi qo shinga qarshi kurashdi. Arab qo shinlarining mag‘lubiyati
ʻ ʻ ʻ
xazarlarga 729-yilda Ozarbayjonga qarshi yangi hujum boshlash imkonini berdi.
Shunday vaziyatda X.Maslama xalifa Hishom tomonidan rahbarlikdan
chetlashtirildi . H.Maslamaning o ziga ko ra , arablarning Kavkazdagi mavqei yana
ʻ ʻ
yomonlashgan. Xazarlarga qarshi yillar davomida olib borilgan kurash aniq
natijalarni bermadi. Arab manbalari arablarning qo lga kiritilgan o ljalari, asirlari
ʻ ʻ
va g‘alabalari haqida sukut saqlaydi. Xabarlarga ko ra, Shimoliy Kavkazda deyarli
ʻ
yuz yil davomida g‘alaba qozongan arab hujumi xazarlar tomonidan to xtatilgan va
ʻ
vaqtinchalik muvaffaqiyatlarga qaramay, botqoqlikka tushib qolgan. Olimlar Xazar
qo shinlarining g‘alabasini 732-yilda Franklar davlatida, arablar G‘arbiy
ʻ
Yevropaga yo lni to sib qo ygan Puateda arab qo shinlarining mag‘lubiyati bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
taqqoslaydilar 12
.
12 Фирдоуси Шах-наме / Пер. Державина В., Липкина С. - М.: 1964. - 239 с.
7

Xazar jabhasi Puate jangi bilan tenglashtirilgan, lekin faqat Yevropaning
sharqida46. Arablar va xazarlarning urushlari turli muvaffaqiyatlar bilan davom
etdi.
Shunday qilib, 732-yilda xazarlar arablar ustidan katta g‘alabaga erishdilar, besh
yil o tib, aksincha, xazarlar arablardan ʻ е ngildi, garchi jihodning musulmonlarga
ta’siri zaiflashgani sababli g‘alabalar uchun turtki yo qolgan edi. Shuni ham
ʻ
hisobga olish kerakki, Umaviylar xalifaligi qulash arafasida edi va shuning uchun
tashqi tutqichlardan ko ra ichki muammolarga ko proq e’tibor berildi. Arab
ʻ ʻ
qo shinlarining charchoqlari sezildi, bu ularni Shimoliy Kavkaz va Zakavkazdagi
ʻ
barcha yoki deyarli barcha harbiy garnizonlarni olib tashlashga va o z vatanlariga
ʻ
qaytishga majbur qildi. Hozirgacha arab olimlari xazarlarning arab qo shinlariga
ʻ
qilgan dahshatlari haqida yozadilar. Ammo 740-yilda xazarlar yahudiylikni qabul
qilgandan so ng, ularning arab Mu - Sulmonga qarshi urushi yanada prinsipial va
ʻ
g‘oyaviy tus oldi. Arab-xazar to qnashuvlarida vaqti-vaqti bilan 100 mingdan 300
ʻ
minggacha odam qatnashgan. Xazarlar, arab manbalariga ko ra, bir vaqtlar
ʻ
е ngilmas arab qo shinlariga qarshi juda muvaffaqiyatli bo lib, ular Shimoliy
ʻ ʻ
Mesopotamiya (Iroq)dagi Mosul shahri va zamonaviy Turkiyaning janubidagi
Diyarbakir shahriga etib borishdi. Arab xalifaligining poytaxti - Damashqqa yarim
yo lda borish qoldi. Shoshilinch ravishda tuzilgan yangi arab qo shini xazarlarga
ʻ ʻ
bosim o tkazdi va ular tog‘lar orqali uylariga qaytishdi. Xazarlarga qarshi so nggi
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli urinish xalifa Marvon II (744-750) tomonidan amalga oshirilgan,
ammo oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Mervan II xazarlarga shartnoma
tuzishni taklif qildi, ammo Derbent va Darial darasi orqali ularga xoinlik bilan
hujum qildi. Ushbu ikki zarbaning hujumi ostida xazarlar o zlarining poytaxti Itilga
ʻ
chekinishga va arablardan shartnoma tuzishni so rashga majbur bo ldilar. Arablar
ʻ ʻ
islom dinini qabul qilishni shart qilib qo ydilar. Xazar xoqoni og‘zaki rozilik berdi,
ʻ
ammo bu faqat xoqon va uning yaqin doiralariga ta’sir qildi. Keyinchalik, Xazar
xoqoni yana yahudiylikni e’tirof eta boshladi. Marvon II Xazar xoqonining islom
8

dinini qabul qilganidan mamnun bo lib, o z qo shinlari bilan Zakavkaziyaga qaytibʻ ʻ ʻ
keldi va Xazariyada hech qanday harbiy garnizon qoldirmadi.
Yangi Abbosiylar sulolasi vakillari tomonidan o ldirilgan oxirgi Umaviy
ʻ
xalifasi bo ldi. Xazarlar ham o z davlatlarini qutqara olmadilar, ammo bu keyinroq
ʻ ʻ
sodir bo ldi. Zarba uni Xazariyada hech kim kutmagan joydan keldi. G‘arbda
ʻ
xazarlarning qo shnisi Kiyev Rusi bo lib, ular doimo o zlarining bosqinlari bilan
ʻ ʻ ʻ
bezovta qilganlar. O sha paytda rus hali ham xazarlarga munosib qarshilik ko rsata
ʻ ʻ
olmadi va shuning uchun ularga “kulbadagi sinjap tomonidan” hurmat ko rsatishni
ʻ
boshladi. Shubhasiz, hatto Kiev knyazi Oleg (879-912) davrida ham Kiev Rusi
xazarlar bilan muammoni muvaffaqiyatli hal qilishga harakat qildi. Oleg Vitebsk
va Chernigov y е rlarini xazarlardan ozod qildi. N.Karamzin Xazar xoqoni haqida
shunday yozgan edi: “Bu xon, shekilli, sharqona hashamat va saodat qulayligida
mudrab qolgan; Tavridaning (Qrim yarim oroli) ko pligi, gullab-yashnayotgan
ʻ
Xerson va Konstantinopol bilan uzoq muddatli aloqasi, savdo-sotiq va
Gretsiyaning tinch san'ati echkilarda harbiy ruhni susaytirdi va ularning kuchi
allaqachon pasayib borayotgan edi”. Keyingi Kiyev knyazlari - Svyatoslav (945-
972), Vladimir (9801014) va boshqalar davrida Xazariyaga kuchli, doimiy zarbalar
berildi, ular nihoyat ularning zarbalari va XII-XIII asrlarda Rossiyaning boshqa
knyazlari zarbalari ostida qoldi. Xazariya va xazarlar 732-yilda Puatye
boshchiligida Charlz Martel boshchiligidagi Franklar davlati o ynagan rolga
ʻ
o xshab Sharqiy Yevropada arab qo shinlari va islomning hujumini to xtatib, butun
ʻ ʻ ʻ
dunyoda hali ham tan olinmagan katta rol o ynadi. G‘arbiy Yevropa uchun
ʻ
Xazarlar Kavkazda arab qo shinlarini kishanladilar, ularni charchatdilar,
ʻ
Vizantiyaga arab bosqinlariga dosh berishga va ularni mag‘lub etishga yordam
berdilar. Hozirgacha xazarlarning jahon tsivilizatsiyasi tarixida bunday bahosi
mavjud emas, ammo ular bunga to liq loyiqdir. Islom dinining tarqalishiga kelsak,
ʻ
u janubdan, Zakavkaziyadan, Albaniyadan o tib, shimolga, birinchi navbatda
ʻ
Dog istonga yo l oldi. VII asrning 2-yarmida arablar bosib olingan Dog iston
ʻ ʻ ʻ
hududlarida islom dinini tarqata boshladilar. Shu bilan birga, ular nafaqat qurol
9

kuchi bilan harakat qildilar, balki tinch yo llarga, xususan, soliq siyosatiga hamʻ
murojaat qildilar. Islom dinini qabul qilganlar saylov solig‘idan, ba’zan esa е r
solig‘idan ozod qilingan. Tez orada arablar ham missionerlik faoliyatini
boshladilar. Natijada, bir muncha vaqt o tgach,
ʻ
Dog istondagi islom asta-sekin tog‘li qishloqlarga tarqala boshladi. Bu jarayon
ʻ
asrlar davomida davom etdi va aholining katta qismi, ayniqsa tog‘li hududlarda XV
– XVI asr oxirigacha eski e’tiqod tarafdorlari bo lib qoldi. Zamondoshlar uchun
ʻ
Kavkazda islomni qabul qilish jarayoni asrlar davomida davom etganini tasavvur
qilish qiyin. Faqat Dog istonda islomning shakllanishi deyarli 900 yil davom etdi.
ʻ
“Tog lar o lkasida mustahkam o rnashib olgan musulmon ruhoniylari qo shni
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatlarga chodirlarini cho zishni boshladilar va Vaynaxlargacha cho zdilar”.
ʻ ʻ
Islom Checheniston va Ingushetiyaga Dog istonga qaraganda ancha kech kirib
ʻ
keldi.
Arab xalifaligi qo shinlari o tish mumkin emasligi, baland tog lar, qal alar bo lgani
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
uchun bu е rga qadam bosmagan. Dog istondan musulmon missionyerlari Islomni
ʻ
Shimoliy Kavkazning ko plab mintaqalariga: qorachaylarga, cherkeslarga,
ʻ
kabardiyaliklarga, adigelarga va boshqalarga olib kelishdi 13
.

13 https://scibook.net/istoriya - religiy - knigi/popyitka - zavoevaniya - severnogo - kavkaza - 47005.html
10

II BOB. ARAB XALIFALIGI QO SHINLARINING MARKAZIYʻ
KAVKAZDAGI HARBIY YURISHLARI Arablar istilosi arafasida
Dog iston
ʻ
Xalifalik qo shinlari Kavkazga bostirib kirishidan ancha oldin Dog istonda
ʻ ʻ
turli darajadagi va tipdagi ko plab siyosiy tuzilmalar shakllangan edi.
ʻ
Ular orasida birinchi va eng kattasi Kavkaz Albaniyasi edi. Ammo arablar
paydo bo lishi arafasida u chegara bilan cheklanib, mustaqilligini yo qotdi.
ʻ ʻ
Shimoliy-Sharqiy Kavkazning tekislik qismida etakchi mavqeni Xazar podsholigi
egallagan. Sosoniy hukmdorlari Derbentda garnizon saqlagan va xazarlar bilan
urushgan. Xoqonlik Derbent atrofini, shuningdek, Haydak, Tabasaran va Lakz
y е rlarini katta vayronaga aylantirdi. Shu bilan birga, tog‘li va tog‘ oldi hududlari
sosoniylar bilan shartnoma munosabatlari bilan bog‘langan mahalliy “shohlar”
boshchiligidagi feodal va qabila tuzilmalarining butun tarmog‘i bilan qoplangan:
ba’zan ular tog‘ dovonlarini himoya qilishda yordam olganlar 14
.
Xalifalik tomonidan Eron Sosoniylari tor-mor etilgandan keyin Kavkazdagi
vaziyat keskin o zgardi. Manbalar Dog istonda hozirgi vaqtda Fors garnizonlari
ʻ ʻ
kamaygani, ko plab chegara “darvozalarida” xavfsizlik xizmati to xtatilgani,
ʻ ʻ
xazarlarning Zakavkaziyaga kirib borishi haqida xabar beradi. Xalifa Katta dengiz
qisqichbaqasi sifatida Kavkazda faol harbiy harakatlar boshlandi. Albaniya
poytaxti Barda shahrini egallagandan so ng arablar hukmronligi ostiga o tdi.
ʻ ʻ
Shundan so ng
ʻ
Dog iston tomon bosqin boshlanadi
ʻ 15
.
643-yilda Xalifa Umar boshchiligidagi Abd ar-Rahmon ibn Rabim (arab
qo mondoni Surakiy ibn Amr tarkibiga kirgan) arab otryadi yaqinlashdi.
ʻ Fors
garnizoni hali ham o sha
ʻ е rda qoldi va atrofdagi aholining hujumini zo rg‘a ushlab ʻ
turdi. Uning boshlig‘i Shahrbaroz o zi va otryadni imtiyozli qo riqchi sifatidagi
ʻ ʻ
avvalgi mavqeini saqlab qolgan holda o z xizmatiga qabul qilish sharti bilan
ʻ
shaharni arablarga topshirishga rozi bo ldi. Shu munosabat bilan at-Tabariy
ʻ
14 Дорн Б. Известия о хазарах восточного историка Табари // Оттиск из журнала Министерства
Народного Просвещения. - СПб.: 1844. - 98 с. 15
Абу Исхак Ибрахим ибн Мухаммед ал-Фарисий ал-
Истахри. Книга путей и царств /Пер.Караулова H.A. //СМОМПК. -Вып.- 29. - Тифлис, 1901 - 145 с.
11

shunday yozadi: “Tinchlik shartlari shu bo lishi kerak ediki, derbentlardan soliq vaʻ
boj talab qilinmas edi”. Buning uchun Derbent ahli, tinchlik shartlariga ko ra,
ʻ
Kavkaz tomon “barcha daralarni to sib, hech kimni o tkazmaslik” ga majbur edi.
ʻ ʻ
Arablar bunga rozi bo ldilar va kelishuv xalifa Umar tomonidan tasdiqlandi.
ʻ
Suraka ibn Amr Derbent shahrining boshlig‘i bo lib, uni arablarning keyingi
ʻ
istilolari uchun bazaga aylantirishga harakat qildi. Bu е rdan Suraka Derbentdan
Shimoliy Dog istongacha bosqinchi yurishlar uyushtirdi. Shunday qilib, Abdar-
ʻ
Rahmon va uning ukasi Salmon otryadi 652-yilda Xazarning Balanjar shahriga
sayohat qildi, ammo muvaffaqiyatsiz Abdar-Rahmon vafot etdi. Xazarlarga qarshi
ikkinchi marta yuborilgan otryad mag‘lubiyatga uchradi, uning boshlig‘i Salmon
ibn Rabiy vafot etdi va qochganlar Derbent devorlari yonida yo q qilindi, chunki
ʻ
derbentlar chekinayotganlar oldida shahar darvozalarini qulflab qo yishdi
ʻ 15
.
Derbentga tobora ko proq qo shimcha kuchlar keldi, arablar yurishlarini
ʻ ʻ
davom ettirdilar, ammo ularning natijasi, eng yaxshi holatda, faqat o lja - don,
ʻ
chorva mollari, qullarni qo lga kiritish edi. Boshqacha aytganda, ularning
ʻ
harakatlari boshidanoq oddiy yirtqich reydlarga aylandi. Asosiy vazifa bajarib
bo lmaydigan bo lib qoldi - yangi
ʻ ʻ е rlarni tortib olish, ularning aholisini
bo ysundirish, soliq yig‘ish va islomni yoyish. Arablarni va ularning Shimoli-
ʻ
Sharqiy Kavkazda o z o rnini egallash istagini ushlab turishda xazarlarning o rni
ʻ ʻ ʻ
beqiyos. Xazarlar Shimoliy Kavkazdagi keyingi kurash davrlarida ham arablarga
qarshi kurashda faol ishtirok etdilar.
656-yilda klan o rtasida hokimiyat uchun kurash
ʻ Umaviylar va Ali butun
xalifalikni qamrab oladi va fuqarolar urushiga aylanadi. Arab qo shinlari yangi
ʻ
bosib olingan е rlarni tashlab, unda qatnashishga shoshilishadi. Bu Zakavkaziya va
Derbentning xalifalikdan ajralib chiqishiga olib keladi. Xazarlar janubga uzoqqa
kirib boradi. Arakser daryosigacha bo lgan
ʻ е rlar ularning ko chmanchi lageriga ʻ
aylanadi.

15 Якуби. История / Пер. Жузе П.К. - Баку, 1927. - 34 с.
12

Dog istonning qayta egallanilishi ʻ
722-yilda Jarrah ibn Abdulloh al-Hakimiy Armaniston hukmdori etib
tayinlandi va u xazarlarga qarshi baquvvat kurash boshladi. Dushmanni aldab,
Derbentdan o tib, Dog iston y
ʻ ʻ е rlariga quladi. Tarixchi At-Tabariy Jarrahning
yurishlari haqida shunday yozadi: “Arablar Dog istonning janubida xazarlarni
ʻ
mag lub etib, Dog iston tog lariga kirib borib, Xamzin va Gumik aholisining
ʻ ʻ ʻ
qarshiligini е ngib, jazolash yurishlari natijasida vayron bo ldilar va talon-taroj
ʻ
qilindilar. Qaytag va Tabasaran, ularning hokimiyatini tan olishdan bosh tortgani
uchun”. Fors tarixchisi Balami yozadi, deb yozadi qo mondon Jarrah “yaqin
ʻ
safdoshlaridan birini chaqirib, ixtiyoridagi uch ming askar berib, unga: Kaytoqqa
bor, u е rda uchragan hamma narsani buz, kim senga qarshilik ko rsatishga qaror
ʻ
qilsa, u bilan jang qil va quyosh chiqquncha mening oldimga qayt. Jazo
ekspeditsiyasi natijasida arablar Tabasarandan 2000 tagacha, Kaytagdan 700 dan
ortiq asir olib, 10 ming kishini asirga oldilar.
Xazar qo shinini ta’qib qilib, Jarrah daryo vodiysida ikkita qal’ani egalladi.
ʻ
Gamri, keyin shimolga ko chib o tdi. Arab tarixchilarining dalillari bu
ʻ ʻ е rda
mashhur
Dog iston tarixiy asari “Tarixi Derbend-name” bilan to ldiriladi. Unda aytilishicha,
ʻ ʻ
xazarlar tekislikka chekinib, Anji-Qal’a qal’asida juda kuchli va yaxshi qurilgan,
bir tomoni tog‘lar, boshqa tomoni dengiz bo yida qo riqchi qoldirgan. Bir nechta
ʻ ʻ
muvaffaqiyatsiz urinishlardan so ng, arablar vagonlar himoyasi ostida oldinga
ʻ
siljib, bu to siqni engib o tishga muvaffaq bo lishdi. Xazarlar yuqori istehkomga
ʻ ʻ ʻ
panoh topdilar va tunda orqaga chekindilar. “Derbend-name” nomli bu qisqa xabar
bizni Anji-Qal’a jangi haqidagi og‘zaki tarixiy an’anaga murojaat qilishga undaydi,
bu esa qishloqda hozirgacha saqlanib qolgan. Hozir qo shni bo lgan Kahulay
ʻ ʻ
Maxachqal’adir. Qizig‘i shundaki, Anji himoyachilari butparastlar sifatida
tasvirlangan (ularning xudolari orasida qadimgi turkiy xudo - Tengri ham bor) va
bosqinchilar ularga Derbent tomondan hujum qilishadi. Himoyaga Anji hukmdori
Kart-Kojak boshchilik qiladi. Ikki o g‘li bor: Tomish va
ʻ Aibak. Tomish o zinikiga ʻ
xiyonat qiladi va otasi Aibak, ruhoniylar va shaharliklar bilan oxirigacha
13

kurashishga qasamyod qiladi. Ko plab hujumlar qaytarildi. Dushmanlar devorniʻ
buzib, shaharga bostirib kirishdi - Anji yonmoqda, Qamarining muqaddas toshi
yonmoqda, odamlar o lmoqda. Jangning 39-kunida dushmanlar chekinishdi, ammo
ʻ
ertasi kuni ular shaharni egallab, himoyachilarni qirib tashlashdi. O shandan beri
ʻ
Anji yangilanmagan.
723-yilda Jarrah dengiz qirg‘og‘idan tekislikka o tib, Belenjer shahrini katta
ʻ
kuch bilan egallab oldi. Tez orada u Belenjerni sobiq hukmdorga qaytargani qiziq.
Bu arablarning mahalliy elita ustidan g‘alaba qozonishga urinishi haqidagi birinchi
xabar. U oldinga siljishga muvaffaq bo ldi
ʻ Semender, ammo keyin u tomonidan
pora olgan Belenjer hukmdori Jarrahni xazarlarning katta qo shini orqaga qaytish
ʻ
yo lini kesib tashlaganligi haqida ogohlantirdi. Keyin Jarrah Darial dovoni orqali
ʻ
Kavkazga chekindi. Uning kampaniyasi taxminan 7 oy davom etdi. Arablarning
bunday chuqur yutug‘idan xavotirlangan xoqon va uning atrofidagilar Xazariya
poytaxtini ko chirdilar.
ʻ Semender chegaradan uzoqroqda joylashgan shaharga Itil
Volga og‘zida. Jarrah Darial orqali Xazariyaga yana bir reyd qilishga muvaffaq
bo ldi. Keyin, 723-yilda xazarlar va Dog istonliklar birlashdilar va arablarni Kura
ʻ ʻ
daryosiga urib tushirishga muvaffaq bo lishdi. Shuning uchun xalifa
ʻ Hoshim
Jarrohning o rniga o tdi va uning o rniga ukasi Maslamani tayinladi. Biroq, bu
ʻ ʻ ʻ
yordam bermadi. 726-yilda xazarlar xoqonning o g‘li Shatom qo mondonligi ostida
ʻ ʻ
Arak daryosini yorib o tishdi.
ʻ
Zakavkaziyadagi kurash turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan davom etdi.
730-yilda Jarrax avvalgi lavozimiga qaytarildi va hatto Darial orqali Xazariyaga
bostirib kirdi. Ammo u Mug‘on dashtini xazarlardan tozalashga harakat qilganda,
Tarmach qo mondonligi ostidagi ko p minglik xazar qo shini Zakavkazga bostirib
ʻ ʻ ʻ
kirdi. Ardabil 730-yil Jarrah jangida halok bo ldi. Sharqiy Zakavkaziyadagi barcha
ʻ
arab istilolari yutqazildi. Jarrah qo shinlarining qoldiqlari Suriyaga qochib ketishdi
ʻ
va xazar bosqinlari shaharga etib borishdi 16
.
16 Абу-Алий Ахмад-ибн-Омар-ибн Рустэ. Из книги драгоценных камней /Пер. Караулова Ҳ.А. // СМОМПК.
Вып.-32. - Тифлис, 1903. – 215 с.
14

Xazarlarni quvib chiqargandan so ng, Xalifaning Kavkazga yangiʻ
tayinlangan hokimi (709 - 732) Maslama Samurning janubiy qirg‘oqlarini o z
ʻ
nazoratiga oldi (darvoqe, bu е rda u o zining “Xauz-Xayzan” mulkini tashkil qildi),
ʻ
keyin esa ustidan. Lakz va Tabasaranni bosib oldi va shundan keyingina u
Derbentni qamal qilishga yaqinlashdi. Uzoq vaqt davomida u mingga yaqin
xazarlar joylashadigan Norin-Qal’ani ololmadi. Maslama qal’aga suv y е tkazib
berilayotgan manbani zaharlab, ularni ketishga majbur qildi. Derbentni egallab
olgan Maslama uni yana xalifalikning shimoliy chegaralaridagi qo rg onga
ʻ ʻ
aylantirishga qaror qildi. Manbada shunday deyilgan: “Maslama ibn Abdulmalik
Suriyaning 24 ming aholisini Bob al-Abvob (“Darvoza darvozasi”, arablar Derbent
deb atagan) shahriga joylashtirdi va ularga ko proq maosh berish majburiyatini
ʻ
oldi... Va u (Maslama) qurdi. ) oziq-ovqat uchun ombor, arpa uchun ombor va
qurol ombori; u sardobani tozalashni buyurdi (ular suv saqlagan), qal’aning vayron
bo lgan joylarini ta’mirladi. Shu bilan birga, Derbentda mahallalar paydo bo ldi:
ʻ ʻ
“Maslama shaharni choraklarga bo lib, birinchisini Shomliklarga, ikkinchisini
ʻ
Xame qabilasiga, uchinchisini esa
Shomliklarga berdi. Damashq, to rtinchisi - Jazira arablariga. “O sha vaqtdan
ʻ ʻ
boshlab Derbent arablar nazorati ostiga tushgan Dog iston chatilarining markaziga
ʻ
va xalifalik y е rlarini xudolardan himoya qiluvchi tayanchga aylandi. Bu hududning
barchasi xalifalikning “Armaniston” deb nomlangan gubernatorligi tarkibiga kirdi,
u janubda Furot daryosigacha bo lgan. Xalifa gubernatorining qarorgohi arman
ʻ
shahri edi.
Derbentni avvaliga xalifalik poytaxtidan yuborilgan alohida hokimlar
boshqargan, keyin esa Derbentning eng nufuzli arab oilalaridan tayinlana
boshlagan.
Maslamaning qurilish va ma’muriy faoliyati Dog iston tarixiy afsonalarida
ʻ
o z xotirasini qoldirdi, u
ʻ е rda masjidlar quruvchi va islomni tarqatuvchi “Abu
Muslim” nomi bilan tarbiyalangan. Maslamaning amri bilan a Dog istondagi eng
ʻ
qadimgi va eng katta Juma masjidi bino bo lgan. Maslamaning harbiy harakatlari u
ʻ
15

qadar muvaffaqiyatli bo lmadi. Bir yirik mag‘lubiyatdan so ng, arablar o zʻ ʻ ʻ
qarorgohini tashlab, “bir bekat o rniga ikki bekatdan o tib” qochishga majbur
ʻ ʻ
bo lgach, nihoyat, Maslama gubernatorlikdan chetlashtirildi. 735-yilda bu joyni
ʻ
Maslamaning amakivachchasi va xalifaning Dog istonning eng shafqatsiz
ʻ
bosqinchilaridan biri Marvon ibn Muhammad egalladi.
Katta qo shin (150 000 askar) to plab, 737-yilda Marvon Xazariyaga
ʻ ʻ
to satdan zarba berdi. Ba’zi ma’lumotlarga ko ra, arablar Terekni kesib o tib,
ʻ ʻ ʻ
janubiy Xazariya bo ylab yurishgan va hatto
ʻ е tib kelishgan Pastki Don. Katta o lja ʻ
qo lga olindi, o n minglab qo lga olingan xazarlar Zakavkaziyaga qaram dehqonlar
ʻ ʻ ʻ
sifatida joylashtirildi, xoqonlik bir muddat islomni qabul qilishga majbur
bo ldi.
ʻ g iston xalifaligini islomlashtirish ʻ
Xazarlar mag‘lubiyatga uchragach, ikki yil o tgach, Marvon qo shini Tog‘li
ʻ ʻ
Dog istonni bosib olishni boshladi. Endi Dog iston aholisi arablarga qarshi xazar
ʻ ʻ
ittifoqchilarisiz birma-bir harakat qildi; Xazarlar arablarga qarshi Dog istondan
ʻ
uzoqda joylashgan markaz - Itildan jang qildilar. Siyosiy jihatdan tog li
ʻ е rlar ilk
feodal knyazliklari va qabila ittifoqlarining konglomerati edi. Ikki yirik davlat -
Lakz
Va Sarir - janubdan va shimoldan Dog istonning tog‘li qismini qoplagan. Ularning
ʻ
orasida kichikroqlari joylashgan edi: Haydak (zamonaviy Qaytag tumani), Xamrin
(Gamri-ozen daryosi havzasi), Kumux, Xunzax va yana Tuman (Sulak daryosi
yaqinida), Shindanning joylashuvi to liq aniqlanmagan.
ʻ
Dog iston hukmdorlari bilan urush boshlandi. Marvon birinchi navbatda
ʻ
shimoldan Serirga bostirib kirdi. Serirlar bosqinchilarga kuchli qarshilik
ko rsatdilar. Ular bir yil davomida o z yurtiga bostirib kirgan dushmanga qarshi
ʻ ʻ
mardonavor kurashdilar. Arablar qal’ani qamal qilib, egallab olishdi Gumika.
AlKufiyning yozishicha, 737-yil Arab qo mondoni Marvon qamalda edi
ʻ qal’a
Podshoh Sarir roppa-rosa bir yil o tgach, shoh Sarir soliq to lashga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Hamrin arablarga qattiq qarshilik ko rsatdi. G‘azablangan Marvon knyazlikning
ʻ
asosiy qal’asidagi barcha aholini o ldirishni buyurdi. Gamri vodiysi aholisining
ʻ
16

afsonalarida bu voqealar aks-sadolari hanuzgacha saqlanib qolgan. Bu е rda,
qadimiy Targ‘u-shahar manzilgohi xarobalari yonida O g‘lan-begining kichikʻ
maqbarasi joylashgan. afsonada aytilishicha, u е rda bir qiz dafn etilgan, u bu
shaharning boshqa aholisi bilan birga dushmanlar tomonidan asirga olingan.
Ularning boshliqlarining buyrug‘i bilan u eng taniqli bosqinchilarga topshirildi.
Ammo uni qal’a devorining keng tizmasi bo ylab olib borganida, qiz uni to satdan
ʻ ʻ
itarib yubordi va o zidan yiqildi - ikkalasi ham vafot etdi. Bundan g‘azablangan
ʻ
dushman qo mondoni shaharni
ʻ е r bilan yakson qilishni va asirga olingan aholini
qirib tashlashni buyurdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, xuddi shu rivoyat ibn Asam al-
Kufiy va am-Tabariyning arab tarixiy asarlarida (X asr), shuningdek, bosqinchining
nomi Marvon va
“Derbend-noma”da ham uchraydi. Qal’aning nomi - Hamrin (Gamri daryosidan).
Shundan so ng Marvon qo shini bir yil avval arablar bosqinida allaqachon
ʻ ʻ
zaiflashgan va qarshilik ko rsata olmagan tumanga bostirib kiradi.
ʻ
Shundan so ng arablar Shandanga hujum qilib, uni hech qanday kuch
ʻ
sarflamay qo lga kiritdilar. Kaytag xalqi qattiq qarshilik ko rsatdi. Tarixiy
ʻ ʻ
yilnomada shunday deyiladi: “Ular Haydakni vayron qilib, boshqa jasur va jasur
shahzodalardan G‘azanfar-al-Garar (“yutuvchi sher”) deb atalgan shahzodani
o ldirishdi. Ularning xotinlari va bolalarini asirga olib, qo ydilar. qarindoshlari va
ʻ ʻ
homiylarini o ldirib, Xudoning yordami bilan ularning barcha mol-mulkini yo q
ʻ ʻ
qildilar. Qaroqchilik, shahar va qishloqlarni vayron qilish, odamlarni qirib tashlash
bilan kechgan bu yurish boshlangandan keyingi ikkinchi qishga kelib (ya’ni 740 yil
oxiriga kelib) Marvon Derbentga qaytib keldi.
Biroq, arablar dam olishlari shart emas edi. Marvon Markaziy Dog iston
ʻ
tog‘larida bir-yildan ortiq jang qilgan bo lsa, Lakz va Shirvon xalifalikdan ajralib
ʻ
chiqdi. Qirol Lakza Opas (Aviz) o z majburiyatlaridan voz kechdi va Derbentga
ʻ
kelmadi. X asr arab tarixchisi Tabariyning yozishicha, “Marvon Samur vodiysi
bo ylab harakatlanib, aholini o ldiradi, mamlakatni vayron qiladi va Opas qamab
ʻ ʻ
qo ygan qal aning qarshiligini sindira olmay, bir yil davomida unda qoladi. o zi."
ʻ ʼ ʻ
17

Nihoyat, arablar Opasni o ldirishga va laklarni taslim bo lishga majbur qilishgaʻ ʻ
muvaffaq bo lishdi. Lakzga Xashrama as-Sulamiy arab gubernatori tayinlandi.
ʻ
Oradan ko p o tmay Shirvon ham zabt etildi.
ʻ ʻ
Arablar tomonidan bosib olingan barcha davlatlar va е rlarda don va odamlar
uchun soliq undirilgan. Serir podshosi Derbent gubernatoriga har yili 1500 yigit va
500 qizni qul sifatida е tkazib turishi, shuningdek, Derbent omboriga 100 000
o lchov don olib kelishi kerak edi (o sha davrning 1 o lchovi litrga yaqin hajmga
ʻ ʻ ʻ
ega edi, ya ni. 0,6 kg g‘alla), Tuman aholisi 500 o g‘il va 150 qiz va 20 000 o lcha
ʼ ʻ ʻ
don, Zirixgeron - 50 o g‘il va 10 000 o lcha don, Xamrin - 30 000 va bir martalik
ʻ ʻ
don berishlari shart edi. Lakza – 20 000 o lcha don, Tabasaran – 10 000 o lcha,
ʻ ʻ
Shandan - 100 ta o g il-qiz bir martalik va har yili 5000 o lcha don y
ʻ ʻ ʻ е tishtirildi.
Bundan tashqari, bu davlat va ittifoqlarning har biri urushlar paytida gubernator
armiyasi uchun yordamchi otryadlar tuzishga majbur bo lgan va hatto bu
ʻ
otryadlarning jangovar va yurish tarkibidagi o rni ham aniq belgilab qo yilgan
ʻ ʻ 17
.
Arablar o ljalarni qo lga kiritishdan muntazam ravishda o lpon yig‘ishga
ʻ ʻ ʻ
harakat qilmoqdalar. Biroq o lpon har bir topshirilgandan alohida emas, balki
ʻ
butun davlatdan undiriladi va uni yig‘ish va е tkazib berish mahalliy feodallarga
yuklanadi. Bu xalifalik qudratining tog‘larda zaifligidan dalolat beradi. To liq
ʻ
arablar nazorati ostida bo lgan hududlarda har bir aholidan
ʻ е r solig i, ya ni xoraj ʻ ʼ
undirilar, agar u musulmon bo lmasa, jizya solig i ham qo shilgan. Bu xalifalikni
ʻ ʻ ʻ
saqlab qolish davrida arablar Dog istonliklar orasida islomni yoyishda unchalik
ʻ
g‘ayrat ko rsatmaganligini aniq tushuntiradi - axir, musulmonlar sonining
ʻ
ko payishi soliq tushumlarining kamayishiga olib keladi. X asrga qadar
ʻ
Dog istonda islom dini faqat Derbent, Tabasaran, samolyotning janubiy qismi va
ʻ
Samur vodiysining pastki qismida va butunlay emas, balki alohida cho ntaklarda
ʻ
tarqaldi. Eski e’tiqodlar (butparastlik, nasroniylik, zardushtiylik) hukmronlik
qilishda davom etdi.
17 Абу-Алий Ахмад-ибн-Омар-ибн Рустэ. Из книги драгоценных камней /Пер. Караулова Ҳ.А. // СМОМПК.
Вып.-32. - Тифлис, 1903. - 217 с.
18

Biroq, bu buyruq uzoq davom etmadi. Dudaniyaliklarning “butparastlari” ga
qarshi kampaniya o rtasida (ehtimolʻ Didoistlar) 744-yilda Marvon Damashqda
qarindoshi xalifaning o ldirilgani va u mansub bo lgan Umaviylar sulolasi
ʻ ʻ
hokimiyatdan chetlashtirilgani haqida xabar oladi. Marvon qo shin bilan xalifalik
ʻ
poytaxti tomon shoshildi; tez orada vafot etdi. Dog iston y
ʻ е rlari darhol dahshatli
soliq to lashni va Derbent bilan barcha aloqalarni to xtatdi, bu
ʻ ʻ е rda "hukmdorlar"
vaqti-vaqti bilan o zgarib turardi. Ayni paytda xalifalik chegarasidagi
ʻ
mamlakatning butun tizimi parchalanib ketdi.
750-yilda xalifalikdagi hokimiyat sulola Abbosiylar qo liga o tdi. Ichki
ʻ ʻ
nizolar xalifalar qudratini zaiflashtirdi va bundan buyon ular uning chegaralarini
kengaytirishga emas, hech bo lmaganda o zlaridan oldingilar qo lga kiritgan
ʻ ʻ ʻ
narsalarni saqlab qolishga intildilar. Endi xalifalar ulkan davlatning chekkasiga
tobora ko proq qo shin tashlash imkoniga ega emaslar - ular mahalliy elita orasida
ʻ ʻ
o zlariga tayanch yaratishga intilishadi. Binobarin, “Arman gubernatorligi”
ʻ
hukmdori bu safar avvalgidek xalifalik poytaxtidan yuborilmadi. Xalifa uni
Kavkazda uzoq vaqt yashagan arab oilalari orasidan tanlashni afzal ko rdi. Ular
ʻ
bo ldi
ʻ Derbent hukmdori Yazid, Marvanning bir hamrohining o g‘li, mahalliy arab ʻ
Sulamiylar oilasidan bo lib, keyinchalik Derbentni o zi uchun qurgan.
ʻ ʻ
Bu vaqtda arablar qo shinlari so nggi nizolar tufayli zaiflashdi, chegara
ʻ ʻ
qo riqlash tartibsiz edi, tog lilarning har qanday yordami imkonsiz edi. Shu sababli,
ʻ ʻ
xazarlar 762-yilda urush boshlaganlarida, ular Zakavkaziyaga osonlikcha kirib
borishga muvaffaq bo lishdi. Derbent hukmdori Yazid Shirvonga qochishga
ʻ
majbur bo ldi, u
ʻ е rda sulola asoschisi Mazyod. Mazyadidov yaratgan mustaqil
davlat Xalifalik hukumati zindonlardan hatto 7000 nafar jinoyatchi ham safarbar
qilinishi kerak bo lgan qo shinni qiyinchilik bilan to plab, xazarlarni chekinishga
ʻ ʻ ʻ
majbur qildi. Shundan so ng darhol Bag -Bari devori bo ylab arab jangchilari
ʻ ʻ ʻ
joylashtirgan Kamax, al-Muhammadiya, Bab-Vak va boshqa aholi punktlari
qurildi. Hozir bu Qamax, Ximeydi, Darvok va boshqalar qishlog‘i bo lib, IX asr
ʻ
oxirida ham Darvok aholisi arab tilini saqlab qolgan.
19

Bu orada xalifa Horun ar-Rashid nihoyat Xazar chegarasidagi vaziyatni
nazoratga olishga qaror qildi. VIII asrning 90-yillarda u Derbent atrofiga 12 ming
qo shin yubordi va shaharning o ziga yangi hokim o rnatdi. Biroq, bu yomonʻ ʻ ʻ
yakunlandi. Jo natilgan qo shin Hamrin aholisi tomonidan mag‘lub bo ldi va
ʻ ʻ ʻ
hokim o z zulmi bilan nafaqat tub aholiga, balki Derbent arablariga ham qarshi
ʻ
chiqdi. Nihoyat, u o zidan oldingi arab an-Najm ibn Hoshimni o ldirganida,
ʻ ʻ
o ldirilgan odamning o g‘li Derbentda xazarlar va alpinistlarni yordamga chaqirib,
ʻ ʻ
xalifaga qarshi qo zg‘olon ko tardi. Bu taxminan 797-yilda sodir bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Qo zg‘olonchilar Kura daryosiga etib kelishdi, tartibsizliklar 70 kun davom etdi.
ʻ
Xalifa yon berib, hokimiyatning ikki oliy vakilini almashtirishga majbur bo ldi,
ʻ
yangi hokim - Yazid ibn Mazyod esa mahalliy feodallar manfaati bilan
hisoblashishga va’da berdi.
Shundan so ng qo zg olon bosilib, Derbent Shirvon tarkibiga kiradi.
ʻ ʻ ʻ
Xazarlarning 797-yildagi harakati ularning Zakavkaziyadagi so nggi
ʻ
yurishidir, bu haqda manba xabar beradi. Arablarning eng uzoq va shiddatli
janglari dastlab Kaspiy dengizining g arbiy qirg og i bo ylab eng muhim xalqaro
ʻ ʻ ʻ ʻ
savdo yo lida bo lib o tdi. Bu
ʻ ʻ ʻ е rdagi xalifalik istilolarining eng katta haqiqiy harbiy
yutug i Derbentning qo lga kiritilishi va Sharqiy Kavkazdagi xazar ta sirining yo q
ʻ ʻ ʼ ʻ
qilinishi edi 18
.
Bundan ham hayratlanarlisi shundaki, ilgari hech qachon mahalliy arablar
xalifalikka qarshi mahalliy aholi bilan birlashmagan edi. Feodallarning mahalliy
manfaatlari, tili va dinidan qat'i nazar, endi ular uchun butun feodal davlat
taqdiridan muhimroq bo lib qoldi.
ʻ
Xalifalikning parchalanishining yana bir dahshatli xabarchisi
Xurramiylarning Zakavkazda keng tarqalgan xalq antifeodal harakati edi. Ular
haqidagi birinchi ma’lumotlar 808-yilga to g‘ri keladi. Harakat 816-yilda cho pon
ʻ ʻ
Bobek boshchiligida bo lgach, u umummilliy dehqonlar urushiga aylanib ketdi.
ʻ
837yilda qo zg‘olon bostirildi, ammo uning oqibatlari uzoq vaqt davomida butun
ʻ
Kavkazda, shu jumladan Dog istonda ham o zini his qildi: 20-yildan ortiq vaqt
ʻ ʻ
18 Вардапет Г. История халифов / Пер. Патканова К., - СПб.: 1861. - 189 c.
20

davomida Derbent va uning tumani isyonchilar xalifalikdan uzilib qoldi. Shundan
so ng 842-847-yillardagi nutqlar bo lib, unda xalifalikdan norozi bo lganlarningʻ ʻ ʻ
hammasi - keng dehqonlar ommasidan tortib, separatist feodallargacha
qatnashdilar. “Armanistonda vaziyat yana xafa bo ldi: arablarning bir qismi,
ʻ
batriklar va o rnashib qolganlar qo zg‘aldi, tog‘lar va Derebnt podsholari qo shni
ʻ ʻ ʻ
hududlarni bosib oldilar, sultonning kuchi zaiflashdi”, deb yozadi tarixchi
Yoqubiy.
Dog istonning “tog‘ shohlari” Zakavkaziyaning xalifalikka qarshi kuchlari
ʻ
bilan chambarchas bog‘liq edi. Shunday qilib, Tiflis amiri Sarir shohi Buxt-Yisho
II ning qizi Sariyaga turmushga chiqdi. Ularning ittifoqiga hatto dinlar farqi ham
to sqinlik qilmadi. 869-yilda Derbentda mahalliy arab urug‘i as-Sulami hokimiyati
ʻ
tiklandi - bu Derbent va boshqa Dog iston y
ʻ е rlarining xalifalikdan ajralib
chiqishiga olib keldi. Shunday shakllangan Derbent amirligining Birinchi hukmdori
Hoshim ibn Surak bo lgan.
ʻ
X asr boshlarigacha Kavkazda xalifaning noiblari ham bo lib, ba zan o z
ʻ ʼ ʻ
hokimiyatini mustahkamlashga harakat qilganlar. Ulardan biri Yusuf Sojid
Derbentni boshqaradi, 917-yilda hatto qal’a devorlarini ta’mirlaydi. Ammo uning
vafotidan keyin (928) Shirvon ham, Derbent ham nihoyat xalifalikdan ajralib
chiqdi.
Dog istonda xalifalar hokimiyati davri tugaydi.
ʻ
Islomning boshlanishi
Dog iston xalqlarining xalifalikka qarshi ozodlik va mustaqillik uchun olib
ʻ
borgan qahramonlik kurashi ikki asr davom etdi. Dog iston xalqlari folklorida keng
ʻ
o z aksini topgan.
ʻ
Xalifalik bilan tinimsiz urushlarning oqibatlari og‘ir edi. Dog iston katta
ʻ
vayronagarchilik va katta insoniy yo qotishlarga duch keldi. X asr boshlariga kelib
ʻ
Hamrin, Shandan kabi davlatlar o z faoliyatini to xtatdi. Tabasaran Derebnt yoki
ʻ ʻ
Shirvon tarkibiga kirdi. shakllangan Poytaxti sobiq Gumikda joylashgan Shamxalat
shahri edi. 777-yilda Kumuxdagi birinchi sobor masjidining qurilishi tugallandi.
21

Haydak o rnida yana bir islom davlati tashkil topdi. Arablarning istilosi Dog istonʻ ʻ
jamiyati, uning iqtisodiyoti va madaniyati rivojlanishining tabiiy yo nalishini
ʻ
buzdi. Dog iston uchun g‘oziylarning yurishlarining oqibatlari yanada achinarli
ʻ
edi.
Arab bosqinchilari o zlari bilan o z dinlari - islomni olib kelishdi. Bu din
ʻ ʻ
Dog istonliklarning sobiq butparast e’tiqodlariga qaraganda, vujudga kelayotgan
ʻ
feodal munosabatlariga ko proq mos edi. Islom dinining diniy, huquqiy va
ʻ
marosim normalari uchun qozilar (shariat asosida adolatni amalga oshiruvchi
qozilar) va boshqa ruhoniylar tayinlangan. Masjidlar qurilgan. VIII asrda
musulmon qozilari Derbent, Tabasaron, Kumux, Kure, Richa, Qaytagda bo lgan.
ʻ
Keyinchalik boshqa joylarda paydo bo ldi.
ʻ
Biroq, Dog iston aholisining asosiy qismi qiyinchilik bilan o zlarining
ʻ ʻ
oldingi e’tiqodlari va marosimlarini tark etishdi. Serir, Lakz va Zirihgeranda yangi
dinning kirib kelishiga qarshilik ko rsatish an'analari saqlanib qolgan. VIII asrda
ʻ
Lavkadan darasida joylashgan Sunte cherkovi, barcha Didoilar nasroniylar emas
edi, lekin u avvalgidek Serir va Lakzning davlat dini edi. Derbent va Kumux asta-
sekin islom dinini yoyish markazlariga aylandi. Bu е rdan xalifalik hukmronligi
davrida “e tiqod uchun kurashuvchilar” tarafdorlari tomonidan muntazam
ʼ
ekspeditsiyalar uyushtirildi. Dog istonda islomni yoyish XV asrgacha davom etdi.
ʻ
Dog iston xalifalikdan yiqilib tushgunga qadar Islom faqat Derbentda, samolyotda
ʻ
va uning janubidagi tog‘ etaklarida va Tabasaronda o zini mustahkamlagan edi,
ʻ
ya’ni. ilgari feodal tuzumlari o rnatilgan va ilgari islomlashgan Sharqiy
ʻ
Zakavkaziya bilan aloqalar mustahkam bo lgan o lkalarda.
ʻ ʻ
Kavkaz hududida arab xalifaligining bosib olinishi bilan bog‘liq ba’zi tarixiy
sanalar
639 yil - arab qo shinlari Albaniyaga birinchi bosqinni amalga oshirdi.
ʻ
642-yil - Arablar Shirvonni egallab, birinchi marta o sha paytda Shahriyor
ʻ
hukmronlik qilgan Derbentni egalladi. Arablarga o lpon to lashga rozi bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
22

642-yil - Dog istonda arablarning birinchi paydo bo lishi. Dog istonʻ ʻ ʻ
qishloqlarida islom dini qabul qilinishidan oldin, barcha ishlar adatlar bo yicha hal
ʻ
qilingan, ammo Muhammad dinining paydo bo lishi bilan shariat adatlar, ya’ni
ʻ
Qur’onga asoslangan va manfaatlariga javob beradigan huquqiy tizim bilan
raqobatlasha boshladi.
717-718 - yillar - Xazarlarning Ozarbayjonga bostirib kirishi.
722 yil - arab qo mondoni Jarrah ibn Abdullohning Dog iston va Xazariyaga
ʻ ʻ
qarshi yurishi.
726-yil - Xazarlar Dog iston va Albaniyaga hujum qilishdi.
ʻ
732-yil - arab qo mondoni Maslama ibn Abdulloh tomonidan Derbentni
ʻ
egallashi.
733-yil - Arab qo mondoni Maslama ibn Abd al-Malik Derbentda neft
ʻ
omborini qurdi. Bu shahar uchun eng qadimgi arab tangasi dirham ham shu е rda
zarb qilingan.
739-yil - xazarlarning Dog iston hududidan quvib chiqarilishi.
ʻ
739-yil - Xunzax qal’asi haqida birinchi yozma eslatma.
748-752 - yillar Dog iston va Ozarbayjonda arab zulmiga qarshi qo zg‘olon.
ʻ ʻ
794-yil - Dog iston hududida eng qadimgi tangalardan biri zarb qilingan
ʻ 19
.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Arab xalifaligi islom olamining ta’sir doirasiga tushib
qolgan ko plab xalqlar tarixida hal qiluvchi rol o ynadi. Aynan Arab xalifaligida
ʻ ʻ
“turli tsivilizatsiyalar o rtasidagi o zaro ta sir jarayoni yangi yuksak rivojlangan
ʻ ʻ ʼ
madaniyatning paydo bo lishiga olib keldi, uning tili arabcha, mafkuraviy asosi esa
ʻ
o ziga xos xudbinlik tizimiga ega bo lgan yangi monoteistik din bo lgan islom edi.
ʻ ʻ ʻ
arab istilolari davrida tug‘ilgan g‘oyalar va diniy va siyosiy institutlar. Bu
arabmusulmon madaniyati ko p asrlar ilgari islom diniga e’tiqod qilgan xalqlarning
ʻ
bugungi kungacha hayotda namoyon bo lgan taraqqiyot yo llarini belgilab berdi.
ʻ ʻ
Islom dini Kavkazliklar jamiyati hayotining barcha jabhalarida: ijtimoiy,
iqtisodiy, madaniy, mafkuraviy sohalarda ajoyib hodisaga aylandi. Kavkadagi
19 Вардапет Г. История халифов / Пер. Патканова К., - СПб.: 1861. - 191 c.
23

islom nafaqat ba’zi davlatlarning asosiy diniga, balki madaniyati va turmush
tarziga ham aylangan.
Arab-musulmon madaniyatining harakatlantiruvchi kuchlari - arab tili va
islom arablarning bosqinchilik yurishlari bilan birga Kavkazga kirib keldi va bu yer
xalqlari madaniyatining ajralmas qismiga aylandi, ma’naviy madaniyatning
shakllanishida ulkan rol o ynadi. Arablarning Kavkaz jamiyatining iqtisodiyʻ
tuzilishiga, y е r munosabatlari sohasiga, dinga ta siri ijtimoiy munosabatlarning
ʼ
yanada rivojlanishiga xizmat qildi, ilk feodal jamiyatining mustahkamlanishiga
xizmat qildi. “Bu jarayon ikki parallel rivojlanayotgan va o zaro bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ
omillarning sinteziga asoslanadi: qishloq jamoasining ichki rivojlanishi va
parchalanishi, bir tomondan uning ijtimoiy tabaqalanishi va arablarda ustun
bo lgan sinf yaratish jarayonlarining faol ta siri. Xalifalik, boshqa tomondan. Arab
ʻ ʼ
istilolaridan keyin vujudga kelgan tashqi siyosiy vaziyat janubiy yo nalishning
ʻ
kuchayishiga, shakllanishiga yordam berdi.
Ma’lumki, arablarning Kavkazdagi birinchi yurishlari Xazar xoqonligi va
Dog iston xalqlari bilan shiddatli janglar bilan bog‘liq edi. Garchi ko plab ilmiy
ʻ ʻ
tadqiqotlarda arablar va xazarlarning kurashi o z aksini topgan bo lsa-da, ammo
ʻ ʻ
ularning aksariyatida Dog iston xalqlarining arab bosqinchilaridan mustaqillik
ʻ
uchun kurashi arab-xazarlarning boshqaruv uchun kurashi bilan almashtirildi.
Kaspiy dengizining g‘arbiy sohillari ustida. Ko pgina asarlarda Kavkaz xalqlari
ʻ
arab bosqinchilariga qarshi kurashda qatnashganligi qayd etilgan, ammo Kavkaz
xalqlarining arab bosqinchilariga qarshi kurashdagi o rniga hali ham baho
ʻ
berilmagan, ularning qahramonlik kurashi keng yoritilmagan.
Kavkazda islom tarixi va uning tarqalishini o rganishni talab qiladigan yana
ʻ
bir omil - bu Kavkaz aholisiga xos bo lgan islomning an’anaviy normalari
ʻ
zamonaviy jamiyatda noaniq talqin qilinadigan so nggi vaziyat tufayli
ʻ
respublikadagi murakkab diniy vaziyat. Islom dinining an’anaviy me’yorlarini
“vahhobiylik” g‘oyalari bilan bunday almashtirishning oldini olish uchun
Kavkazda islom tarixi, uning tarqalish yo llari va usullarini chuqur o rganish va bu
ʻ ʻ
24

boradagi ishlar natijalarini bugungi kunga е tkazish zarur. Kavkaz jamiyatining
keng qatlamlari, barcha manbalarni tahlil qilish asosida. Ushbu tadqiqot
Kavkazdagi islom tarixi bo yicha ilmiy tadqiqot yo lidagi qadamlardan birigaʻ ʻ
aylanishi mumkin. Shu munosabat bilan
Kavkazliklarning arablar bilan kurashi bilan bog‘liq voqealarni yoritish, ularga
baho berish muayyan ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo ladi. Kurs ishi materiallari
ʻ
asosida Kavkaz xalqlarining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy tarixi va mafkuraviy
hayotining bir qator muhim masalalarini o rganish mumkin.
ʻ

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ
Metodologik ahamiyatga molik nashrlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - y е ngilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat”,
2008.

Ilmiy adabiyotlar:
1. Абдурагимов Г.А. Кавказская Албания Лезгистан. - Спб.: 1995. - 608 c.
2. Абу Исхак Ибрахим ибн Мухаммед ал-Фарисий ал-Истахри. Книга путей
и царств /Пер. Караулова H.A. //СМОМПК. -Вып.- 29. Тифлис, 1901. - 227
с.
3. Абу-Алий Ахмад-ибн-Омар- ибн Рустэ. Из книги драгоценных камней
/Пер.
Караулова H.A. // СМОМПК. -Вып. -32. - Тифлис, 1903. -177 с.
4. Аджаматов Б. Святыни Дагестана. - Махачкала, 2005. - 336 с.
5. Аликберов А.К. Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр
адДарбанди и его суфийская энциклопедия “Райхан ал-хака’ик” (XI–XII
вв.). М.: Восточная литература, 2003. - 847 с.
6. Артамонов М.И. История хазар. - Л.: 1962. - 522 с.
7. Ахмедов Д.Н. Современная «Ахты-наме». - Махачкала, 1972. - 239
8. Болыпаков О.Г. История Халифата. - М.: 1989. - 312 с.
9. Бузанд Ф. История Армении / Пер.Геворгян М.А. - Ереван, 1953. -166 с.
25

10. Вардапет Г. История халифов / Пер. Патканова К., - СПб.: 1861. - 191 c.
11. Дорн Б. Известия о хазарах восточного историка Табари // Оттиск из
журнала Министерства Народного Просвещения. - СПб.: 1844. - 98 с.
12. Ибн Хаукаль. Книга путей и царств / Пер. Караулова H.A. - Тифлис, 1908,
166 с.
13. Исакова М. Из истории Дагестана. Рукопись. – M.: 1934. - 218 с.
14. Фирдоуси Шах-наме /Пер. Державина В., Липкина С. - М.: 1964. - 239 с.
15. Юшков C.B. История Дагестана. Рукопись. Ф.1. Оп.1. -M.: 1957. - 136 с.
16. Якуби. История / Пер. Жузе П.К. - Баку, 1927. - 34 с. Internet
ma’lumotlari:
https :// scibook . net / istoriya - religiy - knigi / popyitka - zavoevaniya - severnogo kavkaza -
47005. html
26

Arab xalifaligining Kavkazdagi harbiy yurishlari

Sotib olish