Arablar istilosi davri Farg‘ona vodiysi siyosiy tarixining tadqiq etilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	64.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Arablar istilosi davri Farg‘ona vodiysi siyosiy tarixining tadqiq etilishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
Kirish .....................................................................................................................3-6
I bob. Arablar ist ilosi dav ri Farg‘ona v odiy si siyosiy t arixining
t adqiq
et ilishi .................................................................................................................7-
24
1.1. Arablar istilosidan oldingi Farg‘ona tarixi....................................................7-
11
1.2. Arablar bosqini davrida Farg‘ona tarixi......................................................12-
24
II bob. Arablar ist ilosi dav ri Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayot t arixining t adqiq
et ilishi ....................................................................25-35
2.1. VII-X asrlarda Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi...............25-
28
2.2. VII-X asrlarda Farg‘onada ilm-fan va madaniy hayot tarixi.......................29-
35
Xulosa ................................................................................................................36-37
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati ..........................................38-40
2

KIRISH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Yurtimizda hayotbaxsh
o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida jamiyat a’zolarini erkin, demokratik
tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash vazifalarini bajarishda tarix fanining
ahamiyati ortib bormoqda. Mustaqil O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va
ma’naviy sohalarda sodir bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar, tarix fani oldida ham
o‘ta ma’suliyatli va shu bilan birga murakkab vazifa qo‘ydi. Tarix fani
jamiyatning ma’naviy yangilanishida harakatlantiruvchi kuch va tarixiy haqiqatni
tiklashda, milliy g‘oyani shakllantirishda bitmas-tuganmas manba bo‘lish
vazifasini bajarishi kerak. Tarix fanining jamiyatni tizimli ravishda qayta qurish
jarayonida egallagan muhim mavqei haqida O‘zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti I.A.Karimov republika tarixchi olimlari bilan bo‘lgan
uchrashuvda (1998-yil, iyun) hamda milliy g‘oya va milliy mafkurani ilmiy
jihatdan ishlab chiqishga bag‘ishlangan boshqa ma’ruza va suhbatlarida “…tarix -
xalq ma’naviyatining asosidir”, “o‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”,
deb alohida ta’kidlagan edi 1
. Binobarin, O‘zbekiston tarixining ajrajmas qismi
bo‘lgan Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixini yozma va arxeologik manbalar
asosida kompleks ravishda qayta o‘rganish va konseptual asosda qayta baholash
ham ilmiy, ham siyosiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston asrlarga tatigulik yo‘lni bosib o‘tdi.
Iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada, fan sohasida ko‘plab yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu
Farg‘ona vodiysi tarixini o‘rganisha ham o‘z ifodasini topdi. Ma’lumki, Farg‘ona
vodiysining ilk o‘rta asrlar tarixini o‘rganish dastlab rus tadqiqotchilari tomonidan
olib borilgan. Mustaqillik davriga kelib esa ushbu mavzu bo‘yicha A.Xo‘jayev,
A.Otaxo‘jayev, Sh.Kamoliddin, B.X.Matboboyev, A.Anorboyev va G.Ivanov
singari olimlar tomonidan ilmiy tadqiqodlar olib borilmoqdalar. B.G ofurovʻ 2
,
A.N.Bernshtam, G.Goipov, Sh.Kamoliddin, A.Otaxo‘jaev arablarning
1
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. 143 b
2
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, ss древняя и средневековая история. Кн I. – Душанбе:
Ирфон,1989. – 378 с.
3

Farg‘onadagi ilk harbiy yurishlari haqida so‘zladilar. Biroq ularning tadqiqotlarida
arab bosqinlarining hammasi ham xronologik tartibda tahlil qilinmagan.
Xorijiy tadqiqotchilardan O.G.Bolshakov 3
, Yuliy Velgauzen 4
, Xyu Kennedi 5
,
I.M.Filshtinskiy 6
kabi olimlar arablarning Farg‘onadagi harbiy yurishlarini ham
o‘rgangan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, mustaqillik yillarida Vatanimiz olimlarining
sa’y-harakatlari tufayli O‘zbekistonning, jumladan Farg‘ona vodiysining bronza,
temir davri bo‘yicha o‘tmish tariximizning bir qator sahifalari yangi tadqiqotlar
asosida qayta tiklandi. Lekin, shunga qaramasdan vodiyning o‘rta asrlar tarixi
bo‘yicha hali ko‘p masalalar borki, ularni hozirgi zamon talabi asosida, xolisona
yoritish olimlar oldida turgan muhim masalalardan biridir.
Tadqiqot obyekti. Farg‘ona vodiysida o‘rta asrlarda yuz bergan siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar.
Tadqiqot predmenti. Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davri tarixining
yoritilishi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi Farg‘ona
vodiysida arabla davrida kechgan jarayonlarning tarixini tadqiq qilishdan
iboratdir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda, ishda quyidagi vazifalarni hal etish
nazarda tutilgan:
- Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davriga qadar siyosiy ahvolini ko‘rsatish;
- Farg‘ona vodiysida arablar istilosi davridagi siyosiy jarayonlarni yoritib
berish;
- Arablar davrida Farg‘ona vodiysidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni
kuzatish;
3
Большаков О.Г. История Халифата. Т.IV. Апогей и паденгие. – Москва: Восточная литература
РАН, 2010. – 369 с.
4
Велльхаузен Ю. «Арабский халифат. Золотой век ислама / Пер. с англ. Т.М.Шуликовой». –
Москва: Центрполиграф, 2018. – 176 с.
5
Кеннеди Х. Великие арабские завоевания / Хью Кеннеди: пер. с англ. Г.Соловьевой. – Москва:
АСТ, 2010. – 475 с.
6
Фильштинский И.М. Халифат под властью династии Омайядов (661 – 750). – Москва:
Соверопринт, 2005. – 232 с.
4

- VII-X asrlarda Farg‘ona vodiysidagi madaniy jarayonlarni tadqiq etish.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Mustaqillik sharoitida jamiyat
a’zolarini erkin, demokratik tafakkur va milliy g‘oya ruhida tarbiyalash
vazifalarini bajarishda tarix fanining ahamiyati ortib bormoqda. Milliy istiqlol
yillarida Vatanimiz tarixini haqqoniy, ilmiy asosda o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi va O‘zbekiston tarixining ko‘pgina masalalari o‘zining yangi,
ilmiy jihatdan xolis va haqqoniy yechimini topa boshladi. Chunki, R
espublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlab o‘tganidek, “O‘z
tarixini bilmagan jamiyat istiqbolga eltuvchi yo‘lni topa olmaydi. Tarixga
bepisand xalqning kelajagi yo‘q 7
.”
O‘tgan asrda A.N Bernshtam tomonidan “Qadimgi Farg‘ona” nomli
risolasida turklar va arablarning vodiydagi faoliyati haqida to‘xtalib o‘tilgan.
2013-yili esa A.Xo‘jayev tomonidan “Farg‘ona tarixiga oid ma’lumotlar” kitobi
nashr etildi. Unda Farg‘ona vodiysi tarixiga oid xitoy manbalari tarjimalari va
sharhlari keltirilgan. Shuningdek, A.Otaxo‘jayev va M.Xatamovalar ushbu davr
bo‘yicha jiddiy ilmiy tadqiqot olib borishmoqda.
Tadqiqot manbalari. Mavzuni o‘rganishda o'rta asrlarda musulmon
Sharqida yaratilgan asarlar manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Bakr
Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, Al-Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon”, Ibn
Xurdodbehning “Kitob masolik al-mamolik”, Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-
muluk”, Is’hoqxon Junaydullohxo‘ja o‘g‘li Ibratning “Farg‘ona tarixi”, Ibn
Xavqalning “Kitab surat ul-arz” asarining o‘zbek va rus tillaridagi nashridan, Ibn
al-Asirning “Al-kamil fit-tarix”, Abu-l-Fadl ibn Muxammad Djamal ad-Din
Qarshiyning “Mulkahat as-surox” asarlaridan foydalanilgan. Shu bilan birga
mazkur asarlar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ham mavzuni o‘rganishga jalb
etildi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundan iboratki, unda keltirilgan
materiallar va xulosalardan Arablar davrida Farg‘ona vodiysi tarixshunosligini
7
Karimov I. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. - Toshkent: Sharq, 1998. B . 12.
5

yaratish, O‘zbekiston tarixining o'rta asrlar tarixiga oid qo‘llanmalar yaratishda,
ilmiy maqolalar yozishda foydalanish mumkin.
Ishning xronologik chegaralari. Ishning xronologik chegarasi milodiy VII
asrdan X asrgacha bo‘lgan davr oralig‘ini o‘z ichiga oladi. Ishda ushbu davrda
Farg‘ona vodiysida ro‘y bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar
rivojining tarixini ko‘rsatib beriladi.
Tadqiqotning tuzilishi. Kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa hamda
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6

I BOB. ARA BLA R ISTILOSI DAV RI FA RG‘ONA V ODIY SI SIYOSIY
TA RIX IN IN G TA DQIQ ETILISHI
1.1. Arablar istilosidan oldingi Farg‘ona tarixi.
Farg‘onashunos mutaxassislar N.G.Gorbunova va G.A.Brikinalar
hammuallifligida yozilgan tadqiqotda Farg‘ona VII asr boshlarida siyosiy jihatdan
Turk xoqonligiga bo‘ysungan bo‘lsa ham, chamasi, qadimgi turklar bu yerdagi
etnogenetik jarayonlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaganlar tarzidagi xulosa ilgari
surilgan. Ularning fikricha, buning boisi, VIII asrlarda ham farg‘onaliklar
o‘zlarining mahalliy tillarida so‘zlashganlar, faqat keyinroq turkiy aholining
ko‘chib kelishi, ularning o‘troqlashuvi va shaharlarga joylashishi oqibatida bu
yerdagi vaziyat birmuncha o‘zgargan. Biroq, fikrimizcha, bu mulohazalar to‘la
asosga ega emas. Chunki butun O‘zbekiston hududidan topilayotgan qadimgi turk
yozuvi tushirilgan ashyo va yodgorliklarning deyarli barchasi Farg‘ona vodiysiga
to‘g‘ri keladi. Qolaversa, vodiydan qadimgi turklar bilan bog‘liq ko‘mish
marosimi izlari, aniqrog‘i, murdani kuydirib ko‘mish joyi va ot qo‘shib ko‘mish
aniqlangan, qadimgi turklarning tosh haykallari va balballari ham topilgan. Shu
o‘rinda o‘tgan asrning 50-yillaridayoq arxeolog A.N.Bernshtam Farg‘onada
arablar ham, xitoyliklar ham emas, balki turklar katta ahamiyatga ega bo‘lganini
e’tirof etgani holda 8
, VI–VIII asrlarni Farg‘ona tarixiga -turk davri nomi bilan
kiritganini ta’kidlash kerak.
Shunday qilib, Farg‘onada VII asr boshlariga kelib, Turk xoqonligining
Ashina xonadoniga mansub sulola tashkil topadi va bu sulola arablar istilosidan
keyingi davrlarda ham o‘z mavqeyini yo‘qotmaydi. Farg‘onadagi turkiy
sulolaning boshqaruv markazlarini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Chunki
Farg‘ona vodiysidagi qadimiy yirik shaharlarning o‘rnini aniqlash masalasida
mutaxassislar haligacha bir to‘xtamga kelganlaricha yo‘q. Biroq bu ishning o‘zi
alohida tadqiqotni talab etadi.
8
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25.
7

Arablar istilosi davrida Farg‘ona vodiysida ro‘y bergan ijtimoiy-siyosiy
jarayonlar tarix fanida yetarli darajada o‘rganilmagan. Taniqli tarixchi olim
A.N.Bernshtam “Qadimgi Farg‘ona” nomli ilmiy-ommabop risolasida ushbu
masalaga qisqacha to‘xtalib o‘tgan, xolos 9
. Mavzuga doir boshqa maxsus
tadqiqotlar hozircha yo‘q. Bizningcha, bu hol ushbu masalaga doir yozma
manbalarning nisbatan ozligi bilan izohlanadi. Shunday bo‘lsa-da, VII-VIII
asrlarda Farg‘onada kechgan siyosiy voqealar ma’lum darajada Mug‘ tog‘idan
topilgan sug‘d arxivi hujjatlarida, Farg‘onaga tashrif buyurgan koreyalik budda
rohibi Xuey Chaoning “Vangu tyanchju chjuan” (Hindistondagi beshta davlatga
qilingan safar bayoni), xitoylik harbiy sarkarda Du Xuanning “Du Xuan
djingshing dji” (Du Xuanning borgan joylari xotiralari), Tabariyning “Tarix ar-
rusul va-l-muluk” (Payg‘ambarlar va podshohlar tarixi), Balazuriyning “Kitob
futuh al-buldon” (Mamlakatlarni fath etilishi kitobi), shuningdek, Narshaxiy, Ibn
Havqal, al-Istaxriy asarlarida o‘z aksini topgan.
Ma’lumki, VI asrning ikkinchi yarmida Turk xoqonligi O‘rta Osiyo, shu
jumladan Farg‘ona vodiysini ham zabt etgan edi. Ammo turk xoqonlari dastlab bu
hududda bevosita o‘z hukmronligini o‘rnatmay, Eftaliylar singari har bir viloyatda
hukm surgan mahalliy sulolalarni o‘zlariga tobe etish bilan cheklandilar. Mahalliy
hukmdorlar turk xoqonining vassali bo‘lib, har yili unga belgilangan miqdorda
o‘lpon to‘lar edilar.
Qadim zamonlarda Parkana, Davan, Dayuan nomlari bilan atalgan bu diyor
ilk o‘rta asrlar davriga taaluqli sug‘d manbalarida Faragana, Fragana, xitoy
solnomalarida esa Feyxan, Boxan, Paxanna nomlari bilan tilga olinadi.
VII asrning boshlarida Farg‘onani “ixshid” unvoniga ega bo‘lgan mahalliy
sulola vakillari idora qilganlar. Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, bu davrda Sug‘d
(Samarqand) podsholari ham “ixshid” deb atalgan. “Ixshid” atamasi sug‘diylar
(hamda farg‘onaliklar) tilida “shahanshoh”, “malik ul-muluk” (podsholar
podshosi) degan ma’noni anglatgan. “Ixshid” atamasi asrlar osha xalqning
xotirasida hamda tarixiy adabiyotlarda saqlanib qolgan. Masalan, XX asr
9
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 26-
27.
8

boshlarida ta’lif etilgan Ichoqxon Junaydulloxo‘ja o‘g‘li Ibratning “Tarixi
Farg‘ona” asarida qo‘yidagi satrlarni o‘qiymiz: ...Kosonda Mug‘niy qo‘rg‘oni va
o‘rdasi deb mashhurdir, qalin devor va katta xishtlar ilan bino qilgan, ikki ming
yillar o‘tub, holo ham muoyanadir. Ani tarixlar ko‘rgan kishilar bo‘lsa ixshid deb
zikr qiladurgon Sug‘d podsholari ham bul yerda hukmronlik qilgan 10
. Ayrim
ma’lumotlarga ko‘ra, Farg‘ona ixshidlari sulolasi asli kushonlardan bo‘lib, bu
yerda III asrdan buyon uzluksiz hukmronlik qilishgan 11
.”
O‘sha davrda (VII asr) bu diyorga tashrif buyurgan xitoy sayyohi Syua Szyan
Farg‘onaning tuprog‘i unumdor va serhosil ekanligi, bu yerda ko‘p miqdorda
sabzavot, meva va gullar yetishtirilishi, mashhur otlar va qora mollar boqilishini
qayd etgan. VIII asrda Farg‘onaga kelgan koreys sayyohi Xuey Chao uning
ma’lumotlarini to‘ldirib, bu o‘lkada tuya, xachir va otlar parvarish qilinishi, paxta
ekilishini ta’kidlaydi. U aholi ko‘p tandir non iste‘mol qilishi, teri va paxtadan
kiyimlar kiyishini ma’lum qiladi. Farg‘onaliklar hunarmandchilik, ichki va tashqi
savdo sohasida ham katta yutuqlarga erishgan edilar. Bu yerdan qo‘shni
mamlakatlarga otlar, bo‘yoqlar, rangli shisha buyumlari va hokazolar chiqarilar
edi 30
.
Farg‘ona o‘sha davrda O‘rta Osiyoda katta harbiy kuch va siyosiy nufuzga
ega bo‘lgan qudratli mulklardan biri edi. G‘arbiy Turk xoqonligiga vassal
bo‘lishiga qaramay, Farg‘ona ixshidlari tanga zarb etish, ko‘shni davlatlar bilan
diplomatik aloqa o‘rnatish, ular bilan harbiy ittifoq tuzish huquqiga ega
bo‘lganlar. Xuddi shunday huquqlardan Sug‘d, Tohariston, Xorazm, Choch, Iloq
va boshqa viloyat hukmdorlari ham foydalanganlar. Davlatning bunday tartibda
tuzilishi dastlab Turk xoqonligini qoniqtirgan, chunki ko‘chmanchi chorvador
turklar o‘troq ziroatkor aholi yashaydigan katta hududlarni boshqarish borasida
yetarli tajribaga ega emas edilar. Ammo mahalliy hukmdorlarning keng
muxtoriyatga ega bo‘lishi markaziy hokimiyatni zaiflashtirib, Turk xoqonligini
10
Иcҳоқхон Жунайдулоҳхўжа ўғли Ибрат. Фарғона тарихи. Нашрга тайеrрловчилар Ҳайдарали Бобобеков,
Маҳмуд Ҳасаний // Мерос. - Тошкент: Камалак, 1991. Б. 277.
11
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 23.
30
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн I. - Душанбе: Ирфон,1989. С.
369370.
9

mo‘rt, konfederativ davlatga aylanishiga olib keldi. Shundan so‘ng xoqonlar
mahalliy sulolalar huquqlarini cheklash va shu asosda hokimiyatni
markazlashtirish yo‘lini tutdilar.
618-yilda G‘arbiy Turk xoqonligi hukmdori Tunyabg‘u siyosiy islohot
o‘tkazib, ahvolni o‘nglashda harakat qildi. U O‘rta Osiyoning mahalliy
hukmdorlariga -eltabar unvonini taqdim etdi. -Eltabar Turk xoqonligida yuqori
darajali unvonlardan biri bo‘lib, -elni, davlatni tutib turuvchi ma’nosini anglatar
edi. Ushbu tadbir orqali Tunyabg‘u mahalliy hukmdorlarga ular mustaqil bo‘lmay,
balki xoqon tomonidan tayinlangan viloyat hokimlari ekanligini ta’kidlab o‘tdi.
Ayni vaqtda xoqon viloyatlarga, shu jumladan Farg‘onaga o‘zining ishonchli
vakillari – tudunlar (tutuqlar) ni yubordi. Ular mahalliy hukmdorlar huzurida
doimiy faoliyat yuritib, xoqon farmoyishlarini o‘z vaqtida bajarilishi,
o‘lponlarning muntazam ravishda uning qarorgohiga yuborilishini nazorat qilar
edilar.
Tunyabg‘u islohoti kutilgan natijani bermadi: Turk xoqonligi markazlashgan
kuchli davlatga aylanmadi. Ammo bu siyosiy tadbir asta-sekinlik bilan O‘rta
Osiyo viloyatlarida turk zodagonlari, jumladan tudunlarning mavqeining
kuchayishiga olib keldi. Ba’zi viloyatlarda, masalan, Choch, Tohariston va
Farg‘onada turk zodagonlari mahalliy sulolalarni hokimiyatdan chetlashtirib,
ularning o‘rnini egallab oldilar. Yozma manbalarda Farg‘ona hukmdorlarining
ismi-shariflari dastlab mahalliy, keyinchalik turkiy lafzda tilga olinishi ushbu
fikrni tasdiqlaydi.
VII asrning birinchi yarmi va o‘rtalaridan boshlab Farg‘onaning siyosiy
hayotida turklarning mavqei tobora oshib borayotganligi haqida xitoy
manbalaridan ma’lumotlar olish mumkin. Tunyabg‘u vafotidan so‘ng (630-yil)
Farg‘ona shimoliy ixshidlik va janubiy podsholik mulklariga bo‘linadi. Shimoliy
Farg‘ona ixshidligi chegarasi shimolida Tangritog‘ (Tyanshan), janubda Sirdaryo
bilan, janubiy Farg‘ona podsholigi esa shimolda Sirdaryo va janubda Pomir-Oloy
tizmalari bilan chegaralangan edi. Farg‘ona janubidagi podsholikning poytaxt
shaharlari Ershi (Marhamat) va Xumin (Quva) bo‘lib, uni Ashina Shuni (630-
10

650), Alyaotsen (640-660), Alatar (700-720) va Arslon tarxon (720-745) kabi
podsholar boshqarganlar.
Shimoliy Farg‘ona ixshidligining markaziy shaharlari Axsikat va Koson
bo‘lgan. Bu yerda Ashina Shunining o‘g‘li Ebochji (650-660) hukmronlik
qilgan 12
.
Arablar istilosidan oldingi davrda Farg‘ona va O‘rta Osiyodagi siyosiy ahvol
ana shunday edi.
12
Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Шимолий Фарғона ихшидлиги масаласига оид мулоҳазалар //
―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзусидаги республика илмий анжумани материалари.‖
Фарғона. 2009. Б. 147.
11

1.2. Arablar bosqini davrida Farg‘ona
VII asrning o‘rtalaridan boshlab Arab xalifaligi Xuroson va Movarounnahrni
istilo qilish maqsadida harbiy yurishlar boshladi. Arablar bosqini bu hududlarda
yashayotgan xalqlar uchun og‘ir sinov bo‘ldi. Kuchli dushmanga ro‘para bo‘lgan
mahalliy hukmdorlar bosqinchilarga qarshi kurashda bir-biridan yordam olishga,
g‘animlarga qarshi kurashda yagona koalitsiya tuzishga harakat qildilar. VII
asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida arablar hujumiga duchor bo‘lgan Sosoniylar
davlati va Sug‘d hukmdorlarining da’vati bilan Farg‘ona podsholari ham arablarga
qarshi janglarda ishtirok eta boshladilar.
Farg‘onaliklarning arablar bilan dastlabki harbiy to‘qnashuvi VII asrning 40-
yillarida ro‘y berdi. Bu borada tarixchi Tabariy quyidagi ma’lumotlarni keltiradi.
643-yilda Sosoniylar davlatining hukmdori Yazdigard III arablarga qarshi harbiy
harakatlar olib borib, sug‘d ixshidi va turk xoqoniga elchi yuboradi va ulardan
yordam so‘raydi. Ammo tezda yordam kelavermaganligi bois, u Amudaryoning
o‘ng sohiliga chekinadi. Keyinchalik turk xoqoni Yazdigard III ga yordam
berishga qaror qiladi. Bu haqda Tabariy quyidagilarni yozadi: “U (xoqon) turklar
bilan keldi va Farg‘ona hamda Sug‘d aholisidan askar to‘pladi. So‘ngra ular bilan
yurish qildi. Yazdigard ham Xurosonga qaytib kelib yurish qildi: u daryodan
kechib o‘tib, Balxda turdi. Xoqon ham u bilan birga suvdan kechdi. Kufaliklar
Marvarrudda, al-Ahnafning huzuriga chekindilar. Kofirlar (ya’ni Yazdigard III va
xoqon qo‘shinlari) esa Balxdan yurish qilib, Marvarrudga al-Ahnaf ro‘parasiga
kelib to‘xtadilar 13
. Demak, farg‘onaliklar turk xoqoni qo‘shini tarkibida ilk
marotaba 643-yilda Marvarrud shahri yaqinida arab bosqinchilariga qarshi jangda
ishtirok etdilar.
Arablar bosqini O‘rta Osiyo hukmdorlarini jipslashishga va dushmanga
qarshi yagona harbiy ittifoq tuzishga chorladi. Bunday ittifoq tuzilmasa,
bosqinchilar ularni birin-ketin o‘zlariga bo‘ysundirishi muqarrar edi. Bu borada
arablar hujumiga duchor bo‘lgan sug‘diylarning Choch va Farg‘ona
hukmdorlariga yuborgan maktubidagi quyidagi satrlar e’tiborga loyiqdir: “Arablar
13
История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан,
1987. С. 19.
12

bizni yengsa, sizlarni ham shu kuyga soladi, shu bois hech bo‘lmasa o‘zlaringiz
uchun harakat qilinglar 14
.”
Yuzaga kelgan tahlikali siyosiy vaziyatda Choch va Farg‘ona hukmdorlari,
Turk va Turkash xoqonlari to‘g‘ri qaror qabul qilib, istiloning avvalidan arablarga
qarshi kurashda faol ishtirok etdilar. Farg‘onaliklar bir necha bor buxorxudotlar
Qabaj xotun va uning o‘g‘li Tug‘shoda hamda Sug‘d ixshidlari Tarxun va
G‘urakka yordam uchun yetib bordilar 15
.
Arablar Samarqand shahriga hujum qilganda, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek,
sug‘diylar Choch hukmdorlari, Farg‘ona ixshidi va Turk xoqonidan madad
so‘radilar. Ularga yordamga yuborilgan qo‘shinga turk xoqoning o‘g‘li Inal xoqon
boshchilik qilgan. Tabariyning yozishicha, turk lashkari podshoning o‘g‘illari va
uning eng jasur yosh askarlaridan iborat edi. Ammo o‘z josuslari orqali bundan
xabar topgan Qutayba ularga qarshi o‘z ukasi boshchiligida saralangan arab
qo‘shinini yubordi.Arablar pistirma qo‘yib, turklarni butkul tor-mor qilishga
erishdilar 16
.
Turklardan yordam ololmagan G‘urak bir necha janglarda mag‘lubiyatga
uchrab, arablar bilan sulh tuzishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, G‘urak arablarga
vassal bo‘lish sharti bilan Sug‘d ixshidi mansabida qoldirildi. Ammo ushbu
shartnoma imzolanganidan keyin ham sug‘diylar qarshilikni to‘xtatmadilar.
G‘urak arablarga vassal bo‘lganidan so‘ng bosqinchilarga qarshi kurashni Panj
viloyatining hokimi Devashtich davom ettirdi.
Arablarga qarshi kurashda Devashtich ham Choch, Farg‘ona va Turk
xoqonligidan yordam olishga umid bog‘ladi. Dushmanga qarshi yagona koalitsiya
tuzish maqsadida Choch hukmdori, Farg‘ona podshosi va turk xoqoni huzuriga
o‘z elchisi Fatufarnni yubordi. Elchining Chochdan Devashtichga yuborgan
maktubi (A-14) Mug‘ tog‘idan topilgan hujjatlar tarkibida bizgacha yetib kelgan.
14
Бартольд В.В. К истории арабских завоеваний в Средней Азии // Соч. – Москва: Наука, 1964. Т. II (2). С.
282-284.
15
Отахўжаев А. Фарғона подшоси Алутарнинг илк ўрта асрлар тарихидаги ўрни // ―Фарғона водийси янги
тадқиқотларда мавзусидаги иккинчи республика илмий анжумани. Фарғона, 2012. Б. 98. ‖
16
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989.
С.17.
13

Unda Fatufarn Chochga yetib kelganligi, Choch hukmdori (tuduni) ga
Devashtichning maktubini topshirganligi va tudun hamda uning yordamchisiga
og‘zaki aytiladigan gaplarni yetkazganligini ma’lum qiladi. So‘ngra elchi turk
xoqoni bilan uchrashishning ilojini topolmay, vaziyat taqozosi bilan xoqonga va
Farg‘ona podshosiga tegishli maktublarni o‘sha kunlarda Chochga kelgan
Farg‘ona tutug‘i orqali berib yuborganligi haqida xabar beradi 37
.
Ammo Devashtichning umidlari ro‘yobga chiqmadi, chunki Choch va
Farg‘ona hukmdorlari hamda turk xoqoni Sug‘d taxtiga da’vogarlik qilayotgan
Devashtichga emas, balki -qonuniy podsho G‘urakka yordam berishni ma’qul
topdilar. Shunday bo‘lsa-da, Devashtich ulardan yordam olish ishtiyoqidan voz
kechmadi. U Samarqand shahri yaqinida joylashgan Xaxsar qishlog‘i hokimi
Afarunga yuborgan xatida Farg‘ona podshosi hamda turklar va xitoyliklardan
yordam kutayotganligini ma’lum qiladi 17
.
713-714 yillarda arab bosqinchilariga qarshi olib borilgan harbiy harakatlarda
Sug‘d, Choch, Farg‘ona va turklar ittifoqi muhim o‘rin tutgan. Qutaybaning
Choch, Usturshona va Farg‘onaga qilgan yurishlariga ular birgalikda qarshi
turganlar.
Katta harbiy tajribaga ega bo‘lgan Qutayba ibn Muslim o‘z qo‘shinini bosib
olingan viloyatlar aholisi hisobiga to‘ldirib, 713-yilda o‘z nigohini Choch va
Farg‘onaga qaratdi. Uning asosiy maqsadi arablarga qarshi koalitsiyaning harbiy
jihatdan kuchli bo‘lgan ishtirokchilari – chochliklar, farg‘onaliklar va turklarga
zarba berish edi. Qutayba katta qo‘shin to‘plab, ikki yo‘nalishda hujum boshladi.
Urushga safarbar qilingan keshliklar, nasafliklar va xorazmliklardan iborat
birinchi (shimoliy) guruh Qutaybaning ukasi Abdurahmon boshchiligida Choch
tomonga yuborildi.
Qutayba qo‘mondonlik qilgan va asosan arablardan iborat bo‘lgan ikkinchi
(janubiy) guruh esa Xo‘jand va Farg‘onaga qarab yo‘l oldi 18
. Farg‘onaga qilingan
yurishning muhimligini unga shaxsan Qutaybaning o‘zi boshchilik qilganidan ham
17
Ливщиц В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.-Санк-Петрбург, 2008. С. 238.
18
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С.
20.
14

bilib olish mumkin. Qolaversa, bu Farg‘onada arablarga qarshi jiddiy kuchlarning
mavjud bo‘lganligidan darak beradi.
Shimol tomonga yuborilgan harbiy kuchlarning harakatlari to‘g‘risida
manbalarda batafsil ma’lumot yo‘q. Ular Choch shahrini egallab, uning
atroflaridagi aholi yashaydigan ko‘p joylarga o‘t qo‘ydilar. Qutayba boshchilik
qilgan janubiy guruh esa Xo‘jandni egallab, Kosonga yaqinlashdi. Shu yerda
Chochga yuborilgan askarlar qaytib kelib, Qutayba qo‘shiniga qo‘shildi. Ibn
Havqal va Istaxriylar bergan ma’lumotlarga ko‘ra, shundan so‘ng Qutayba
Usrushona vohasi va ushbu viloyatning tog‘oldi hududlarida harbiy harakatlar olib
borgan. Manbalarda Qutayba Farg‘onaga arab noibini tayinlagani, Choch va
Farg‘onada arab manzilgohlari barpo etilganligi haqida ma’lumotlar mavjud.
Ammo Qutaybaning qo‘lga kiritgan bu g‘alabalaridan qat‘i nazar, chochliklar va
farg‘onaliklar dushmanga bo‘yin egmay, qarshilikni davom ettirdilar 19
.
714-yilda Qutayba yana bir marta Chochga hujum uyushtirdi. U Chochni
egallab, Isfijob (hozirgi Sayram)ga yurish qildi. Bundan asosiy maqsad bu
shaharni zabt etib, turklarning o‘rta osiyoliklarga yordamga keladigan asosiy
yo‘lini to‘sish edi.
715-yilning boshida Qutayba ikkinchi marta Farg‘onaga yurish qildi.
Farg‘ona hukmdori qochishga majbur bo‘ldi. Manbalarda ushbu yurishning
tafsilotlari keltirilmagan bo‘lsa-da, arablar Farg‘onaning katta qismini (janubiy va
sharqiy hududlarni) bosib olganliklarini taxmin qilish mumkin. Ikkinchi yurish
boshlanishidan oldinroq xalifa Volid ibn Abdumalik vafot etib, taxtni uning ukasi
Sulaymon ibn Abdumalik egallab oldi. Ammo marhum Volid o‘limidan oldin
taxtni o‘zining o‘g‘li Abdulazizga vasiyat qilib, bu borada barcha noib va
lashkarboshilarga maktub yo‘llagan edi. Iroq hokimi al-Hajjoj va unga bo‘ysungan
sharqiy o‘lkalar noibi Qutayba ibn Muslim ushbu maktubga binoan Abdulazizga
bay’at qilgan edilar.
Natijada Farg‘onada turgan Qutayba yangi xalifa Sulaymonga qarshi isyon
ko‘tardi. U Sulaymonning odamlaridan xavfsirab, o‘zining oila a’zolari va
19
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С.
20.
15

qarindoshurug‘larini Marvdan Samarqandga ko‘chirtirib keldi. Ammo, bu chora-
tadbirlar uning o‘zini halokatdan saqlab qololmadi.
Ushbu voqealardan ancha oldin, Buxoroni fatx etish uchun jang qilayotgan
Qutayba va uning lashkari buxorxudot hamda unga yordamga kelgan Samarqand
ixshidi Tarxun qo‘shinlarining kuchli zarbalariga uchraydi. Mag‘lubiyatga
uchrashi mumkinligini anglab yetgan Qutayba hiyla ishlatishga qaror qiladi. U
Hayyon ismli obro‘li bir arabni Tarxun huzuriga elchi qilib yuboradi. Tarxun bilan
muzokara olib borgan Hayyon ittifoqchilar o‘rtasida nizo urug‘ini sochib,
Samarqand ixshidi bilan separat sulh tuzadi va Qutaybani og‘ir ahvoldan
qutqaradi. Ammo Volid vafot etganidan keyin Hayyon Sulaymon tomoniga o‘tib,
Qutaybaning dushmaniga aylanadi. Narshaxiyning bergan ma’lumotlariga ko‘ra,
Hayyon yangi xalifa tarafdori bo‘lgan askarlarga bosh bo‘lib, Qutaybaga qarshi
jang qiladi va uni o‘ldiradi. Tabariy bergan ma’lumotga ko‘ra, Qutaybaning boshi
Sulaymonga yuboriladi. Narshaxiyning yozishicha, uning tanasi Farg‘onadagi -
Raboti Sarhang degan joyda 20
, Koh nomli qishloqda ko‘miladi 21
.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, arablar istilosi davrida Farg‘ona o‘ziga
qo‘shni bo‘lgan yirik davlatlarning geosiyosiy manfaatlari to‘qnashgan hudud edi.
Arab xalifaligi bu hududni o‘z tarkibiga qo‘shib olishga harakat qilar, Turk
xoqonligi esa unga vassal bo‘lgan bu o‘lkani qo‘ldan chiqarishni istamas edi. Bu
davrda ancha kuchaygan Tibet Sharqiy Turkistonni bosib olib, O‘rta Osiyoni zabt
etishga urinardi. Xitoydagi Tan imperiyasi ham Farg‘onani bo‘ysundirishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi 22
.
Ana shunday siyosiy vaziyatda Farg‘ona hukmdorlari gohida turklar, gohida
xitoyliklar bilan ittifoq tuzib, o‘z mulklarini arab bosqinchilaridan himoya etishga
harakat qildilar. Shu munosabat bilan Tan imperiyasining farg‘onaliklarga
yordami masalasiga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. A.N.Bernshtam yuqorida eslatib
20
. История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент:
Фан, 1987. С. 158.
21
В.В,Бартольд ―Туркистон мўғулар истилоси даврида номли асарида маҳалий аҳолининг берган‖
маълумотларига таяниб, Қутайбанинг қабри Андижон уездининг Жалолқудуқ волостида
жойлашганлигини таъкидлаган эди. А. Н. Бернштам ҳам Қутайба ҳозирги Андижон вилоятининг
Жалолқудуқ туманида дафн этилган, деб
еrзади.
22
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25
16

o‘tilgan risolasida arablarga qarshi kurashda Xitoyga tayanish farg‘onaliklar
uchun qimmatga tushgan, buning evaziga Farg‘ona VIII asrda (757-yilga qadar)
vaqtincha bo‘lsa-da, o‘z mustaqilligini yo‘qotib, ikki marta rasman bo‘lsa-da xitoy
prefekturalari tarkibiga kirgan, deb ta’kidlagan edi 23
.
Ammo L.N.Gumilev va B.G‘.G‘ofurovlar Xitoyning arablarga qarshi
kurashda ishtirok etganini inkor etishadi. L.N.Gumilev Tan hukumati
farg‘onaliklar va sug‘diylarga yordam berish uchun bironta ham harbiy birlashma
yubormaganligini qayd etadi. Uning fikricha, imperator O‘rta Osiyo aholisi
arablar va tibetliklarning talon-tarojidan qo‘rqib, muqarrar ravishda Xitoyga moyil
bo‘ladi, deb hisoblagan. B.G‘.G‘ofurovning yozishicha, Xitoy imperatorlari
arablarga qarshi kurashda O‘rta Osiyo hukmdorlariga yordam va’da qilishar,
ammo amalda bajarilmagan bu va’dalar evaziga ulardan Xitoyga vassal bo‘lishni
talab qilishar edi 24
. Darhaqiqat, O‘rta Osiyo va Farg‘ona xalqlari arab
bosqinchilariga qarshi kurash olib borgan paytida Tan imperiyasidan amaliy
yordam ololmadilar.
Tarixiy manbalarda keltirilgan qator ma’lumotlar Farg‘ona vodiysining
arablar tomonidan bosib olinishi sanasini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.
Ilmiy va o‘quv adabiyotlarda arablar 715-yilda Farg‘ona va butun
Movarounnahrni uzil-kesil bosib olganlar, degan fikr ustuvordir. Ammo yuqorida
ta’kidlab o‘tilganidek, Qutaybaning 715-yilda Farg‘onaga qarshi boshlagan
ikkinchi yurishi yakunlanmay qoldi. Shunday ekan, 715-yilda arablar butun
Farg‘onani bosib oldilar, degan fikr mantiqan to‘g‘ri emas. Qolaversa, 727-yilda
Farg‘onaga kelgan Xuey Chao ham Farg‘ona vodiysining janubiy qismigina
arablar tasarrufida bo‘lganligini takidlaydi: “Kangkiya davlatidan sharqqa qarab
yurib Farg‘ona davlati (Baxena-guo)ga yetib keldik. Bu mamlakatda ikkita
hukmdor (vang) bor ekan, ularni o‘rtadan oqib o‘tadigan Fucha (Sirdaryo)
ataladigan katta daryo ajratib turadi. Daryoning janubidagi hukmdor arablarga
23
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 25.
24
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. - Душанбе: Ирфон, 1989. С.
23.
17

(dayshi, dashi), uning shimolidagi hukmdor turklarga (tujyue) itoat qiladi 25
.
Demak, Qutayba Farg‘onaning janubini egallagan, xolos. Shimol esa o‘z
mustaqilligini saqlab qolgan. Butun vodiyni bo‘ysundirish uchun arablarga yana
50 yil kerak bo‘lgan.
Movarounnahrning turli viloyatlarini bosib olgan arablar ham mahalliy
sulolalarni hokimiyat tepasida qoldirib, ularni o‘zlariga vassal qilib oldilar. Ayni
vaqtda arablar bu yerda islom dinini yoyishga asosiy e’tibor qaratdilar, aholiga
xiroj, jiz’ya singari soliqlar soldilar. Og‘ir soliqlarning joriy etilishi, tub joyli
aholining tili, madaniyati, diniy e‘tiqodlarining kamsitilishi tabiiy ravishda
istilochilarga qarshi ozodlik harakatining boshlanishiga olib keldi. Xalq
chiqishlariga ba’zan mahallliy hukmdorlar ham qo‘shildilar. Ular qo‘zg‘olondan
o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga, xalq ommasi yordami bilan arablarga
qaramlikdan qutilishga va mustaqil bo‘lishga intilar edilar. E’tiborga loyiq hodisa
shundan iboratki, bunday qo‘zg‘olonlar paytida ham mahalliy hukmdorlar bir-
biridan ko‘mak olishga harakat qilganlar.
720-yilda sug‘diylar qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ularga yordam berish uchun turk
xoqoni Kursul boshchiligida qo‘shin yubordi. Ittifoqchilar arablarga jiddiy shikast
yetkazdilar. Xuroson noibining qo‘zg‘olonni bostirishga qaratilgan harakatlar
natija bermadi. Shunday sharoitda Xuroson noibi etib Said al-Xarashiy tayinlandi.
U Iroqdagi qo‘zg‘olonni bostirishda dong chiqargan edi. Yangi noib
qo‘zg‘olonchilar bilan muzokara boshladi. Sug‘d zodagonlarining bir qismi
xiyonat yo‘liga o‘tdilar. Ular orasida Sug‘d podshosi G‘urak ham bor edi. Ammo
qo‘zg‘olonchilarning boshqa bir guruhi arablarga taslim bo‘lishni xohlamay,
bosqinchilar tasarrufida bo‘lmagan boshqa viloyatga ketishni istab qoldilar.
Shunday viloyat Farg‘ona edi.
Sug‘diylar Farg‘ona podshosi Alutarga maktub yo‘llab, arablar bilan olib
boriladigan muzokaralarda vositachilik qilish va ularga vodiy shaharlaridan birida
boshpana berishni so‘radilar. Alutar sug‘diylarga homiylik qilishga va’da berdi.
Ammo Tabariyning xabar berishicha, Alutarning onasi sug‘diylarning vodiyga
25
Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан
таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 120.
18

kiritilishiga qarshi chiqdi 26
. Ehtimol, u o‘z o‘g‘lining keyingi taqdirini o‘ylab,
shunday qarorga kelgandir.
Shunday qilib, sug‘diylarning katta guruhi Farg‘onaga ketishga qaror qildilar.
Ularga jasur va mard kishi – Korzanch boshchilik qildi. Aslida Korzanchga
Farg‘onada yashirinish g‘oyasi ma’qul bo‘lmagan. U o‘z safdoshlariga boshqa
rejani taklif etadi: arablarning ilg‘or qismiga hujum qilib, ularni tor-mor etish yoki
Sirdaryodan shimolga, turklar yurtiga ketish. Ammo sug‘d savdogarlari va
dehqonlari (yirik zamindor boylar) bu taklifga rozi bo‘lmay, Farg‘onaga borishni
qattiq turib talab qildilar.
Shundan so‘ng sug‘diylar Farg‘onaga yo‘l oldilar. Ammo Alutar Said al -
Xarashiy huzuriga o‘z amakivachchasi Nilan Balazni elchi qilib yuborib,
xiyonatkorlarcha arablar bilan muzokara boshlab yubordi. Sug‘diylarga esa o‘z
zimmasiga olgan majburiyatni 20-40 kundan keyin, ular Isfara yaqinidagi
rustoqlardan biriga joylashgandan so‘ng bajarishini ma’lum qildi. Darhaqiqat,
Farg‘onaga yetib kelgan sug‘diylarning bir qismi Isfara yaqinidagi Isama g‘origa
joylashtirildi 27
.
Muzokaralar davom etayotgan paytda sug‘diylarning asosiy qismi vaqtincha
Xo‘jand shahrida turgan edilar. Shu paytda shaharga Said al-Xarashiy yuborgan
arab qo‘shini yetib keldi. Alutar sug‘diylarga yordam bermadi. Arablarga
Xo‘jandni zabt etish (722-yilning bahori yoki yozi) oson bo‘lmadi. Sug‘diylar
mardonavor jang qildilar. Ular shahar darvozasi yaqinida xandaq qazib, uni ustini
berkitdilar va go‘yo chekinayotgandek bo‘lib, arablarni xandaqqa tushirishga va
asir etishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo arablarga qo‘shimcha harbiy qismlar yetib
keldi. Dushman devorni teshuvchi moslama – manjaniqlarni ishga soldi. Shundan
so‘ng qiyin ahvolga tushgan shahar himoyachilari arablar bilan muzokara olib
borishga majbur bo‘ldilar. Arablar ulardan Sug‘dga qaytish, xiroj solig‘ini to‘lash,
asirlarni ozod etish va qurollarni topshirishni talab qildilar. Sug‘diylar ushbu og‘ir
shartlarga rozi bo‘lishdi. Ammo arablar sug‘diylardan birini arab ayolini
26
История ат-Табари. Пер. с араб. В.И. Беляева с дополн. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова. – Ташкент: Фан,
С. 184-188.
27
Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII– начале IХ в. –
Ташкент: Фан, 1965. С. 73-75.
19

o‘ldirishda ayblab, shu bahonada ularni qirg‘in qila boshladilar. Sug‘d jangchilari
hayotining so‘nggi lahzalarida ham qahramonlik ko‘rsatdilar. Tabariyning
yozishicha, qurolsiz qolgan sug‘diylar dushmanga qarshi tayoq va to‘qmoqlar
bilan jang qildilar. Deyarli barcha sug‘diylar qirib tashlandi. Faqat 400 nafar
savdogar o‘z jonlarini qimmatbaho mollar evaziga sotib oldilar. Oddiy
xo‘jandliklar ham aziyat chekdilar: arablarning boshlig‘i xo‘jandliklarga o‘z
bo‘yinlarida qo‘rg‘oshin tamg‘a osib yurishni buyurdi, buyruqni bajarmaganlar
qatl etildi 28
.
Qo‘zg‘olon ko‘targan sug‘diylarning yana bir guruhiga Devashtich boshchilik
qildi. Arablarning tazyiqi ostida ular Panjikentdan Zarafshonning yuqori oqimi
tomon harakat qildilar. Taniqli tarixchi olim A.Yu.Yakubovskiyning taxmin
etishicha, Devashtich ham o‘z odamlarini Shahriston dovoni orqali Xo‘jandga,
undan keyin Farg‘onaga olib kelmoqchi bo‘lgan. Lekin uning bu niyatlari amalga
oshmadi. Mug‘ tog‘idagi qal‘ada joylashgan Devashtich askarlari dushman bilan
qahramonlarcha jang qildilar. Arablar qal‘a himoyachilari bilan muzokara olib
borib, 107 oila a’zolariga, shu jumladan Devashtichga ularning hayotini saqlab
qolishga kafillik berdilar. Ammo bu safar ham arablar o‘z va’dalariga vafo
qilmadilar: 722-yilda Devashtich Rabinjon (Kattaqo‘rg‘on)dagi ibodatxonada qatl
etiladi, uning boshi esa Iroq hokimiga yuborildi 29
.
Said al-Xarashiy Farg‘ona hukmdori Alutarni ham jazoladi. Undan 100 ming
dinor pul, 50 ta g‘ulom va 50 ta kanizak undirib, Samarqandga qaytdi. Bu -
nohaqlik dan keyin Alutarning arablarga munosabati o‘zgardi. U turli vatanparvar
kuchlar bilan birlashib, yana arablarga qarshi kurash maydoniga chiqdi.
Avvalambor, Alutar 50 ming qarluqdan iborat qo‘shin bilan arablarga hujum qilib,
berilgan o‘ljalarni qaytarib oldi 30
. Hijriy 105 (milodiy 723/724) yilda u
Usrushonaga yurish qilgan Xuroson noibi Ibn al-Kulabiyga qarshi chiqdi. Bu gal
28
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн II. Душанбе: Ирфон, 1989. С.
25.
29
Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Шимолий Фарғона ихшидлиги масаласига оид мулоҳазалар //
―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзусидаги республика илмий анжумани материалари.‖
Фарғона .2009. Б. 150.
30
Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII– начале IХ в. –
Ташкент: Фан, 1965. С. 77.
20

unga Turkash xoqoni Sulukxon (717-738) yordamga keldi. Ularga sug‘diylar va
chochliklar ham qo‘shildilar. Natijada 20 mingdan iborat ittifoqchilar qo‘shini
arablarni Samarqandgacha ta’qib etib bordilar 31
.
Ushbu voqealar bayonidan so‘ng tarixiy manbalarda Alutar haqidagi
ma’lumotlar uchramaydi. Alutarning vafot etishi va undan keyin Farg‘onada
hokimiyat Arslon tarxon qo‘liga o‘tish sanasi xususida aniq ma’lumotlar yo‘q.
Ayrim tadqiqotchilar bu voqealar 726-yilda, boshqalar esa 739-yilda yuz bergan,
degan taxminlarni o‘rtaga tashlaydilar. Alutarning o‘limidan to Arslon tarxonning
taxtga chiqishiga qadar o‘rtada boshqa hukmdor bo‘lganligi ham ehtimoldan xoli
emas.
A.Otaxo‘jaevning fikricha, Arslon tarxon 700-726 yillarda tarxon lavozimida
faoliyat yuritgan va asli kelib chiqishi turkiy chigil qabilasidan bo‘lgan. Ammo,
manbalarda u butun Farg‘onani boshqarganmi yoki uning janubi yo shimoliy
qismini idora etganmi, degan savolga javob yo‘q. Arablar Janubiy Farg‘onani
egallaganidan so‘ng u yerdagi mahalliy sulolaga barham berib, Arslon tarxonni o‘z
noibi etib tayinlagan bo‘lishi mumkin. Lekin 744-747 yillarda Farg‘ona va Xitoy
o‘rtasidagi aloqalar tahlili Arslon tarxon Shimoliy Farg‘ona hukmdori
bo‘lganligini tasdiqlaydi.
Farg‘onaning yangi hukmdori Arslon tarxon o‘z tashqi siyosatida Tan
imperiyasiga tayanadi. Ma’lumki, Farg‘onadan shimolda joylashgan Talas vodiysi
Turk xoqonligi g‘arbiy hududlarining ma’muriy markazi bo‘lib, turklar bu yerdan
Chotqol tog‘laridan oshib o‘tib, vodiyga hujum qilar edilar. Arslon tarxon o‘z
davlatining xavfsizligini ta’minlash maqsadida 739-yilda Talosga yurish qildi.
Ayni vaqtda Xitoy ham bu hududni o‘ziga bo‘ysundirishga harakat qilardi.
Natijada Qoshg‘ardagi xitoy garnizoni ko‘magida Arslon tarxon Talos hokimi
Tuaxueysianni mag‘lub qiladi. Bu voqeani Xitoy manbalari ham tasdiqlaydi.
“Imperator Shyuanzung (712-756-yillarda taxtda o‘tirgan, ismi Li Lungji)ning
Kayyuan davrining 27 yilida (739-yil) Tuaxueysianni itoat qildirishga (Tang
qo‘shinlari bilan) hamkorlik qilgani uchun (Farg‘ona) hukmdori (vang) Arslon-
31
Байпаков К.М. Западнотюркский и Тюргешский каганаты: тюрки и согдийцы, степь и город // Известия
НАН РК, 2009. №1. С. 109.
21

Tarxonga fengxua-vang (madaniyatga intiluvchi hukmdor) unvoni in‘om etildi 32
.
Arslon tarxon davrida, Tyanbao davrining 3-yilida (744-y.) xitoyliklar ushbu
davlat (Fargona) ga “Ningyuan” – “olisdagi sokinlik” deb nom berdilar 33
.
Arslon tarxonning to‘liq ismi Arslon Er To‘g‘rul alp Burg‘jon Alp Tarxon bek
bo‘lib, xitoy manbalarida qisqa shaklda “Asilan Dagan” shaklida tilga olinadi 34
. U
Farg‘onada turklar hukmronligini qayta tikladi, qadimiy kushon sulolasiga barham
berdi. 744-yilda Arslon tarxon o‘z qarorgohini Chjenju (Gavharli daryo, ya’ni
Sirdaryo) bo‘yidagi yangi joyga ko‘chiradi (Sirdaryo turkiy tilda “Yinchu o‘g‘uz”
deb atalgan). A.N.Bernshtam yangi turkiy sulola Xitoy bilan tinch aloqalarni
o‘rnatganligini ta’kidlaydi. Bunga dalil sifatida Arslon tarxonning Xitoy malikasi
(Xeyi) ga uylanganligi, uning vorisi Chjungje o‘z o‘g‘li Shyueyuyni Xitoyga
yuborib, imperatordan xitoy urf-odatlarini o‘rganish uchun uni saroy xizmatiga
qabul qilishni so‘raganligini eslatib o‘tadi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan VIII asrda Farg‘ona davlati va Xitoy
o‘rtasidagi munosabatlar teng huquqli hamkorlik bo‘lmay, balki Farg‘ona
hukmdorlari ma’lum darajada Tan imperiyasiga qaram bo‘lgan, degan xulosa kelib
chiqadi. Xitoyning Farg‘ona hukmdorlari bilan yaxshi munosabati o‘rnatishidan
asosiy maqsad O‘rta Osiyoni arablar tasarrufidan chiqarib, o‘z ta’sir doirasiga
kiritish edi. Bundan keyingi siyosiy voqealar ushbu fikrni tasdiqlaydi.
VIII asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoda bir tomondan Tibetning,
ikkinchi tomondan arablarning ta’siri kuchayib bordi. Buni oldini olish maqsadida
747-yilda Tan sulolasi g‘arb tomonga harbiy yurish qildi. Bu jarayonda xitoy
qo‘shini Toshkentga bostirib kelib, Choch davlatining mol-mulkini talon-toroj
qildi va mahalliy hukmdorni Xitoy poytaxti Chananga yubordi, u yerda hukmdor
qatl etildi. Shundan so‘ng, Toshkent hukmdorining o‘g‘li arablardan madad suradi.
Natijada etnik kelib chiqishi koreys bo‘lgan Gao Shanfa qo‘mondonligidagi
32
Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан
таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 86.
33
Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан
таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Б. 86.
34
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 25.
56
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 26.
22

xitoyliklar va ularning ittifoqchisi bo‘lgan Farg‘ona qo‘shini arablar bilan
to‘qnashdi. 751-yilda Talas daryosi bo‘yida yuz bergan besh kunlik katta
to‘qnashuvda 50 ming xitoy lashkarlari qurbon bo‘ldi, 20 ming kishi asirga tushdi.
Gao Shanfa mag‘lubiyatiga Farg‘ona qo‘shinlarini tashkil etgan qarluqlarning
arablar tomoniga o‘tib ketganligi sabab bo‘ldi 35
.
Arab xalifaligi va Farg‘ona davlatining o‘zaro munosabatlariga kelsak,
farg‘onaliklar uzoq muddat davomida arablar hokimiyatini tan olmadilar. Albatta,
arablar vodiyni o‘z holicha qoldira olmas edilar, shu boisdan 724-yili Farg‘ona
chegaralarida Muslim binni Said noib etib tayinlandi. U Farg‘ona hukmdori
harakatlarini nazorat qilishi kerak edi. Ammo u tez orada turklardan mag‘lub
bo‘ladi.
739-yilda Arslon tarxon Tuaxueysian (Tuxosyan)ning Talosdagi qarorgohini
zabt etgandan so‘ng vaziyat o‘zgardi: Turk xoqonligi ancha zaiflashdi. Bundan
foydalanib, Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor (738-748) Samarqand,
Choch va Farobga harbiy yurish tashkil etadi. Birinchi yurishida u Farg‘onaga
arablar omili (noibi) etib Muhammad ibn Xolid al-Azdiyni tayinlaydi va Quvada
to‘xtab, Farg‘ona hukmdori vorisi bilan jang qiladi. Ikkinchi yurishida Nasr o‘z
tashabbusi bilan Usrushona, Shosh va Farg‘ona hukmdorlari bilan sulh tuzib, u
yerlarga o‘z noiblarini yuboradi 36
.
748-yilda Turk xoqonligining poytaxti Suyob shahrining xarob etilishi hamda
751-yilda Talosda xitoy qo‘shinlarining tor-mor qilinishi siyosiy vaziyatning
arablar foydasiga o‘zgarishiga olib keldi. Ular Farg‘ona vodiysida ham o‘z
mavqeini mustahkamlashga harakat qildilar. Xalifa Mansur davrida Farg‘ona
hukmdori Qoshg‘arda yashashga va arablarga o‘lpon to‘lashga majbur bo‘ldi.
Ammo farg‘onaliklar uzoq vaqt davomida arablarning asosiy talabi – islomga
o‘tishni rad etdilar. Faqat xalifa Mahdiy davrida (775-783) Ahmad ibn Asadning
yurishidan keyin Kosonda turgan Farg‘ona podshosi rasman xalifalik hokimiyatini
e’tirof etdi. Lekin VIII asrning 90-yillarida Farg‘onada hokimiyatni yana
qarluqlarning yabg‘usi o‘z qo‘liga oldi. Shuning uchun arablar xalifa Xorun ar-
35
Хo‘жаев А. Буюк Ипак Йўли. - Тошкент:Ўзбекистон милий энциклопедияси нашр., 2007. Б. 172.
36
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд во АН Уз ССР, 1951. С. 26.
23

Rashid (786-809) davrida yana Farg‘onaga yurish qilishga majbur bo‘ldilar. Xorun
ar-Rashidning buyrug‘i bilan uning Movarounnahrdagi noibi G‘itrif Ato
Farg‘onaga Amr binni Jamol boshchiligida qo‘shin jo‘natadi 37
. Bu yurishdan
asosiy maqsad arablarga qarshi kurashda Farg‘ona hukmdorini qo‘llayotgan qarluq
yabg‘usini vodiydan quvib chiqarish edi. Ammo Amr binni Jamol mag‘lub bo‘ldi
va arablar bu yurishdan ko‘zlagan maqsadiga erisha olmadilar.
Farg‘ona vodiysi IX asrning boshlarida ham notinch mintaqa bo‘lib qolaverdi.
Jumladan, 806-yilda xalifalikka qarshi Rofe ibn Lays boshchiligida qo‘zg‘olon
boshlandi. Farg‘onaliklar Usrushona, Buxoro, Xorazm va boshqa hududlar aholisi
singari bu qo‘zg‘olonda faol ishtirok etdilar. Qo‘zg‘olon 810-yilgacha davom etib,
unda uyg‘urlar (to‘quz o‘g‘uzlar), qarluqlar va hatto tibetliklar ham qatnashdilar 38
.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ajdodlarimiz VII-VIII asrlarda arab
istilochilariga qarshi uzoq muddat davomida kurash olib bordilar. Bu kurashda
Farg‘ona hukmdorlari goh O‘rta Osiyoning Choch, So‘g‘d mulklari bilan, goh
turklar va xitoyliklar bilan ittifoq tuzib, bosqinchilar bilan ko‘p janglar qildilar.
Ammo oxiroqibat bu kurashda farg‘onaliklar mag‘lub bo‘ldilar va Farg‘ona
vodiysi Arab xalifaligi tarkibiga qo‘shib olindi. Bu yerda asta-sekinlik bilan islom
dini yoyildi va shariat qonunlari qaror topdi.
37
Шаниязов К. Узбеки-карлуки. - Ташкент: Фан, 1964. С. 22-23.
38
Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). - Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. С. 26.
24

II BOB. A RA BLA R ISTILOSI DA VRI FARG‘ONADAGI IJTIMOIY -
IQTISODIY VA MADANIY HAYOT TA RIX IN IN G TADQIQ ETILISHI
2.1. VII-X asrlarda Farg‘onadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar tarixi.
O‘rta Osiyoda, jumladan Farg‘ona vodiysida asosiy daromadli soha
savdogarlik edi 39
. U ichki va tashqi savdo ko‘rinishida olib borilgan. Vodiyda
savdo-sotiq ishlari ilk o‘rta asrlarda ham jadal kechgan, bu holatni vodiy Buyuk
Ipak yo‘li ikki qismga bo‘lingan mintaqada joylashganligi bilan izohlash
mumkin.
Mahalliy yozma manbalarda to VIII asrgacha Farg‘ona mulki haqida hech
bir ma’lumot uchramaydi. Arablar bosqini munosabati bilan Panjikent hokimi va
bir vaqtning o‘zida Samarqand podshosi Divashtich arablarga qarshi mahalliy
hokimliklarning birlashgan harbiy ittifoqini tuzish tashabbusi bilan chiqqan. U
o‘z ishonchli kishisini Choch tuduni, Turk xoqoni va Farg‘ona mulki hukmdoriga
tegishli xatlar bilan ular huzuriga yuborgan. Ana shu elchilik xatlarining Farg‘ona
ixshidligiga tegishli nomasida Farg‘ona nomi sug‘dcha “Fraganik” shaklida
berilgan. Ilk o‘rta asrlarda Farg‘ona mulkining Fraganik ixshidligi nomi ostida
yuritilishini arab tarixchilari ham tasdiqlaydi. Arab tarixchiari Yoqut va
Qudamalarning xabar berishiga qaraganda, ilk o‘rta asrlarda nafaqat Farg‘ona
mulki, balki uning bosh shahri ham Fraganik deb atalgan. Ibn Xurdodbehning
“Yo‘llar va podsholiklar haqida kitob” asarida xalifalikning sharqiy viloyatlarida
karvon yo‘llari qaysi shaharlar orqali o‘tgani, ular orasidagi masofalar berilgan.
Shu manbada “Samarqanddan Fraganikkacha (bu yerda u qadimgi Farg‘onaning
bosh shahrini ko‘zda tutadi) 53 farsax 40
(1 farsax 6-8 km ga teng), Bab (Pop)dan
Fraganikkacha 4 farsax” deyilgan 41
. Darhaqiqat, Ibn Xordodbeh asarida
ko‘rsatilgan Popdan keyingi 4 farsax masofada joylashgan shahar punkti aslida
Axsikent bo‘lib, sug‘diy manbalarda arablarga qadimiy nomi Fraganik sifatida
ma’lum bo‘lgan. Ayni paytda Farg‘ona poytaxti Koson yoki boshqa manbalarga
39
Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. С. 491.
40
Ибн Хордатбех. Книга путей и стран. Перевод с арабского, комментарии, исследование, указатели и
картн Н.Велиховой.- Баку: Элм, 1986. C. 21.
41
Асқаров А.Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Тошкент: Университет, 2007. Б. 55.
25

ko‘ra Axsikent 42
. Keltirgan keyingi ikki manba (Divashtich va Ibn Xurdodbeh)
ma’lumotlariga ko‘ra, VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asr boshlarida Farg‘ona
vodiysining mayda mahalliy hokimliklari Fraganik hokimligi qo‘l ostida
birlashib, yagona Farg‘ona mulkiga aylangan ko‘rinadi. Bu holat arxeologik
materiallar misolida yaxshi kuzatiladi. Masalan, qadimgi Farg‘onaning
Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik dala tadqiqot natijalari bu masalaga
oydinlik kiritishi mumkin.
Farg‘ona vodiysi siyosiy markaz bo‘lmagani uchun tarixiy manbalarda u
haqda ma’lumotlar kam uchraydi. Ammo IX-X asrlar arab manbalarida Farg‘ona
shaharlari, iqtisodiy hayoti to‘g‘risida qiziqarli va qimmatli malumotlar uchraydi.
Al-Muqaddasiy, Ibn Xavqal, Ibn Xurdodbeh asarlarida Somoniylar davrida
Farg‘onaning bir necha noxiyalar (tuman)ga bo‘lingani, ulardagi shaharlar va
yirik qishloqlarning nomlari hamda ularning tavsifi keltirilgan.
Farg‘ona vodiysi haqida arab manbalarida yozilishicha, “u mintaqaning
sharqiy qismida chapga qayrilmasingizdan avval boshlanadi. U juda gullab
yashnagan bo‘lib, u yerda 40 ta masjid bo‘lgan.”
Ibn Havqal Qubo haqida quyidagilarni qayd etgan: Axsikatdan keyin
kattaligi jihatdan Qubo shahri turadi, u Axsikat yaqinidagi iqlimi eng sog‘lom
shaharlardan biridir. Shaharda qo‘rg‘on, shahriston va rabad mavjud, qo‘rg‘on
xaroba holatdadir. Jome masjidi qo‘rg‘onda, shahar bozorlari - rabodda, hukmdor
saroyi bilan qamoqxona ham rabodda joylashgan. Rabod atroflari devor bilan
o‘ralgan, uning yonida ko‘p sonli bog‘lar va ariqlar joylashgan. Bog‘larning va
oqar suvlarning ko‘pligi bilan Qubo shahri Axsikatdan ustun turadi. Qubodan
keyin kattaligi jihatdan O‘sh shahri turadi. Unda shahriston va qo‘rg‘on mavjud
bo‘lib, ularning ikkalasi 43
ham buzilmagan. Hukmdorning saroyi bilan
qamoqxona qo‘rg‘onda joylashgan. Shahriston yonida rabad joylashgan, uning
atroflari devor bilan o‘ralgan. Bu devor toqqa borib taqaladi, tog‘ ustida esa
42
Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история. Кн I. – Душанбе: Ирфон, 1989. С.
369.
43
Ибн Хаукал . Китаб сурат ул-арз.(пер. с арабского О. Б. Флоровой) // Материали по истории Средней и
Центральной Азии Х-ХIХ вв. – Ташкент: Фан, 1988. С. 18-19.
26

turklarning islom dini uchun jang kiluvchilarning jangovar xarakatlarini
kuzatuvchi soqchilari joylashgan.
Shaharning uchta darvozasi bor: Tog‘ darvozasi, Daryo darvozasi va
Mutkada darvozasi. Shahar darvozalari mustahkam. Al-Muqaddasiyning
ma’lumoticha: Qubo poytaxtga qaraganda keng va katta shahardir, yaxshiroq
yoqimliroq va mashhurroqdir. U bu ko‘rsatkichlari bilan poytaxt bo‘lishga xosdir.
Olimlar aytganlarki, Farg‘ona bu Qubodir. U yerda xamma narsa suv va o‘tning
ustidadir. Birink kichik shahar bo‘lib, masjidi Samarqand tomondan kelganda
ko‘zga tashlanadi. Marg‘inon kichik shahar bo‘lib, masjid bozorlardan masofada
joylashgan, uning asosiy darvozasi yonida soy mavjud. Rishton katta shahar
bo‘lib, uning asosiy darvozasi bozorlarga ochiladi va yana bir boshqa darvozasi
esa umumiy maydonga qaragan. Vonkat ham shunga o‘xshashdir 44
. Bu mintaqada
al- Muqaddasiy tomonidan qirqta shahar sanab ko‘rsatilgan.
Shuningdek, Ibn Xavqal ham quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Farg‘ona
shaharlari qatoriga quyidagilar kiradi: Yuqori Nasya, Quyi Nasya, Asbara,
Nakod, Miyon Rudon, Jidgil, Urast, Biskand va Asht. Quyi Nasya Farg‘onaga
Xo‘jand viloyati tomondan kirganda 45
, uning birinchi shaharidir. Bu yerda
quyidagi shaharlar bor: Vankat, Suj(x), Xuvokand va Rishton. Bu tumanga Quyi
Nasya tumani bevosita tugashgan bo‘lib, unda Marg‘inon, Zandarolin, Barang,
Ushtikan va Andukon [nomli] shaharlar bor. Bu ikkala tuman yaylovli tekis
o‘tloqlardan iborat bo‘lib, ular orasida tog‘ yo‘q. Asbara tekislik va tog‘larda
joylashgan, unda Tamoxush va Bamkoxush shaharlari bor. Suj(x) - tog‘ tomonda
joylashgan shahar, uning atroflarida 60 ta qishloq bor. Bu alohida joylashgan
tog‘li tumandir.
Yuqoridagilardan shuni xulosa kilish mumkinki, Somoniylar zamonida
Farg‘ona viloyati arab mualliflari tomonidan O‘rta Osiyoning, xususan,
Movarounnahrning o‘troq viloyati sifatida qayd etilgan. U Yuqori Nasya, Quyi
44
Мамaдалиев Ҳ. IХ-Х асрлар араб манбаларида Фарғона шаҳарларининг тавсифи // ―Фарғона водийси
тарихи янги тадқиқотларда мавзуcидаги республика илмий-назарий конференцияси материалари.‖
Фарғона, 2009. Б. 143.
45
Ибн Ҳавқал. Китаб сурат ул-ард. Араб тилидан таржима ва изоҳлар муалифи Ш. С. Камолиддин. –
Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси, 2011. Б. 80.
27

Nasya, Asbara, Naqod, Miyon Rudon, Jidg‘il, Urast, Biskand va Salot kabi
tumanlarga bo‘lingan. Axsikat, Qubo, O‘sh, O‘zgand, Xaylam kabi shaharlar IX-
X asrlarda Farg‘onaning eng yirik shaharlaridan bo‘lgan. Shuningdek, Farg‘ona
viloyatida Vankat, Suj(x), Xuvokand, Rishton, Koson, Karvon, Madvo,
Marg‘inon, Andukon va boshqa shaharlar ham mavjud bo‘lgan. Manbalarda
Farg‘ona viloyatining etnik tarkibi haqida hech narsa deyilmagan. Tangalarda
bitilgan hukmdorlarning ismlari orqali biz Farg‘ona hukmdorlari turkiylar
bo‘lganligi va viloyatda turkiylar va so‘g‘diylar yashaganligini xulosa qilishimiz
mumkin 46
.
46
Мамaдалиев Ҳ. IХ-Х асрлар араб манбаларида Фарғона шаҳарларининг тавсифи // ―Фарғона водийси
тарихи янги тадқиқотларда мавзуcидаги республика илмий-назарий конференцияси материалари.‖
Фарғона, 2009. Б. 145.
28

2.2. VII-X asrlarda Farg‘onada ilm-fan va madaniy hayot tarixi.
V-X asrlarda Farg‘ona vodiysidagi madaniy jarayonlar vodiyga qo‘shni
bo‘lgan hududlardagi madaniy jarayonlardan katta farq qilmaydi. Xususan,
vodiyga So‘g‘d madaniyatining ta’siri ancha yuqori bo‘lgan. Turk xoqonligida
savdo ishlarini so‘g‘diylar o‘z qo‘llariga olgan edilar. Bu yerda so‘g‘diylarning
ta’siri kuchli bo‘lganligidan dalolat beruvchi bir hujjat mavjud: Farg‘ona
podshosi ham So‘g‘d podshosi kabi ixshid deb ataladi. Ta’lim tizimi ham
so‘g‘diylarning talim tizimiga yaqin bo‘lsa kerak. Vodiyda Eftaliylar davrida
so‘g‘d yozuvi, turk xoqonligi tarkibiga kirgach esa, turkiy yozuv keng tarqaladi.
Chunki butun O‘zbekiston hududidan topilayotgan qadimgi turk yozuvi
tushirilgan ashyo va yodgorliklarning deyarli barchasi Farg‘ona vodiysiga to‘g‘ri
keladi 47
. Shuningdek, Turk xoqonligi tashkil topmasdan ilgari vodiyga ko‘chib
o‘rnashgan usun va boshqa qabilalar bilan eroniy so‘g‘d tilida gapiruvchi
qabilalar orasida etnomadaniy, xususan etnolingvistik aloqalar natijasida qadimiy
Farg‘ona xalqining o‘ziga xos tili, ya’ni lahjasi shakllangan.Tadqiqotchi
V.A.Livshis qadimgi farg‘onaliklarning o‘z alfaviti mavjud edi deb yozgan 48
.
V-X asrlarda vodiydan yetishib chiqqan olimlardan hozircha bizga nomlari
ma’lumi Ahmad al-Farg‘oniy va Amajur at-Turkiylardir. VIII asr oxirida
Farg‘onada tug‘ilib, o‘z faolliyatini xalifalik markazlari Marv va Bag‘dodda olib
borgan olimlardan biri Ahmad ibn Kasir al-Farg‘oniy al-Ma’jusiy bo‘lgan 131
.
Olimning to‘liq ismi Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-
Farg‘oniydir.
Manbalarda uning farg‘onalik ekanligidan tashqari deyarli boshqa
ma’lumotlar saqlanmagan. Lekin shuni ham e’tiborga olish kerakki, o‘rta asrlarda
musulmon o‘lkalarida bo‘lgan an’anaga binoan, mamlakat poytaxti yoki
markazini ham mamlakat nomi bilan atashgan.
47
Хотамова М. Фарғонада туркий сулола // Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи‖ ‖
республика илмий анжумани. Фарғона, 2014. Б. 85.
48
Абдулаев У.С. Антик ва илк ўрта асрларда Фарғона водийсида этно-си
еrсий аҳвол // Фарғона водийси ‖
тарихи муоммоалари ― мавзуcидаги республика илмий анжумани материалари. Наманган, 2012. Б. 25.
131
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Тошкент: Фан, 1997. Б. 204.
29

Xalifa Xorun ar-Rashid 809-yili Tusda to‘satdan vafot etadi va uning
vasiyatiga ko‘ra, Bag‘dodda taxtga katta o‘g‘li - Muhammad Amin nomi bilan
o‘tiradi. Saroydagi xurosonlik ayonlar esa Abdullohni taxtni qo‘lga olishga da’vat
etadilar. 811-yildan 813-yilgacha aka-uka Muhammad va Abdulloh o‘rtasida taxt
uchun olib borilgan kurash Abdullohning g‘alabasi bilan tugaydi va Muhammad
qatl qilinadi. O‘sha yili Abdulloh taxtga al-Ma’mun nomi bilan o‘tiradi. Lekin u
Bag‘dodga bormay 819-yilga qadar Marvda yashaydi. Natijada, Marv 813-yildan
to 819-yilgacha xalifalikning vaqtincha poytaxti bo‘lib turadi. 819-yili al-
Ma’mun butun saroy a’yonlari va ulamolari bilan birga Bag‘dodga ko‘chadi. Ular
orasida al-Farg‘oniy ham bor edi. Shunday bo‘lsa ham, al-Ma’mun qo‘l ostida u
tuzgan ilmiy markaz “Bayt ulhikma”da ishlagan olimlar orasida al-Farg‘oniyning
nomi eslatilmaydi. Buning sababi, bizningcha, shunday bo‘lishi mumkin: u
davrda xalifalikda ikkita rasadxona faoliyat olib borardi, biri Bag‘dodning ash-
Shammosiya mahallasida va ikkinchisi Damashq yaqinidagi Kasiyun tepaligida
edi. Bu rasadxonalarning har birida “Bayt ulhikma” olimlarining ikkita doimiy
guruhlari ishlar edi. Ana shu olimlarning o‘zi rasadxonalari hojatidan kelib
chiqib, ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirardilar va umumiy rahbarlik Bag‘doddan
turib boshqarilardi. Balki al-Farg‘oniy Damashqdagi olimlar guruhida bo‘lishi, al-
Ma’mun uni Bag‘dodga kelishi bilanoq u yerga yuborgan bo‘lishi mumkin. Abu
Rayhon Beruniyning bir xabari shunday taxminga asos bo‘ladi. Uning aytishiga
ko‘ra, Bag‘dod rasadxonasining ishida Yahyo ibn Abu Mansur, al-Xorazmiy va
boshqa olimlar, Damashq rasadxonasida esa Xolid ibn Abdumalik va al-
Farg‘oniy bilan birga ikkinchi guruh olimlar ishlaganlar. U shuningdek, al-
Farg‘oniyning Suriya shimolida, Sinjor sahrosida 832-833-yillar Tadmur va ar-
Raqqa oralig‘ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o‘lchashda ishtirok
etganini ham aytgan. Nihoyat, al-Farg‘oniyning hayoti haqidagi eng so‘nggi va
eng aniq xabar 861-bilan bog‘lanadi. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u shu yili
Qohira yaqinidagi Ravzo orolida nilometrni, ya’ni Nil daryosi suvi sathini
belgilovchi uskunani yasagan yoki ta’mirlagan. Biroq al-Farg‘oniy qanday qilib
va qanday sharoitda Misrga borib qolgani haqida ham aniq ma’lumot yo‘q.
30

Yana bir ma’lumotga ko‘ra, al-Farg‘oniy Misrda nasroniylar orasida yashab,
ularning diniga o‘tganligi va shuning uchun u qatl qilinganligi qayd etiladi. Lekin
qatl qilingan yili eslatilmaydi. Lekin bu “al-Farg‘oniy” o‘sha mashhur astronom
al-Farg‘oniymi yo boshqasimi - bu noma’lum. Har holda al-Farg‘oniy 861-yildan
keyin ko‘p yashamagan va uning o‘lgan (yoki qatl qilingan) yili deb 865-yilni
qabul qilish mumkin. Agar u al-Ma’mun bilan 819-yili Marvdan Bag‘dodga
ketayotganda 20-25 yoshlar chamasida bo‘lgan desak, u holda uning tug‘ilgan yili
deb 797 yoki 798-yilni qabul qilish mumkin. U holda uning hayot muddati 67-68
yoshni tashkil qiladi.
Al-Farg‘oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy
ilmi nujum kitobi” (“Kitob al-harakat as-samoviya va javomi ilm annujum”) XII
asrda Yevropada lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga
ham tarjima qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus”
shaklida g‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi. Uning bu kitobi shu
asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiyadan asosiy darslik
vazifasini o‘tadi. Al-Farg‘oniy asarining lotincha tarjimasi birinchi marta 1493-
yilda nashr etilgan bo‘lib, u eng qadimgi nashr qilingan kitoblardan hisoblanadi.
1669-yili mashhur Golland matematigi va arabshunosi Yakob Golius al-Farg‘oniy
asarining arabcha matnini yangi lotincha tarjimasi bilan nashr etganidan so‘ng, al-
Farg‘oniy va uning asarining Yevropadagi shuhrati yanada ortdi.
Yevropa Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lgan mashhur
olim Regiomontan XV asrda Avstriya va Italiya universitetlarida astronomiyadan
ma’ruzalarni al-Farg‘oniy kitoblaridan o‘qigan. Al-Farg‘oniy nomini Dante (XV
asr) va Shiller (XVIII asr) ham eslagan. Yevropa olimlaridan Dalambr,
Brokelman, X. Zuter, I. Yu. Krachkovskiy, A. P. Yushkevich va B. A.
Rozenfeldlar al-Farg‘oniyning ijodini yuqori baholaganlar. Hozirgi kunda al-
Farg‘oniyning sakkiz asari ma’lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga
aloqador va birortasi hozirgi zamon tillariga tarjima qilinmagan. Ular
quyidagilardir: yuqorida tilga olingan asar, odatda uni “Astronomiya asoslari
haqida kitob” nomi bilan ham atashadi - qo‘lyozmalari dunyo kutubxonalarining
31

deyarli barchasida bor. “Asturlob yasash haqida kitob” qo‘lyozmalari Berlin,
London, Mashhad, Parij va Tehron kutubxonalarida, “Asturlob bilan amal qilish
haqida kitob” birgana qo‘lyozmasi Rampurda (Hindiston), “Al-Farg‘oniy
jadvallari” qo‘lyozmasi Patnada (Hindiston), “Oyning Yer ostida va ustida bo‘lish
vaqtlarini aniqlash haqida risola” qo‘lyozmalari Gota va Qohirada 49
, “Quyosh
soatini yasash haqida kitob” qo‘lyozmalari Halab va Qohirada saqlanadi. “Al-
Xorazmiy “Zij”ining nazariy qarashlarini asoslash” asari Beruniy tomonidan
eslatiladi, lekin qo‘lyozmasi topilmagan. Al-Farg‘oniyning bu ro‘yxat boshidagi
ikki asaridan boshqalari hali hech kim tomonidan o‘rganilmagan. Shubhasiz, ular
o‘rganilib tahlil qilinishi bilan al-Farg‘oniy ijodining yangi qirralari ochiladi va
olimning o‘rta asrlarda, undan keyin Sharq va G‘arbda bu qadar mashhur bo‘lishi
sabablari ham ayon bo‘ladi.
Aytganimizdek, mazkur asarlarning birinchisi 1145-yildan boshlab lotin
tiliga bir necha marta tarjima qilingan. Bu tarjimalarning barchasida al-Farg‘oniy
ismi lotinchada “Alfraganus” shaklida yozilib, shu shaklda fanga abadiy kirib
qoldi.
Abdulloh ibn Amajur at-Turkiy va uning o‘g‘li Abul-Hasan Ali farg‘onalik
falakiyotchi olimlardan bo‘lib, bizning adabiyotlarda ularning hayoti va faoliyati,
ilmiy merosi deyarli o‘rganilmagan. O‘rta asrlarning mashhur, eng ishonchli deb
tan olingan bibliograflaridan Ibn an-Nadim va Ibn al-Qiftiylar o‘zlarining “al-
Fixrist” va “Hakimlar tarixi” (“Tarix al-hukama”) kitoblarida bu olim haqida
shunday deb yozadilar: “Abu al-Qosim Abdulloh ibn Amajur al-Haraviy Farg‘ona
xalqining farzandlaridan”.
U zamonasining fozil va o‘z mavqyeiga ega bo‘lgan ulamolaridan bo‘lgan.
Olim quyidagi foydali asarlarning muallifidir:
“Xatolardan xolis zij kitobi” (“Kitob az-zij al-ma’ruf bil-xalis”), “Bog‘lab
turuvchi zij kitobi” (“Kitob az-zij al-ma’ruf bil-muzannir”), “G‘aroyib zij” (“az-
Zij al-badiiy”), “O‘tmishlar ziji” (“Zij al-mamarrat”), “Sindhind ziji” (“Zij as-
Sindhind”), “Qulning ziji” (“Zij al-qini”), “Musofirga foydali kitob” (“Kitab zad
49
Абдуҳалимов Б. Байт Ал-Ҳикма ва Марказий Осиеr олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. –
Тошкент, 2010. Б.204.
32

al-musafir”), “Fors erasi bo‘yicha Mirrix (Mars) sayyorasi uchun zij” (“Kitab zij
al-Mirrix ala at-tarix al-fari-si”).
Manbalardan ma’lumki, bu olimning Abu al-Hasan Ali ibn Abu al-Qosim
ismli o‘g‘li bo‘lib, u ham astronomiyaga qiziqqan. Bundan tashqari Ibn al-Qiftiy
Amajur oilasiga tegishli uchinchi shaxs, ya’ni Ali ibn Amajurning ham
astronomik kuzatish ishlari bilan shug‘ullanganini e’tirof etadi.
O‘rta asrlarning yirik astronomlaridan Ibn Yunus as-Sadafiy (950-1009)
olimga nisbatan uning turkiy nasabdan bo‘lganligini anglatuvchi “at-Turkiy”
so‘zini ham ishlatadi va o‘z risolalarining birida Amajurlar tomonidan amalga
oshirilgan quyosh va Oyning tutilishi hamda ba’zi sayyoralarni kuzatish
tajribalarini bayon etadi.
Farg‘ona vodiysi xududi tarixini tadqiq etar ekanmiz, avvalo ushbu xudud
taraqqiyotida o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida katta o‘rin tutgan shaharlarning
muayyan bir davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy mavqeini o‘rganish alohida
ahamiyat kasb egadi. Ana shunday shaharlardan biri IX-XII asrlarda gullab
yashnagan va Farg‘ona poytaxt shaharlari qatorida turgan - Axsikent shahri
xisoblanadi. Bugungi kunda ushbu shahar xarobalari Namangan viloyatining
To‘raqo‘rg‘on tumani xududida joylashgan. Axsikent Sirdaryoning o‘ng
qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, uning xarobalari Gulqishloq va Shaxand
qishloqlari oralig‘idadir.
Umuman olganda, Axsikent shahrining IX-XII asrlardagi Markaziy Osiyo
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xayotida tutgan mavqei to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
shu davrga oid arab, xitoy va qisman fors tilidagi manbalardan olish mumkin.
Arab manbalarida haqqoniy va ancha ilmiy-tizimlashtirilgan ma’lumotlar aynan
IX asrdan boshlab uchray boshlaydi Ushbu davrda arab tilidagi tarixshunoslik
ilmi, tarixiy va geografiya; manoqib va boshqa o‘nlab janrlarda alohida
tarixnavislik an’analari shakllanadi va o‘z qoidalari asosida rivojlana boshlaydi.
Axsikent shahri haqida IX asrdan boshlab arab georafik manbalar dastlabki
to‘liq va mukammal ma’lumotlarni bera boshlaganlar. Jumladan. Kuloma,
33

Istaxriy, Ibn Xavkal, Al-Muqaddasiy va boshqalar tomonidan Axsikent shahri
to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan va shahar nomi Axsikat tarzida berilgan.
Farg‘ona fiqh maktabining yirik vakillaridan yana biri Faqih Muhammad ibn
Muhammad ibn Umar Xusomiddin al-Axsikatiydir (vaf. 624/1227). U Abu
Abdulloh kuniyasi bilan ham tanilgan. Xusomiddin al-Axsikatiy O‘rta asrga oid
bir qator manbalarda shayx maqomiga ega bo‘lgan imom fiqh ilmining usul va
furu‘ bobini chuqur egallagan zot deb ta’riflashgan. Xusomiddin, al-Axsikatiy
asosan usul al-fiqh ya’ni fiqh ilmining asoslari, manbalari bilan shug‘ullangan.
Uning fiqh ilmiga bagishlangan bir qancha asarlari mavjuddir Ular “al-Muxtasar
fi Usul al-fiqh” (Fiqh ilmi asoslari xaqidagi qisqartma), “Miftax ul-Usul” (Fiqh
ilmi asoslari kaliti), “G‘oyat ut-Tahqiq” (Izlanish cho‘qqisi), “Daqaiq ad-Usul-
vat-Tabyin” (Manbalardagi aniqlik va anglatish) asarlaridan iboratdir.
Shuningdek, bir qator farg‘onalik fiqhshunos olimlar ya’ni Abu-l-Muzaffar
Baxrom al-Mushtab ibn Muhammad ibn Usoma ibn Zayd ibn an-Nu‘mon ibn
Muhammad ibn Sufiyon al- Farg‘oniy (414/1024-486/1093). Abu Bakr
Muhammad ibn Hamavayx ibn Xadid ibn Xorun ibgg Idris ibn Abdulloh al-
Farg‘oniy va Abdulloh ibn Ali ibn Soin ibn Abdujalil ibn al-Xalil ibn Abu Bakr
al- Farg‘oniylar (551/1156-616/1220) Bag‘dodda faoliyat ko‘rsatib, asosan
muhaddislik bilan shug‘ullanganlar.
Bundan tashqari, fiqhshunos olimlardan yana biri Alouddin Kosoniy (vaf.
1191) hisoblanadi. Uning to‘liq ismi Abu Bakr ibn Axmad al Kosoniy bo‘lib,
Malik al-ulamo (Olimlar podshohi) laqabi bilan mashxur bo‘lgan xanafiy
faqihidir. U Koson shahrida tug‘ilganligi sababli ham unga Kosoniy nisbasi
berilgan. Alouddin Kosoniy Buxoroga kelib u yerda ustozi Imom Alouddin
Muhammad ibn Abu Ahmad as-Samarqandiydan (vaf. 539/1144) ta’lim olgan. U
ustozining «Tuxfatu-l-fuqaxo» nomli asariga sharx yozgan. Shuningdek, u
uzining shoh asari bo‘lgan «Badon»ni yozib uni ustoziga taqdim etgan. Alouddin
Kosoniy faoliyati davrida turli mamlakatlariga ya’ni Ko‘n‘yo va Xalab kabi
shaharlarga safar kilib, u yerda madrasalarda ta’lim bergan.
34

Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekistonning
boshqa xududlari kabi Fargona vodiysidan yetishib chiqqan olimlar ham mintaqa
ilm-fani rivojlanishiga katta xissa qo‘shganlar. Xususan, Farg‘ona fiqh maktabi
vakillarining ilmiy merosini o‘rganish bugungi kun uchun dolzarb masalalardan
biri hisoblanadi.
35

XULOSA
Farg‘ona vodiysi nafaqat O‘zbekistonda, shu bilan birga Markaziy Osiyodagi
yirik tarixiy-madaniy hudud hisoblanadi. Bu mintaqa ham barcha hududlarda
bo‘lganidek, tarixiy taraqqiyotning jamiyki rivojlanish bosqichlarini boshdan
kechirgan. Vodiydagi shunday tarixiy taraqqiyot bosqichlaridan biri Farg‘ona
vodiysining o‘rta asrlar tarixi hisoblanadi.
Farg‘ona vodiysining o‘rta asrlar tarixi V-XIII asrlarni o‘z ichiga oladi va shu
davr oralig‘idagi moddiy madaniyatning rivojlanishidagi o‘ziga xos
xususiyatlarini, shuningdek, yuritmizning davlatchilik tarixida muhim o‘rin tutgan
Farg‘ona davlati davridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, moddiy va madaniy
taraqqiyotni qay darajada rivojlanganligini yozma manbalar arxeologik topilmalar
misolida ko‘rsatib beradi.
Ushbu davr umuman Farg‘ona tarixi bo‘yicha tadqiqotlar o‘tgan asrning 30 -
yillarida boshlangan. Farg‘onaning qadimgi tarixini o‘rganish bilan B.A.Latinin,
A.N.Bernshtam, N.G.Gorbunova kabi olimlar shug‘illanishgan. Barchasi
o‘zlarining tadqiqotlari asosida xulosalarini berishgan.
VII asrga kelib mintaqamizga Arab xalifaligi qo‘shinlari bostirib keldi va
islomlashtirish harakati boshlandi. Ammo oradan bir asr o‘tgandan so‘ng ham
ayniqsa vodiy aholisi islomni qabul etmay, o‘z e‘tiqodlarida sobit turdilar.
Mintaqamizning arablar tomonidan bosib olinishi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
madaniy hayotda dastlab bir qancha qiyinchilliklarga olib kelgan bo‘lsada, ko‘p
fursat o‘tmay G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan
mintaqani o‘z ichiga olgan buyuk davlat – Xalifalikning bir qismi bo‘lganligining
ijobiy tomonlari mayda davlatlar o‘rtasidagi nizolarning bartaraf etilishi
umumjahon savdo aloqasida ishtirok etish, umumiy pul muomalasi kabi
tomonlarini ko‘rsatish mumkin.
Movarounnahr shu jumladan Farg‘ona arab xalifaligi tarkibiga kiritilganidan
so‘ng bu yerlarda xalqning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida biror muddat turg‘unlik
yuz beradi. Bu yerda kushonlar davridayoq boshlangan feodallashish jarayoni
arablar istilosi davrida biroz to‘xtab qoladi.Bu davrda xalifalikning markaziy
36

qismlari – Iroq, Suriya va Misrda feodal munosabatlar jadal rivojlanadi 50
. VII asr
boshida arab jamiyati hali ijtimoiy tuzumning qabila – urug‘chilik bosqichida
turgan bo‘lsa, markazlashgan yagona xalifalik shakllanishi bilan xalifalikning
ilg‘or viloyatlarining xo‘jalik, iqtisodiy va madaniy yutuqlarini o‘zlashtirish
natijasida u feodal munosabatlarga to‘laqonli kirishadi. Shunga ko‘ra, VIII asr
o‘rtalarida xalifalikning markaziy viloyatlarida feodalizm Movarounnahrdagiga
nisbatan ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan edi. Lekin xalifalikning yagona
iqtisodiy doirasiga kirish, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishi,
xalifalikning boshqa viloyatlari bilan faol savdo munosabatlari olib borish
natijasida VIII asr oxirlaridan shaharlar rivojlanib va ishlab chiqarish kuchlari
taraqqiy topib, Markaziy Osiyoning boshqa yerlaridagi kabi vodiyda ham
taraqqiy etgan feodalizm bosqichi boshlandi. Farg‘ona vodiysi siyosiy markaz
bo‘lmagani uchun tarixiy manbalarda u haqda ma’lumotlar kam uchraydi. Ammo
IX-X asrlar arab manbalarida Farg‘ona shaharlari, iqtisodiy hayoti to‘g‘risida
qiziqarli va qimmatli malumotlar uchraydi.
50
Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. - Тошкент: Ўзбекистон милий энциклопедияси, 1998. Б. 26.
37

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Prezidenti asarlari
1. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. – Toshkent:
O‘zbekiston, 1999. 143 b.
2. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat,
2008. 176 б .
II.Adabiyotlar
3. Абдуҳалимов Б . Байт Ал - Ҳикма ва Марказий Осиеr олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти . – Тошкент , 2010. 243 б.
4. Алмас Т . Уйгуры. Кн.2. – Алма-Ата, 1994. 351 с.
5. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент:
Тафаккур, 2013. 572 с.
6. Асқаров А.Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. – Тошкент:
Университет, 2007. 197 б.
7. Аҳмедов А. Аҳмад ал-Фарғоний. – Тошкент: Ўзбекистон милий
энциклопедияси, 1998. 234 б.
8. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. –
Москва: Наука, 1963. Т. I (1). 763 с.
9. Бартольд В.В. К истории арабских завоеваний в Средней Азии // Соч.
Москва: Наука, 1964. Т. II (2).
10. Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный очерк). –
Ташкент:
11. Булатова В.А. Древняя Кува. – Ташкент: Фан, 1972. 146 с.
12. Бун
еrдов З. Ануштегин – Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). –
Тошкент:
13. Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история.
Кн I. – Душанбе: Ирфон,1989. 378 с.
14. Гафуров Б.Г. Таджики: Древнейшая, древняя и средневековая история.
Кн II. – Душанбе: Ирфон,1989. 386 с.
38

15. Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и
Хорасане в VIII – начале IХ в. – Ташкент: Фан, 1965. 238 с.
16. Ливщиц В. А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.-
Санк-Петрбург, 2008. 238 c.
17. Матбабаев Б.Х. К истории културы ферганы в эпоху раннего
средневековья. – Ташкент, 2009. 120 с.
18. Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. 310 с.
Кляшторный С.Г. Древнетюркская руническая надпись на бронзовом
перстне из Ферганы // Археологические работы в Таджикстане 1957 году.
Вып. IХ. – Сталинабад, 1959. с. 43-98.
19. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. – Тошкент: Фан, 1997. 360 с.
20. Хўжаев А. Буюк Ипак Йўли. – Тошкент: Ўзбекистон милий
энциклопедияси нашр., 2007. 370 с.
21. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта
аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013.
288 б.
22. Шаниязов К. Узбеки-карлуки. – Ташкент: Фан, 1964.
I II .Ilmiy maqolalar
23. Абдулаев У . С . Антик ва илк ўрта асрларда Фарғона водийсида этно -
сиеrсий аҳвол ― Фарғона водийси тарихи муоммоалари ‖ мавзуидаги
республика илмий анжумани материалари . Наманган. 2012. б. 22-26.
24. Авазова Ж. ХI-ХIII аср бошларида Фарғона водийсидан етишиб
чиққан олимлар фаолияти // ―Фарғона водийси тарихи муаммолари
‖
республика илмий анжумани материалари. Наманган. 2012. б. 104-107.
25. Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия в описаниях Хой Чао (726) //
ВДИ.
26. Бобо
еrров Ғ. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув тизими
ҳақида // Ўзбекистон тарихи, 2000, №4. б. 14-19.
39

27. Гоибов Б. Согд – Фергана – Китай: приоритетные торговые связы// ―
Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи республика‖
илмий анжумани. Фарғона, 2014. с. 137-144.
28. Давидович Е.А. Ферганские Саманиды по нумизматическим данным //
ЭВ.
29. Камолиддин Ш. Фарғона қадимда ва ўрта асрларда // ―Фарғона
водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги учинчи республика илмий
‖
анжумани.
30. Мамадалиев Ҳ. Ахсикент шаҳри IХ-ХII асрлардатФарғона
водийсининг ижтимоий-иқтисодий ва маданий марказларидан бири
сифатида // ―Фарғона водийси тарихи муаммолари республика илмий
‖
анжумани материалари.
31. Матбобоев Б.Х. Илк ўрта асрлар жамиятида маданий жара
еrнлар:
Маҳобатли санъатнинг шакланиши (Фарғона водийси мисолида) //
―Фарғона водийси тарихи янги тадқиқотларда мавзуидаги
‖ III республика
илмий анжумани материалари. Фарғона , 2014. б . 39-42.
32. Отахўжаев А . Илк ўрта асрларда Фарғонанинг халқаро муносабатларда
тутган ўрни // ― Фарғона водийси тарихи муаммолари
‖ республика илмий
анжумани материалари . Наманган. 2012. б. 93-96.
33. Отахўжаев А. Фарғона подшоси Алутарнинг илк ўрта асрлар
тарихидаги ўрни // ―Фарғона водийси янги тадқиқотларда мавзусидаги
‖
иккинчи республика илмий анжумани. Фарғона .2012. б . 148-154.
34. Отахўжаев А . Эфталийлар ҳукмронлиги даврида Фарғонанинг
дипломатик алоқалари // ― Фарғона водийси янги тадқиқотларда ‖
мавзусидаги учинчи республика илмий анжумани . Фарғона, 2014. б. 156-
161.
35. Ходжаев А. Наиболее ранние сведения китайских источников о
государстве Шаш (Ташкент) // Ўзбекистон тарихи. 2005. № 2. с. 13-19.
IV . Dissertatsiya va avtoreferatlar :
40

36. Бобоеrров Г. Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми.Тарих фанлари
доктори илмий даражасини олиш учун
еrзилган диссертatsiя. – Тошкент,
2012. Б . 257-310.
V. Internet materiallari:
р ttp://old.ziyonet.uz/uzc/people/a‘mad - al - fargoniy_uzl/
http://old.ziyonet.uz/ru/people/abdullo‘ - ibn - amajur - at - turkiy_uzl/
41

Arablar istilosi davri Farg‘ona vodiysi siyosiy tarixining tadqiq
etilishi

Sotib olish