Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 703.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 16 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari

Купить
Mavzu : Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari MUNDARIJA So’z boshi……………………………………………………………….…… I.Kirish Aromatik aminlar………………………………............................ II.Asosiy qism ……………………………………………………….…....…. 2.1 Aminlar haqida.……..………………………………………………… 2.2 Aminlar molekulalarining tuzilishi …………………………………. 2.3. Aminlarning olinishlari……………………………………………… 2.4. Aminlarning fizik va kimyoviy xossalari………………………..… 2.5. Aromatik aminlar…………………………………………………… 2.6. Anilinning fizik va kimyoviy xossalari……………………………. 2.7. Aminokislotalar va ularning xossalari……………………………. III . Xulosalar ………………………………………………………………... III . Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………. So’z boshi. 1997 yil 29 avgustda “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingandan so’ng respublikamiz butun ta’lim tizimi, jumladan, bakalavriat va magistrlar tayyorlash yo’nalishini ham tubdan isloh qilishning aniq strategik dasturiga ega bo’ldi. Ana shu tarixiy hujjat qatorida Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaliy ijrosiga, shuningdek, bakalavr va magistrlar tayyorlashga bag’ishlangan O’zbekiston Prezidentining o’ndan ortiq Farmon va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Xususan, 2004 yil 19 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2004-2008 yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish dasturini tayyorlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi farmoyishi, 2004 yil 21 mayda “2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi to’g’risida”gi Farmonlarning qabul qilinishi ta’lim rivoji millat, xalq taqdiriga, yangi yosh avlodning kelajagiga, iqtidoriga daxldor ekanini ko’zda tutadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturining ijrosi amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik umumta’lim maktab bosqichini va 3 yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bosqichini o’z ichiga olgan uzluksiz yaxlit ta’lim tizimi yaratildi. Bir so’z bilan aytganda, farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga, zamonaviy kasb-hunarga ega bo’lish imkonini beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga o’tish yakunlanmoqda. Mazkur huquqiy hujjatlarda birinchidan, yangi ta’lim tizimi, ikkinchidan, yangi avlod kadrlarini tayyorlashda ta’lim sohasidagi o’zgarishlar, yangi kasb sohalarining paydo bo’lganligi va uning O’zbekiston sharoiti, ahamiyatligi bilan bog’liq jihatlari, uchinchidan, bunda har bir viloyat, hudud va mintaqa xususiyatlarini hisobga olish tajribasining afzalliklari, to’rtinchidan, mamlakatimiz oliy ta’lim sohasidagi 71 ta muassasa tayyorlab beradigan yangi avlod kadrlari, ularning umumiy va o’ziga xos jihatlariga e’tibor qaratildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29 fevralda “Yoshlar yili” Davlat dasturi to’g’risidagi qarori e’lon qilindi. Qarorda “Yoshlar yili”da bajarilishi lozim bo’lgan asosiy va muhim vazifalar belgilab berildi va ular ijrosi 9 ta yo’nalishda amalga oshirildi. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:  ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;  ta’limning uzluksizligi va izchilligi;  umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasb hunar ta’limining majburiyligi  o’rta maxsus, kasb hunar ta’limining yo’nalishini: akadmik litseyda yoki kasb hunar kollejida o’qishning tanlashning ixtiyoriyligi;  ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi:  davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi:  ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv:  ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish: Mamlakatimiz oliy ta‘lim muassasalarida 2012-2013 o‘quv yiliga tayyorgarlik ko‘rish va yaratilayotgan shart-sharoitlardan keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida joriy yilning 24 avgust kuni Milliy matbuot markazida Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tomonidan matbuot anjumani o‘tkazildi. Tadbirda vazirlik rahbariyati va mas‘ul xodimlari, oliy ta‘lim muassasalari rektorlari, prorektorlari hamda OAV vakillari ishtirok etdi. Yangi o‘quv yiliga puxta tayyorgarlik ko‘rish, talabalar uchun zamonaviy shart-sharoitlarni yaratish, o‘quv jarayoniga eng ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo‘llash, Axborot-resurs markazlarining samarali ishlashini ta‘minlash, laboratoriya amaliyoti va kasbiy amaliyotni kerakli darajada tashkil etish, talabalarni ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb qilish, shuningdek, yuqori malakali professor-o‘qituvchilar tarkibini shakllantirish har tomonlama bilimli va yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Yaqinda respublikamiz oliy ta‘lim muassasalariga bakalavriat ta‘lim yo‘nalishiga kirish bo‘yicha test imtihonlari natijalari e‘lon qilinib, unga ko‘ra, yangi o‘quv yilidan boshlab 56 607 nafar 1-kurs bakalavrlar o‘qishni boshlaydi. Talabalikka qabul qilinganlarning 10%i esa o‘qishga kirishda belgilangan imtiyozlardan foydalangan.Ular asosan muddatli harbiy xizmatni imtiyozli o‘tab kelgan yoshlar, respublika va xalqaro fan olimpiadalari g‘oliblari. Aytish joizki, ta‘lim sohasidagi davlat siyosatini yangi islohotlar bosqichiga ko‘tarishga xizmat qilayotgan muhtaram Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan “Oliy ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror bilan 2011-2016 yillarda oliy ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiyalash va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo‘yicha Dastur tasdiqlandi. Mazkur Dastur bilan Oliy ta‘lim muassasalarining modiy-texnik bazasini mustahkamlash va modernizatsiyalash, ularni zamonaviy o‘quv va ilmiy-laboratoriya jihozlari bilan ta‘minlash, yuqori malakali kadrlar tayyorlash yo‘nalishlari va mutaxassisliklarini maqbullashtirish, ta‘lim standartlarini takomillashtirish hisobiga ta‘lim jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ilg‘or pedagogik texnologiyalar va o‘qitish shakllarini joriy etish, o‘qituvchi kadrlar mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish asosida iqtisodiyot soha va tarmoqlarida talab qilinadigan oliy ma‘lumotga ega mutaxassislarni tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari belgilangan. Dasturni amalga oshirish davomida oliy ta‘lim muassasalarida 190ta o‘quv-laboratoriya binolari, talabalar turar joylari va sport inshootlarini zamonaviy tarzda qurish, rekonstruktsiya qilish va mukammal ta‘mirlash ko‘zda tutilgan. Bugungi kunda 8 ta oliy ta‘lim muassasalarining 32 yaqin ob‘ektlarida qurish, rekonstruktsiya qilish va ta‘mirlash ishlari boshlab yuborilgan. Shu bilan bir qatorda, OTMlarida mavjud infratuzilmani yanada rivojlantirish, talabalarni darsdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish maqsadida sport inshootlari, axborot resurs markazlari, ovqatlanish shaxobchalari kabi ob‘ektlarni qo‘shimcha yaratish va zamonaviy jihozlash masalalari ham ko‘zda tutilgan. 2012-2013 o‘quv yiliga ma‘naviy-axloqiy tarbiya yo‘nalishida olib borilayotgan ishlar bevosita “Mustahkam oila yili” Davlat dasturi bilan bog‘liq holda amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 9 may – Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan “Inson xotirasi – boqiy, qadr- qimmati - ulug‘” mavzuida ommaviy axborot vositalariga bergan interv ь yusi mazmun-mohiyatini o‘rganish bo‘yicha ilmiy ommabop risola tayyorlanib, 2012-2013-o‘quv yilidan boshlab risola asosida maxsus kurs o‘qitiladi. KIRISH Karbon kislotalar – tarkibida karboksil guruh saqlovchi organik birikmalar. Karboksil guruh bilan bog langan radikalga qarab karbon kislatalar alifatik ʻ (to yingan, to yinmagan), alitsiklik, aromatik va geterotsiklik bo lishi mumkin. ʻ ʻ ʻ Karboksil guruhning soniga qarab bir, ikki va ko p asosli yoki molekulasiga — ʻ ON, =CO, NH2, kabi guruhlar kirishiga qarab oksi-, keto- va amino- karbon kislatalar deb ataladi. Karbon kislatalar ko pincha, an anaviy (trivial) nom bilan ʻ ʼ ataladi: sirka, salitsil, moy, kapron, valerian kabi kislotalar kuchsiz bo lib, ʻ dissotsialanish konstantasi 1,410 5 atrofida. Lekin karboksil guruhi elektrofil radikal bilan bog langan bo lsa, uning kislotalik kuchi ortadi, mas, benzoy kislota ʻ ʻ (C6H5COOH), propion kislota (CH2=CH-COOH) va boshqalar. Karbon kislatalar kimyoviy faol bo lib, karboksil guruhining gidroksilini boshqa ʻ guruhlarga almashtirishi mumkin, mas, karbon kislatalar spirtlar ta sirida, mineral ʼ kislotalar ishtirokida) murakkab efirlar, RS15, tionil xlorid, sulfuril xlorid ta sirida ʼ esa xlorangidridlar, suv tortib oluvchi vositalar ishtirokida esa angidridlar (RCO2)2O hosil qiladi. karbon kislatalar amidlarini xlor angidridlarga ammiak, aminlar ta sir ettirib olish mumkin. Karbon kislatalar radikal qismi bo yicha ham ʼ ʻ turli xil reaksiyalarga kirisha oladi. Karbon kislatalar tabiatda erkin va birikma holida keng tarqalgan. Ular yog , efir ʻ moyi, ho l mevalar tarkibiga kiradi. Karbon kislatalar tabiiy birikmalardan (yuqori ʻ yog kislotalari, limon kislotasi va b.) yoki sintetik usulda, mas, spirtlar, ʻ aldegidlarni oksidlab olinadi. Achitish (moy kislotali, sut kislotali, sirka kislotali achitish) yo li bilan Karbon kislatalar olish ham keng tarqalgan. Karbon kislatalar ʻ va ularning hosilalari xalq xo jaligida keng qo llaniladi. Mac. paxta moyidan ʻ ʻ olinadigan distillangan yog kislotalari asosida turli xil sovunlar tayyorlanadi. ʻ Telomerizatsiya usulida olingan yuqori tarmoqlangan yog kislotalar (VIK) asosida ʻ lok, emallar ishlab chiqarish yo lga qo yilgan. ʻ ʻ [1] Karbon kislotalar, karboksil gruppaning tuzilishi: Molekulasida karboksil gruppa - COOH bo’lgan alifatik va aromatik uglevodorodlarning hosilalariga karobn kislotalar deyiladi. Karbon kislotalar molekulalari oxirida harakterli funksional karboksil gruppa bilan tugallanadi. U ikki karbonil va -OH gidroksil gruppalaridan tuzilganligi uchun karboksil gruppa deyiladi. Bir asosli alifatik karbon kislotalarning elektron formulasi Karbon kislotalarning umumiy formulasi : Bu yerda m – karboksil gruppalarning soni, kislotaning nrgizligini bildiradi. Karboksil gruppaga ikkala kislorod atomlari ugleroddan bir xil masofada joylashganligi sababli elektron zichliklari ham bir xilda taqsimlangan. Karboksil gruppada uglerod atomi sp 2 gibridlanish holatida bo’ladi. Karbon kislotalarning gidroksil ( - OH) gruppasidagi vodorod atomi spirtlar molekulalaridagiga nisbatan ancha harakatchan. Shunung uchun suvda erigan karbon kislotalar vodorod ionlarini chiqarib dissotsiyalanadi. Karbonil gruppadagi uglerod bilan kislorod orasidagi elektron zichlik kislorodga tomon siljiganligi uchun uglerod atomi ma’lum darajada musbat zaryadga (+σ) ega bo’ladi , natijada bu uglerod atomi gidroksil ( - OH) gruppadagi kislorod atomidan elektron zichlikni o’ziga tortadi . Gidroksil gruppadagi kislorod atomi tomon surilgan elektron zichlik evaziga qo’shni vodorod atomi elektron zichligini o’ziga tortadi. Buning natijasida gidroksil gruppadagi, kislorod atomi bilan vodorod atomi orasidagi bog’ ancha qutli bo’lib qoladi va vodorod atomi katta harakatchanlikka ega bo’ladi, ya’ni karboksil gruppada elektronlarning siljishi sodir bo’ladi. Molekulasida karboksil gruppaning soniga qarab karbon kislotalar : a) Bir asosli va ko’p asosli bo’ladi; b) Radikalning tabiatiga qarab to’yingan, to’yimagan va aromatik bo’ladi. Bulardan eng muhimlari bir asosli to’yingan karbon kislotalardir. To’yingan radikalli, bir asosli kislotalarning umumiy formulasi R – COOH yoki C n H 2n-1 COOH, bu yerda n≥0. Molyar massasi M = 14n + 46 To’yingan bir asosli karbon kislotalarning nomlanishida harakterli qo’shimcha “at” . Bir asosli karbon kislotalar molekulasida bir xil sondagi uglerod atomlari bo’lgan mirakkab efirlar bilan izomer. Masalan : Izomeriyasi va nomenklaturasi : To’yingan bir asosli karbon kislotalarni nomlashda kislotalar dastlab nimadan olingan bo’lsa, shu manba nomi bilan ataladi. Masalan : tarixiy nomenklatura bo’yicha chumoli kislota - chumolidan olingan, sirka kislota sirkadan, moy kislotasi sariq moydan olingani uchun ular olingan mahsulot nomi bilan atalgan. Bu nomlarga tarixiy nomlar deyiladi. Rasional nomenklatura bo’yicha bir asosli karbon kislotalarni nomlashda barcha kislotalarni sirka kislotasining hosilasi deb qaraladi. Masalan : Sistematik nomenklaturaga ko’ra karbon kislotalarni nomlarini tuzishda :  Uglerod atomli karboksil gruppasi bo’lgan uglerod atomlarining bosh zanjiri tanlanadi;  Bu zanjirdagi uglerd atomlari karboksil gruppasidan boshlab nomerlanadi;  Uglerod atomlari soniga muvofiq keladigan alkan nomiga “at” qo’shimchasi qo’shiladi va yon radikallarning holati ko’rsatiladi. Masalan :  Ayrim hollarda kislotalarning nomlarini tuzishda bosh zanjirdagi uglerod atomlarining karboksil gruppa yonidagi uglerod atomidan boshlab grekcha harflar (α,β,γ…) bilan belgilab nomlashdan ham foydalaniladi. Masalan : To’yingan bir asosli karbon kislotalarning birinchi uch vakili chumoli – HCOOH, sirka – CH 3 COOH va propion - CH 3 CH 2 COOH kislotalarning izomerlari yo’q. Moy kislotadan boshlab izomerlar paydo bo’ladi. Masalan, moy kislotada ikkita izomer bo’ladi : Valerian kislotaning 4 ta izomeri bor : TARMOQLANMAGAN KARBON KISLOTALARINING GOMOLOGIK QATORI Formulasi Nomlanishi Struktura formulasi HCOOH Matanat (chumoli) CH 3 – COOH Etanat (sirka) CH 3 – CH 2 – COOH Propanat (propion) C 3 H 7 COOH Butanat (moy) C 4 H 9 COOH Pentanat (valerian) C 5 H 11 COOH Geksanat (kapron) C 6 H 13 COOH Geptanat (enant) -------------------------------------------------------------------------- C 15 H 31 COOH Palmetinat yoki geksodekan kislota C 6 H 33 COOH Margarinat yoki geptadekan kislota C 17 H 36 COOH Stearinat yoki oktadekan kislota Bir negizli to’yinmagan karbon kislotalar ham mavjud. Yuqori to’yinmagan karbon kislotalari fazoviy sis- va trans – izomer holida mavjud bo’ladi. Masalan : Bir negizli aromatik karbon kislotalar misolida C 6 H 5 COOH yoki xizmat qiladi. Benzoy kislota oq, kristallik modda, suvda oz eriydi. Ikki negizli karbon kislotalar:  Ikki negizli alifatik qator kislotalarining umumiy formulasi: HOOC-(CH 2 ) n -COOH, bu yerda n≥o  Molyar massasi M = 14n + 90.  Nomlanishida harakterli qo’shimcha “diat”. Fizikaviy xossalari : Ikki negizli alifatik qator kislotalarining gomologik qatorining birinchi vakili -oksalat kislotsi –oq, kristall modda, suvda eriydi. Ikki negizli alifatik qator kislotalarining gomologik qatori Formulasi Nomlanishi Struktura formulasi H 2 C 2 O 4 Etandiat (oksalat) HOOC – COOH CH 2 (COOH) 2 Propandiat (malon) HOOC –CH 2 - COOH C 2 H 4 (COOH) 2 Butandiat (yantar) HOOC – CH 2 –CH 2 - COOH C 3 H 6 (COOH) 2 Pentandiat (glutarat) HOOC – (CH 2 ) 3 -COOH C 4 H 8 (COOH) 2 Geksandiat (adipinat) HOOC – (CH 2 ) 4 -COOH Ikki negizli karbon kislotalarining aromatik qatorlari mavjud: Olinish usullari : . Karbon kislotalarning olinish usullari 1. Organik moddalarning oksidlanishi – natijasida bir asosli to’yingan kislotalar hosil bo’ladi. Aksariyat hollarda molekulaning parchalanishi sodir bo’lib, hosil bo’layotgan kislota tarkibidagi uglerod atomlarining soni dastlabki modda tarkibidagi C atomlarining sonidan kam bo’ladi Faqat birlamchi radikal tutgan, yoki aldegidlarning oksidlanishi natijasida C atomlarining soni o’zgarmaydi R COOMgJ+H 2 O R COOH+MgJ(OH) Bu maqsadda natriyorganik (Vanklin) va magniyorganik (Grinyar) birikmalar ishlatiladi. 2. Sianidlarning, yoki nitrillarning gidrolizi natijasida xam karbon kislotalar olinadi 3. Ikki va uch asosli kislotalarni dekarboksillash yo’li bilan xam karbon kislotalar olinadi: Ushbu usul yordamida malon kislotasi va uning gomologlaridan sirka kislotasi va uning yuqori gomomloglarini olish mumkin: 4. Gemigaloidli uglerodlar orto - efirlar, amidlar, kislota angidridlari, xlorangidridlari va nitrillarning gidrolizlanishi: OH O R – CCl 3 +HOH R – C - OH R - C OH OH 5. To’yingan karbon kislotalardagi o’rindoshlarni almashtirish: 6. Murakkab efirlarni gidrolizlash usuli bilan karbon kislotalarni olish: 7. Birlamchi spirtlarni oksidlash yo’li bilan olish: O karbon kislotalarning ayrim vakillari tabiatda sof holatda va murakkab efirlar holida uchraydi. Masalan : chumoli kislota chumolida, qichitqi o’tida, (krapiva) va ignabargli archada bo’ladi. Sirka kislotasi sirkada uchraydi. Yog’ va mumlar tarkibida murakkab efirlar holida uchraydi. Valerian kislota valerian o’simligi ildizida uchraydi. Kimyoviy usullar yordamida karbon kislotalar quydagicha olinadi : 1. Spirt, aldegid, keton va parafinlarni oksidlab olinadi : a)R COOR 1 + HOH R C O OH + R OH 1 1R OH + R C O ONa NaOH + 1 R COOR CH2=C H2 + CO + H2 CH3CH2CO O H CH3 CH=C H2+CO +H2 CH3 CH2 CH2CO O H CH3 CH CH3 CO O H CH3O H + CO BF3, H 3PO 4 t=200 -300 C 0 CH3CO O H b) c) 2. Kislotali yoki ishqoriy muhitda nitril (yo sianid) birikmalarni gidrolizlash : 3. Murakkab efirlarni gidrolizlab : Xuddi shu usul bilan yog’lardan yuqori molekulali yog’ kislotalarni - palmitin, stearin, olein va boshqa kislotalar olinadi. 4. Oksosintez orqali olish. Bu usulda kislotalar olish ikki xil usulda olib boriladi. a) Dastlab to’yinmagan uglevodorodlarga konsentrlangan kislotalar (H 2 SO 4 va H 3 PO 4 ) va Ni(CO) 4 katalizatorligida uglerod (II) oksidi va vodorod ta’sir ettirilib aldegid hosil qilinadi. So’ngra aldegidlarni oksidlab kislotalar olinadi : b) Agar to’yinmagan uglevodorodlarga katalizator ishtirokida (Ni(CO) 4 , H 2 SO 4 va H 3 PO 4 va suv bug’i borligida 300 – 400 o C va 200 – 500 atm bosimda to’g’ridan – to’g’ri uglerod (II) - oksid ta’sir ettirilib, har xil kislotalarni olish mumkin. Masalan : 5. Uchgalogenli uglevodorodlarga ishqor ta’sir ettirib ham kislotalar olish mumkin. Fizikaviy xossalari : quyi karbon kislotalar chumoli, sirka va propion kislotalar odatdagi sharoitda harakatchan suyuqlik. Suv bilan har qanday nisbatda aralashadilar. Moy kislotadan (C 4 ) kaprin (C 9 ) kislotagacha moysimon suyuqlik, qo’lansa hidli suvda kam eriydi. C 10 dan boshlab keyingi vakillari qattiq kristall moddalar, suvda umuman erimaydi, ammo organik erituvchilarda yaxshi eriydilar. Nisbiy molekulyar massalarining ortishi bilan ularning suvda eruvchanligi kamayadi, qaynash temperaturalari ortadi. Normal tuzilishdagi kislotalarning qaynash temperaturalari izo – holatiga qaraganda yuqori bo’ladi. Yuqori kislotalar pelargon (nonan) CH 3 – (CH 2 ) 7 – COOH kislotadan boshlab ular hidsiz bo’ladi. Karbon kislotalarning suyuqlanish va qaynash temperaturalari uglerod atomlarining soni bir xil bo’lgan spirtlarga qaraganda ancha yuqoridir. Buning asosiy sababi kislotalarda bodorod bog’ining spirtlarga nisbatan ancha kuchli bo’lganligidir. Vodorod bog’lanish tufayli siklik yoki chziqli struktura hosil bo’ladi: Kislotalar da vodorod bog’lanish energiyasi 29,3 KDJ/mol bo’lsa, spirtlarda bu energiya 12, 5 – 21 KDj/mol ga teng bo’ladi. Kimyoviy xossalari. Karbon kislotalarning kimyoviy xossasi karboksil gruppa atomlari elektron zichligining siljishiga bog’liq bo’lib, uni quyidagicha tushuntirish mumkin. Karboksil gruppada elektron zichligi elektrofil atomga, ya’ni karbonil kislorodga tomon siljigan bo’ladi. Natijada vodorod atomining proton ko’rinishida ajralib chiqishi osonlashadi, ya’ni kislotali dissotsiatsiya jarayoni sodir buladi : Rentgen struktur analiz karboksilat — ionidagi ikkala kislorod uglevodoroddan bir xil masofada joylashganligini aniqladi. Shunga ko’ra elektron zichligini bir xilda taksimlanishini quyidagicha ifodalash mumkin: yoki 1. Kislotalilik xossalari: Karbon kislotalarning kuchi karboksil gruppasi bilan bog’langan atom yoki atomlar gruppasiga bogliqdir. Alkil radikallar elektrodonor xususiyatga ega bulganligi uchun karboksildagi uglerod atomining musbat zaryadini qisman kamaytiradi, natijada gidroksil gruppadan elektron zichligini surilishini kamaytiradi, bu o’z navbatida kislota kuchini kamaytiradi. COOH gruppasidagi OH ning vodorodining kislotalilik xossasi kuchaygan bo’ladi. Shuning uchun COOH gruppasi moddaga kislotali xossasini bag’ishlab turadi. Buning ikki xil sababi bor: a) Elektron zichligi COOH ning kislorodi tarafga siljigan; b) O-H bog’ining zaifligi: Alifatik spirtlarda C=O ga uxshash elektrofil o’ rindosh bo’lmagani sababli, OH gruppa metallga almashgani bilan, spirtlar suvdan h am kuchsiz kislotalardir . COOH gruppaning kislotaliligiga molekuladagi radikallar h am ta’sir etadi: 2-jadval K·10 4 K·10 4 Chumoli kislotasi ………. 2,140 n-moy kislotasi ………… 0,152 Sirka kislotasi …………... 0,176 Valiriyan kislotasi ……… 0,150 Propan kislotasi ………… 0,134 Kapron kislotasi ……….. 0,138 Shunday qilib, barcha yog’ kislotalari, chumoli kislotasidan tashqari, juda kuchsiz kislotalardir. Ularning ishqoriy metallar bilan xosil qilgan tuzlari suvli eritmalarda kuchli gidrolizlangan va ishqoriy reaksiyaga ega. Bundan tashqari ular mineral kislotalarga uxshash metallar va ularning oksidlari bilan, ish q or va asoslar bilan uzaro reaksiyaga kirishib, tuzlarni xosil kiladilar: 2. Karbon kislota va ularning tuzlarining elektrolizi: suvli eritmalarda karbon kislotalar va ularning tuzlari vodorod yoki metall kationlariga va R—COO – anionlariga dissotsiatsiyalanadi. R—COO – anodda zaryadini y o’ qotib, CO 2 va alkil radikaliga ajraladi. Ikkita R ningbirikishidan R—R uglevodorodxosilbo’ladi (Kolbe reaksiyasi): Fixterning ko’rsatishicha elektroliz davomida anodda peroksid birikmalar ham xosil bo’ladi: 1. To’yingan uglevodorodlarning hosil bo’lishi: Karbon kislotalarning tuzlarini o’yuvchi ishqor bilan o’zaro ta’siri natijasida C soni kam bo’lgan parafinlarni olish mumkin: 4. Karbon kislotalarga galoidlarning ta’siri: Hosil bo’lgan monoxlor almashingan kislota keyinchalik CCl 3 —COOH hosil bo’lguncha xlor bilan ta’sirlashadi. 5. Kislota galoidangidridlariga galoidning ta’siri (Gel-Folgard-Zelinskiy reaksiyasi): Bunda COOH gruppasi bilan yonma-yon joylashgan C atomidagi vodorodlar galogenga oson almashinadi. 6. Fosforning galoidli birikmalarining karbon kislotalarga ta’siri: Bunda OH gruppaning galogenga almashinishi sodir bo’lib, galoidangidridlar hosil bo’ladi. CO Cl 2 , CO 2 Cl 2 bilan ta’sir analogik amalga oshadi. 7. Karbon kislotalarga oksidlovchilarning ta’siri (Dekin): Suyultirilgan vodorod peroksid karbon kislotalarni avval oksi kislotalar, sungra ketono kislotalarni hosil qilib, sekin oksidlaydi. Kislota β -xolatga oksidlanadi, Keton okislotalar beqaror bo’lib, darhol parchalanib ketadilar: Agar molekulada uchlamchi C atomi bo’lsa (ya’ni, -CH gruppa bo’lsa) oksidlanish oksikislota hosil bo’lish darajasida to’xtaydi: O’xshash jarayonlar organizmda ham sodir bo’lib, α , β -holatdan 2 ta H atomi ajralsa (1-bosqich), so’ngra suv birikishi sodir bo’ladi: Keyinchalik β -ketokislota hosil bo’ladi. 8. Murakkab efirlarning hosil bo’lishi. Karbon kislotalarga spirtlarning ta’siri natijasida murakkab efirlar hosil bo’ladi: Karbon kislotalarning murakkab efirlari – kislotalarning angidridlari, yoki xlorangidridlariga spirt ta’sir ettirib olinadi; Bundan tashqari, efirlar organik kislotalarning tuzlariga galoidalkillar ta’sir ettirib ham olinadi: Murakkab efirlar metal organik birikmalar yordamida aldegid, keton va spirtlarni olishda ishlatiladi. Etilatsetat va izoamilatsetat sanoatda erituvchi sifatida ishlatiladi; Tabiiy murakkab efirlarni imitatsiya qiluvchi sintetik efirlar ham olingan: izoamilatsetat – nok essentsiyasi, etil-n-butirat – ananas essentsiatsiyasi, izoamilizovalerat – olma essentsiyasi. Karbon kislotalarning kuchi karboksil gruppasi bilan bog’langan atom yoki atomlar gruppasiga bog’liqdir. Karbon kislotalarning dissosiyalanish konstantasi radikalning kattalashishi bilan kamayadi. Masalan sirka kislotasining dissosiyalanish konstantasi K = 1,76 ·10 -5 , valerian kislotasiniki K = 1,5 ·10 -5 . Karbon kislotalarning kuchi mineral kislotalarnikidan ancha kichik, ya’ni ular kam dissosiyalanadi. Karbon kislotalari orasida kuchlirog’I chumoli kislotasi bo’lib, K = 2,14 · 10 -4 . Agar karbon kislota radikalidagi vodorod, elektromanfiy zaryadga ega bo’lgan galogenga o’rin almashsa, bu holda galogenning soniga va joylashgan o’rniga qarab kislotalik kuchi har xil bo’ladi. Masalan : K =1,76 ·10 -5 sirka kislotasi misolida ko’rsak, quydagicha bo’ladi : Bulardan trixlorsirka kislota eng kuchli kislota hisoblanadi. Karbon kislotalarning karboksil gruppasidagi vodorod atomi metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi : Ushbu neytrallanish reaksiyasidan ba’zan kislota miqdorini aniqlashda ham foydalaniladi. Organik kislotalar kuchsiz kislotalar bo’lganliklari uchun ularning tuzlari suvda kuchli darajada gidrolizlanadi : Gidrozil muhiti ishqoriya va ishqoriy – yer metallari bo’lganda kislotali bo’ladi (pH <7). Karbon kislotalar gidroksil gruppasi hisobiga ham reaksiyaga kirishadi. Karbon kislotalarga PCl 5 , PCl 3 yoki tionil xlorid ta’sir ettirilganda gidroksil gruppa galogenlar bilan o’rin almashadi va kislota xlorgidridlari hosil bo’ladi. Kislota angidridlari suv bilan gidrolizlanib yana kislotalarni hosil qiladi: Agar ikki molekula karbon kislotadan kons H 2 SO 4 ishtirokida bir molekula suv tortib olinsa, shu kislotaning angidridi hosil bo’ladi. Kislota angidridlari ham kislota xloridlariga o’xshab beqaror nukleofil xususiyatga ega bo’lib, suv ta’sirida kislota hosil qilib gidrolizlanadi : Karbon kislota suvni tortib oluvchi moddalar (H 2 SO 4 ) ishtirokida spirtlar bilan eterifikasiya reaksiyasiga kirishadilar va murakkab efirlar hosil bo’ladi: Karbon kislota gidroksilining ammiak bilan ta’siridan kislota amidi hosil bo’ladi : Kislota amidi suvni tortib oluvchilar ishtirokida qizdirilsa, kislota nitrili hosil bo’ladi : Sirka kislota tuzlariga ishqor ta’sir ettirilsa karbonil gruppasi bilan radikal orasidagi bog’ning uzilishi sodir bo’ladi va toyingan uglevodorod ajralib chiqadi : Karbon kislotalarning radikalidagi (α- holatidagi) bitta yoki bir necha vodorod atomlarining galogenlarga (F,Cl,Br,J..) almashinishidan tegishli kislotalarning galogenli hosilalari hosil bo’ladi. Ular kuchli kislota xossasini nomoyon qiladilar. Organik birikmalar orasida karbon kislotalar sinfi alohida o’rin tutadi. Karbon kislotalar vakillari: sirka, vino, limon, olma, shovul kislotalari ajdodlarimizga ;uda qadimdan ma'lum. - Karbon kislotalar deb, molekulasida uglevodorod radikali bilan (chumoli kislotada vodorod) tutashgan bir yoki bir nechta karboksil -COOH guruh tutgan murakkab organik birikmalarga aytiladi. - Karboksil guruh karbonil guruh CO va -OH gidroksil guruhlardan iborat. - Karbon kislotalarning umumiy formulasi R-COOH bo’lib, R-uglevodorod radikalini bildiradi (Chumoli kislota H-COOH da karboksil guruh vodorod bilan birikkan). Sinflanishi. Tarkibidagi karboksil guruh soniga qarab, bir asosli-monokarbon kislotalar, ikki asosli- dikarbon kislotalar va hokazo kislotalar farq qilinadi. Uglevodorod radikali tabiatiga qarab, alifatik (yog’ qatori), to’yingan alkan), to’yinmagan (alken, alkin), aromatik (aren) karbon kislotalar farqlanadi. Nomlanishi. Xalqaro nomenklaturaga ko’ra karbon £ kislota tarkibidagi uglerod soniga tegishli uglevodorod nomiga kislota so’zi qo’shib nomlanadi. CH3COOH da ikkita uglerod bor, demak, etanga to’g’ri keladi, kislota nomi esa etan kislota deb yuritiladi. Ko’pincha dastlabki karbon kislotalar trivial-tarixiy nomlari bilan yuritiladi: chumoli, sirka, moy, shovul, sut, vino, limon va boshqa kislotalar. Ba'zi to’yingan alifatik monokarbon kislotalar haqida ma'lumotlar jadvalda ko’rsatilgan (CnH2n+1COOH). Formulasi Nomlanishi Empirik Tarixiy Xalqaro HCOOH Chumoli kislota Metan kislota CH3COOH Sirka kislota Etan kislota C2H5COOH Propion kislota Propan kislota C3H,COOH Moy kislota Butan kislota C3H7COOH Izomoy kislota 2-metilpropan C4H,COOH Valerian kislota Pentan kislota C5HuCOOH Kapron kislota Geksan kislota C15H31COOH Palmitin kislota Geksadekan kislota С 16 НззСООН Margarin kislota Geptadekan kislota С 17 Нз 5 СООН Stearin kislota Oktadekan kislota Elektron tuzilishi. Karboksil guruhning tarkibiy qismlari karbonil guruh va gidroksil guruhlardan iborat ekanligim yuqorida aytib o’tdik. Bu guruhdagi - OH guruh xossalarl endi spirtdagi xossalarni namoyon qilmaydi, >C=0 guruh ham aldegidlardagi kabi xossalarni namoyon qilmaydi. Bizga ma'lumki, karbonil guruh kuchli qutblangan (aldegidlarga qarang), elektronlar kislorod tomonga siljigan, uglerod qisman musbat zaryadlangan. Shuning uchun, uglerod gidroksiguruh kislorodidagi elektronlarni o’zi tomong" tortadi, bu esa O-H bog’ining elektron bulutini kislorod tomoniga siljishiga olib keladi. Buning natijasida kislorod va vodorod orasidagi bog’ kuchsizlanadi. Kislotalarning spirtlardan ko’ra kuchli kislotali xossalarga egaligi shu hodisa bilan izohlanadi. Fizik xossalari. Karbon kislotalar orasida aldegidlarga o’xshab gazsimonlari yo’q. Karbon kislotalar qatorining quyi vakillari palmitin kislotasigacha o’tkii hidli, suvda yaxshi eruvchan, suyuq moddalardir. Yuqori vakillari-palmitin kislotadan boshlab, qattiq, hidsiz, suvda erimaydigan moddalardir.Karbon kislotalarning qaynash haroratlari tegishli spirtlarnikidan yuqori. Gazsimon vakillarining yo’qligi, suvda yaxshi eruvchanlik, yuqori qaynash haroratlari karbon kislotalarda vodorod bog’ mavjudligi bilan bog’liq, vodorod bog’i ularning dimer holatdagi birlashishiga sabab bo’ladi? Kimyoviy xossalari. Kislotalik xossalari: -Karbon kislotalarning suvdagi eritmalari nordon ta’mga ega; -Lakmus va metil zarg’aldog’ini qizil rangga bo’yaydi; -elektr tokini o’tkazadi; -Metallar bilan ta'sirlashadi, bunda vodorod ajralib chiqadi. Karbon kislotalarning dissotsiyalanishini umumiy tarzda quyidagicha tasvirlash mumkin: R-COOH=RCOO+H+ Metallarning aktivlik qatorida vodoroddan chapda turgan metallar karbon kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi: 2CH3 COOH+Mg —* (CH3COO)2Mg+H2 magniy asetat Karbon kislotalar asosli oksidlar va asoslar bilan reaksiyaga kirishadi: 2CH3COOH+CaO —► (CH3COO)2Ca+H2o kalsiy asetat CH3COOH+NaOH —- CH3COOHNa+H20 natriy asetat Karbon kislotalar kuchsizroq kislotalarni tuzlaridan siqib chiqaradi(masalan. cirbonat kislotani): 2CH3C00H+CaC03 —► (CH3C00)2Ca+H2O+CO2 Yuqorida sanab o’tilgan barcha hollarda karbon kislotalar tuzlari hosil bo’ladi. Karbon kislotalarning eng tavsifli xossalaridan biri spirt lar bilan eterifikatsiya reaksiyasiga kirishib, murakkab efirlar hosil qilishidir C2H5OH+CH3COOH — CH3COOC2H5+H2O Uglevodorod radikali ishtirokida boradigan reaksiyalari. Karbon kislotalarda karboksil guruh ta'sirida unga qo’shni bo'lgan uglerod aiomiga bog’langan vodorod atomlarining harakatchanligi ortadi va ular brom xlor atoralariga almashishlari mumkin: CH3COOH+CI2-> CH2ClCOOH+HCl -xlorsirka kislota CH3CH2COOH+Br2->CH3CHBrCOOH+HBr-brompropan kislota O'rinbosarlar- ning induksion effektlari ta'siri ostida xlorsirka kislota va _____-brompropan kislota dastlabki kislotalardan kuchliroq bo'ladi. Ishlatilishi. Chumoli kislota organik moddalar sintezida kuchli qaytaruvchi; oziq- ovqat sanoatida dezinfeksivalovchi va konservalovchi vosita sifatida; to’qimachilik sanoatida gazlamalami bo'yashda; tabiiy kauchikni qayta ishlashda koagullovchi vosita sifatida, tibbiyotda ishlatiladi. Sirka kislota bo’yoqlar ishlab chiqarishadi. XULOSA Men bu mavzuni yoritishim natijasida O’zbekiston Respublikasi da ta’lim sohasida bir qancha islohotlar o’tkazilganligini shu jumladan: "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ta’limning barcha bosqichlarida isloh qilishni asosiy vazifa qilib belgila nganligi . Islox qilishning eng muxim tomonlaridan biri – o’quv tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish xisoblanishi Yuqoridagilardan tashqari men aminokislotalar yoritishimda bir qancha o’zim bilmagan usullar bilan ularning olinishi, ularning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’rgandim. Men shu mavzudan quyidagi xulosaga keldim. Ular, ya’ni, karbon kislotalarning bir necha turlari tabiatda tarqalgan bo’lib, ular chumoli va sirka kislotalaridir. Bulardan tashqari bir qancha mevalar tarkibida ham karbon kislotalar uchraydi, masalan olma, limon kabilar. Aminokislotalarning turli xillari laboratoriyada sintezlangan ularning sinflanish usullari turicha. Eng keng tarqalgan usul amino va karboksil guruhlarining nisbiy jaylanishi oqsil tarkibiga kiruvchi aminokislotalar eng muxim. Inson organizmini oqsil tarkibini ko’rib chiqayotib murakkab organizmni tashkil etuvchi molekulalar murakkab tabiatga ega ekanligini taxmin qilish mumkin. Aminlar sanoatda keng qo’llaniladi. Metilamin farmosevtik dorilar, bo’yoq moddalar va alkaloidlarni sintezlashda qo’llaniladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent: “ O’qituvchi ”. 2012 yil. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: “Ma’naviyat”. 2012 yil. 3. Pirmuhammedov I. M. Organik kimyo. Toshkent: “O’zbekiston”. 1992 yil 4. Abdusamatov A. Organik kimyo. Toshkent: “Talqin”. 2007 yil 5. Axmedov K.N., Yo’ldoshev X.Y. Organik kimyo usullari. Toshkent: “O’zbekiston”.1998 yil. 6. Umarov V. Organik kimyo. Toshkent: “Iqtisod”. 2007 yil. 7. Aloviddinov A., To’ychiev K. Organik kimyodan amaliy mashg’ulotlar Toshkent: “O’zbekiston”. 1998 yil. 8. Abdusamatov A., Mirzaev R., Ziyaev R. Organik kimyo. Toshkent: “O’qituvchi”. 2002 yil. 9. Axmedov K.N., Yo’ldoshev X.Y. Organik kimyo usullari. Toshkent: “O’qituvchi”. 1998 yil. 10. Mahsumov A.G’., Jo’raev A.Sh. Bioorganik kimyo. Toshkent: “O’qituvchi”. 2007 yil. 11. Shoymardonov R.A. Organik kimyo. Savol, masala va mashqlar. Toshkent: “O’qituvchi”. 2008 yil. 12. Shoymardonov R.A., Muxriddinov B.F. Organik kimyodan testlar. Toshkent: “Navoiy” 1999 yil. 13. Iskandarov S.I., Abdusamatov A.A., Shoymardanov R.A. Organik kimyo. Toshkent: “O`qituvchi” 1999 yil 14. Karapetyans M.X., Drakin S.I. Stroyeniy veshetva. Moskva: “Visshaya shkola”. 1998 yil. 15. Grandberg I.I. Organicheskaya ximiya. Moskva: “visshaya shkola”. 1993 yil. 16. Mavsumov A. G`. , Jo`rayev A. J. Biorganik kimyo Toshkent: “O`qituvhi”. 2007 yil. 17. Umarov B. Organik kimyo. Toshkent: “O`qituvhi”. 2007 yil. 18. Chyornix B.P. Org а nik ximiya v trex knig а x. Ukr а in а : «Ov а n а ». 1998 yil. Elektron ta’lim resurslari: 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www . ziyonet . uz 4. www . edu . uz 5. www . tdpu - INTRANET . Ped . 6. www . grain . ru 7. www.plant protestion.som

Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari

Купить