Arablar istelosining ma'naviy - mafkuraviy oqibatlari - Tarix

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	504.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

41 Sotish

Arablar istelosining ma'naviy - mafkuraviy oqibatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Tarix va filologiya fakulteti
Tarix va ijtimoiy fanlar kafedrasi
O‘zbekiston t arix i fanidan
Himoyaga tavsiya etilsin
fakultet dekani S.Valiyev
“ _____ ” ________ 202 5 yilKURS ISHI
MAVZU
: Arab istelosining ma’naviy va mafkuraviy oqibatlari
Himoyaga tavsiya etilsin
Kafedra mudiri; t.f.n, dots. A.Rahmatullayeva
“_____”_______2024-2025 yil
Ilmiy rahbar : A. Raxmankulova
Talaba: Ro’ziyev Bobomurod
3-kurs 03-A guruh talabasi
Toshkent-2025
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….2-4
I – BOB. ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN MOVAROUNNAHRNING
BOSIB OLINISHI
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi…………………5-13
1.2 Arablarning Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati va uning
oqibatlari…………………………………………………………………..14-18
II – BOB. MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA ARABLAR
HUKMRONLIGI DAVRIDA SIYOSIY, IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY HAYOT.
2.1 Arablar hukmronligi davrida Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
hayot………………………………………………………………………19-23
2.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о ‘rnatilishining madaniy
hayotga ta’siri…..…………………………………………………………24-32
Xulosa…………………………………………………………………….33-35
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………36
Ilovalar……………………………………………………………………37
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Hozirgi kunda yangilanish, poklanish va ma’naviy
yuksalish jarayoni talablari О ‘rta va Yaqin Sharq xalqlarining ilg‘or madaniy,
ijtimoiy-falsafiy merosi, undagi umuminsoniy, axloqiy qadriyatlari, xurfikrlilik va
ayniqsa diniy-oriflik an’analarini yanada chuqurroq va har tomonlama о ‘rganishni
kun tartibiga q о ‘ymoqda. Sharq xalqlarining О ‘rta asrlardagi ilg‘or ma’naviy,
axloqiy-madaniy va ilmiy merosidagi insonparvarlik, muhabbat, d о ‘stlik, mehnatni
sevish, odamiylik kabi ma’naviy qadriyatlarini targ‘ib qilish ham ijobiy
ahamiyatga ega. Butun jonzotlaorga muqaddas ma’no beruvchi mehr-muhabbat
iymon va insof tushunchalari islom dinida ayniqsa k о ‘p targ‘ib qilinadi.
Islom dinining kirib kelishi uning asl g‘oyalari an’analari
mazmun mohiyatini chuqur anglash jamiyat a’zolarini ma’naviy tarbiyalash, ularni
komil insonlar b о ‘lib yetishishida katta ahamiyatga ega. Respublikamiz mustaqil
rivojlanishga ilk qadam q о ‘ygan kunlardanoq, “ О ‘zbekiston xalqining munosib
turmushini, uning huquqlari va erkinligini kafolatlashi, milliy an’analar va
madaniyat qayta tiklanishini, shaxs sifatida insonning ma’naviy-axloqiy kamol
topishini ta’minlash” ni о ‘zining kuchli demokratik davlat va fuqarolik jamiyati
barpo etish borasidagi pirovard maqsadi qilib belgiladi. Ushbu maqsad,
Respublikamiz Prezidenti Sh. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, rivojlangan
davlatlardan nusxa k о ‘chirilmagan, ammo ulardagi yuksak hayot darajasi va
sifatiga erishgan holda millatimiz madaniyati, an’analari va ijtimoiy-tarixiy
tajribalariga tayanib “farovon turmush ta’minlanadigan demokratik rivojlanish
y о ‘lini izchil davom ettirish” 1
dan iborat b о ‘lib qolmoqda. Tariximizning eng
istibdodli vaqtlaridan biri arab bosqinchiligi davri hisoblanadi. Istiqlol yillarida
О ‘zbek xalqining asl tarixi yoritilib xalqimiz bundan xabardor b о ‘la boshladi.
Uzoq vaqtlar kamsitilgan milliy qadriyatlari, diniy udumlari qayta tiklandi.
Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan arab istilolari turkiy xalqlarning orasida
1
Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. -Toshkent. O`zbekiston. 2017. - B .56.
3

islom dinining yoyilishiga hamda musulmon madaniyatining shakllanishiga sabab
bo‘ldi. Bu jarayon ham islom, ham dunyo tarixini o‘zgartirib, yangi bir era – davr
boshlanishiga olib keldi. Ushbu davr mintaqada Arab xalifaligi hukmronligi davri
bilan xarakterlanadi. Arab xalifaligining mintaqani o‘z tarkibiga kiritish jarayoni
oson kechmagan, albatta. Bunda, ayniqsa o‘sha davrlarda arablar tomonidan
amalga oshirilgan istilochilik harakatlarining o‘rni alohida ahamiyatga ega
bo‘lgan. Mavzuning maqsad O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib
olinishi va ma’naviy mafkuraviy oqibatlarini o’rganish asosiy maqsad etib
bergilandi. Mavzuning vazifalari esa quyidagilarni
- Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishini
o’rganish; - Arablarning Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati
va uning oqibatlarini yoritib berish;
- Arablar hukmronligi davrida Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayotni tahlil qilish;
- Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о ‘rnatilishining madaniy
hayotga ta’sirini o’rganishdan iborat.
Mavzuning obyekti O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi
mavzuning obyekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti. O’rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi va
ma’naviy mafkuraviy oqibatlari etib bergilandi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mavzuning o‘rganilish darajasi . Bu
davr o‘rta Osiyo tarixi va madaniyatini tarixchilar, madaniyatshunoslar, faylasuflar
va san’atshunoslar tomonidan yaxshi o‘rganilgan. Arablar bosqini davrini
o’rganishda biz ikki guruga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga rus
tarixshunoslari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, yozilgan ilmiy maqlalar va
monografiyalar kiradi. Xususan ushbu davrni o’rgangan rus tarixchilaridan V.
Bartold, V. Belyayev, I. Krachkovskiy, V. Livshits, G. Sereteli, A. Kolesnikov, S.
Klyashtorniylardir 2
. Ushbu rus tarixchilarining Arabalar bosqinining O’rta osiyoda
2
Бартольд В.В К истории арабских завоеваний в Средней Азии./ В.В Бартольд .-Соч.т.2.ч.2.- М.,1964. //
Беляев Е.А Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье/ Е.А Беляев. – М.,1965. Крачковский
И. Ю. Арабская географическая литература. Изб. Соч. Т.4. - М.-Л., 1957. // Борисов В.М. Арабское
4

ma’naviy- mafkuraviy oqibatlari haqida ma’lumotlar keltirib o’tishgan. Ikkinchi
guruhga esa mahalliy tarixchilarimiz tomonidan yozilgan asarlar, monografiyalar,
maqolalar kiradi. Mahalliy tarixchilarimizdan arab bosqini davrini o’rgangan
olimlardan M. Ishoqov, A. Sagdullayev, Ravshan Poyon, S. Ayniy, B. Ahmedov,
A. Hasanov, F. Sulaymonova, Hoji Ismatulloh Abdulloh, G’ Boboyorovlar 3
.
Yurtimizda arablar bosqinigacha bo’lgan davrda hukumronlik qilgan Turk
xoqonligi va ularning arablar bosqiniga qarshi harbiy harakatlarni o’rgangan
Proffessor G’aybulla Boboyorovning “ Ғарбий турк хоқонлигининг давлат
тузуми ” nomli monografiyasida arablarga qarshi xalq harakatlarini ham yozib
o’tgan. Sadriddin Ayniyning “ Муқанна қўзғолони ” nomli asarida arablarning
bosqini haqida ma’lumot bergilan. Olib borilgan tadqiqotlar asosan shu davrdagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga qaratilgan.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish,
qiyosiy, muammoviy xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot
usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
средневековье и ислам, М, 1968. Церетели Г. В. Материалы для изучения арабских диалектов Средней
Азии // Записки Института востоковедения АН СССР. Т. VII. – М.; Л., 1939. // Колесников А.И Завоевание
Ирана арабами/А.И Колесников. -М. 1982. // Кляшторный С.Г Из истории борьба народов Средней Азии
против арабов/ С.Г Кляшторный. – М. 1964.
3
Исходов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар (Бир туркум сугд хужжатларининг узбек тилига таржимаси
ва изоэутари). - Т.: Фан, 1992. // Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк е|зма манбаларда Т.: Ўқитувчи 1994. //
Hasanov A ., Qadimgi Arabiston va ilk islom (1- kitob : Johiliya asri ), T ., 2001. // Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -
Т.: “Ўзбекистон”, 1997. Равшанов По
е|н. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. - Насаф. 2003. // Айний. С.
―Муқанна қўзғолони . Душанбе. 1993. // Аҳмедов. Б. Ўзбекистон тарихи халқлари манбалари. Тошкент,
‖
2001. // Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Оси
е|да Ислом маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005. // Бобойев Ғ.Б.
Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузум.-Тошкент: Янги нашр. 2018.
5

I – BOB. ARAB XALIFALIGI TOMONIDAN MOVAROUNNAHRNING
BOSIB OLINISHI
1.1 Arablar tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi
Arab xalifaligi (632 - 1258) VII-VIII asrlarda arab istilolari natijasida
Arabiston yarim oroli, Yaqin va О ‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy
Osiyo va Kavkazortini о ‘z ichiga olgan davlat hisoblanadi. Ibn Xaldunning
yozishicha, -johiliya arablari faqat diniy sifatdagi (payg‘ambarlik, valiylik,‖
kohinlik va h.k о ‘rinishidagi) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijrat
(622 yil) dan s о ‘ng Madinada barpo b о ‘lgan va 630-632 yillarda butun Arabistoi
yarim orolini о ‘z ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat
shaklini olgan. Bu davlatning boshlig‘i rasululloh - Allohning elchisi
Muhammad(sav) – payg‘ambarimiz hisoblanadi. Bu davlatni kelajakda
boshqaradiganlar siyosiy usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad
(sav) — payg‘ambarlarniig oxirgisi (xotam ul-anbiyo).
Birinchi b о ‘lib bu haqiqat Payg‘ambar (sav) tomonidan anglandi.
―Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida о ‘ttiz yil, s о ‘ngra amirlik
(podsholik) dir degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi. Darhaqiqat
‖
Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad payg‘ambar
vafotidan s о ‘ngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida ega b о ‘lmagan va bunga
da’vo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy ishlarni
oddiy inson hukmdor - amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va madinalik
sahobalar - muhojirlar va ansorlar о ‘rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi biri ana
shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu
Rasululloh - Alloh elchisining о ‘rinbosari b о ‘lib saylanishi shundan dalolatdir.
Aynan shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va hakozo) b о ‘linishi va
ularning, asosan, muhojirlar о ‘rtasida taqsimlanish yuz bergan 4
. Bu jarayon, ya’ni
davlat boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini y о ‘qotib, dunyoviy tus olishi t о ‘rtta
xalifa - Abu Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattob (634—644), Usmon ibn
Affon (644- 656) va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzil-kesil amalga
4
Наршахий М. Бухоро тарихи. – Т oshkent . Камалак. 1992. - Б.49.
6

oshgan. Arab xalifaligi asoschisi payg‘ambar Muxammat(alayhus- salom)ning eng
yaqin safdoshi xalifa Abu Bakr Siddiq hisoblanadi. Arablar yuqorida zikr etilgan
mamlakatlarni 633—715 y.lar orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan
“Xulafo ar-roshidin” (T о ‘g‘ri y о ‘ldan boruvchi xalifalar) va ummaviylar zamonida
fath etildi. Ali ibn Abu Tolib vafotidan s о ‘ng davlatni
boshqargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida diniy tarbiyadan
umuman yiroq shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Miloddan burungi asrlardan‖
e’tiboran Turon deb atalgan mamlakatimiz hududi k о ‘p bosqinlarni boshdan
kechirgan. Jayhun va Sayhun oralig‘idagi Zamin k о ‘pincha turli о ‘lkalarning
podshoxlari tajovuzlari oqibatida talangan, vayronalikka yuz tutgan. Xorijdan
b о ‘ladigan yurishlar mahalliy ixshid, ixrid va xudotlarning о ‘zaro birikmasligi,
mudom ixtilofda b о ‘lishi oqibatida amalga oshirilgan. Shimoliy Arabisgon
yarimorolida VI asr о ‘rtalarida vujudga kelgan arab halifaligi islom dini
mustahkam о ‘rnashuvi oqibatida kuchli saltanatga aylanadi. Islom bayrog‘i ostida
о ‘zga yurtlarni istilo qilish g‘oyasini amalga oshirish muntazam tus oladi. Dastlab
q о ‘shni b о ‘lgan Eron fath etiladi 5
. Amudaryo ortidagi о ‘lklar-
Movarounnahrni islom davlati tarkibiga kiritish ham asta-sekinlik bilan
boshlanadi. Arablar, aftidan, turkiylarning harbiy salohiyatidan xabardor b о ‘lgan,
shu sababli, dastlab bu yurtga sinov chopqunlari-razvedka y о ‘sinidaga yurishlarga
ahamiyat berishadi. Har bir xalqning, u kattadir-kichiqdir, Alloh Taolo muharrar
etgan о ‘z hududi, vatani b о ‘ladi. Kindik qoni tomgan tuproq muqaddas va tabarruk
sanaladi. Biroq, takdir tahozosi о ‘laroq, о ‘zga yurtlarga talab solishlar, bir qit’adan
ikkinchisiga siljshnlar tarix sahnida g‘oyat k о ‘p takrorlangan. K о ‘chuvlar siyosiy,
harbiy yohud diniy nuqtai nazardan amalga oshirilmasin, baribir, ular mohiyati
zamirida manfaat turadi. Shu boisdan mahalliy aholi о ‘z ona tuprog‘ini jon-jaxdi
bilan himoya qilgan, uni osonlik bilan о ‘zgalar q о ‘liga topshirib q о ‘ymagan.
Markaziy Osiyo zaminida necha о ‘nlab xalq va millat vaqillarining aralash yashab
kelishlari sabablari ham aslida qadim davrlarda yuz bergan buyuk k о ‘chuvlarga
5
Маънавият юлдузлари (Марказий Оси
е|лик машҳур сии-молар, алломалар, адиблар). – Тошкент. Абдулла
Қодирий номидаги нашрн
е|ти. 2001. - Б.87.
7

$borib taqaladi. Arab halifalarining Movarounnahrni b о ‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini k о ‘rgan, deyilsa mubolag‘a b о ‘lmaydi. Halifalik 673 hijriy yildan to 807 hijriy sanaga qadar Turon shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy yurishni amalga oshiradi. Jahon bosqinlari kechmishida arablarning Movarounnahrga nisbatan olib borgan istilochilik kurashlari eng uzoq davom etganligi va benihoya ch о ‘zilib kettanligi bilan alohida ajralib turadi. Taniqli muarrix V.V.Bartold dalolatiga k о ‘ra, arablarning Movarounnaxrga qilgan eng s о ‘nggi bosqini 823-yilda Usrushanaga nisbatan amalga oshirilgan. Shundan kelib chiqiladigan b о ‘lsa, halifalikning Movarounnahrga qilgan dastlabki sinov chopqunlari hijriyning 654- yilida yuz berganligini hisobga olib, arablar yurtimizni zabt etish uchun 169 yil sarflagan, deyish mumkin b о ‘ladi. Shu dalilning о ‘ziyoq mahalliy aholining istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavar, shiddatli kurash olib borganligini, bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik k о ‘rsatgaklitini anglatib turadi. Arablarning Turon Zaminga ilk da’fa qadam q о ‘yishi «Buxoro tarixi»da shunday bayon etiladi: «Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun daryosidan о ‘tib, Buxoroga kelgan vavqtida Buxoro podshohi, о ‘gli Tag‘gaoda kichiq yoshda b о ‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va Romtinni olib, k о ‘p kishilarni asir qildi. T о ‘rt ming buxorolnk asirni shaxsan о ‘ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik turtinchi yilning boshida (noyabr-dekabr 673 yil) b о ‘lgan edi». At-Tabariy ham aynan shu voqeani tafsil qilar ekan, Narshaxiydan farkli о ‘laroq, Arabistonda, xalifalik markazida yuz bergan hodisalar, noiblar, lashkar boshlikdari atrofida sodir b о ‘lgan о ‘zgarishlar haqida daliliy naqllar keltiradi. Uning shahodat etishicha, Xuroson noibi b о ‘lib turgan Ziyod al-Harisiy vafot etadi. U Xurosonda ikki yil noib b о ‘lib turgan edi. Otasi о ‘rniga bu vazifata ugli Abdulloh k о ‘tariladi. U ham ikki oydan s о ‘nt. hayotdaya k о ‘z yumadi. Shunda Muoviya huzuriga Ziyodning birodari, 25 yoshli Ubaydulloh ibn Ziyod kiradi va Xuroson noibligini s о ‘raydi. Muoviya hokimiyat shashtida yonib turgan Ubaydulloxga katga ishonch bildiradi, uni о ‘ziga juda yaqin olib, fotixlik reja\arining amalga oshirilishida eng munosib 8$

kishi deb biladi. U navqiron noibiga о ‘gitlar berar ekan, « о ‘tmas qilichni mahkam
ushlashni»- tavsiya etadi. Bu, chamasi, yangi о ‘lkalar fathiga kirishishda sabr,
matonat ishorasi edi, chog‘i. Shu tariqa, Ubaydulloh
yilning oxirlarida Suriyadan chiqib, Xuroson sari y о ‘l oladi. At-Tabariy vokealar
davomini qikoya qilar ekan, Ubaydulloh ibn Ziyodning Xurosonga yetib kelishi va
« о ‘tmas qilich»ni tezda qindan chiqarishi-Amudaryoni kechib, tuyalar karvonida
Buxoro sari yurish boshlagani haqida s о ‘zlaydi. Muoviya о ‘zining Xurosondagi
noibi Ubaydulloh ibn Ziyodga о ‘tmas qilichni mahkam ushlash haqida nasihat
berganida, bilibmi-bilmay chinakamiga karomat qilgan edi. Zero, arablarning
Turon Zaminini-qadim O’zbekiston tuprog‘ini zabt etishi qariyib bir yarim asrga
(169 yil) ch о ‘zilib ketadi. Jahon istilolari tarixida bu yanglig‘ - uch asr yuzini
k о ‘rgan talotuf ortiq uchramasa kerak. Narshaxiy va at-Tabariy guvoxlik
berganlari singari, hijriy 652 va 654 yilllarda hali sinov-razvedka tariqasida amalga
oshirilgan yurishlardan boshlangan istilo (fotihlik kurashlari nihoyat, 823 yilda
arablar tomonidan s о ‘nggi bor Ustrushanaga q о ‘shin tortsh bnlan xotima topadi.
Muoviya davrida amalga oshirilgan dastlabki yurishlardan arablarning maqsadi
nima b о ‘lgan, aiiq aytish mushkulroq. Har ikkala muarrixning asaridan ham bu
savolga aniq javob topib b о ‘lmaydi. Akademik V.V.Bartold bu xus.usda fikr
yuritib, «arablarning Amudaryo ortita (Movarounnahrga) birinchi yurishlari
talonchilik bosqinlari y о ‘sinida edi», degan xulosaga keladi.
At-Tabariyda Ubaydullohning Buxoro mulklariga qilgan dastlabki
xarbiy safarida talonchilik ishlarini amalga oshirganligi zikr etilmaydi. U, bu haqda
quyidagi s о ‘zlar bilan kifoyalanadi: «Ubaydulloh Xurosonga yetib keldi va
daryodan о ‘tib, tuyalarda Buxoro tog‘lari tomon y о ‘l oldi. U birinchi b о ‘lib,
q о ‘shin boshida Buxoro tog‘larini oshib, ularga qarshi borgan kishi edi. U
Buxoroga tobe b о ‘lgan Romitan va Boykandning yarmini istilo qildi. Shu yerdan
Buxoro kamonchilarini (al-buxariya) k о ‘lga tushirdi». At-Tabariy arablar о ‘lja
qilgan buyumlardan birgina turk podshohining xotini qoldirgan bir toqa boshmoq
bahosi 200 ming dirham b о ‘lganlipshi aytib о ‘tadi xolos. Xalifa Muoviya (660—
680) buyrug‘i bilan Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligidagi arab q о ‘shinlari 674-yil
9

Poykent va Buxoroga hujum qiladilar. Bu shaharlarni talab, bir ming dirham pul,
t о ‘rt ming asir va k о ‘p miqdorda qimmatbaho о ‘ljalar olib qaytadilar.
Narshaxiy tarixida esa boshqacharoq manzara aks etadi. U, jumladan, bu
haqda: «Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va Romtinni olib, k о ‘p kishilarni asir
qildi. T о ‘rt ming buxorolik asirni shaxsan о ‘ziga oldi. U Buxoro shahriga yetgach,
askarlarni saf qilib, palahmonlarni shaharga t о ‘g‘rilab quydi. Musulmonlar qurol,
kiyim-kechak, tilla va kumushdan ishlangan narsalar va asirlardan iborat k о ‘p о ‘lja
q о ‘lga kiritdilar. Ular xotinnint bir poy etigini ham paypog‘i bilan topib oldilar.
Etik va paypoq tilla (ishlatilib tiqilgan va) qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi.
Uni baho qilganlarida ikki yuz ming dirham turadi. At-Tabariy Ubaydullohniig
Xurosonda ikki yil noiblik qilgaii, uning о ‘rniga Sa’nd ibn Usmon kelganini qayd
etsa, Narshaxiy Ubaydullohning «ellik oltinchi yili 25 noyabr 675-13 noyabr 676-
yil Xuroson amirligidan tushirilgandan keyin Said ibn Usmon Xuroson amiri
b о ‘ldi va Jayhun daryosidan о ‘tib, Buxoroga keldi», degan s о ‘zlar bilan fikrini
xotimllaydi. Aniq b о ‘layotirki, Ubaydulloh о ‘zining Xurosondagi ikkp yillik
hokimiyati davrida Buxoroga qarshi bir bora yurish qilish bilan kifoyalangan. VII
asrning III choragi oxirlarida, arablar Amudaryoni kechib, Buxoro mulklari fathi
uchun kelganlarida, Movarounnahrda siyosiy parokandalik hukm surmoqda edi.
Aslida bu tarqoqlik, mayda hokimiyatchilik illati milodning 1V-V asrlaridan
e’tiborai kuchaygan b о ‘lib, eftaliylar hukm surgan yillarda ayniqsa avjiga minadi.
Turk xoqonligi davrida ham siyosiy boshboshdokdikka barham berilmadi. S о ‘g‘d
nomigagina Turk xoqonligiga tobe’ hisoblansa-da, b u vaqtda uning 13 har burjida
о ‘ziga mustaqil b о ‘lgan mulk egalari xukm surardi. Buni о ‘sha davrlarga oid
manbalardagi tarixiy atamalar ham k о ‘rsatadi. Samarqandni ixshid, Buxoro va
Naxshabni xudot, Keshni ixrqa, idora qilgan b о ‘lsa, nisbatan kichiqroq mulklarni
malik, sohib, dehqoni azim, mehtar, buzurg boshqargan. S о ‘g‘d davlati arablar
yurishidan bir qancha vaqt oldin turklar q о ‘l ostiga о ‘tgan edi. Aytilgani singari,
turklar hokimiyati nomiga b о ‘lib, tobe’lik yillik о ‘lpon t о ‘lashdan nariga о ‘tmasdi.
S о ‘g‘d tarkibiga kiruvchi Samarqand, Dabusiya, Kushan, Kesh va Naxshab
mulklarida о ‘z boshiga idora usuli mavjud edi. Tashqi dushmanga qarshi
10

birgalikda kurashish g‘oyasi ixshidu xudshu ixridlarning yetga uxlab tushiga ham
kirmas edi. Arablar kelishi arafalaridagi vaziyat shuni k о ‘rsatadiki, S о ‘g‘d
mulklarida obr о ‘-e’tiborli, ta’siri b о ‘tun mamlakatga. о ‘tadigan davlat boshlig‘i
b о ‘lmagan, hatgo, S о ‘g‘dda turk xoqonining noibi ham y о ‘q edi. Ustiga ustak,
S о ‘g‘dning ikki asosiy q о ‘tbi b о ‘lgan Buxoro va Samarqandda hokimiyat egasiz,
birida о ‘g‘li yoshligi sababli taxtni omonat boshqarib turgan xudotning xotini
b о ‘lsa, ikkinchisida esa, nima sababdandir ixshid о ‘rni b о ‘sh turgan edi. Harqalay,
Ubaydulloh ibn Ziyod Buxoro hamda turk xoqoni lashkarlarini tum-taraqay etib,
k о ‘p о ‘lja-yu о ‘lpon bilan qaytib kettanidan ikki yil о ‘tib, navbatdagi yurgap yuz
berganda ham Samarqand mulki egasiz edi. Bu haqda quyiroqda s о ‘z yuritiladi.
«Buxoro tarixi»dagi bir chizgiga e’tibor berish lozim k о ‘rinadi. Ubaydulloh ibn
Ziyod yurtga q о ‘shin bilan kelganda Buxoro Xudoti vazifasini ado etayotgan
malika arablardan urishmoq uchun yetti kun muddat s о ‘rab, homiy turklarga
chopar j о ‘natadi. Turk xoqonining qarorgohi Sirdaryodan narida edi.
Tabiiy bir savol tug‘iladi, nega buxoroliklar yordam uchun yon q о ‘shnilar,
nisbatan yaqin masofada b о ‘lgan Naxshab va Keshga odam yubormagan? Juda
og‘ir, halokatli vaziyatda yordam s о ‘rashga botinmaslik q о ‘shnichilik
munosabatlarining ishkal ekanligini k о ‘rsatmaydimi? Shubhasiz, muarrix ildiziii
ochmagan bu chizgilarda о ‘sha davrning manzarasini paykab yetsa b о ‘ladi. Yetgi
kunda turk lashkari yordamga ulgurib kelolmagach, Buxoroni boshqarib turgan
malika arablardan yana yetti kun muhlat s о ‘raydi 6
. U ikkinchi muddatda ham yana
turk xoqoniga murojaat qiladi. Nihoyat, turkiylar lashkari yordamga keladi, ammo,
arablarning q о ‘li baland b о ‘ladi. Ubaydulloh ibn Ziyodii Xuroson noibi etib
tayinlagan Muoviya, aftidan, uning fotihlik ishlaridan qoniqmagan. Buxoro
yurishidan bir yil о ‘tar- о ‘tmas uni ichki Arabistonga chaqirib olishadi va Basra
noibi qilib k о ‘yishadi. Xurosonga esa Aslama ibn Zur’uni noib qilib yuboradilar.
Aslama ham ishonchni oqlay olmaydi. Uning qisqa fursatli noiblik davrida istilo
ishlariga umuman harakat qilinmaydi. 676-yil Xuroson hokimiyatiga Sayd ibn
Usmon q о ‘yiladi. At-Tabariy tarixida bu haqda qiziqarli ma’lumot beriladi.
6
Аҳмедов. Б. Ўзбекистон тарихи халқлари манбалари. – Тошкент. 1991. - Б.71.
11

Jumladan, hali Ubaydulloh ibn Ziyod Xuroson noibi b о ‘lib turgan vaqtida
Sa’id ibn Usmon halifa Muoviya oldiga kelib ochiqdan ochiq Xuroson mulkini
talab qiladi. Bunda u Muoviyaga otasining bir vaqtlar qilgan xizmatini pesha etadi.
Noiloj qolgan Muoviya, unga «urushlar bilan Xurosondagi mavqeni
mustahkamlash» shartini q о ‘yib noiblikka tayinlaydi. Halifa Muoviya Sa’idga
Xurosondagi urush harakatlarini kengaytirishni vazifa qilib q о ‘ygani sababli, u о ‘z
atrofiga jangari, qaroqchilarni tuplashga intiladi. At-Tabariy bu hakda
tubandagilarni yozadi: «badaviylar qabilalaridan biri Batn Felj y о ‘lida
ziyoratchilarni talab, qaroqchilik bilan shugullanib kelar edi. Sa’idga, «bu joyda
ziyoratchilarni tolon qilib, ularga qattiq xavf solayotgan odamlar bor, sen ularni
olib kettaningda bormidi», deyishadi. Va u о ‘zi bilan tamim qabilasidan k о ‘p
odamlarni birga olib ketadi. Ular orasida о ‘zining dovyurak kishilari bilan Malik
ibn ar-Rayb al- Maziniy ham bor edi». Sa’id ibn Usmon, anglashiladiki,
Xuroson noibi vazifasiga k о ‘tarilgach, Ubaydulloh ibn Ziyoddan k о ‘ra keskirroq
qilich hozirlashni afzal bilgan k о ‘rinadi. Xurosonning yangi noibi fatxlik ishlarida
k о ‘zi pishgan odamlar qurshovida hokimiyatda qaror topgach, k о ‘p о ‘gmay
Amudaryo ortiga q о ‘shin tortadi. Bu hakda «Buxoro tarixi»da mufassalroq xikoya
qilinadi: «Sa’id ibn Usmon Xuroson amiri b о ‘ldi va Jayhun daryosidan о ‘tib
Buxoroga keldi. Xotin unga odam yuborib «Ubaydulloh ibn Ziyod bilan tunan
sulhimda barqarorman» dedi va moldan bir ozini yubordi. Nogoh shu asnoda
S о ‘g‘d, Kesh (Shaxrisabz) va Naxshab (Karshi) lashkarlari yetib keldilar. Ularning
soni bir yuz yigarma ming edi. Xotin sulh tuzganligi va mol yuborgan-ligiga
pushaymonlik bildirdi. Sa’id: «Men ham shunday fikrdaman», dedi-da, molni
kaytarib yuborib, «Bizning oramizda sulh y о ‘q», dedi. Shundan keyin lashkarlar
yigilishib bir-birlariga qarama-qarshi turib, saf tortdilar. Xudoy taolo kofirlar
(ya’ni, mahalliy q о ‘shinlar) diliga vahima solib, ularning hamma lashkarlari
urushsiz orqaga qaytdilar. Xotin yolg‘iz qolib, yana odam "yubordi va (Sa’iddan)
sulh s о ‘radi, mol (miqdorini) k о ‘paytirib, hammasini yubordi. 704 yil Q о ‘tayba ibn
Muslim Xuroson amiri etib tayinlanadi. Unga О ‘rta Osiyoda arab xalifaligi
hukmronligini о ‘rnatish vazifasi topshiriladi. Shu davrdan arablarning
12

Movaraunnahrni bosib olishining ikkinchi bosqichi boshlanadi. 706
yili Q о ‘tayba Omul (Chorj о ‘y), Zamma (Karki) va Buxoro shaharlarini egallab,
Poykentni qamal qiladi va uni oladi. 709 yil Q о ‘tayba Zarafshon vodiysining quyi
qismidaga eng kuchli Vardanza (Shopirkon) hukmdori Vardanxudot ustiga yurish
qiladi. Vardanza va Buxoro ustidan g‘alaba qozondi. 710 yili Q о ‘tayba Kesh
(Shahrisabz) va Nasaf (Qarshi) shaharlarini bosib oladi. 711 yili Xorazmda
boshlangan ichki g‘alayonlardan foydalanib, Xorazmga yurish qiladi va u yerda
arab hukmronligani о ‘rnatadi. Shu yili Q о ‘tayba Xorazm va Buxoroda harbiy kuch
t о ‘plab, Samarqandga yurish qiladi. Shosh (Toshkent), Farg‘ona va turklarning
yordamiga qaramay Samarqand taslim b о ‘ladi. Q о ‘tayba bilan
Samarqand hokimi Gurek о ‘rtasida bitim tuzilib, Samarqand hukumati arab
xalifaligi uchun har yili ikki mln. 200 ming dirham boj t о ‘lash majburiyatini oladi.
713—715, yillari Q о ‘tayba Toshkent va Farg‘ona viloyatlarini b о ‘ysundirib,
Qashqargacha b о ‘lgan yerlarni ishg‘ol etdi. Arab istilosi tufayli О ‘rta Osiyo
xalqlarining qadimgi madaniyati y о ‘q qilib yuborildi. Xorazm, s о ‘g‘d va boshqa
mahalliy yozuvlarni bilganlar о ‘ldirildi. K о ‘p ming yillik noyob asarlar, tarixiy
xujjatlar yoqib yuborildi asori atiqalar y о ‘q qilindi. 715-yil Q о ‘tayba xalifa al-
Valid ibn Abdulmalikning harbiy va ma’naviy k о ‘llab-quvvatlashi tufayli
Qoshg‘ar va Xitoy sarhadlariga yurish qiladi Shu orada al-Valid hayotdan k о ‘z
yumadi. Halifaning о ‘limi Q о ‘tayba uchun k о ‘tilmagan noxushliklarga sabab
b о ‘ladi. Zotan, halifa saroyida uning ikki о ‘g‘li Abdulaziz va Sulaymon о ‘rtasida
vorislik uchun kurshn qizg‘in davom etib kelayotgan edi 7
. Vaqtida al-Hajjoj va
Q о ‘tayba halifaning irodasiga qarshi bormay (Halifa Abdulazizni taxt vorisi
qilmoqchi edi), Sulaymonni vorislikdan mahrum etish va Abdulazizni yoqlash,
q о ‘llab-quvvatlashga qasamyod qilgan edilar. Itgifoqo, halifa taxti Abdulazizga
emas, Sulaymonga nasib etadi. Sulaymon halifalik masnadiga о ‘tirar- о ‘tirmas,
ashaddiy yomon k о ‘rgani al-Hajjoj va unga tobin kishilarni qatag‘on qila
boshlaydi. Bundan mashhur sarkarda, halifalikning harbiy va iqtisodiy jihatdan
7
Беляев В. А. Илк ўрта асрларда араблар, ислом, Араб халифалиги. – Тошкент. 1965. - Б.91.
13

mustahkamlanishiga bemisl hissa q о ‘shgan Q о ‘tayba va uning birodarlari ham
chetda qolmaydi.
14

1.2 Arablarning Movarounnahrdagi islomlashtirish siyosati va uning
oqibatlari
Movaraunnahrni bosib olgan arab bosqinchilari bu yeada о ‘zlaridan ancha
ustun madaniyatga duch keldi. Bunday holatda islomni yoyish mushkul edi.
Shuning uchun ular bu yerdagi barcha madaniyat namunalarini y о ‘q qilishga
kirishdilar. Ming yillardan buyon e’zozlab kelinayotgan san’at asarlari noyob
inshoatlar barchasi yoqib yuborildi. Mahalliy aholiga о ‘z tilida yozish va
s о ‘zlashish taqiqlandi. Arablarning bosib olingan yerlardagi birinchi vazifasi
aholini islom diniga kiritish, b о ‘tun-b о ‘tun о ‘lkalar aholisini Muxammat
payg‘ambarimiz ummatlariga aylantirish edi. Movaraunnahrning
Buxoro,Samarqand, Kesh kabi yirik shaharlaridagi har bir mahallaga masjidlar
qurildi. Arabistondan k о ‘chirib keltirilgan k о ‘plab oilalar joylashtirildi. Biroq.
Mahalliy aholining islom diniga kirishi oson kechmadi va uzoq yillar mobaynida
singib bordi. Dastlab nomozga kelgan 20 aholi(asosan aholining asosiy kambag‘al
qismi kelard) ga 2 dirhamdan pul ulashilishi k о ‘plab aholining masjidlarga
qatnashiga sabab b о ‘la boshladi. Islom joriy qilingan hududlarda tashqil
b о ‘lgan davlat boshliqlari shu din qonun-qoidalariga rioya qilib, uning
ta’limotlaridan chetga chiqmadilar. Lekin din bayrog‘i ostida о ‘z yovuz niyatlarini
amalga oshirgan, bosqinchilik urushlari olib borgan hukmdorlar ham kam
b о ‘lmagan. Movaryuunnahr va jumladan, Samarqaqdda Q о ‘tayba о ‘limidan keyin
arablar hokimiyati nomigagina mavjud b о ‘lib, aholi, eng avvalo, aslzodalar,
dehqonlar islomdan qaytgan edi. Shu boisdan, Xuroson noibligini egallagan
Ashras, umuman, Movarounnahr va, avvola, Samarqand axlini islomga kirishga
chaqiradi va musulmon b о ‘lganlarni jizya solig‘idan ozod qilishga s о ‘z beradi.
Aholini oliq-soliqlar, odamlarni garovga olib, qul qilishlar juda qaqshatib b о ‘lgan
edi. Shu sababli, Movarounnaxr yurtlarida Ashrasning taklifi ma’qullanib, islomga
qaytish sezilarli tue oladi 8
. Ashrasning Samarqandga olijanob,
diyonatli ruhoniy Abu-s-Sayd Solih ibn Tarifni va unga yordamchi qilib ar-Robi’
8
Азамат Зие|. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент. 2000. - Б.61.
15

ibn Imron at-Tamimiylarni targ‘ibot uchun yuborishi aholida noibning va’dasiga
ishonchni mustahkamlaydi. Abu-Sayd, Movarounnahrga borishda, Ashrasga
islomga kirganlardan jizya soligi olinmasligini shart qilib q о ‘ygan edi. Noib ham
bu shartni ma’qullab, unga katta vakolatlar bergan edi. Abu-s-Saydning
Samarqandda olib boradigan xayrli ishini k о ‘pgina arab arboblari, lashkarboshilar
q о ‘llab-quvvatlagan 9
. Diyonatli islom namoyondasi jizya bobida ularning ham
k о ‘magiga tayangan edi. Abu-s-Sayd tashviqoti va kafoloti tufayli Samarqandning
k о ‘p aholisi islom dinini qabul qiladi. Bu vaqtda Samarqandda harbiy va xaraj
(soliq) ishlariga mas’ul b о ‘lib turgan al-Xasan ibn Abul Amarrata ham Abu-
Saydga hamfikr b о ‘ladi, unga yordam k о ‘rsatadi. Samarqand ixshidi G‘urak,
chamasi, о ‘z qavmining islomni qabul qilishga shoshilayottanidan vahimaga
tushibmi, yohud ularning oliq-soliqlardan ozod qilinayotganidan quvonibmi,
harholda, Ashrasga «Darhaqiqat, xaraj tugadi», deb maktub y о ‘llaydi. Diyonat va
xiyonat orasi juda yaqinligini Ashrasning qilmishi misolida ochiq k о ‘rish mumkin
b о ‘ladi. U, Movarounnahr aholisini islomga da’vat etib, jizya solig‘ini bekor
qilishga va’da berganida yuzaki ish t о ‘tganligini, beburdlik va xiyonatni shior
qilganligini tezda oshkor etadi. Al-Hasan ibn Abul Amarrataga (bu zot arablar
bilan mahalliy aholini yaqinlashtirmoqni niyat qilgani haqida oldinrokla aytilgan
edi) noma yuborib, «Haqiqatda, musulmonlar kuchi xarajda, menga xabar
qildilarki, s о ‘g‘diylar va unga о ‘xshashlar jizyadan q о ‘tilish maqsadida, islomni
sidqidildan emas, yuzaki qabul qilganlar. Qarab k о ‘r, kimki
xatna qildirgan b о ‘lsa, e’tiqodi mustahkam, islomga sodiq, Qur’ondan biror sura
о ‘qiy oladigan b о ‘lsa, uni xarajdan ozod qil», degan b о ‘yruqni beradi. Al-Hasan
ibn Abul vaqtida shu ish tashabbuskori b о ‘lgan noibning s о ‘zidan
qaytayotganligini hazm qila olmagan. Tez orada uning о ‘rniga Xoni’ ibn Xoni’
xaraj ishlari mu tasaddisi qilib q о ‘yiladi. Ashras, soliq ishlarini mukammal
yigishni ta’minlash maqsadida G‘urakni ham Xoni’ bilan birlikda mas’ul qilib
belgilaydi. Diyonatta qilingan xiyonat, aniq b о ‘ladiki, arablar о ‘rtasida ham bir xil
9
Саидқулов Т. Ўрта Осие| халқлари тарихининг тарихшунослигидан лавҳалар (1-қисм). – Тошкент. 1993. -
Б.134.
16

qabul qilinmagan, islomga kirgan mahalliy aholi tarafdorlari faqattina norozi b о ‘lib
qolmasdan, ular yonini olib, isyonga ham tayyor b о ‘lishgan. Al-Mujashshir va
Xoni’, ularga Marvdan yordamga yuborilgan Sulaymon ibn Abus Sarilar oliq-
solikdar olishni nixoyatda kattiqq о ‘llik bilan amalga oshiradilar. Mahalliy
aqolining taniqli, hurmatli kishilarini, aslzodalarini ham ayab о ‘tirmaydilar.
Islomga kirganlardan ham jizya soliga о ‘ta q о ‘pollik va z о ‘rlik bilan yig‘ib olinadi.
Dehqonlarning kaltakdan ust-boshi yirtilgai, kamarlari b о ‘iniga solingan holda
sazoyi etiladi. Aholi о ‘zining hurmatli kishilarining behurmat etilishiga, xaraj
z о ‘rovonligiga chiday olmaydi.
B о ‘tun S о ‘g‘d va Buxoro aholisi islomdan qaytadi va Turkistonga yordam
s о ‘rab murojaat qiladi. Voqealarning bunday rivojini kutmagan Ashras
Movarounnahrga q о ‘shin tortishga majbur b о ‘ladi. U oldinroq j о ‘natgan
lashkarboshi Qatan ibn Q о ‘tayba 10 ming k о ‘shin bilan daryodan о ‘tgan va atrofi
xandaq bilan о ‘ralgan bir mavzeda mustahkamlanib olgan edi. S о ‘g‘d va Buxoro
aholisi, ularga yordamga kelgan turk Xoqoni arab lashkarini о ‘rab oladi. Bu orada
Ashras ham Qatanga kelib q о ‘shiladi. Ikki о ‘rtada qatgiq janglar davom etadi.
Arablardan k о ‘nlab kishilar halok b о ‘ladi. Oxir, ularning q о ‘li ustun kelib, Ashras
Boykand ostonasida joylashishga erishadi. Aholi arablarga qatra suv qoldirmaslik
chorasini k о ‘rgan-quduqdar k о ‘mib tashlangan edi. Arablar harchand quduq
kovlashmasin suv chiqarishga muvaffaq b о ‘la olmaqdilar. Suvsizlik azobidan
k о ‘ra qilich tigini afzal k о ‘rg‘an arablar jon holatda xujumlar uyushtirib, qarshi
turganlarni quvish va Buxoroga yaqinlashish imkoniyatiga ega b о ‘ladilar.
Umaviylar saltanatining Xurosondagi mustaxkam tayanchi, shubhasiz Nasr
ibn Sayyor edi. U, bu lavozimda un yil faoliyat kursatadi. Eng sunggi umaviy
xalifa Marvon hokimiyati barham topganda xam u kurash maydonini tashlab
chiqmagan edi. 744-yil Nasr ibn Sayyorga qarshi Xurosondagi Janubiy arab
qabilalari yulboshchisi Juday ibn Ali ibn Shabib ibn Baroriy ibn Sunaym al-
Kirmoniy alAzdiy kurashni kuchaytiradi. Nasr bu vavqtda ikki о ‘t orasida qoladi.
Bir tomondan al-Kirmoniy unga taxdid solayotgan b о ‘lsa, dare ortidan turkiylar
bilan qalin ittifokda b о ‘lgan al-Xoris ibn Surayj xujumidan xavfi xam yuq emasdi.
17

K о ‘pni k о ‘rgan arbob sifatida u al-Xorisni о ‘z tomoniga og‘irish, uni turkiylardan
ajratish fikriga keladi. Al-Xoris ibn Surayj xuzuriga, Movarounnaxrga Mukrtil ibn
Xayyon, Sa’lab ibn Safvan, Anas ibn Bajal, Xudb ash-Sharaviy va Robi’ al-
Kurayshiylarni yuborib, bulib о ‘tgan ishlarga salovat, Xurosonga, uz
kavmdoshlaring-arablar yoniga qayt, avvaldagidek, uz mavkeingni egallaysan,
mazmunida xat qiladi. Al-Xoris ibn Surayj bu vavqtda Termizda
yashab turar, maxalliy axrliiing xurmatiga noyil bulib, adolat va islom dini
kurashchisi sifatida mashxurlik kasb etgan edi. Uning umaviylar xokimiyati bilan
kelishmovchiligi moxiyati mazlum xalklarga, islom dinini kabul qilganlari va
kilmaganlariga Qur’oni Karim va Payg’ambar sunna-lari asosida muomala qilishni
talab etishdan iborat b о ‘lgan edi. U Abu-s-Sayd izdoshi sifatida arab amirlarining,
lashkarboshilari va sipoxiylarining zulm, faxsh va nafsga ruju q о ‘yganligidan
qattiq nafratlangan, okibatda. umaviylarga kdrshi urush e’lon kilgan va turkiylar
tarafida turib, kavmdoshlariga nisbatan murosasiz kurash olib borayotgan edi. U
nixoyatda kamtarona xayot kechirar, kunlik taomi ham, aytilishicha, non-suvdan
iborat b о ‘lgan. Nasr ibn Sayyor al-Xorisning molu-mulkini musodara kilgan va
yakin karindoshlarini, jumladan, о ‘gli Muxammad ibn al-Xorisni, qizlari al-Oluf
binti al-Xoris va Umm Baqolarni xibsda saklayotgan edi.
Nasr ibn Sayyor, chamasi, al-Xorisni uziga
yaqinlashtirish uchun barcha chorani k о ‘rgan. Taxminan, uning rizoligini
olganidan sung, guyo tashabbus al-Xorisning о ‘zidan chiqqandek bulsin uchun
Termiz axlidan Xolid ibn Ziyod al-Baddiy, amir kabilasidan Xolid ibn Amrlar,
Xalifa Yazid ibn al-Valid xuzuriga yul oladilar va al-Xorisning avfini surashga bel
bog‘laydilar. Yazid ibn al-Valid xalifalik masnadida bir yilga yaqin hukm surgan
b о ‘lsada, tagzamini b о ‘shashib qolgan saltanatni imkon darajasida
mustaxkamlashga extiyoj zurligini anglab yetgan. Shu boisdan, umaviylarga karshi
kurashgan, eng yomon, mamlakat ichkarisida emas, mazlum etilgan о ‘lkada, ular
tarafida turib, Alloxning muqaddas kitobida aytilgan tamoyillar buzilayotgani,
sunnaga amal qilinmayottani da’vosi bilan chiqib, xalifalik kudratiga bemisl xalal
yetkazayotgan gunoxkori azimni avf etish oqilona ish buladi. deb xisoblaydi. At-
18

Tabariy Xalifa Yazid SH ning al-Xoris ibn Surayjga yozgan maktubidan parcha
keltiradi. Xalifa yozadi: «Biz ham Allox, ximoyasiga turdik, zero, uning
buyurganlari buzildi, uning bandalari turli ofatlarga giriftor egildi, k о ‘plarining
qoni begunox t о ‘qildi, mol-xollari z о ‘rlik bilan tortib olindi. Biz bu jamoani-
Allox,- u qudratli va ulug‘dir-kitobi asosida q о ‘tqarmokni istaymiz. Alloxdin uzga
kuch yukdir! Shunday qilib, biz uz mulohazalarimizni senga bayon etdik,
q о ‘rkmasdan uzing va yana kimlar sen bilan birga b о ‘lsa, kelaveringlar. Chunki,
sizlar biznnng dustlarimiz va k о ‘makchilarimizdirsiz. Va, men Adulloh ibn Umar
ibn Abdulazizga sizning va avlodingizning musodara etilgan mol-mulklaringizni
kaytarib berishini yozib yubordim». Termizdan borgan
elchilar Marvga kelib, Xalifa rizoligini Nasrga bildiradilar. Nasr xam
xayollamasdan al-Xoris va uning yakinlaridan tortib olingan barcha ashyolarni
kaytarib beradi. Biroq al-Xoris ibn Surayjning avf etilishi silliq, ruy bergan deb
bulmaydi, Xalq Xalifaning maktubi kelmay turib, Abdullox ibn Umar uz roziligisiz
al-Xorisni avf etgani uchun Nasrni malomat qiladi. Nasr qilmishidan tavba etib, al-
Xorisni daryodan о ‘tayotganda yuk qilish fikriga xam tushadi. Bu ikkilanishlarga
xalifaning nomasi va k о ‘rsatmasi chek quyadi.
19

II – BOB. MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA ARABLAR
HUKMRONLIGI DAVRIDA SIYOSIY, IJTIMOIY-IQTISODIY VA
MADANIY HAYOT.
2.1 Arablar hukmronligi davrida Movaraunnahrdagi siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy hayot
Arab itilochiligi natijasida bu huddudda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz
zulm va z о ‘rovonlik о ‘tkazildi. Xalq tomonidan asrlar davomida yaratilgan noyob
moddiy va ma’naviy boyliklar asori atiqalar talandi yakson qilindi. Mahalliy
yozuvda bitilgan nodir kitoblar, q о ‘l yozmalar yondirildi. Zard о ‘shtiylik
ibodatxonalari, muqaddas qadamjolar y о ‘q qilindi. Ulug‘ bobokolonimiz
A.R.Beruniy о ‘zining “ О ‘tmish xalqlardan qolgan” yodgorliklar asarida achchiq
alam bilan ta’kidlaganidek, “arablar mahalliy din, san’at, adabiyot namunalarini,
olimlarni о ‘ldirdilar, asrlarini esa о ‘tda kuydirdilar, S о ‘ngra ular ajdodlarimizning
bebaho boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar tarixiy xujjatlarni y о ‘q qildilar” 10
.
Musuomonchilik diniga islom aqidalariga zid keladigan jamiki narsalar
ularning nazarida g‘ayri tabiiy hol hisoblanib, ular ayovsiz y о ‘q qilindi. Islom dini,
bu talonchilikni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi b о ‘ldi: xamma uchun bab
baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, din oldida
xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar tug‘dirdi. Natijada
islom bayrog‘i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik siyosatini amalga
oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Movaraunnahr rasman Xuroson noibligi
tarkibida edi. Bu о ‘lka xalifalikning eng boy о ‘lkasi b о ‘lib turli xil soliqlar
k о ‘rinishida yig‘ib olingan bu soliqlar poytaxtga juda katta foyda keltirar edi.
Soliqlar asosan xiroj, jizya, va zakot k о ‘rinishida yig‘ilardi. Bu soliqlar miqdori
о ‘sha davrt iqtisodiq holatidan olib qaralganda juda og‘ir edi. - Xiroj yer va
dehqonchilikdan keladigan daromadning 1/3 qismida olingan, -zakot, chorva,
savdo va hunarmandchilikdan 1/40 miqdorida olingan, -jizya musulmon
b о ‘lmaganlardan о ‘rtacha 24 dirhamdan iborat b о ‘lardi. Arablar hukmronligining
10
Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари. – Тошкент. Ўқитувчи 1990. - Б.90.
20

ilk davrida ancha yengil tortgan xalifalik mehnatkash aholisining ahvoli
keyinchalik og‘irlasha bordi. Dehqonlar qisman natura shaklida va qisman pul
shaklida katta-katta soliqlar t о ‘lardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi dehqon yoki
hunarmandning deyarli hamma q о ‘shimcha maxsulotlarini yamlab ketar edi-da,
natijada ularning о ‘zlari juda achinarli kun kechirar edi. Amaldorlarning
о ‘zboshimchaligi va jabr zulmi, dehqonlarning huquqsizligi va himoyasizligi,
ularni yarim qul xoliga solib q о ‘ygan edi. Xalifalikda qullarning ahvoli esa
nihoyatda og‘ir edi. Ularni xaddan tashqari vaxshiyona suratda ekspluatatsiya
qilardilar. Mehnatkashlar ommasining
dehqonlar shahar kambag‘allari va qullarning qattiq ekspluatatsiya qilinishiga
javoban feodallarga va ularning manfaatini ximoya qiluvchi xalifaga qarshi bir
necha marta q о ‘zg‘olon k о ‘tarildi. 725—729 yillar davomida qarshi Samarqand,
Buxoro va X о ‘ttaliyonda ijtimoiy- iqtisodiy siyosatning not о ‘g‘ri tashkil etilishi
arab xalifaligining soliq siyosatiga qarshi xalq harakatlarini keltirib chiqardi. Bu
davrda Ashros ibn Abdulla As Sulomiy noib b о ‘lib u ikki tomonlama siyosat olib
borib mahalliy aholining g‘azabiga duchor b о ‘lgandi. U dastlab musulmon dinini
qabul qilgan fuqarolardan hech qanday soliq olinmaydi, deb Xuroson va
Movarounnahr aholisining ishonchiga sazovor b о ‘lgan edi. Ashros arablar kuchi
islomda, islomni qabul qilgan mahalliy xalq arablarga hech qanday qarshilik
qilmaydi, deb о ‘ylagandi. S о ‘g‘dliklar uning va’dasiga ishonib tezda islom diniga
kirgan va musulmon b о ‘lgandilar. Arablar Vizantiya
chegaralari, Suriya, Misr, Eron va О ‘rta Osiyoda Markaziy Osiyoda mavjud
ijtimoiy va siyosiy davlat tuzumi, ma’muriy tashkilotlar, moddiy va ma’naviy
hayot udumlarini qabul qiladilar. Masalan Erondagi Sosoniylar davlatidan
markazlashgan davlat idorasi, feodal ishlab chiqarish usulini qabul qiladilar.
Xalifalikda taraqqiyot darajasi turlicha b о ‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir
davlatga birlashuv, ular о ‘rtasida yaqin aloqalarning о ‘rnatilishi, iqtisodiy
hayotning ravnaq topishi, ichki-tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki berdi.
Natijada xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati Ovrupadagi tarqoq davlatlar,
mamlakatlar madaniyatidan yuqori darajada b о ‘di. Metallurgiya, t о ‘quvchilik
21

sanoatida qator yangiliklar kashf etidi. Qog‘oz, sopol va shisha buyumlar ishlab
chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi, madanlar qazib olish va qayta ishlash taraqqiy ettirildi.
Qishloq x о ‘jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan mamlakatlar, ayniqsa,
Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy sug‘orish, gidrotexnik inshoatlardan
foydalanish, t о ‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari qurish, bog‘dorlik, poliz, texnik
(paxta, shakarpoya) о ‘simliklar ekish kabilardan boshqa xalqlar ham baxramand
b о ‘ldilar. Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda xunarmandchilik, bozor uchun
buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari, tovar almashtirishlar keng y о ‘lga
q о ‘yildi. Bu davrda quruqlik orqali amalga oshirilgan qit’alararo savdo y о ‘li
(Buyuk ipak y о ‘li) bilan qanoatlanmay, dengiz, okean y о ‘llari ham ochildi, daryo,
suv y о ‘llaridan xam keng foydalanildi.
Savdo va xunarmandchilik, jamiyat hayotidagi о ‘zgarishlar turli
muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini topish ilm-fanning rivojiga
extiyoj t о ‘g‘dirdi. Jumladan, matematika, astranomiya, tabiat fanlari, kemasozlik
va katta inshoatlar qurish kabilar uchun о ‘ta zarur edi. Aholining k о ‘payishi,
shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi tabobat fani rivojini
taqozo qildi. Sanoat, xunarmandchilik taraqqiyoti madanchilikni yuksaltirdi. Islom
din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat b о ‘lgan
xalq edi. Tabiiyki, ular zabt etilgan xalqlar madaniyatini zudlik bilan
о ‘zlashtiradilar. “Arab madaniyati” deb nom olgan madaniyat xalifalikni tashqil
etgan xalqlar madaniyati asosida islomga mujassamlashtirilgan madaniyat edi.
Arab tili faqat xalifalikni tashkil etgan xalqlar о ‘rtasida aloqa tiligina b о ‘lib
qolmay, siyosat va ilm-fan tiliga aylanadi. Arab xalifaligi davlat boshqaruvi va
soliq tizimi k о ‘lroq eron sosoniylari davlat boshqaruviga о ‘xshab ketardi. Masalani
qiziq tomoni shundaki ilgari xalq tomonida turib arablarga qarshi kurashgan
Samarqand Hokimi G‘ о ‘rak endi Ashros siyosatiga qarshi chiqadi. Taboriy
ma’lumotlariga qaraganda u Ashrosga hat yozadi. Bu hatda musulmonlikka
о ‘tganlarga nisbatan t о ‘tilgan siyosat hirojning y о ‘qolib ketishiga sabab b о ‘ldi
xiroj oladigan odam qolmadi, deb uni ogohlantirgan emish. Shundan s о ‘ng Ashros
G‘ о ‘rakning haq ekanligiga hayotda ishonch hosil qilibdi va ilgarigi “kuch
22

islomda” degan fikr о ‘rniga “arablar hukmronligining kuchi hirojda” degan shiorni
ilgari suribdi 11
. Ana shu asnoda Ashros islomni qabul qilgan va qilmaganlardan
ham bir hilda, avvalgidek soliq yig‘averishni buyuribdi. Bu tezda s о ‘g‘d
aholisining keskin noroziligiga sabab b о ‘lib katta q о ‘zg‘olonlarning boshlanishiga
olib kelgan. Samarqandda boshlaigan bu q о ‘zg‘olonga yetti ming kishi qatnashgan.
Q о ‘zg‘olon
kengayib Buxoroga tarqalgan. Samarqand va Buxorodagi q о ‘zg‘olon
qatnashchilari о ‘zlarini musulmonlikdan chiqib kofirlikka qaytganliklarini ochiq-
oydin e’lon qilganlar. Turklar q о ‘zg‘olonchilarni q о ‘llab-quvvatlab ularga yordam
berganlar. Q о ‘zg‘olon hamma yerni qamrab olgan. Ayniqsa, 728-yil arablar uchun
juda og‘ir b о ‘lganligi qayd etiladi. Q о ‘zg‘olonchilar ularni juda k о ‘plab
hududlardan haydab chiqargapnar. Faqat G‘ о ‘rakning ikkiyuzlamali va sotqinlik
siyosati tufaydi Dobussiya va Samarqand arablar q о ‘lida qolgan. G‘ о ‘rak bu
ozodlik kurashida katta rol о ‘ynashi mumkin edi. Ammo u bu y о ‘lni tanlamadi.
Faqat 729-yilda juda katta urinishlardan s о ‘ng arablar yana Buxoroni qaytarib
olishga muvaffaq b о ‘ldilar. Turklarning q о ‘zg‘olonchilarga k о ‘rsatgan yordamidan
ta’sirlangan G‘ о ‘rak kechiqib b о ‘lsada arablar bilan aloqani uzdi va sug‘dliklaa
q о ‘zg‘oloniga q о ‘shildi. Bu uning ilgarigi obr о ‘sining tiklanishiga sabab b о ‘ldi.
Taboriy ayniqsa Kesh atrofida arablarga qarshi Shosh, Farg‘ona q о ‘shinlari va turk
lashkarlarining qaxramonlarcha jang qilganligini alohida k о ‘rsatadi.
Bu olib borilgan janglar Samarqand,
Buxoro va boshqa joylarni istisno qilganda Movarounnahr xalqining yana besh yil
mobaynida arablar hukmronligiga b о ‘yosunmagan jasoratidan bir namunadir.
Arablar bosib olgan hamma hududlarda, hususan Xuroson va Movarounnahrda
kuchayib ketgan mustamlakachilik zulmi ommasining ummaviylar halifaligiga
nisbatan nafrat va noroziligini kun sayin oshirib bordi. Mamlakatdagi umumiy
siyosiy vaziyat bu sulola umrining tugab borayotganligidan dalolat berar edi.
Oqibatda ummaviylarni siyosiy hokimiyatdan ag‘darib tashlashni о ‘z oldiga bosh
vazifa qilib q о ‘ygan raqib guruhlar paydo b о ‘la boshladi. Ana shunday
11
Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк е|зма манбаларда. – Тошкент. Ўқитувчи 1994. - Б.97.
23

guruhlardan biri abbosiylar edi. Biroq abbosiylarning Bog‘dod xalifaligi davrida
xalq q о ‘zg‘olonlari kishini xayratda qoldiradigan darajada katta b о ‘lib, ba’zan
butun-butun okruglarni hatto viloyatlarni о ‘z ichiga olardi. Bu q о ‘zg‘olonlarga
asosiy sabab mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotining barqaror b о ‘lmaganligi,
amaldorlarning о ‘z xizmat vazifasini suiste’mol qilishi va soliqlar miqdorining
oshib borishi b о ‘lgan. Shu tufayli xalifalikda katta yer egaligining nasldan-naslga
о ‘tishi о ‘rta asr Yevropasidagi kabi qat’iy emas edi. Biror ayon о ‘lgandan keyin
uning mol-mulki odatda xalifa xazinasiga о ‘tar edi. Bu mol-mulkni
о ‘lganning vorisiga berish-bermaslik xalifaning ixtiyoriga bog‘liq edi. Ikkinchi
tomondan odatda xalifada ham, uning zadogonlarida ham feodal Yevropasida
b о ‘lgani kabi barshchinali, ya’ni ishlab beradigan rentali pomes’telari y о ‘q edi.
Bunda zadogon x о ‘jaligidagi ish kuchini odatda qullar tashqil etar edi. Qaram
dehqonlar esa barshchinada ishlamas, faqat mahsulot bilan pul bilan renta t о ‘lar
edilar, xolos. Shunga qaramasdan Bog‘dod xalifaligi zomonida feodal mulkchiligi
sezilarli darajada rivojlanib bordi. Iqta-xarbiy xizmat о ‘taganligi uchun beriladigan
chek yer b о ‘lib, G‘arbiy yevropa benifetsiyalariga о ‘xshab ketadi. Mulk – in’om
qilingan va asta sekin nasldan naslga meros b о ‘lib о ‘tadigan yer mulklar, xissa va
boshqa imtiyozli yerlar g‘aznaga soliq t о ‘lashdan ozod qilingan b о ‘lib, bular о ‘sib
kelayotgan feodal xususiy yer egaligining formalari edi. Yerlarning ma’lum
qismi – voqif yerlar – machitlarga berilar edi. Xalifaning dalat feodal mulkchiligini
qisqartirish hisobidan yirik va о ‘rta darajadagi xusuiy yer egaligining xarakterli
feodalizmli rivojlanishning xarakterli xodisalaridan biri b о ‘lib, bu xol turli xil
mamlakat va о ‘lkalardagi yerli feodallarning ajralib chiqish va aparatistik
kayfiyatlarining toboro avj olishida ancha katta rol о ‘ynaydi. Arab feodalizmining
yana bir xususiyati qulchilik elementlarining ancha saqlanib qolganligi edi.
2.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о ‘rnatilishining
madaniy hayotga ta’siri
24

Arab madaniyati deganda biz faqat arablar tomonidan yaratilgan
madaniyatni emas, balki arablar bilan birga Yaqin va О ‘rta Sharq, Shimoliy Afrika
va Janubiy-G‘arbiy Yevr о pa xalqiarining о ‘rta asrlarda yaratgan madaniyati,
moddiy va ma’naviy boyliklari, shu xalqparning arab tilida ijod etgan ilmiy va
badiiy asarlarini ham tushunishimiz kerak. Arab xalifaligi q о ‘l ostidagi
mamlakatlarda ilm-fan sohasida juda katta о ‘zgarishlar yuz berdi. Fanning turli
sohalarida arab tilida jahon ahamiyatiga ega b о ‘lgan buyuk asarlar yaratildi,
qadimgi yunon fanining durdonalari arab tiliga tarjima qilindi. Arab va xorijiy
mamlakatlar olimlari arab tilida yaratilgan asarlarni faqat arab olimlariga nisbatan
beradilar. Aslida bunday emas. Bu fan taraqqiyotvda Islomni qabul qilgan arab
b о ‘lmagan xalqlar vaqillarining xissasi baqiyosdir 12
.
Shuning uchun arab fani deganda Islomni qabul qilgan barcha xalqlar,
shu jumladan, Markaziy Osiyo xalqlaridan yetishib chiqqan buyuk siymolar
yaratgan fan deb tan olinishi kerak. Yana shuni ham ta’kidlash kerakki, istilo
qilingan xalklar ilm-fan borasida k о ‘p jihatdan arablardan yuqori turgan. О ‘rta asr
arab fani qadimga Yunoniston, Markaziy Osiyo, Kavkaz orti, Erondagi ilm
fanlarining zaminida rivojlangan. Hozirgacha biz befarq qarab, ba’zan inkor etib
kelganimiz Islom dini va u tufayli arab tilida vujudga kelgan juda katta diniy
adabiyot Markaziy Osiyo xalqlari fan va tarixi taraqqiyotiga ulkan ta’sir k о ‘rsatdi.
Shuning uchun о ‘rta asr arab ilm-fani yutuqlarini о ‘rganmay turib, bu xalqlar
tarixi, madaniyati va san’atini t о ‘liq va izchil о ‘rganish mumkin emas. Arab
olimlari Arastu (Aristotel)ni «Birinchi muallim» (Muallim-ul-avval) deb atagan
b о ‘lsalar, buxorolik buyuk olim va faylasuf Abu Ali ibn Sinoni «Shayx-ur-rais»
(rais-shayx, olimlar boshlig‘i) deb ataganlar. Arab fani va madaniyati taraqqiyotiga
о ‘zbek xalqining farzandlari Muhammad Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu
Rayhon Beruniy va Ahmad Farg‘oniy, Maxmud Qoshg‘ariylar juda katta ta’sir
k о ‘rsatdilar. Ulug‘ munajjim va matematik al-Xorazmiy tuzgan astronomik
jadvallardan - «Zij»dan arab astronomlari foydalanganlar. Ibn Sinr va Xorazmiy
asarlari arab tili va arablar orqali О ‘rta asr Ovr о ‘posiga tarqalgan. Arab fani
12
Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк е|зма манбаларда. – Тошкент. Ўқитувчи 1994. - Б.164.
25

taraqqiyotidagi birinchi bosqich VII—VIII asrga t о ‘g‘ri keladi, markazi Iroqdagi
Basra va Kufa shaharlari b о ‘lgan. Islom tarqalgan turli mamlakatlardan juda k о ‘p
istedodli olimlar shu shaxarlarga kelib, fanning turli sohalaridan ta’lim olganlar.
Arab tili davlat va hukmron din tili,
muqaddas (ya’ni Kur’on tushgan) til sifatida ham nazariy ham amaliy jihatdan
о ‘rganilgan. Mashhur arab-fors tilshunosi Sibavayh 796-yil atrofida о ‘lgan birinchi
b о ‘lib arab tili grammatikasini tuzdi. Arab fani taraqqiyotida ikkinchi davr VIII
asrdan, xalifalik markazi Bag‘dodga k о ‘chirilgandan s о ‘ng boshlanadi. Bu davrda
qadimgi yunon va Sharq xalqlari yaratgan asarlarni yig‘ish va ularni arab tiliga
tarjima qilishga kirishildi. 773-yil astronomiyaga oid hindcha kitob «Sidd xanta»,
undan keyin pahla-viy, suryoniy va yunon tillarida yozilgan qator asarlar tarjima
qilindi. 830-yili Bag‘dodda tarjimon va olimlardan iborat «Xizonat al-hikmat»
(Hikmat xazinasi) degan uyushma tuzildi. Tarjimonlik ishlari yanada avj olib ketdi.
Yuqorida aytganimizdek, Islomning Markaziy Osiyoga tarqalishi tufayli bu yerda
juda k о ‘p mahalliy Islom olimlari-hadisshunos (muhaddis), Qur’on taf-
sirshunoslari (mufassir) va Islom dini qonun-qoidalari, y о ‘l-y о ‘riqlari bilan
shug‘ullanuvchi yuzlab mashhur, Islom dunyosi tan olgan olimlar yetishib
chiqdilar. Bular Islom dini borasida jahon faniga о ‘zlarining ulkan hissalarini
q о ‘shib ketdilar. Ularning asarlari hozirgacha Islom dini hukmron yoki xalqi shu
din-ni qabul qilgan davlatlardagi diniy madrasa va institutlarda asosiy q о ‘llanma
sifatida о ‘qitilib kelmoqsa. Ular Markaziy Osiyo shuhratini musulmon dunyosi
miqyosiga k о ‘targan mashhur olimlardir.
Bu ulug‘ zot milodiy 810-yili Buxoroda tug‘ilganlar. 825-yili otalari va
birodarlari bilan haj safariga borib, о ‘sha yerda qolib ketganlar. U yerda ilmlarini
takomillashtirib, payg‘ambar (s.a.v.)hadislarini t о ‘plash, tartibga solish, ulardan
qaysi biri t о ‘g‘ri qaysi biri payg‘ambarga (s.a.v.) taalluqli emasligini aniklash
maqsadida Makka, Madina, Shom, Misr, Falastin, Iroq shaharlarini kezib, bir
necha yil badaviy arablar orasida yurdilar. Shu tariqa ranju mashaqqatlar bilan jami
600 ming hadis t о ‘plab, bulardan 100 ming «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih»
hadislarni yod olganlar. 600 ming hadisdan 7265 tasini «Jome as-sahih»
26

(«Ishonchli t о ‘plam») kitobiga kiritdilar 13
.
Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad al-Hanafiy as-Samarqandiy
al-Moturidiy — Islom dinining nazariy (usul ad-din), fiqh asoslari va manbalarini
о ‘rganadigan (ilm usul al-fiqh,) sohasi b о ‘yicha hanafiya mazhabining yirik faqihi
(qonunshunosi), kalom ilmida yangi bir y о ‘nalish — maktab yaratgan yirik alloma.
Samarqand yaqinidagi Moturid (bu s о ‘z arabcha «Xohlagan narsang» ma’nosiga
ega) mahallasida 870 yilda tug‘ilgan. Samarqandda hanifiya mazhabi
qonunshunoslaridan fiqh ilmini о ‘rgandi. Moturidiy Samarqandda yashagan olim
Muhammad ibn Fazlning shogirdi b о ‘lgan. Keyinchalik о ‘zi shu yerda fiqh va
kalomdan dars bergan milodiy 946 yoki 947-yili Samarqandda vafot etgan.
Moturidiy Qur’on tafsiri, kalom, fiqh ilmi usullari sohasida bir qancha kitoblar
yozib qoldirgan.Ulardan «Kitob al-usul» («Fiqh, asoslari kitobi»), «Kitob ta’vilot
al-Qur’on» («Qur’on tafsiri kitobi»), Sharh Fiqh al-akbar» («Fiqh al-akbar sharhi»)
«at-Tavhid» («Xudoning yagonaligi haqida»), «Kitob al-maqolat» («Maqolalar
kitobi»), «Ma’xuz ash-sha-roi’» («Qrnunshunoslikdagi yetishmovchiliklar»)
asarlarini k о ‘rsatish mumkin. Allohga shukronalar b о ‘lsinkim, mustaqillik tufayli
buyuk allomalarimiz nomi tiklanmoqda, tavallud topgan yillari nishonlanmoqda,
maqbara, masjid va madrasalari ta’mir eAtilib, muqaddas ziyoratgohga
aylantirilmoqda.
Xalqimiz ikki buyuk siymo Muhammad Moturidiy tavalludining 1130-yilligi
va Burhonuddin Marg‘inoniy tavalludining 910 yilligini 2000-yilda nishonladi.
Islom dini Markaziy Osiyola tez tarqalib, xalq hayotining hamma sohalariga
keskin ta’sir eta boshladi. Ibodat qiluvchilar soni kundan-kun k о ‘payishi va
Islomni о ‘rganish uchun qiznqish ortib borishi bu yerda masjid va madrasalar
qurilishiki rivojlantirib yubordi. Islom y о ‘lida jonbozlik qiltan va uning
rivojlanishiga yaissa q о ‘shgan muhaddis, mufassirlar va ayrim hukmron shaxslar
(shoh, amir, sulton va xon-lar) qabriga maqbaralar qurish avj olib ketdi. Xalq
me’morlari va ustalari IX—X asrdan boshlab yaratgan buyuk me’morchidik va
san’at obidalari hazirgacha xorijdan keladshan mehmonlarni ham hairatta solib, lol
13
Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк е|зма манбаларда. – Тошкент. Ўқитувчи 1994. - Б .77.
27

qolib quymokda. О ‘rta Osiyedagi Islom bilan bog‘lnq b о ‘lgan
arxitektura va san’at obidalari XX asrgacha bunyod etildi va xalq ularni imkon
boricha avaylab, ilm dargohi, ziyoratgoh, muqaddas joy deb saklab keldi. Masjid-
larda ibodat qilingan b о ‘lsa. madrasalarda bir Y о ‘la uch tilda (arabcha, forsiy va 56
о ‘zbek) ta’lim olib, za-monasining ilg‘or ziyolilari b о ‘lib yetishdilar. Masjid,
madrasa va maqbaralar xaqida qiska ma’lumot bermoqchimiz. Masjid Arabcha
«sajada» (egilish, itoat etish, sajda qilib yuzini yerga tegazyash) s о ‘zidan atingan
b о ‘lib, «sajda qilinadigan, ibodat qilinaditan joy ma’nosini bildiradi.
Mahallalardaga myasjidlar shu yer aholisi kundalik pamoz о ‘qish uchun, ja’moa
masjidlari esa kundadik namoz bilan birga juma va hayit namozlari uchun
m о ‘ljallangan va ularga shaharni markazidan eng yaxshi joylar ajratib berilgan.
Ba’zi masjidlar qoshi-da boshlang‘ich maktab bulib, bolalar о ‘qitilgan. Mas-jidlar
diniy targ‘ibot vazifasini о ‘tagan b о ‘lsa ham, ularda ooshqa turli masalalar ham hal
ztilgan: oila-viy mojaratarni hal etish, urushganlarni yarashtirib q о ‘yish, ba’zi
noj о ‘ya ish qilganlarni t о ‘gri y о ‘lga solish kabi. Masjidlarning salqin joylarida
dam olish, ki-tobxonlik, she’rxonlik qilishgan, ba’zi musofirlar kelib tunab ham
qolgan. Islom mamlakatlarida juda katta, hashamatli mas-jidlar qurilgan, ular ming
yillar davomida saqda-iib kelmoqda: Makkadagi Masjid ul-haram, Baytul-
muqaddas (Iyerusalim)dagi Masjid ul-aqso, Madi-nadagi Paytambar masjidi eng
yirik masjidlardir. Yirik, hashamatli masjidlar Bag‘dod, Damashq, Is-tanbul,
Qohira, Isfaxon, Tehron, Buxoro, Samar-qand, Xiva, Toshkent kabi shaharlarda
k о ‘plab quril-gan. Masjidlar yonida balanl minoralar bittadap t о ‘rttagacha
qurilgan. Bular k о ‘proq masjidni bezagi uchun bunyod etilgan. 1899 yili Turkiston
о ‘lkasida 11964 masjid, 11680 ta imom b о ‘lgan. Madrasalar dastlab VII—
VIII asrlarda Islom dini ulamatari musulmoi ilohiyoti masalalarini sharxlab berib
turadshan markaz sifatida paydo b о ‘ldi- Keyin-chalik, masjidlar qoshida ilohiyat
markazlari tash-qil topdi, madrasa deb atala boshladi. IX—XIII asr-larda
madrasalar Islom dini tarqaltan mamlakatlarda, jumladan, Markaziy Osiyoda
paydo b о ‘lib, madrasa uchun maxsus binolar qurila boshladi. Madrasalarni shoh,
xon, amir va sultonlar, yirik yer egalari va davlat-mand kishilar о ‘z mablag‘lari
28

hisobidan qurdirganlar. Madrasaga diniy
maktabni bitirgan bolalar qabul qilingan. Madrasalar о ‘quv programmalari X—XII
asr-da ishlab chiqilgan. Madrasalarda ta’lim uch bosqichda: boshlang‘ich (adno),
о ‘rta (avsat) va yuqori (a’lo) bi-limlarda olib borilgan. Makaziy Osiyo
madrasalarida arab va fors tilida yozilgan dttniy kitoblar о ‘rgatilgan. Dastlab fors
tilida yozilgan «Avval ilm» kitobi, ksyitg‘chalik arab grammatikasi chuqur
о ‘rgatilgan («Bidon», «Kofiya» kitoblari asosida), undan keyin «Hidoya», «Fiqh
Kay-doniy», «Muxtasar viqoya», «Sharhi viqoya» kabi ki-toblar asosida shariat
aqidalari о ‘qitilgan. Malrasada tibbiyot, aruz ilmi, falsafa, jug‘rofiyo va boshqa
fan-lar ham о ‘rgatilgan. Talabalar darsni о ‘elashtirishla-riga qarab madrasalarda 15
— 20 yillab о ‘qigashgar. Madrasalar о ‘z davrida fan va madaniyat markazi
hisoblattgan. Ular diniy ta’lim berish bshtan birga, dunyoviy bitimlar berilgan
asosiy о ‘quv yurglari va-zifasini о ‘gagan. Madrasalar musulmon olamnda liniy
inshootlar sifagida X—XI asrlardan paydo b о ‘lgan. Ilk malrasalar bir qavatli,
о ‘rtasi hovli va hujralardan iborat b о ‘lgap. XIV—XVI asrlarda hashamatli
madrasalar qurshd avj olib ketdi. Ular 2—3 qavatli b о ‘lib, katta va g о ‘zal
peshtokli, atrofi hujralar bi-lan о ‘ralgan, hovlisi, darsxopasi va masjidi b о ‘lgan.
Keyinroq katta matsrasalar yonida minoralar qurish rasm b о ‘ldi. Bazan
madrasalarda hujralarni hovli to-moni tokli ayvonlar bilan о ‘ralib, hovli о ‘rtasida
hovuz qilingan. Markaziy Osiyoda qush madrasalar qurish ham pay-so b о ‘ldi:
Samarqandda Ulug‘bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon
madrasalari kabi. Mad-rasalarni ichki va tashqi tomon devorlari va peshtoqlariga
Qur’ondan oyatlar k о ‘chirib yozilgan. Maqbara Qabr ustiga qurilgan
sdgorlik binosi, mavzoley. Marqal, turbat deb ham ataladi. Markaziy Osiyodagi
majusiylar (otashparastlar), buddiylar; nasroniylar qabrdariga qurilgan arxitektura
sdgorliklari oddiy k о ‘ritgitdgazta. Lekin Islom dini ta’sirida vujudga kelgan
maqbaralar hashamatli, murakkab imoratlar si-fatida taraqqiy etdi. Islomda qabr
ustiga yodgorlik q о ‘yish, unga sig‘inish man’ etilgan b о ‘lsa ham, IX asrdap
boshlab maqbaralar qurish odat tusipi oldi. Keyingi asrlarda, asosan, podshohlar,
mashhur Islom dini olimlari, shayxlari qabrlari ustiga turli maqbaralar qurildi.
29

Oddiy maqbaralar tumbazli chor-si xonadan iborat bulib, unga psshtokdi eshik
orqali kiriladi (mas. Arabota maqbarasi) 14
. Ba’zan
xonaning t о ‘rt tomoni rovokdi-chordara shaklida b о ‘ladi (mas. Is-moil Somoniy
maqbarasi). Maqbara qurilishi tobora murakkablashib borgan. Unda ziyeratxona,
g о ‘rxona, tag-xona-sarsoba kabi maxsus xonalar paydo b о ‘lgan. Hyatgo
maqbaralar tufayli ulkan arxitektura komttlekslari ham yaratilgan (mas. Ahmad
Yassaviy matfarasi). Ismoil Somoniy maqbarastt, Sulton Sanjar maqbarasi, Amir
Temur xtaqbarasi, Shohi Zinda ansambli, Tojmahal kabi ulug‘vor makbaralar
me’morlik san’atinint yuksak namunalaridir. Ular xalq ustzlari, me’morlari
yaratgan nosb arxitektura durdonalaridir. Qog‘oz, sopol va shisha buyumlar ishlab
chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi, madanlar qazib olish va qayta ishlash taraqqiy ettirildi.
Qishloq x о ‘jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan mamlakatlar, ayniqsa,
Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy sug‘orish, gidrotexnik inshoatlardan
foydalanish, t о ‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari qurish, bog‘dorlik, poliz, texnik
(paxta, shakarpoya) о ‘simliklar ekish kabilardan boshqa xalqlar ham baxramand
b о ‘ldilar. Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda xunarmandchilik, bozor uchun
buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari, tovar almashtirishlar keng y о ‘lga
q о ‘yildi. Bu davrda quruqlik orqali amalga oshirilgan qit’alararo savdo y о ‘li
(Buyuk ipak y о ‘li) bilan qanoatlanmay, dengiz, okean y о ‘llari ham ochildi, daryo,
suv y о ‘llaridan xam keng foydalanildi. Savdo va xunarmandchilik, jamiyat
hayotidagi о ‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini
topish ilm-fanning rivojiga extiyoj t о ‘g‘dirdi.
Jumladan, matematika, astranomiya, tabiat fanlari,
kemasozlik va katta inshoatlar qurish kabilar uchun о ‘ta zarur edi. Aholining
k о ‘payishi, shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi tabobat fani
rivojini taqozo qildi. Sanoat, xunarmandchilik Besh yuz yil hukm surgan arab
xalifalarining abbosiylar sulolasi (bu sulolaga Muhammad (s.a.v) amakisi
avlodlaridan Abulabbos as-Saffoh asos solgan hukmdorlik davri 749-754-yillar
hukmronligi davrida arablar davlatni boshqarishda ikkinchi о ‘ringa suriladilar,
14
Адам Мец. Мусульманский Ренессанс. - М осква . 1973. - C .47.
30

ularning xalifalikdagi irqiy va harbiy ustunligaga barham berildi. Davlatni
boshqarishda ularning soni ham kamayib boradi. Xalifa al-Mansur davrida (754-
773) abbosiylar xalifaligi ancha mustahkamlandi, poytaxt Damashqdan Bag‘dodga
k о ‘chirildi. Bag‘dod bu davrda yirik savdo-sotiq va madaniyat markazi b о ‘lib,
G‘arb bilan Sharq о ‘rtasida vositachilik rolini о ‘ynagan, xalifalikda savdo aloqalari
va iqtisodiy mu-nosabatlarni rivojlantirishga, madaniy hayotning yuksalishiga
ta’sir k о ‘rsatgan. Shuning uchun abbosiylar hukmronligi davri Bag‘dod xalifaligi
deb ham yuritiladi. IX asr ikkinchi yarmidan boshlab abbosiylar
xalifaligining markazlashgan hokimiyati zaiflasha bo rib, uning tarkibida bir necha
mustaqil davlatlar vujudga kela boshladi. Mas.: Afrikada ag‘labiylar davlati,
Xuroson va Movarounnahrda somoniylar davlati, 945-yili Erondagi buvayhiylar
Bag‘dodni egallab, abbosiylarni siyosiy hokimiyatdan chetlatdilar, fors tilida
s о ‘zlashuvchi aholidan iborat katta hudud mustaqillikka erishdi. Bu vaqtda
Shimoliy Afrika va keyinchalik Misrda fotimiylar xalifaligi hukm surdi 909-1171-
yillarda. Bular о ‘zlarini Muhammadning (s.a.v) qizi Fotima avlodlaridan deb
hisoblaydilar. Fotima musulmonlar, ayniqsa, shiy’alar tomonidan muqaddas ayol
sifatida sanalib, unga sig‘inadilar. Shunday qilib, qudratli abbosiylar xalifaligi
parchalanib keta boshladi. Eng s о ‘nggi xalifa Mu’tasim m о ‘g‘ullar xoni Xulogu
tomonidan 1258-yili qatl etildi. Mana shunday qilib abbosiylar xalifaligi besh asr
va umuman Muhammad (s.a.v.) payg‘ambardan keyin tashqil topgan arab
xalifaligi 626-yil hukm surdi. Arab xalifaligi Arabiston yarimoroli, Yaqin va О ‘rta
Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini о ‘z ichiga
olgan yirik feodal davlat edi. Abbosiylar xalifaligi tugatilishi Islom dini
taraqqiyotiga ta’sir etmadi. Bu din dunyodagi yirik din sifatida tobora о ‘z doirasini
kengaytirib bordi. Abbosiylar
davrida arab davlati juda ham taraqqiy topdi. Bog‘dod xalifaligi VIII-IX asrlarda
ayniqsa kuchli edi. Bu vaqtda bog‘dodni barpo etgan Mansur 754-775-yili Karl
Buyukga zamondosh b о ‘lib u bilan d о ‘stona aloqalar qilgan Xorun al Rashid 786-
809-yillar arab ilm faniga z о ‘r berib homiylik qilgan al-Ma’mun (813-833) kabi
qudratli xalifalar idora qildi. Abbosiylarning “oltin davri” M о ‘tazid 892-902-yillar
31

zamonida tugadi. Xalifalik ana shu vaqtdan boshlab tushkunlikka yuz t о ‘tdi.
Abbosiylar davlatida Eronning ta’siri kuchli edi. Bk ta’sir vazirlik (buyuk vazir
xalifaning birinchi ministri) unvonining joriy qilinishda ham soliq solishda eron
usullarining о ‘zlashtirilishi ham (yer kadastlarining eronlardagiga о ‘xshab
tuzilishida), xalifalik ma’muriy jixatdan viloyatlarga b о ‘linib, ularga gubernator –
amirlar boshliq qilib q о ‘yilishida ham namoyon b о ‘ldi. Eronning feodallashgan
zadogonlari xalifalikni idora qilishda aktiv qatnashdi. Buyuk vazirlik lavozimiga
odatda eroniylardan tayinlanar edi va bu lavozim nasldan-naslga о ‘tar edi.
Xalifaning juda k о ‘p doimiy q о ‘shni b о ‘lib, bu q о ‘shinning k о ‘pchiligi turli var-
var otryadlaridan iborat edi, IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa asosan
otryadlaridan iborat b о ‘ldi.
Xalifaning gvardiyasi katta siyosiy ahamiyatga ega edi, bu gvardiya harbiy
ishga yoshligidan boshlab о ‘rgatilgan qullardan tuzilgan edi. Xalifalik x о ‘jalik
ishlarining turli sohalariga ham katta e’tibor berdi, bu borada ham qisman eron,
qisman Mesopotamiya traditsiyalaridan foydalandi. Chunonchi, maxsus pochta
mahkama b о ‘lib bu mahkama pochta ishlari, katta y о ‘llarni tartibga solish bilan
shug‘ullandi, bu y о ‘llar tekislandi, suv bilan ta’min qilindi, unda har bir muayyan
masofada maxsus musofirxona, karvonsaroylar taqil qilindi. Abbosiylar zamonida
dalalarni diniy sug‘orish sistemasi g‘oyat avj oldi. Buning uchun turli katta
kichiklikdagi yer osti va yer usti kanallari qurildi. Irrigatsiya qurilishlari t о ‘xtovsiz
davom etdi va bu ish bilan xukumatning maxsus mahkamasi shug‘ullandi.
Abbosiylar poytaxti – Bog‘dod juda katta bir shahar b о ‘lib und xalifaga va unng
yaqin odamlariga qarashli juda k о ‘p saroy va bog‘lar bor edi. Shahar doira shaklida
b о ‘lib, uning atrofi ikki qator devor bilan о ‘ralgan edi. Bu shahar zadogonlar shhri,
xalifaning qarorgohi b о ‘lish bilan birga juda katta savdo markazi ham edi.
Bog‘dod bozorlariga uzoq-uzoq mamlakatlardan savdogorlar kelar edi. Bu
yerda Vizantiyaliklar, Xitoylar, Xindlar, Malayyaliklr, Shimoliy, G‘arbiy va hatto
Markaziy Afrikalik kishilarni ham uchratish mumkin edi. Abbosiylar davrida old
va О ‘rta Osiyoning shuningdek Shimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida
ma’lum vaqtgacha tinchlik qaror topishi natijasida xalifalik iqtisodiy jihatdan
32

g‘oyat taraqqiy topdi. Markaziy hukumat irregatsiya sistemasiga m о ‘ttasil e’tibor
berish natijasida, bu davrda dehqonchilik sohasida katta yutuhlarga erishildi. Sholi,
paxta va shafron keng tarqalgan qishloq x о ‘jalik ekinlari edi.
Xulosa
33

Arablar istilosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik murakkab
ijtimoiy-siyosiy oqibatlar bilan bog‘liq b о ‘lmasin, shu bilan birgalikda yakka
xudolik g‘oyasi, ilg‘or ijtimoiy siyosiy, falsafiy qarashlarni о ‘zida mujassam etgan
islom dini va ta’limotining о ‘lkamizda asta sekin ildiz otib borishi, ulug‘
ajdodlarimiz hayoti va tafakkurida katta ahamiyatga ega b о ‘ldi. Yurtboshimiz Biz‖
ota bobolarimizning muqaddas dini b о ‘lgan islom dinini qadrlaymiz, hurmat
qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida imon e’tiqodni, insoniy fazilatlarni
mustahkamlashda uning о ‘rni va ta’sirini yuksak baholaymiz, deb ta’kidlaganligi
bejiz emasdir.
Zero о ‘lkaning ma’naviy yuksalishi ni ta’minlash, odamlarning bir-biriga
qon-qardoshligi hamjihatligini jipslashtirishda muhim ahamiyatga ega. Islom dini,
bu birlashuvni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi b о ‘ldi: xamma uchun bab-
baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay, din oldida
xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar t о ‘g‘dirdi. Natijada
islom bayrog‘i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik siyosatini amalga
oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Xalifalikda taraqqiyot darajasi turlicha
b о ‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuv, ular о ‘rtasida yaqin
aloqalarning о ‘rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi, ichki-tashqi savdo
aloqalari rivojiga turtki berdi. Natijada xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati
Yevrupadagi tarqoq davlatlar, mamlakatlar madaniyatidan yuqori darajada b о ‘di.
Metallurgiya, t о ‘quvchilik sanoatida qator yangiliklar kashf etidi. Qog‘oz, sopol va
shisha buyumlar ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi, madanlar qazib olish va qayta
ishlash taraqqiy ettirildi. Qishloq x о ‘jaligi sohasida xalifalikdagi rivojlangan
mamlakatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy sug‘orish,
gidrotexnik inshoatlardan foydalanish, t о ‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari qurish,
bog‘dorlik, poliz, texnik (paxta, shakarpoya) о ‘simliklar ekish kabilardan boshqa
xalqlar ham baxramand b о ‘ldilar. Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda
xunarmandchilik, bozor uchun buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari,
tovar almashtirishlar keng y о ‘lga q о ‘yildi. Savdo va xunarmandchilik, jamiyat
hayotidagi о ‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini
34

topish ilm-fanning rivojiga extiyoj tug‘dirdi. Jumladan, matematika, astranomiya,
tabiat fanlari, kemasozlik va katta inshoatlar qurish kabilar uchun о ‘ta zarur edi.
Aholining k о ‘payishi, shaharlar sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi
tabobat fani rivojini taqozo qildi. Sanoat, xunarmandchilik taraqqiyoti
madanchilikni yuksaltirdi. Islom din sifatida
shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat b о ‘lgan xalq edi.
Tabiiyki, ular zabt etilgan xalqlar madaniyatini zudlik bilan о ‘zlashtiradilar. “Arab
madaniyati” deb nom olgan madaniyat xalifalikni tashqil etgan xalqlar madaniyati
asosida islomga mujassamlashtirilgan madaniyat edi. Xalq tomonidan asrlar
davomida yaratilgan noyob moddiy va ma’naviy boyliklar asori atiqalar talandi
yakson qilindi. Mahalliy yozuvda bitilgan nodir kitoblar, q о ‘l yozmalar yondirildi.
Zard о ‘shtiylik ibodatxonalari, muqaddas qadamjolar y о ‘q qilindi. Ulug‘
bobokolonimiz A.R.Beruniy о ‘zining “ О ‘tmish xalqlardan qolgan” yodgorliklar
asarida achchiq alam bilan ta’kidlaganidek, ―arablar mahalliy din, san’at,
adabiyot namunalarini, olimlarni о ‘ldirdilar, asrlarini esa о ‘tda kuydirdilar, S о ‘ngra
ular ajdodlarimizning bebaho boyligi hisoblangan mahalliy yozuvlar tarixiy
xujjatlarni y о ‘q qildilar . Musuomonchilik diniga islom aqidalariga zid keladigan‖
jamiki narsalar ularning nazarida g‘ayri tabiiy hol hisoblanib, ular ayovsiz y о ‘q
qilindi.
Islom dini, bu talonchilikni mafkuraviy tasdiqlovchi, oqlovchi b о ‘ldi:
xamma uchun bab baravar prinsiplar, millatlarning etnik kelib chiqishiga qaramay,
din oldida xammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar tug‘dirdi.
Natijada islom bayrog‘i ostida birlashgan arab qabilalarining bosqinchilik
siyosatini amalga oshirishga qodir vaziyat yuzaga keldi. Movaraunnahr rasman
Xuroson noibligi tarkibida edi. Bu о ‘lka xalifalikning eng boy о ‘lkasi b о ‘lib turli
xil soliqlar k о ‘rinishida yig‘ib olingan bu soliqlar poytaxtga juda katta foyda
keltirar edi. Soliqlar asosan xiroj, jizya, va zakot k о ‘rinishida yig‘ilardi. Bu soliqlar
miqdori о ‘sha davrt iqtisodiq holatidan olib qaralganda juda og‘ir edi. - Xiroj yer
va dehqonchilikdan keladigan daromadning 1/3 qismida olingan, -zakot, chorva ,
savdo va hunarmandchilikdan 1/40 miqdorida olingan, -jizya musulmon
35

b о ‘lmaganlardan о ‘rtacha 24 dirhamdan iborat b о ‘lardi. Xalifalikda taraqqiyot
darajasi turlicha b о ‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuv, ular
о ‘rtasida yaqin aloqalarning о ‘rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi, ichki-
tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki berdi. Natijada xalifalikni tashkil etgan
xalqlar madaniyati Ovrupadagi tarqoq davlatlar, mamlakatlar madaniyatidan
yuqori darajada b о ‘di.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash – yurt taraqqiyoti va
xalq farovonligining garovi. -Toshkent. O`zbekiston. 2017.
II. asosiy adabiyotlar.
2. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал - Бухорий . Ҳадис (ал-Жомеъ ас-саҳиҳ). 1- жилд .
Таржимон З . Исмоилов . – Т ошкент. Қомуслар бош таҳририятн , 1997.
3. Адам Мец. Мусульманский Ренессанс. - Москва. 1973.
4. Айний. С. Муқанна қўзғолони. - Душанбе. 1993
5. Аҳмедов. Б. Ўзбекистон тарихи халқлари манбалари. – Тошкент. 1991.
6. Беляев В. А. Илк ўрта асрларда араблар, ислом, Араб халифалиги. – Тошкент. 1965.
7. Борисов В.М. Арабское средневековье и ислам. – Москва. 1968.
8. Вамбери Х. Бухоро yoхуд Мовароуннахр тарихи. – Тошкент. 1990.
9. История Узбекистана в источниках. Составител Б.В.Лунин. – Тошкент. 1984 г
10. Кабиров Ж., Сагдуллаев А. Ўрта Осиyo археологияси. – Тошкент. 1990.
11. Наршахий М. Бухоро тарихи. – Тошкент. Камалак . 1992.
12. Маънавият юлдузлари (Марказий Осиyoлик машҳур сии-молар, алломалар, адиблар). –
Тошкент. Абдулла Қодирий номидаги нашрнyoти, 2001
13. Сагдуллаев А. Ўзбекистон тарихи илк yoзма манбаларда. – Тошкент. Ўқитувчи . 1994.
14. Равшанов Поyoн. Ватан тарихидан Турон VII-IX асрларда. Қарши, Насаф . 2003 .
15. Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1- қисм. – Т ошкент. Фан . 2002
16. Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари. – Тошкент. Ўқитувчи . 1990.
Ilovalar
37

Abu Muslim
Arablarning o’rta osiyoga bosqini
38

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Arablar istelosining ma'naviy - mafkuraviy oqibatlari

O'xshash dokumentlar