Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	360.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

36 Sotish

Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari

Sotib olish

Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari.
Kirish… ……………………………………………………………………….2
Asosiy qism
I-BOB. Arrian Flaviy tarixnavis
1.1. Arrian Flaviy va uning t arixiy asarlari…………………………………..4
1.2. Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari……………………..11
1.3 Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari …....17
II -BOB . Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari tarixiy manba
sifatida
2.1. “Iskandarning yurishlari” asari tarixiy manbasi ……………………..21
2.2. Yunon-Makedon qo’shinlari O’rta Osiyo erlarini bosib olish tarixi….30
III.Xulosa …………………………………………………………………………45
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………47
Kirish

Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev.
Mutasaddilarga O‘zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markaziʻ
quriladigan hududga tashrif buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi.
ʻ
Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom
ʻ
etmoqda.Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida
ʻ ʻ
e tibor qaratmoqda.
ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,
ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
2

Toshkent shahridagi “G‘alaba bog‘i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o‘rganish bo‘yicha ilmiy
markazga aylantirish taklifi bildirildi.Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor
ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o‘rgatish, bu yo‘nalishdagi ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi.Ma’lumki, hozirgi paytda
ma’naviyat targ‘iboti bilan o‘nlab tashkilotlar shug‘ullanadi. Lekin, ularning
faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli
bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda.Bundan buyon Respublika Ma’naviyat
va ma’rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va
tashkilotlarning ma’naviy-ma’rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi.
Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta’minoti keskin
kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ‘ibot-tashviqot yo‘nalishlarida
qayta tashkil qilinadi.Tarbiyada tanaffus bo‘lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin,
ma’naviy-ma’rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog‘cha,
maktab, oliy ta’lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o‘g‘il-qizlarni
bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha
ta’lim muassasalariga metodik yordam ko‘rsatish muhimligi
ta’kidlandi.Shuningdek, maktablar, o‘rta maxsus va oliy ta’lim dargohlarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi.
Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar
masalalari va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo‘yicha prorektor lavozimi joriy etilishi
aytildi.
Kurs ishining maqsad vazifalari:
3

I-BOB. Arrian Flaviy tarixnavis
1.1. Arrian Flaviy va uning t arixiy asarlari.
ARRIAN (Arrianos) Flaviy (taxminan 95 — 175 yillar o rtasi)ʻ
— Rim tarixchisi va y ozuvchisi . KichikOsiyoda
gi Nikomediya shahrid a tugilgan; yunon faylasuf
i Epiktet qo lida
ʻ o qigan. Rimda ʻ
yashab, harbiy ta’-
lim olgan. 131 — 137 yillarda Kappado-
kiya voliysi bo lib,
ʻ ala nlar hujumini qaytargan.
A.
senator, elchi va kohi n ham
bo lgan.
ʻ Falsafa , tarix , geogr. , harbiy va
boshqa masalalarga oi d asarlar yozgan (kupi
bizgacha saqlanmagan). Uning
bizgacha yetib kelgan eng qimmatli
asari Aleksandr ( Iskan dar Maqduniy )ga
bag ishlangan
ʻ yetti kitobdan iborat
"Iskandar yurishi" nomli kitobdir. A.ning "Hindiston", " Nearxning harbiy yurishi",
"Epiktet haqida esdaliklar" hamda Epiktet ta’-limotiga bag ishlangan "Qo llanma"
ʻ ʻ
kabi asarlari ham saqlangan. Uning " Parfiya tarixi", "Alanlar tarixi",
" Vifiniya tarixi" va "Aleksandrdan keyingi ish-lar" nomli asarlaridan ham
parchalar yetib kelgan. U O rta Osiyo
ʻ to g risida ham qimmatli ma’lumotlar yozib ʻ ʻ
qoldirgan .
Flaviy Arrian ( lat. Lucius Flavius Arrianus, dr.-grech. ρριανός
Ἀ , okolo
86 [1] — okolo 160 goda n. e. [1] ) — drevnegrecheskiy istorik i geograf , zanimal
ryad vo’sshix doljnostey v Rimskoy imperii . ARRIAN Flaviy (Arrianos) (taxm.
95-175-yillar o'rtasi) – yunon tarixi va yozuvchisi. Kichik Osiyodagi Nikomediya
shahrida tug'ilgan; yunon faylasufi Epiktet qo'lida o'qigan. Rimda yashab, harbiy
ta'lim olgan. 131-137-yillarda Kappadokiya voliysi bo'lib, alanlar hujumini
4

qaytargan. Arrian senator, elchi va kohin ham bo'lgan. Falsafa, tarix, geografiya,
harbiy va boshqa masalalarga oid asarlar yozgan (ko'pi bizgacha
saqlanmagan). Uning bizgacha yetib kelgan eng qimmatli asari Aleksandr
(Iskandar Maqduniy)ga bag'ishlangan 7 kitobdan iborat “Iskandarning harbiy
yurishlari” nomli kitobidir. Asarda Aleksandr Makedonskiyning Eron, O'rta Osiyo
va boshqa mamlakatlarga olib borgan istilochilik yurishlari tarixi hududi
bayon qilingan. Arrianning “Hindiston”, “Nearxning harbiy yurishi”, “Epiktet
haqida estaliklar” hamda epiktet talimotiga bag'ishlangan “Qo'llanma” kabi asarlari
ham saqlangan.
Uning “Parfiya tarixi”, “Alanlar tarixi”, Vifiniya tarixi” va “Aleksandrdan
keyingi ishlar” nomli asarlaridan ham parchalar yetib kelgan. UO'rta Osiyo
to'g'risida ham qimmatli ma“lumotlar yozib qoldirgan. Arrian Flaviyning
“Iskandarning harbiy yurishlari” asari nemis (Myuller; Leypsig, 1886-yil) hamda
rus (Korenkov; Toshkent, 1912-yil va MESergeenko, M. – L. 1962-yil) tillarida
nashr etilgan. Buyuk Iskandarning urushlari qirol tomonidan jang
qilingan Aleksandr III ning Makedoniya ("Buyuk"), avvaliga qarshi Ahamoniylar
Fors imperiyasi ostida Doro III , keyin esa sharq tomon qadar mahalliy boshliqlar
va sarkardalarga qarshi Panjob , Hindiston (zamonaviy tarixda). O’limidan oldin u
dunyoning ko’p qismini egallab oldi qadimgi yunonlar . [1] Biroq, u barchasini zabt
eta olmadi Janubiy Osiyo . Garchi u harbiy qo’mondon sifatida muvaffaqiyat
qozongan bo’lsa-da, unga muqobil alternativani taqdim eta olmadi Ahamoniylar
imperiyasi - bevaqt o’limi u bosib olgan keng hududlarni tashladi Fuqarolar urushi .
Aleksandr podsholikni o’z zimmasiga oldi Makedoniya otasi vafotidan
keyin FilippII ,kimbirlashtirgan aksariyati shahar-davlatlar materik Gretsiya ostida
Makedoniya gegemonlik deb nomlangan federatsiyada Yunoniston
ligasi . Makedoniyadagi hukmronlikni qayta tasdiqlaganidan keyin janubiy
Yunoniston shahar-davlatlarining qo’zg’olonini bostirgan va Makedonning
shimoliy qo’shnilariga qarshi qisqa, ammo qonli ekskursiyani
uyushtirgan. Ahamoniylar Fors imperiyasi , uning "Shohlar qiroli" ostida (barcha
Ahameniy shohlari unvon olgan), Doro III , u mag’lubiyatga uchratdi va ag’darib
5

tashladi. Uning fathlari ham
kiritilgan Anadolu , Suriya , Finikiya , Yahudiya , G’azo , Misr , Mesopotamiya , Fors
va Baqtriya va u o’z chegaralarini kengaytirdi imperiya qanchalik Taxila ,
Hindiston (hozirgi Pokiston). Aleksandr o’limidan oldin harbiy va merkantil
ekspansiyalar uchun ko’proq rejalar tuzgan edi Arabiston yarim oroli , shundan
keyin u qo’shinlarini g’arbga burish kerak edi ( Karfagen , Rim , va Iberiya yarim
oroli ). Biroq, Aleksandrniki diadochi vafotidan keyin bu ulkan rejalardan jimgina
voz kechdi.Buning o’rniga, Aleksandr vafot etganidan bir necha yil o’tgach,
diadoxchilar bir-biri bilan urushishni boshladilar, imperiyani o’zaro taqsimladilar
va qo’zg’atdilar 40 yillik urush . Tarix Fani kishilik jamiyati bosib o ’ tgan tarixiy
yo ’ lni qonuniyatli bir jarayon tarzida atroflicha o ’ rganuvchi Fan sifatida ijtimoiy
fanlar tizimida muhim o ’ rin tutadi va keng xalq ommasini , ayniqsa , yosh avlodni
o ’ z Vatani va xalqiga sadoqat ruhida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi . Davlatimiz
rahbari ta’biri bilan aytganda, «o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi».
Iskandar Zulqarnayn boshchiligida yunonlarning yurtimiz sarxadlarini bosib
o’tishi, ularga qarshi Spitamen rahbarligida ko’tarilgan qo’zg’olon ko’pgina manba
va adabiyotlarda o’z aksini topgandir .
O’rta Osiyo, shuningdek O’zbekistonning kadimgi va an tik davrdagi tarixini
o’rganishda kadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari xamda geograf olimlarining
asarlari muhim manba bo’lib xizmat kiladi.
Ulardan ayrim va muhimlariga qiskacha to’xtab o’tamiz.
Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar). Yirik tarixchi olim; asli Sisiliyaga
qarashli Argiriya shahridan. Dio dor «Tarixiy kutubxona» nomli 40 kitobdan iborat
asar yozib qoldirgan.
Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning
qadim zamonlardan to milodning I asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga
oladi. Asarda Sharq; xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo va O’zbekistonning
qadimiy xalklari (skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar va b.q.), O’rta Osiyo
— Eron munosabatlari haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
6

Diodorning mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma (kompilyativ)
hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asar-laridan keng foydalangan. Bundan tashqari,
ko’p hollarda bayon etilayotgan voqyealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga
qaramay, Diodorning «Tarixiy kutubxona»si dalillarga boy va ilmiy ahamiyatga
egadir.
«Tarixiy kutubxona» to’la holda bizning zamonimizgacha yetib kelmagan.
Uning faqat 15 kitobi- qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida
hikoya qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari
(miloddan avvalgi 500—449 yy.) dan to miloddan avvalgi 301 yilgacha bo’lgan
tarixini o’z ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saklangan, xolos.
Asar 1774-1775 yillari I. Alekseyev tomonidan (olti qismda) va 1874—1875
yillari F. G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan.
Pompey Trog (milodgacha I- milodning I asrlari o’rtasida yashab o’tgan)-«Filipp
tarixi» asari bilan mashhur bo’lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar
afsona viy Assuriya podsholari zamonidan to Rim imperatori Av gust (miloddan
avvalgi 63 -milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bo’lib o’tgan voqyealarni
bayon qiladi, lekin aso siy e’tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II
(miloddan avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulkarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy
tarixini bayon etishga qaratilgan.
Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma’lum kitoblarga suyanib
yozilgan; Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng
yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlar ning oxir-oqibatda
inqirozga uchrashini aytadi. Lekin, Pompey Trogning tarixiy jarayon va uning
taraqqiyotiga qrashlari idealistikdir, chunki u tarixni harakatga keltiruvchi kuch
urf-odat va taqdir deb hisoblagan.
«Filipp tarixi»da skiflar, Baktriya, Iskandar Zul karnayn davrida Baqtriya va
Sug’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulkarnayn vafotidan keyin
yuz bergan voqyealar, parfiyaliklarning kelib chikishi, Parfiya podsholigining
tashkil topishi, parfiyaliklarning urf-odatlari; Baktriya, Parfiya va Midiyaning
o’zaro munosabatlariga oid muhim ma’lumotlar mavjud.
7

Pompey Trogning mazkur asari Yustin (II—III asr) tarafidan qiskartirilib qayta
ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha yetib kelgan va Ruxl tomonidan 1935
yili chop kilingan. Asarning ruscha tarjimasi (tarjimonlar AA. Dekonskiy va M.I.
Rijskiy) «Vestnik drevney isto rii» jurnalining 1954 yil 2-4- va 1955 yil 1-sonlarida
bosilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.)- yirik yunon yozuvchisi, tarixchi va
geograf olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. «Iskandar haqida»,
«Parfiyaliklar haqida», «Hindiston» va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari» nomli
kitoblar muallifi.O’rta Osiyo va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning
so’nggi asari («Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi. Asarda
Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshka mamlakatlarga qilgan
istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.
Arrian serhosil yozuvchi edi, ayniqsa Afinada bo'lganida juda ko'p ishlagan. Arrian
yunon tilida, Attika lahjasida yozgan, garchi u Hindistonni tasvirlashda ion
lahjasidan foydalangan.Arrianning birinchi asarlari stilistik bezaklarsiz falsafiy
risolalar, Epiktet ta'limoti to'g'risida qimmatli ma'lumot manbai bo'lib, u o'z
asarlarini qoldirmagan:" Epiktet Diatriblari "(qadimgi yunoncha: "Epiktet
Diatriblari"). ΔιατριβαιY πικτήτου), «Разговоры» (др.-греч. Mímía), shuningdek,Ἐ
ushbu asarlarning to'plami - "qo'llanma"(boshqa yunon. γχειρίδιον).
Ἐ
Harbiy ishlar to'g'risida "taktika" risolasi Arrian tomonidan 117-138 yillarda
imperator Hadrianning buyrug'i bilan yozilgan. Arrianga umr bo'yi shon-sharaf
keltirgan tarixchi va bizga etib kelgan "Anabasis Aleksandr" ning muallifi
Ptolomey lag va Aleksandrning sheriklari Aristobulusning asarlari asosida
yaratilgan 7 ta kitobda (Aleksandr Makedonskiyning yurishlari tarixi). Ushbu
asarga qo'shimcha ravishda, "Hindiston" Buyuk Aleksandr davrida Hindistonning
etnografik tavsifini o'z ichiga oladi, Nearxning hind og'zidan Furot daryosigacha
okean bo'ylab sayohat qilish to'g'risidagi hisoboti, Megasfen va Eratosfen
geografiyasining tavsifi.
Kichik "Alanika" (boshqa yunon. λανική) alanlar bilan jang qilish tajribasidan
Ἀ
olingan taktik yangiliklarni tasvirlaydi.
8

Arrianning ko'plab asarlari bugungi kungacha saqlanib qolmagan. Shunday qilib,
diadoxlarning tarixi yo'qoldi .- yunon. Jerom Kardiskiyning "Parfiya tarixi"
asarlariga oid 10 ta kitobdagi Τ mετ’ Gábδróv (qadimgi yunon. 17 ta kitobdaἀ
Trayanning Parfiya urushlari batafsil bayon etilgan, "bitiniya tarixi" (qadimgi
yunon. Miloddan avvalgi 74 yilda vafotigacha bitiniya tarixi bo'lgan 8 ta kitobda.e.
bu qirollikni Rimga vasiyat qilgan Nikomed IV, Sitsiliya tarixi bo'yicha yo'qolgan
ikkita asar va tillibore qaroqchilari atamanining tarjimai holi.
Arrian Orol va Kaspiy dengizi sohillarida yashagan skiflar-massagetlar va sakskiy
qabilalarining madaniyati va hayotini tasvirlab berdi.
Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari. Arrian Flaviy (taxminan 95-175-
yy.) - yirik yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi, asli Kichik Osiyoning
Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston”
va 7 jildlik “Iskandarning
yurishlari” nomli kitoblar muallifidir. O‘zbekiston va Eronning qadimiy tarixini
o‘rganishda Arrianning “Iskandarning yurishlari” nomli asari muhim ahamiyat
kasb etadi. Unda Fotihning O‘zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga
istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan. Asar panegrizm-maddohlik
ruhida yozilgan muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko‘klarga
‒
ko‘tarib ulug‘laydi. U ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida
yozilgan bo‘lib, mavzu bo‘yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.
Spitamenning o‘limi haqida Arrian quyidagi rivoyatni
keltiradi. Uning yozishicha «Skif- massagetlar
yengilganlaridan so‘ng o‘zlari bilan birga ittifoq
bo‘lib dushmanga qarshi jang qilgan baqtriyaliklar va
sug‘dlar yuklarini talaydilar va qochadilar. Spitamen
ham ular bilan birga ketadi. Ularga «Aleksandr
dashtga hujum boshlar emish», degan xabar yetgach,
Spitamenning boshini tanasidan judo qilib shohga
yuboradilar va shu yo‘sinda Aleksandrning hujumini
oldini olmoqchi bo‘ladilar».Arrian Flaviyning
9

“Iskandarning yurishlari” asari nemis (Myuller, Leyptsig, 1886 y.) hamda rus
(Korenkov, Toshkent, 1912 y. va M.E.Sergeenko, M.-L.,1962 y.) tillarida nashr
etilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.)- yirik yunon yozuvchisi, tarixchi va
geograf olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. «Iskandar haqida»,
«Parfiyaliklar haqida», «Hindiston» va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari» nomli
kitoblar muallifi.
O’rta Osiyo va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning so’nggi asari
(«Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi. Asarda Iskandar
Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshka mamlakatlarga qilgan istilochilik
yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.
Asar panegirizm ruhida yozilgan- muallif Iskandar Zulkarnayn va uning
faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. Shunga qaramay, asar Iskandar
Zulkarnaynning harbiy yurishlari buyicha muhim va asosiy manbalardan hisob -
lanadi. Mazkur asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, u ko’pgina qo’lyozma
manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan.
Arrian Flaviyning «Iskandarning yurishlari» asari nemis (Myuller; Leypsig,
1886 y.) hamda rus (Koren-kov; Toshkent, 1912 y. va M.Ye. Sergeyenko, M.—L.,
1962 y.) tillarida nashr etilgan.
1 .2. Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari.
Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari. Arrian Flaviy (taxminan
95-175-yy.) - yirik yunon yozuvchisi , tarixchisi va geograf olimi, asli Kichik
Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”,
“Hindiston” va 7 jildlik“Iskandarning yurishlari” nomli kitoblar muallifidir.
O‘zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o‘rganishda
Arrianning “Iskandarning yurishlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi.
Unda
Fotihning O‘zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik yurish
lari tarixi batafsil bayon qilingan. Asar panegrizm-maddohlik ruhida yozilgan ‒
10

muallif Iskandar Zulqarnayn va uning
faoliyatini ko‘klarga ko‘tarib ulug‘laydi. U ko‘pgina qo‘lyozma manbalar va
rasmiy hujjatlar
asosida yozilgan bo‘lib, mavzu bo‘yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanad
i. Spitamenning o‘limi haqida Arrian quyidagi rivoyatni keltiradi. Uning
yozishicha «Skif-massagetlar yengilganlaridan so‘ng o‘zlari bilan birga ittifoq
bo‘lib dushmanga qarshijang qilgan baqtriyaliklar va sug‘dlar yuklarini talaydilar
va qochadilar. Spitamen ham ular bilan
birga ketadi. Ularga «Aleksandr dashtga hujum boshlar emish», degan xabar
yetgach ,
Spitamenning boshini tanasidan judo qilib shohga yuboradilar va shu yo‘sinda
Aleksandrning hujumini oldini olmoqchi bo‘ladilar». Arrian Flaviyning
“Iskandarning yurishlari” asari nemis
(Myuller, Leyptsig, 1886 y.) hamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 y. va M.E.Serg
eenk M.-L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan. Asar panegirizm ruhida yozilgan-
muallif Iskandar Zulkarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi.
Shunga qaramay, asar Iskandar Zulkarnaynning harbiy yurishlari buyicha muhim
va asosiy manbalardan hisob lanadi. Mazkur asarning yana bir qimmatli tomoni
shundaki, u ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar asosida yozilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.)- yirik yunon yozuvchisi , tarixchi va geograf
olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. «Iskandar haqida»,
«Parfiyaliklar haqida», «Hindiston» va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari» nomli
kitoblar muallifi.O’rta Osiyo va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning
so’nggi asari («Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi.
Asarda Iskandar Zulkarnaynning Eron , O’rta Osiyo va boshka mamlakatlarga
qilgan istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan. Asar panegirizm ruhida
yozilgan- muallif Iskandar Zulkarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib
ulug’laydi. Shunga qaramay, asar Iskandar Zulkarnaynning harbiy yurishlari
buyicha muhim va asosiy manbalardan hisob lanadi. Mazkur asarning yana bir
qimmatli tomoni shundaki , u ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy xujjatlar
11

asosida yozilgan. Arrian Flaviyning «Iskandarning yurishlari» asari nemis
(Myuller; Leypsig, 1886 y.) hamda rus (Koren-kov; Toshkent, 1912 y. va M.Ye.
Sergeyenko, M.—L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan. Kvint Kursiy Ruf (milodning
I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va
boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk
Iskandarning tarixi» nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag va Iskandar
Zulkarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng
foydalangan. Kvint Kursiy Rufning mazkur asarida O’rta Osiyoning Iskandar
Zulkarnayn qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el
bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib
berilgan. «Buyuk Iskandarning tarixi» 1841 yili Myutzel, 1867 yili T. Nyoldeke va
1885 yili Fogel tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C. Sokolov
taxriri ostida chop etilgan (M., 1963 y.). Antik dunyo tarixida makedoniyalik
Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o’g’li) olamga
dovrug’ taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo, Arabiston
hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab, o’sha joylarda o’z hukmronligini
o’rnatgan Iskandar mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy
Mesopotomiya) bo’lgan jangda Eron qo’shinlarini engadi. Eron podshohi Doro III
Iskandardan uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga qochadi. U erda esa
Baqtriya satrapi Bess tomonidan o’ldiriladi.
Tez orada Iskandar qo’shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra
(hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn, Drapsak singari mustahkam qal’alarni
egallaydi. Ko’p o’tmay Bess qo’lga olinib, qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm
shohi Farasman Baqtradagi Iskandar qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik
bitimi imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329
yilda Oks (Amu) daryosi sohiliga etib kelgan Yunon qo’shinlari bu azim daryodan
o’tish uchun kema topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q
edi. Shuning uchun askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib,
bor Askar olti kun deganda daryodan o’tib oldilar va Navtaka (hozirgi
Qashqadaryoning Kesh-Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar. Navtaka bosqinidan
12

to’rt kun o’tib Yunon qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini Sug’diyona paytaxti -
Marokanda (Samarqand)ga qaratishdi. Antik dunyo tarixida makedoniyalik
Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o’g’li)
olamga dovrug’ taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo,
Arabiston hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab, o’sha joylarda o’z
hukmronligini o’rnatgan Iskandar mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida
(shimoli-sharqiy Mesopotomiya) bo’lgan jangda Eron qo’shinlarini engadi. Eron
podshohi Doro III Iskandardan uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga
qochadi. U erda esa Baqtriya satrapi Bess tomonidan o’ldiriladi. Tez orada
Iskandar qo’shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra (hozirgi Balx)
shahrini hamda Aorn, Drapsak singari mustahkam qal’alarni egallaydi. Ko’p
o’tmay Bess qo’lga olinib, qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman
Baqtradagi Iskandar qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik bitimi
imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329 yilda
Oks (Amu) daryosi sohiliga etib kelgan Yunon qo’shinlari bu azim daryodan o’tish
uchun kema topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q edi.
Shuning uchun askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib, bor
Askar olti kun deganda daryodan o’tib oldilar va Navtaka (hozirgi
Qashqadaryoning Kesh-Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar. Navtaka bosqinidan
to’rt kun o’tib Yunon qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini Sug’diyona paytaxti -
Marokanda (Samarqand)ga qaratishdi.
Maroqanda - Samarqand ning bosib olinishi .
Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar qo’sh in lari Oks — Amudaryodan o’ta
b o shladi. Pishqirib oqayotgan daryo ularning sollarini surib ketardi, gupsarlarni
bir-biriga ulab turgan qayishlar uzilardi. Somon to’ldirilgan gupsarlar suvga botib
ketardi. Hurkib ketgan otlar tizginlarini uzib, o’zlarini suvga otishar va qirg’oq
tomon suzib ketishardi.
13

Iskandar qo’shinlarining bir qismi g’arq bo’ladi. Olti kun deganda ular
kechuvdan o’tib bo’ladilar. Yana So’g’diyonaga yetguncha ancha tog’-u toshdan
oshish kerak edi. Ular yo’1 yurib, Navtaka (Nautaka) viloyatiga yetadilar. U
Qashqadaryo vodiysining sharqida joylashgan edi. Iskandar Navtakadagi
qo’rg’onlarni egallab, Maroqandaga shoshiladi. Bu vaqtda shahar yetmish stadiy
uzunlikdagi mustahkam devor bilan o’ralgan edi. Shahar arki Yana bir mustahkam
devor Bilan o’ralgan edi. Shunga qaramay yunon-lar shaharni egalladilar va uni
ayovsiz talon-toroj qildilar. Tevarak-atrofdagi qishloqlarni ham talab, keyin yoqib
yubor-dilar. U qo’shinlarining bir qismini qoldirib, o’zi asosiy kuchlar bilan
Sirdaryo qirg’oqlari sari ketadi. Iskandar u yerdagi Kurushkat (Kiropolis) shahrini
egallamoqchi edi. Rivoyatga ko’ra, bu shaharga qadimgi fors shohi Kir II asos
solgan. Rim olimi Kurtsiy Rufning ma’lumot berishicha, Iskandar armiyasi
Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg’ol etgan va «shaharda
o’zlarining garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron
etib», so’ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar.
O’shanda Iskandar Zul-qarnayn So’g’diyonada yana yettita shaharni bosib
oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni
mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog’larida bo’lib,
Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo’ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat
va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o’ldirdilar.Shu yerda
Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi.
Iskandar ham ular bilan sulh tuzish uchun o’z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa
Iskandar Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli,
skiflarning turmush tarzi, din-e’tiqodi, fe’l-atvori, askarlarining umumiy soni va
qanday qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi. Iskandar Zulqarnayn o’sha
Tanais bo’yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir shahar
qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo’jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu
shahar Iskandar u c h u n skiflarga qarshi urush olib borishda tayanch bo’lib xizmat
qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga qilmoqchi bo’lgan yurishi
amalga oshmay qoldi. So’g’diyonada katta qo’zg’olon ko’tarilganligi va ularga
14

ergashib baqtriyaliklar ham qo’z g’olon ko’targanliklari haqida bir-biridan
tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Iskandar Zulqarnayn endi Aleksandriya
Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo’lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor
bilan o’ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro’parasiga kelib, uni qattiq o’qqa
tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan chiqib,
o’z mustaqilligini qo’lga kiritib oldi. Iskandar esa ikki o’t orasida: bir tomondan
mustaqilligini qo’lga kiritib olgan Baqtriya bilan qo’zg’olon ko’targan So’g’di-
yona, ikkinchi tarafdan yunon askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta
talafotlar yetkazib turgan saklar orasida qolgandi. Yarador bo’lib qolgan, sogiig’i
borgan sari yomonlashib borayotgan Iskandar Zulqarnayn buning oqibatidan
qo’rqardi. Ushbu bosqinchilarga qarshi iste’dodli harbiy rahbar, so’g’dlik
Spitamen boshchiligida baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo’shilib qo’zg’olon
ko’tar-dilar.
Maroqandadan so’ng yunon-makedon qo’shinlarining yurishlari nihoyatda
qiyin va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda mahalliy xalqning qudratli
qarshiligiga duch keldi. Iskandar bosqinidan, uning yurtga solayotgan qirg’ini-yu,
zulm, asoratidan ko’zi g’aflat uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har
narsadan afzal bilgan ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy
istilochilarga qarshi harakatga keladi. Mil. av. 329 yil kuzida Sug’diyonada
boshlanib, O’rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan
xalq qo’zg’oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.
Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko’tarilgan bu ommaviy harakatga
so’g’d xalqining mard o’g’loni Spitamen boshchilik qildi. So’g’diyona va
Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini qozongan, katta harbiy
salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar tuzib, dastlab Iskandarning
Marokandada qoldirib ketgan harbiy garnizoniga hujum qilib uni yanchib
tashlaydi. Bu xabar erli aholiga katta ruhiy quvvat bag’ishlab, uning ajnabiylarga
qarshi faol kurashiga turtki beradi. Iskandar o’z qo’shinining bir qismini
qo’zg’olonchilarga qarshi Marokandaga yo’llaydi. Bu davrda Iskandarning o’zi
Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi shaharlar va aholi turar joylarini
15

bo’ysundirish uchun og’ir janglar olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini
qo’llagan Spitamen Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini
eshitgach, darhol shaharni tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi oqimi
tomon jang qilib chekinadi. So’ngra bu erdagi dashtli ko’chmanchilarning otliq
askarlari bilan qo’shilib kutilmaganda qarshi hujumga o’tadi. Bundan sarosimaga
tushgan yunon qo’shini katta talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan
shaharga chekinadi. Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan
Iskandar Sirdaryo bo’yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to’xtatib, o’zi qo’shinga
bosh bo’lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U Marokandaga etib kelganida
Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni tark etib, So’g’diyonaning cho’llik qismiga
chekingan edi. Iskandar Spitamendan o’ch ololmagach, butun qahri-zahrini
Zarafshon aholisiga qaratadi. U Spitamen kuchlarini ta’qib qilib, Marokandadan
cho’lli hududlar tomon borar ekan, yo’l-yo’lakay 120 mingdan ziyod tinch aholini
qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq u bari-bir mahalliy xalqlarni
o’ziga uzil-kesil bo’ysindira olmaydi.
Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi jang olib
borishdan ko’ra Spitamen boshchiligidagi qo’zg’olonchilarga qarshi kurashish
qiyin ekanligini tushunib etadi.Negaki, erli aholi o’zining har bir qarich tuprog’i,
daryo-ko’li, qir-adiri, qoyasi uchun dushman bilan jon berib, jon olishib kurashgan.
Iskandar armiyasining engilmasligi to’g’risidagi afsonalar ham bizning yurtimizda
barham topdi.
Shu yerda Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi.
Iskandar ham ular bilan sulh tuzish uchun o’z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa
Iskandar Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli,
skiflarning turmush tarzi, din-e’tiqodi, fe’l-atvori, askarlarining umumiy soni va
qanday qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi.
1.3 Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari
Antik dunyo tarixida makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr,
Makedoniya podshosi Filip II ning o’g’li) olamga dovrug’ taratgan jahongir
hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo, Arabiston hududlarini qudratli
16

harbiy kuch bilan egallab, o’sha joylarda o’z hukmronligini o’rnatgan Iskandar
mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy Mesopotomiya)
bo’lgan jangda Eron qo’shinlarini engadi. Eron podshohi Doro III Iskandardan
uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga qochadi. U erda esa Baqtriya
satrapi Bess tomonidan o’ldiriladi. Tez orada Iskandar qo’shini ortiqcha
qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra (hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn,
Drapsak singari mustahkam qal’alarni egallaydi. Ko’p o’tmay Bess qo’lga olinib,
qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi Iskandar
qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik bitimi imzolanadi. Shu boisdan
Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329 yilda Oks (Amu) daryosi
sohiliga etib kelgan Yunon qo’shinlari bu azim daryodan o’tish uchun kema
topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q edi. Shuning uchun
askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib, bor Askar olti kun
deganda daryodan o’tib oldilar va Navtaka (hozirgi Qashqadaryoning Kesh-
Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar. Navtaka bosqinidan to’rt kun o’tib Yunon
qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini Sug’diyona paytaxti - Marokanda
(Samarqand)ga qaratishdi.
Maroqanda - Samarqand ning bosib olinishi .
Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar qo’sh in lari Oks — Amudaryodan o’ta
b o shladi. Pishqirib oqayotgan daryo ularning sollarini surib ketardi, gupsarlarni
bir-biriga ulab turgan qayishlar uzilardi. Somon to’ldirilgan gupsarlar suvga botib
ketardi. Hurkib ketgan otlar tizginlarini uzib, o’zlarini suvga otishar va qirg’oq
tomon suzib ketishardi.
Iskandar qo’shinlarining bir qismi g’arq bo’ladi. Olti kun deganda ular
kechuvdan o’tib bo’ladilar. Yana So’g’diyonaga yetguncha ancha tog’-u toshdan
oshish kerak edi. Ular yo’1 yurib, Navtaka (Nautaka) viloyatiga yetadilar. U
Qashqadaryo vodiysining sharqida joylashgan edi.
Iskandar Navtakadagi qo’rg’onlarni egallab, Maroqandaga shoshiladi. Bu
vaqtda shahar yetmish stadiy uzunlikdagi mustahkam devor bilan o’ralgan edi.
Shahar arki Yana bir mustahkam devor Bilan o’ralgan edi. Shunga qaramay yunon-
17

lar shaharni egalladilar va uni ayovsiz talon-toroj qildilar. Tevarak-atrofdagi
qishloqlarni ham talab, keyin yoqib yubor-dilar.
U qo’shinlarining bir qismini qoldirib, o’zi asosiy kuchlar bilan Sirdaryo
qirg’oqlari sari ketadi. Iskandar u yerdagi Kurushkat (Kiropolis) shahrini
egallamoqchi edi. Rivoyatga ko’ra, bu shaharga qadimgi fors shohi Kir II asos
solgan. Rim olimi Kurtsiy Rufning ma’lumot berishicha, Iskandar armiyasi
Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg’ol etgan va «shaharda
o’zlarining garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron
etib», so’ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar.
O’shanda Iskandar Zul-qarnayn So’g’diyonada yana yettita shaharni bosib
oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni
mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog’larida bo’lib,
Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo’ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat
va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o’ldirdilar.
Shu yerda Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi. Iskandar
ham ular bilan sulh tuzish uchun o’z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa Iskandar
Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli, skiflarning
turmush tarzi, din-e’tiqodi, fe’l-atvori, askarlarining umumiy soni va qanday
qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi. Iskandar Zulqarnayn o’sha Tanais
bo’yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir shahar
qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo’jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu
shahar Iskandar u c h u n skiflarga qarshi urush olib borishda tayanch bo’lib xizmat
qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga qilmoqchi bo’lgan yurishi
amalga oshmay qoldi. So’g’diyonada katta qo’zg’olon ko’tarilganligi va ularga
ergashib baqtriyaliklar ham qo’z g’olon ko’targanliklari haqida bir-biridan
tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Iskandar Zulqarnayn endi Aleksandriya
Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo’lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor
bilan o’ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro’parasiga kelib, uni qattiq
o’qqa tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan
chiqib, o’z mustaqilligini qo’lga kiritib oldi. Iskandar esa ikki o’t orasida: bir
18

tomondan mustaqilligini qo’lga kiritib olgan Baqtriya bilan qo’zg’olon ko’targan
So’g’di-yona, ikkinchi tarafdan yunon askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta
talafotlar yetkazib turgan saklar orasida qolgandi. Yarador bo’lib qolgan, sogiig’i
borgan sari yomonlashib borayotgan Iskandar Zulqarnayn buning oqibatidan
qo’rqardi. Ushbu bosqinchilarga qarshi iste’dodli harbiy rahbar, so’g’dlik
Spitamen boshchiligida baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo’shilib qo’zg’olon
ko’tar-dilar.
Maroqandadan so’ng yunon-makedon qo’shinlarining yurishlari nihoyatda
qiyin va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda mahalliy xalqning qudratli
qarshiligiga duch keldi. Iskandar bosqinidan, uning yurtga solayotgan qirg’ini-yu,
zulm, asoratidan ko’zi g’aflat uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har
narsadan afzal bilgan ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy
istilochilarga qarshi harakatga keladi. Mil. av. 329 yil kuzida Sug’diyonada
boshlanib, O’rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan
xalq qo’zg’oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.
Oxiri shunday bo’lib chiqdiki, O’rta Osiyo erlarini kuch, qurol bilan enga
olmasligiga ko’zi etgan Iskandar aqlu zakovat, hiyla yo’li bilan ish tutib, mahalliy
aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan umumiy til topishga, erli xalqning
milliy udumlari, urf-odatlari, marosimlarini qabul qilishga majbur bo’ladi.
Shunday yo’l bilan So’g’diyona ulug’laridan Oksiart, Xorien degan mahalliy
aslzodalar uning tomoniga o’tadi. Iskandarning Oksiartning go’zal qizi
Raxshanak (Roksana)ga uylanishi esa qarindoshlik aloqalarining kuchayishiga
xizmat qiladi. U xalq qaxramoni Spitamenni qo’lga tushirib, uni jismonan yo’q
qilishda ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi.Spitamenning tez orada
o’ldirilib, uning boshi Yunon podshohiga tortiq qilinganligi fakti ham
qo’zg’olonchi kuchlar o’rtasida birlikning bo’lmaganligi alomatidir. Shunga
qaramay ajnabiy bosqinchilarga qarshi xalq g’alayonlari 327 yil boshlariga qadar
davom etdi. Garchand Spitamen boshchiligidagi keng ommaviy xalq harakati oxir-
oqibatda mag’lubiyatga uchragan bo’lsada, u ulug’ ajdodlarimizning mardlik
jasoratini, elu-yurt hurligi, ozodligi yo’lidagi fidoyiligini yorqin namoyon
19

etdi.Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli janggu jadallardan so’ng
Iskandar Baqtriya, Sug’diyona va Ustrushonaning faqat bir qisminigina itoat
ettirib, bu hududlarga o’z ishonchli odamlarini, o’ziga sodiq sug’dlik Oropiyni
Sug’diyona hokimi etib tayinlab, o’zi mil. av. 327 yilda Hindiston tomon qo’shin
tortadi.
Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko’tarilgan bu ommaviy harakatga
so’g’d xalqining mard o’g’loni Spitamen boshchilik qildi. So’g’diyona va
Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini qozongan, katta harbiy
salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar tuzib, dastlab Iskandarning
Marokandada qoldirib ketgan harbiy garnizoniga hujum qilib uni yanchib
tashlaydi. Bu xabar erli aholiga katta ruhiy quvvat bag’ishlab, uning ajnabiylarga
qarshi faol kurashiga turtki beradi. Iskandar o’z qo’shinining bir qismini
qo’zg’olonchilarga qarshi Marokandaga yo’llaydi. Bu davrda Iskandarning o’zi
Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi shaharlar va aholi turar joylarini
bo’ysundirish uchun og’ir janglar olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini
qo’llagan Spitamen Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini
eshitgach, darhol shaharni tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi oqimi
tomon jang qilib chekinadi. So’ngra bu erdagi dashtli ko’chmanchilarning otliq
askarlari bilan qo’shilib kutilmaganda qarshi hujumga o’tadi. Bundan sarosimaga
tushgan yunon qo’shini katta talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan
shaharga chekinadi. Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan
Iskandar Sirdaryo bo’yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to’xtatib, o’zi qo’shinga
bosh bo’lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi.U Marokandaga etib kelganida
Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni tark etib, o’g’diyonaning cho’llik qismiga
chekingan edi. Iskandar Spitamendan o’ch ololmagach, butun qahri-zahrini
Zarafshon aholisiga qaratadi.Iskandar Doroning yuz minglab muntazam
lashkarlariga qarshi jang olib borishdan ko’ra Spitamen boshchiligidagi
qo’zg’olonchilarga qarshi kurashish qiyin ekanligini tushunib etadi. Negaki, erli
aholi o’zining har bir qarich tuprog’i, daryo-ko’li, qir-adiri, qoyasi uchun dushman
bilan jon berib, jon olishib kurashgan.
20

II.BOB Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari tarixiy manba
sifatida
2.1. “Iskandarning yurishlari” asari tarixiy manba sifatida
O’zbek davlatchiligi tarixi haqida eng qadimgi manbalar “Avesto”,Eron
(Behustun qoyatosh bitiklari, Suza saroyi devorlaridagi yozuvlar va hokazo), hind,
Xitoy manbalari qatoriga O‘lkamiz tarixini yoritishda Yunon-Rim mualliflari
asarlari va manbalarini ham kiritishimiz mumkin. Ulardan Gerodot, Ksenofont,
Ktesiy, Polibiy, Diador, Arrian, Strabon, Pliniy, Plutarx, Kursiy Ruf, Pompey Trog
va boshqa yunonlik va rimlik mualliflar qoldirgan yozma guvohliklar miloddan
avvalgi I ming yillikning birinchi yarmidan boshlab o’tgan bir necha asrlik davrga
oid ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Yunon va Rim olimlarining tarix va
geografiyaga oid asarlari ma'lum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz
olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bo’lib
xizmat qildi. Хо razm tari х iga о id ar хео l о gik manbalardan k е yin qadimgi yunon-
rim yozma manbalari al о hida o’rin egallaydi. Yozma manbalar о rasida o’zining
qadimiyligi jihatidan «Avest о » birinchi o’rinda turadi. Z о r о astrizm , о tashparastlik)
dinining muqaddas kit о bi (mil. avv. VI-IV asrlarda yozilgan) bo’lmish «Avest о »
O’rta О siyo, Er о n, Afg’ о nist о n va Хо razmning qadimgi tari х ini o’rganishda
qimmatli manbaa his о blanadi. Qadimgi Yun о n va Rim tari х chilari, shuningd е k
k е yingi davrlarda esa Vizantiya, Arman, Arab mualliflarining asarlarida ham
Хо razm haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratish mumkin. Rim tari х chisi Kvint
Kurtsiy Ruf (mil о dning I asri) o’zining «Buyuk Al е ksandrning tari х i» asarida
Хо razm p о dsh о hi Fratafern haqida, uni massag е t va sak qabilalarining Al е ksandr
zulmiga qarshi milliy о z о dlik harakatiga qo’shil-ganligi haqida hik о ya qiladi.
G е r о d о t, Kt е siy va b о shqalarning yozishicha massag е tlarda ayollar yuq о ri
mavq е ni egallaganlar. Massag е t qabilalari haqida ayolga hurmat kuchli bo’lgan.
Shu tufayli bo’lsa k е rak, G е r о d о t asarlarida «Malika To’maris», Kt е siy
hik о yalarida esa «Malika Spar е tra» b о shchiligidagi ayollar qo’shinlari to’g’risida
to’lqinlanib yozadilar. “To’maris” qissasining qisqacha mazmuni shundan ib о ratki ,
21

To’maris mil о ddan avvalgi V1 asrda Massag е t xalqiga b о sh bo’lgan Хо razmga
taj о vuz qilgan Er о n sh о hi Kirga qarshi mard о na kurash о lib b о rgan Malikadir. Bu
ayol haqida qadimgi gr е k tari х chisi G е r о d о t o’zining «Tari х » kit о bida «Kirning
massag е tlarga qarshi yurishi” d е gan sarlavha о stida hik о ya qiladi. Strabonning
o’zbek davlatchiligi haqidagi ma’lumotlari qimmatli bo’lib, uning ta’kidlashicha
massag е t va sak qabilalari ittifoqiga хо razmiylar ham kirgan. Aham о niylar davrida
хо razmiylarning yangi to’lqini Amudaryo etaklariga janubdan k е lgan d е gan fikrlar
ham mavjud. L е kin bu fikr hali ar хео -l о gik jihatdan isb о tlangan emas. G е kat е y va
G е r о d о tlar хо razmiylarni O’rta О siyo janubiy ray о nlari qabilalari bilan al о qalari
to’g’risida ma’lum о tlar beradilar. G е kat е y ko’rsatishicha, mil о ddan avvalgi VI
asrda хо razmiylar parfyanlardan sharqda yashaganlar. Strab о n Хо razmiylarni etnik
jihatdan “sak va massagetlar”ga mansubligini ko’rsatadi. O’zbekiston hududi ham
Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari
mamlakatlar kabi ilk madaniyat o’choqlaridan hisoblanadi. Lekin, uning qadimiy
madaniyati haqida ma'lumotlar juda kam saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat
miloddan avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida ma'lum
darajada yozma ma'lumotlarga egamiz. Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi
Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan ma'lumotlarga qaraganda qadim
zamonlarda hozirgi O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak, massaget va
boshqa qabilalar urug’chilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman
dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Bu davrning o’ziga
xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz hududida,
masalan Balx va Xorazmda otashparastlik — zardushtiylik dini paydo bo’ldi va
keng tarqaldi. Ahamoniylar va ularning mahalliy noiblari baribir aholini to’la
itoatda tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi
kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr o’rtalariga kelib Xorazm mustaqillikni
qo’lga kiritib oldi. Sak va massagetlar ham o’z ozodligi uchun tinmay kurash olib
bordilar. Eron huktmdorlari bilan yurtimiz xalqlari o’rtasida uzluksiz davom etgan
urushlar Ahamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulqarnayn
(miloddan avvalgi 336-323-yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi.
22

Iskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324-yy.)
yurtimiz ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga ta'sir ko’rsatdi: katta yer egalari bo’lmish
mahalliy aslzodalarning mavqei yanada mustahkamlandi. Ma'lumki, Iskandar
Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323-yil 13-iyun) ma'lum vaqt (taxminan
75 yil) o’tgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda davlatlarga bo’linib ketdi.
Miloddan avvalgi taxminan 250-yili Buyuk Makedoniya saltanatining
Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik e'lon qildi va Yunon-Baqtriya davlatiga asos
soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yuqori oqimlarigacha bo’lgan
yerlar va xalqlar qarar edi. Taxminan o’sha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati ham
o’z chegaralarini birmuncha kengaytirib oldi. Evtidern, Demetriy va Evkradit
zamonida So’g’diyona, Baqtriya , Araxosiya (hozirgi Afg’onistonning g’arbiy
qismini o’z ichiga olgan hudud) va Ariya (hozirgi Afg’onistonning markaziy
qismi), boshqacha so’z bilan aytganda hozirgi O’zbekiston, Tojikiston, Eronning
sharqiy qismi hamda Afg’onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga
kirar edi. Yunon-Baqtriya davlatining ichki ahvoli u qadar mustahkam emas edi.
Mahalliy xalq bilan yunon-makedoniyalik hokimlar o’rtasidagi ziddiyat tobora
chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qo’zg’olonlar kuchaydi. Xalq
harakati, ayniqsa, So’g’diyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr
oxirlari va I asr boshlarida So’g’diyona mustaqillikni qo’lga kiritishga muvaffaq
bo’ldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa o’lkalarida ham mustaqillik uchun
kurash kuchaydi. Tariximizning keyingi davrlarida, Yunon-Baqtriya davlati
o’rnida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topganligi haqida yunon va rim
olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlarida ham qimmatli ma’lumotlar
keltiriladi. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashhurdir. Kushonlar
davlatiga hozirgi O’zbekistonning katta qismi, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston va
Pokistonning shimoli-g’arbiy qismi qaragan bo’lib, ayniqsa Kanishka va uning taxt
vorisi Xuvishka hukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin, milodning II asri
o’rtalarida bu davlatning ham inqirozi boshlandi va IV asrga kelib mayda
davlatlarga bo’linib ketdi. Miloddan avvalgi II—I asrlarda Farg’onada ham
mustaqil davlat bo’lgan. Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda ,
23

Farg’onada hunarmandchilik, ayniqsa dehqonchilik rivoj topgan qadimiy
mamlakat bo’lib, uning 70 ga yaqin katta-kichik shaharlari Kuba-Quva, Gaushan-
O’zgan, Ershi - Marhamat, Go’y-Shan - Koson va boshqalar bo’lgan. Mahalliy
xalq dehqonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan, arpa, bug’doy, sholi, beda,
uzum, anor, poliz ekinlari va boshqalarni yetishtirgan. O’zbekistonning antik
davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda
geograf olimlarning asarlari muhim manbaa bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan
ayrimlari haqida ma'lumotlami keltiramiz. Geradot (miloddan avvalgi 490-480-
yillar o’rtasi-425-y.) - yirik qomusiy olim, tarix fanining "ota"si, asli Kichik
Osiyoning Galikarnas shahridan, 455—447-yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab
sayohat qilgan. Geradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Ossuriya,
Vavilon, Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479-
yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat
"Tarix" nomli asari bilan shuhrat topgan. Bu asar umumiy tarix yo’nalishida
yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot, Sitseronning
(miloddan avvalgi 106-43-yy.) so’zlari bilan aytganda, tarix fanining "ota"si
hisoblanadi. Geradot, garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida chuqur
mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va mamlakatlar
tarixiga hurmat nuqtayi nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.
Geradotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar,
issedonlar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari
hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni
uchratamiz. Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan yunon tarixshunosi
Ktesiy Kichik Osiyodagi Knid shahridan bo’lgan. U miloddan avvalgi 414 yildan
boshlab, ahamoniylar podshosi Artakserks II saroyida tabib vazifasini bajargan.
Podsho saroyida u Sharq chegaralarida joylashgan uzoq shaharlar, davlatlar va
xalqlar haqida ko’p hikoyalar eshitgan. Erondan yurtiga qaytganidan keyin Ktesiy
qadimgi forslar tarixini yoritishni rejalashtirgan. Ammo to’plangan ma’lumotlar
aynan forslardan tashqari keng tarix tasavvuriga asos solgan. Ktesiy keltirgan
24

ma’lumotiga ko’ra eron podshosi Kir miloddan avvalgi VI asrda saklar podshosi
Amorg’ning xotini Sparetra bilan jang qilgan.
Kir shu jangda halok bo’lgan, uning o’limini To’maris bilan jangiga aloqasi
yo’q deb aytib o’tgan. Bular Gerodot keltirgan ma’lumotlarga butunlay qarama-
qarshi. Bundan tashqari Ktesiy Baqtriya davlati haqida ham yozib qoldirgan. U
ossuriyalik podshoh Nin Belidning Baqtriyaga harbiy yurishi haqida so’zlab, Nin
baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganini aytadi. Semiramida miloddan avvalgi
IX-VIII asr boshlarida Ossuriya malikasi bo’lgan. Ninning Baqtriyaga qarshi
yurishida Semiramida ham qatnashgan va ular Baqtriya podshosi Aksiart bilan
obdon urushganlar. Xullas, Baqtriya davlatida hukmronlik qilgan sulolalar haqida
haqiqatdan ko’ra afsonalar ko’proq uchraydi. Qadimgi yunon tarixchilaridan
Gekatey Milet shahridan bo’lib, (miloddan avvalgi VI-V asrlar)olimlarning fikriga
ko’ra birinchi bo’lib ahamoniylar o’lkalarining ro’yhatini keltirgan va qadimgi
Sharq xalqlari haqida xabar qilgan. Ular orasida O’rta Osiyo xalqlari haqida
ma’lumotlar ham bor. Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar) yirik tarixchi olim ,
asli Sitsiliyaga qarashli Argiriya shahridan. U "Tarixiy kutubxona" nomli 40
kitobdan iborat asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar,
asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlaridan to milodning I asr
o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek,
O’zbekistonning qadimiy xalqlari skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, yurtimizning
Eron bilan bo’lgan munosabatlari haqida qimmatli ma'lumotlar bor. Diodorning
mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma-kompilyatsiya hisoblanadi. Muallif
Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, ko’p hollarda bayon
etilayotgan voqealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay, bu asar dalillarga
boy va katta ilmiy ahamiyatga egadir. Diodorning asari to’la holda bizning
zamonamizgacha yetib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq
xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston
hamda Rimning Yunon-Eron urushlari (miloddan avvalgi 500-449)da to miloddan
avvalgi 301-yilgacha bo’lgan tarixini o’z ichiga olgan 11-20-kitoblarigina
saqlangan, xolos. Polibiyning "Umumiy tarixi" daliliy ma’lumotlarga boyligi,
25

voqealarning nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir. Unda
Oks—Amudaryo va Yaksart — Sirdaryo haqida, Antiox 1 ning Baqtriya podshohi
Eftidemga qarshi harbiy yurishi haqida muhim ma’lumotlar bor. Uning yozishicha
sak podsholari Saksafar (Xorazm hukmdori), Amorg’(saklar podshosi), To’maris
(massagetlar malikasi), Doroga (Dorush)qarshi kurash rejasini tuzib turganlarida ,
ular huzuriga Shiroq ismli otboqar keladi va agar oilasi va tirikchiligidan xabar
olib turishga va’da berilsa, yakka o’zi dushman xavfini qaytarishga urinib
ko’rajagini aytadi. Podshohlar taklifini qabul qilib, qasam ichadilar. Shiroq
afsonasi haqida biz faqat Poliyenning ma’lumoti orqaligina bilishimiz mumkin.
Strabon (miloddan avvalgi 63 - milodning 23) qadimgi Yunonistonning atoqli
geograf olimlaridan, asli amosiyalik (Pont podshohlarining qarorgohlaridan),
nufuzli va badavlat oiladan chiqqan, mashhur yunon faylasufi Aristotelning
(miloddan avvalgi 384-322) shogirdi, qariyb 80 yil umr ko’rgan. Strabonni
dunyoga tanitgan uning 17 kitobdan iborat "Geografiya" nomli asarida Osiyo
mamlakatlariga katta o’rin berilgan. Strabon Polibiyning "Umumiy tarix"ini davom
ettirib, unga miloddan avvalgi 146—31-yillar orasida bo’lib o’tgan voqealarni
qo’shgan. Afsuski, bu muhim asar bizning zamonimizgacha yetib kelmaga n , lekin
uning ayrim qismlari, xususan O’zbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim
parchalar olimning "Geografiya" nomli asariga kirib qolib saqlangan. Strabonning
"Geografiya"sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iyonaning tabiiy holati,
shaharlari, qisman ularga borish yo’llari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart daryolari
haqida, O’zbekistonning qadimiy xalqlari - sak, massaget, day, atasiya, toharlar
hamda xorazmliklar va ularning kelib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati
va e'tiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning
birinchi choragidagi ichki ahvoli va o’zaro munosabatlari haqida muhim va
qimmatli ma'lumotlar mavjud. Pompey Trog ( milodgacha 1-milodning I asrlari
o’rtasida yashab o’tgan) - "Filipp tarixi" asari bilan mashhur bo’lgan Rim
tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Ossuariya podshohlari zamonidan
to Rim imperatori Avgust (miloddin avvalgi 63 — milodning 14-yili) davrigacha
dunyoda bo’lib o’tgan voqealarni bayon qiladi, lekin asosiy e'tibor Yunonistonning
26

makedoniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359— 336) va Iskandar Zulqarnayn
davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan. Mazkur asarning
qimmati shundaki, u bir talay noma'lum kitoblarga suyanib yozilgan, Rim,
Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng yoritib bergan.
Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini
aytadi. Pompey Trog tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb
hisoblagan. "Filipp tarixi"da skiflar, Baqtriya, Iskandar Zulqarnayn davrida
Baqtriya va Sog’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulqarnayn
vafotidan keyin yuz bergan voqealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning urf-
odatlari , Parfiya podsholigining tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va Midiyaning
o’zaro munosabatlariga oid muhim ma'lumotlar mavjud. Bu ma’lumotlar juda
qimmatli hisoblanadi. Arrian Flaviy (taxminan 95—175) — yirik yunon
yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi, asli Kichik Osiyoning Nikomadiya
shahridan. U "Iskandar haqida", "Parfiyaliklar haqida", "Hindiston" va 7 jildlik
"lskandarning yurishlari" nomli kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning
qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning "Iskandarning yurishlari" nomli asari
muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va
boshqa mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan. Faqat
Arriangina Xorazmning hukmdori Farasman va uning mohir diplomatligi sabab,
Xorazmning mustaqilligi saqlab qolinganligini yozib qoldirgan. Arrianning
guvohlik berishicha miloddan avvalgi 329-yili Aleksandr Samarqandda turganida
Farasman (Xorazm hukmdori) tashrif buyuradi. Xorazm hukmdori bu uchrashuv
chog’ida Aleksandrga harbiy ittifoq tuzib, Qora dengiz tomon yurishni taklif
qiladi. So’g’dlik Spitamen qo’zg’olonini bostirish bilan band bo’lgan Aleksandr
Farsmanga tashakkur aytib, u bilan do’stlik ittifoqini tuzadi. Shu bilan birga hozir
Qora dengizga hujum qilish vaqti emas, deydi. Aleksandr ishonchini oqlagan
Farasman yunonliklarning keyingi harbiy rejasi Hind zaminiga yurish ekanligini
ham aniqlab oladi. Asar panegrizm — maddohlik ruhida yozilgan. Muallif
Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’p
qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha
27

muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.Iskandarning Spitamendan
mag’lubiyatga uchragani haqida ham yozgan. Arrian Flaviyning "Iskandarning
yurishlari" asari nemis (Myuller Leyptsig, 1886) hamda rus (Korenkov, Toshkent,
1912 va M.E.Seigeenko M.-L., 1962) tillarida nashr etilgan. Ptolomey Klavdiy
(taxminan 90—160) - mashhur qomusiy olim, Aleksandriyada yashab ijod qilgan.
U astronomiya, geometriya, fizika (optika, mexanika) hamda geografiyaga oid
asarlar yozib qoldirgan. Jahonga mashhur "Almagest" — "Al-majastiy" (18
kitobdan iborat, astronomiya va trigonometriya ilmlarini o’z ichiga oladi),
"Optika" (5 kitobdan iborat), "Germanlar haqida tushuncha" (3 kitobdan iborat) va,
nihoyat, "Geografiya" shular jumlasidandir. Lekin, olimga shuhrat keltirgan
asarlari "Almagest" va "Geografiya"dir. "Geografiya"ning (8 kitobdan iborat)
birinchi kitobi, aniqrog’i uning 24-bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga
bag’ishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shahar,
mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27ta xarita ilova
qilingan. Ptolomeyning "Geografiya"sida Girkaniya, Marg’iyona, Baqtriya,
So’g’diyona hamda skiflar mamlakatining geografik holati, Baqtriya va
So’g’diyonaning mashhur shaharlari, shuningdek o’sha mamlakatlar va ular bilan
tutash o’lkalar va ularning aholisi haqida asl va qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
Kvint Kurtsiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi, Iskandar
Zulqaynarning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari
haqida 10 kitobdan iborat "Buyuk Iskandar tarixi" nomli asar yozib qoldirgan.
Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va
Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan Kvint Kurtsiy Rufning
asarida O’zbekiston hududining Iskandar Zulqarnayn qo’shinlari tomonidan istilo
qilinishi, xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen
boshliq qo’zg’olon keng yoritib berilgan. Kvint Kursiy Rufning guvohlik
berishicha, Iskandar miloddan avvalgi 329-yilda Oks daryosidan kechib
o’tayotganda askarlarga somon to’ldirilgan meshlarni tarqatishga qaror qiladi. Ular
meshlar ustida daryodan suzib o’ta boshlaydilar.daryodan birinchi bo’lib kechib
o’tganlar qo’riqchilar xizmatini bajarib, boshqalarni kutib oladilar. Shu tariqa
28

askarlar oltinchi kuni daryoning narigi qirg’og’iga o’tib olishga muvaffaq
bo’ladilar. Kursiy Ruf miloddan avvalgi 327-yilda O’rta Osiyoni to’liq bosib
olgach, mahalliy aholi vakillaridan viloyatlarga hokimlar tayinlagani haqida
shunday deydi: “Iskandar baqtriylar viloyatini Artaboz idorasiga topshirib, bu
joydagi qo’riqchilar qo’shini bilan birga ot-arava yuklarini qoldiradi. O’zi esa
harakatdagi qo’shinlarga yo’lboshchi bo’lib, So’g’diyona sahrosiga yo’l oladi”,
deya xabar beradi.
Bundan tashqari Arrian mahalliy aholining Iskandarning harbiy
harakatlariga bildirilgan munosabatlari haqida bunday yozadi: “Tanais (Sirdaryo)
ortidagi skiflar (saklar)davlatining podshosi makedonlar tomonidan daryo bo’yida
solingan shaharni qullik bo’yinturug’i bo’lishini sezib, uni vayron qilish va
makedonlarni daryo qirg’og’idan uzoq masofaga quvib chiqarish uchun katta bir
otliq qo’shinga yo’lboshchi tayinlab, o’z akasini yuboradi”. Gay Pliniy Sekund (24
—79) - rimlik mashhur yozuvchi, tarixshunos olim va davlat arbobi, 79-yili
mashhur Vezuviy vulqonining otilib chiqishi natijasida yuz bergan umumxalq
fojiasi vaqtida halok bo’lgan. Gay Pliniy Sekund — sermahsul olim, 20 kitobdan
iborat "Germanlarning urushlari", ikki jilddan iborat "Pomponiy Sekundning
hayoti" va 37 kitobdan iborat "Oddiy tarix" nomli asarlar yozib qoldirgani ma'lum.
Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va Dunay bo’ylari mamlakatlarining bosib
olinishi tarixidan bahs yurituvchi "Germanlarning urushlari" nomli asari bizning
davrimizgacha yetib kelmagan, lekin u Korneliy Tatsitning (taxminan 56—117)
"Solnomalar" (imperator Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili)
Neronning halok bo’lishigacha (milodning 68-yili) bo’lib o’tgan voqealarni o’z
ichiga oladi) hamda "Germaniya" (unda german va boshqa qabilalarning tarixi
bayon etilgan) nomli asarlari uchun birinchi manbaa bo’lgan. "Pomponiyning
hayoti"da Pliniy sobiq boshlig’i Pomponiy Sekundning hayoti va faoliyati haqida
hikoya qiladi. Bu asar ham bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. "Oddiy
tarix" Gay Pliniy Sekundning shoh asari hisoblanadi va unda antik dunyo tarixi,
iqtisodiy ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan. Unda muallifning o’z
manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatda bo’lmaganligi, ayrim dalil va
29

voqealarni buzib ko’rsatilganligi sezilib turadi. Bu kitob antik dunyo tarixi
bo’yicha keng ma'lumot beruvchi qomusiy asar sifatida e'tiborga sazovordir.
"Oddiy tarix"da O’zbekistonning ham qadimiy tarixi , unda yashagan xalqlar,
masalan, skiflar, Oks — Amudaryo, Yaksart — Sirdaryo va skifcha joy nomlari,
tabiiy boyliklari, Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida qimmatli
ma'lumotlar bor.
2.2. Markaziy Osiyo xalqlarining Yunon-makedonlar bosqinchilariga qarshi
kurashi.
Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari.
Baqtriya,Sug’d va Ustrushona bosqini. Antik dunyo tarixida makedoniyalik
Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o’g’li)
olamga dovrug’ taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo,
Arabiston hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab, o’sha joylarda o’z
hukmronligini o’rnatgan Iskandar mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida
(shimoli-sharqiy Mesopotomiya) bo’lgan jangda Eron qo’shinlarini engadi. Eron
podshohi Doro III Iskandardan uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga
qochadi. U erda esa Baqtriya satrapi Bess tomonidan o’ldiriladi. Tez orada
Iskandar qo’shini ortiqcha qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra (hozirgi Balx)
shahrini hamda Aorn, Drapsak singari mustahkam qal’alarni egallaydi. Ko’p
o’tmay Bess qo’lga olinib, qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman
Baqtradagi Iskandar qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik bitimi
imzolanadi. Shu boisdan Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329 yilda
Oks (Amu) daryosi sohiliga etib kelgan Yunon qo’shinlari bu azim daryodan o’tish
uchun kema topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q edi.
Shuning uchun askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi. Shu meshda suzib, bor
Askar olti kun deganda daryodan o’tib oldilar va Navtaka (hozirgi
Qashqadaryoning Kesh-Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar. Navtaka bosqinidan
to’rt kun o’tib Yunon qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini Sug’diyona paytaxti -
Marokanda (Samarqand)ga qaratishdi.
Maroqanda - Samarqand ning bosib olinishi .
30

Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar qo’sh in lari Oks — Amudaryodan o’ta
b o shladi. Pishqirib oqayotgan daryo ularning sollarini surib ketardi, gupsarlarni
bir-biriga ulab turgan qayishlar uzilardi. Somon to’ldirilgan gupsarlar suvga botib
ketardi. Hurkib ketgan otlar tizginlarini uzib, o’zlarini suvga otishar va qirg’oq
tomon suzib ketishardi.Iskandar qo’shinlarining bir qismi g’arq bo’ladi. Olti kun
deganda ular kechuvdan o’tib bo’ladilar. Yana So’g’diyonaga yetguncha ancha
tog’-u toshdan oshish kerak edi. Ular yo’1 yurib, Navtaka (Nautaka) viloyatiga
yetadilar. U Qashqadaryo vodiysining sharqida joylashgan edi. Iskandar
Navtakadagi qo’rg’onlarni egallab, Maroqandaga shoshiladi. Bu vaqtda shahar
yetmish stadiy uzunlikdagi mustahkam devor bilan o’ralgan edi. Shahar arki Yana
bir mustahkam devor Bilan o’ralgan edi. Shunga qaramay yunon-lar shaharni
egalladilar va uni ayovsiz talon-toroj qildilar. Tevarak-atrofdagi qishloqlarni ham
talab, keyin yoqib yubor-dilar.
U qo’shinlarining bir qismini qoldirib, o’zi asosiy kuchlar bilan Sirdaryo
qirg’oqlari sari ketadi. Iskandar u yerdagi Kurushkat (Kiropolis) shahrini
egallamoqchi edi. Rivoyatga ko’ra, bu shaharga qadimgi fors shohi Kir II asos
solgan.
Rim olimi Kurtsiy Rufning ma’lumot berishicha, Iskandar armiyasi
Marokandani uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg’ol etgan va «shaharda
o’zlarining garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron
etib», so’ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar.
O’shanda Iskandar Zul-qarnayn So’g’diyonada yana yettita shaharni bosib
oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni
mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog’larida bo’lib,
Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo’ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat
va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o’ldirdilar.
Shu yerda Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi. Iskandar
ham ular bilan sulh tuzish uchun o’z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa Iskandar
Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli, skiflarning
turmush tarzi, din-e’tiqodi, fe’l-atvori, askarlarining umumiy soni va qanday
31

qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi. Iskandar Zulqarnayn o’sha Tanais
bo’yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir shahar
qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo’jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu
shahar Iskandar u c h u n skiflarga qarshi urush olib borishda tayanch bo’lib xizmat
qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga qilmoqchi bo’lgan yurishi
amalga oshmay qoldi. So’g’diyonada katta qo’zg’olon ko’tarilganligi va ularga
ergashib baqtriyaliklar ham qo’z g’olon ko’targanliklari haqida bir-biridan
tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Iskandar Zulqarnayn endi Aleksandriya
Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo’lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor
bilan o’ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro’parasiga kelib, uni qattiq o’qqa
tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan chiqib,
o’z mustaqilligini qo’lga kiritib oldi. Iskandar esa ikki o’t orasida: bir tomondan
mustaqilligini qo’lga kiritib olgan Baqtriya bilan qo’zg’olon ko’targan So’g’di-
yona, ikkinchi tarafdan yunon askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta
talafotlar yetkazib turgan saklar orasida qolgandi. Yarador bo’lib qolgan, sogiig’i
borgan sari yomonlashib borayotgan Iskandar Zulqarnayn buning oqibatidan
qo’rqardi. Ushbu bosqinchilarga qarshi iste’dodli harbiy rahbar, so’g’dlik
Spitamen boshchiligida baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo’shilib qo’zg’olon
ko’tar-dilar.
Maroqandadan so’ng yunon-makedon qo’shinlarining yurishlari nihoyatda
qiyin va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda mahalliy xalqning qudratli
qarshiligiga duch keldi. Iskandar bosqinidan, uning yurtga solayotgan qirg’ini-yu,
zulm, asoratidan ko’zi g’aflat uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har
narsadan afzal bilgan ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy
istilochilarga qarshi harakatga keladi. Mil. av. 329 yil kuzida Sug’diyonada
boshlanib, O’rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan
xalq qo’zg’oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.
Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko’tarilgan bu ommaviy harakatga
so’g’d xalqining mard o’g’loni Spitamen boshchilik qildi. So’g’diyona va
Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini qozongan, katta harbiy
32

salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar tuzib, dastlab Iskandarning
Marokandada qoldirib ketgan harbiy garnizoniga hujum qilib uni yanchib
tashlaydi. Bu xabar erli aholiga katta ruhiy quvvat bag’ishlab, uning ajnabiylarga
qarshi faol kurashiga turtki beradi. Iskandar o’z qo’shinining bir qismini
qo’zg’olonchilarga qarshi Marokandaga yo’llaydi. Bu davrda Iskandarning o’zi
Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi shaharlar va aholi turar joylarini
bo’ysundirish uchun og’ir janglar olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini
qo’llagan Spitamen Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini
eshitgach, darhol shaharni tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi oqimi
tomon jang qilib chekinadi. So’ngra bu erdagi dashtli ko’chmanchilarning otliq
askarlari bilan qo’shilib kutilmaganda qarshi hujumga o’tadi. Bundan sarosimaga
tushgan yunon qo’shini katta talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan
shaharga chekinadi. Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan
Iskandar Sirdaryo bo’yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to’xtatib, o’zi qo’shinga
bosh bo’lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U Marokandaga etib kelganida
Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni tark etib, So’g’diyonaning cho’llik qismiga
chekingan edi. Iskandar Spitamendan o’ch ololmagach, butun qahri-zahrini
Zarafshon aholisiga qaratadi. U Spitamen kuchlarini ta’qib qilib, Marokandadan
cho’lli hududlar tomon borar ekan, yo’l-yo’lakay 120 mingdan ziyod tinch aholini
qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq u bari-bir mahalliy xalqlarni
o’ziga uzil-kesil bo’ysindira olmaydi.
Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi jang olib
borishdan ko’ra Spitamen boshchiligidagi qo’zg’olonchilarga qarshi kurashish
qiyin ekanligini tushunib etadi. Negaki, erli aholi o’zining har bir qarich tuprog’i,
daryo-ko’li, qir-adiri, qoyasi uchun dushman bilan jon berib, jon olishib kurashgan.
Iskandar armiyasining engilmasligi to’g’risidagi afsonalar ham bizning yurtimizda
barham topdi. Oxiri shunday bo’lib chiqdiki, O’rta Osiyo erlarini kuch, qurol bilan
enga olmasligiga ko’zi etgan Iskandar aqlu zakovat, hiyla yo’li bilan ish tutib,
mahalliy aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan umumiy til topishga, erli
xalqning milliy udumlari, urf-odatlari, marosimlarini qabul qilishga majbur
33

bo’ladi. Shunday yo’l bilan So’g’diyona ulug’laridan Oksiart, Xorien degan
mahalliy aslzodalar uning tomoniga o’tadi. Iskandarning Oksiartning go’zal qizi
Raxshanak (Roksana)ga uylanishi esa qarindoshlik aloqalarining kuchayishiga
xizmat qiladi. U xalq qaxramoni Spitamenni qo’lga tushirib, uni jismonan yo’q
qilishda ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi.
Spitamenning tez orada o’ldirilib, uning boshi Yunon podshohiga tortiq
qilinganligi fakti ham qo’zg’olonchi kuchlar o’rtasida birlikning bo’lmaganligi
alomatidir. Shunga qaramay ajnabiy bosqinchilarga qarshi xalq g’alayonlari 327
yil boshlariga qadar davom etdi.
Garchand Spitamen boshchiligidagi keng ommaviy xalq harakati oxir-
oqibatda mag’lubiyatga uchragan bo’lsada, u ulug’ ajdodlarimizning mardlik
jasoratini, elu-yurt hurligi, ozodligi yo’lidagi fidoyiligini yorqin namoyon etdi.
Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli janggu jadallardan
so’ng Iskandar Baqtriya, Sug’diyona va Ustrushonaning faqat bir qisminigina itoat
ettirib, bu hududlarga o’z ishonchli odamlarini, o’ziga sodiq sug’dlik Oropiyni
Sug’diyona hokimi etib tayinlab, o’zi mil. av. 327 yilda Hindiston tomon qo’shin
tortadi.Yunon-Makedon qo’shinlari O’rta Osiyo erlarida shu qadar holdan toyib,
o’zining jangovorlik qobiliyatini yo’qotdiki, buning oqibatida ular shimoliy Hind
erlariga arang kirib bordilar. Bu holatni tan olgan Iskandar tez orada Hindistondagi
urush mavsumini tugatib, ortga, ikki daryo oralig’idagi Bobil shahriga qaytib
ketishga buyruq beradi. Antik dunyo olimlarining yakdil ta’kidlashicha, Yunonlar
podshosining bu buyrug’i ruhan cho’kkan uning butun qo’shinida katta qoniqish
bilan qarshi olingan ekan.
Shunday qilib, butun er yuzini egallab, dunyo hukmdori bo’lishga da’vo
qilgan Iskandarning sharqiy yurishlari oxir - oqibatda ko’zlangan yuksak
natijalarsiz tugadi. Uning o’zi mil. av. 323 yilda Bobilda hayotdan ko’z yumadi.
Ayniqsa uning ko’p sonli lashkarlarining Vatanimiz sarhadlarida mislsiz xalq
qarshiligiga duch kelib, son-sanoqsiz qurbonlar berishi pirovardida uning
jahongirlik da’vosini puchga chiqardi.O’zgalar yurtini zo’rlik bilan egallash
evaziga qudratli saltanat qurish, boshqalarga o’z irodasini majburlash yoxud zulm-
34

asoratni kuchaytirish pirovard natijada qanday xunuk oqibatlarga olib kelishini
Iskandar Zulqarnayn timsoli yaqqol isbot etadi. Tarixning bu achchiq sabog’ini
hech mahal unutmaslik kerak bo’ladi. Iskandar Zulqarnaynning so’ngi taqdiriga
kelsak, u miloddan avvalgi 327- yili Hindiston ustiga qo’shin tortdi va mamlakatni
shimoli-g’arbiy qismini bosib oldi. U Yangi yurishlarga tayyorgarlik ko’rish
asnosida bezgak kasaliga chalinadi va miloddan avvalgi 323-yilning iyunida 33
yoshida vafot etdi.
Arrian bo’l plodovito’m pisatelem, osobenno intensivno rabotal vo vremya
prebo’vaniya v Afinax. Arrian pisal po-grecheski, na atticheskom dialekte , xotya
pri opisanii Indii ispolzoval ioniyskiy dialekt .
Pervo’e raboto’ Arriana — filosofskie traktato’ bez stilisticheskix ukrasheniy,
tsenno’y istochnik svedeniy ob uchenii Epikteta, kotoro’y ne ostavil sobstvenno’x
sochineniy: «Diatribo’ Epikteta» ( dr.-grech. ΔιατριβαιY πικτήτουἘ ), «Razgovoro’»
( dr.-grech. μιλίαι
Ὁ ), a takje kompilyatsiya etix rabot — «Rukovodstvo» ( dr.-
grech. γχειρίδιον
Ἐ ).
Traktat o voennom dele «Taktika» bo’l napisan Arrianom po veleniyu
imperatora Adriana v 117—138 godax. Avtor prinyosshego Arrianu prijiznennuyu
slavu istorika i doshedshego do nas «Anabasisa Aleksandra» v 7 knigax (istoriya
poxodov Aleksandra Makedonskogo), sozdannomu po rabotam Ptolemeya
Laga i Aristobula , soratnikov Aleksandra. Dopolnenie k etomu trudu, «Indiya»
soderjit etnograficheskoe opisanie Indii vo vremena Aleksandra Makedonskogo na
osnovanii otchyota Nearxa o plavanii po okeanu iz ustya Inda do ustya Evfrata,
opisaniya Megasfena i Geografii Eratosfena .Nebolshaya «Alanika» ( dr.-
grech. λανική
Ἀ ) opiso’vaet takticheskie novovvedeniya iz opo’ta srajeniy s
alanami.Mnogie raboto’ Arriana ne doshli do nashix dney. Tak, propala
istoriya diadoxov dr.-grech. Τ
ἀ μετ ’ λέξανδρον Ἀ v 10 knigax po
sochineniyam Ieronima Kardiyskogo , «Istoriya Parfii» ( dr.-grech. Παρθιακά ) v 17
knigax s detalno’m izlojeniem Parfyanskix voyn Trayana , «Istoriya Vifinii» ( dr.-
grech. Βιθυνιακά ) v 8 knigax s istoriey Vifinii do smerti 74 godu
do n. e. Nikomeda IV , zavehavshego eto tsarstvo Rimu, dva propavshix truda po
35

istorii Sitsilii i biografiya atamana razboynikov Tillibora.Arrian opisal kulturu i
bo’t skifov-massagetov i sakskix plemyon, projivavshix na pobereje Aralskogo i
Kaspiyskogo morey.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.) - yirik yunon yozuvchisi , tarixchisi va
geograf olimi, asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”,
“Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning yurishlari” nomli
kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda
Arrianning “Iskandarning yurishlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi.
Unda
Fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik yurish
lari tarixi batafsil bayon qilingan.
Asar panegrizm-maddohlik ruhida yozilgan muallif Iskandar‒ Zulqarnayn va
uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va
rasmiyhujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbala
rdan hisoblanadi. Spitamenning o’limi haqida Arrian quyidagi rivoyatni keltiradi.
Uning yozishicha «Skif-massagetlar yengilganlaridan so’ng o’zlari bilan birga
ittifoq bo’lib dushmanga qarshi jang qilgan baqtriyaliklar va sug’dlar yuklarini
talaydilar va qochadilar. Spitamen ham ular bilan birga ketadi. Ularga «Aleksandr
dashtga hujum boshlar emish», degan xabar yetgach , Spitamenning boshini
tanasidan judo qilib shohga yuboradilar va shu yo’sinda Aleksandrning hujumini
oldini olmoqchi bo’ladilar». Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari
nemis (Myuller, Leyptsig, 1886 y.) hamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 y. va .E.
Sergeenko, M.-L., 1962 y.) tillarida nashr etilgan.
Kvint Kurtsiy Rufning “Buyuk Iskandar tarixi”
asari.Kvint Kurtsiy Ruf (milodning 1
asri) ‒ mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa m
amlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar ta
rixi” asarini yozgan.
Tarix Fani kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon
tarzida atroflicha o’rganuvchi Fan sifatida ijtimoiy fanlar tizimida muhim o’rin
36

tutadi va keng xalq ommasini, ayniqsa, yosh avlodni o’z Vatani va xalqiga sadoqat
ruhida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda,
«o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi».
Iskandar Zulqarnayn boshchiligida yunonlarning yurtimiz sarxadlarini bosib
o’tishi, ularga qarshi Spitamen rahbarligida ko’tarilgan qo’zg’olon ko’pgina manba
va adabiyotlarda o’z aksini topgandir
O’rta Osiyo, shuningdek O’zbekistonning kadimgi va an tik davrdagi tarixini
o’rganishda kadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari xamda geograf olimlarining
asarlari muhim manba bo’lib xizmat kiladi.
Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar). Yirik tarixchi olim; asli Sisiliyaga
qarashli Argiriya shahridan.
Dio dor «Tarixiy kutubxona» nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan.
Umumiy tarix yo’nalishida yozilgan bu asar asosan Yunoniston va Rimning qadim
zamonlardan to milodning I asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi.
Asarda Sharq; xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo va O’zbekistonning qadimiy
xalklari (skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar va b.q.), O’rta Osiyo — Eron
munosabatlari haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Diodorning mazkur asari ko’p jihatlari bilan ko’chirma (kompilyativ) hisoblanadi.
Muallif Efor, Polibiy asar-laridan keng foydalangan. Bundan tashqari, ko’p
hollarda bayon etilayotgan voqyealar uzviy bog’lanmay qolgan. Shunga qaramay,
Diodorning «Tarixiy kutubxona»si dalillarga boy va ilmiy ahamiyatga egadir.
«Tarixiy kutubxona» to’la holda bizning zamonimizgacha yetib kelmagan. Uning
faqat 15 kitobi- qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya
qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari
(miloddan avvalgi 500—449 yy.) dan to miloddan avvalgi 301 yilgacha bo’lgan
tarixini o’z ichiga olgan 11-20- kitoblarigina saklangan, xolos.
Asar 1774-1775 yillari I. Alekseyev tomonidan (olti qismda) va 1874—1875
yillari F. G. Mishchenko tarafidan ikki qism qilib nashr etilgan.
Pompey Trog (milodgacha I-milodning I asrlari o’rtasida yashab o’tgan)-«Filipp
tarixi» asari bilan mashhur bo’lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar
37

afsonaviy Assuriya podsholari zamonidan to Rim imperatori Av gust (miloddan
avvalgi 63 -milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bo’lib o’tgan voqyealarni
bayon qiladi, lekin aso siy e’tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II
(miloddan avvalgi 359-336-yy.) va Iskandar Zulkarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy
tarixini bayon etishga qaratilgan.
Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma’lum kitoblarga suyanib
yozilgan; Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bo’lishi va tarixini keng
yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlar ning oxir-oqibatda
inqirozga uchrashini aytadi. Lekin, Pompey Trogning tarixiy jarayon va uning
taraqqiyotiga qrashlari idealistikdir, chunki u tarixni harakatga keltiruvchi kuch
urf-odat va taqdir deb hisoblagan.
«Filipp tarixi»da skiflar, Baktriya, Iskandar Zul karnayn davrida Baqtriya va
Sug’dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulkarnayn vafotidan keyin
yuz bergan voqyealar, parfiyaliklarning kelib chikishi, Parfiya podsholigining
tashkil topishi, parfiyaliklarning urf-odatlari; Baktriya, Parfiya va Midiyaning
o’zaro munosabatlariga oid muhim ma’lumotlar mavjud.
Pompey Trogning mazkur asari Yustin (II—III asr) tarafidan qiskartirilib qayta
ishlangan shaklda bizning zamonimizgacha yetib kelgan va Ruxl tomonidan 1935
yili chop kilingan. Asarning ruscha tarjimasi (tarjimonlar AA. Dekonskiy va M.I.
Rijskiy) «Vestnik drevney isto rii» jurnalining 1954 yil 2-4- va 1955 yil 1-sonlarida
bosilgan.
Arrian Flaviy (taxminan 95-175-yy.)- yirik yunon yozuvchisi, tarixchi va
geograf olim; asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. «Iskandar haqida»,
«Parfiyaliklar haqida», «Hindiston» va 7 jildlik «Iskandarning yurishlari» nomli
kitoblar muallifi.O’rta Osiyo va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning
so’nggi asari («Iskandarning yurishlari») muhim ahamiyat kasb etadi. Asarda
Iskandar Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshka mamlakatlarga qilgan
istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.
Asar panegirizm ruhida yozilgan- muallif Iskandar Zulkarnayn va uning faoliyatini
ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. Shunga qaramay, asar Iskandar Zulkarnaynning
38

harbiy yurishlari buyicha muhim va asosiy manbalardan hisob lanadi. Mazkur
asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, u ko’pgina qo’lyozma manbalar va
rasmiy xujjatlar asosida yozilgan.
Arrian Flaviyning «Iskandarning yurishlari» asari nemis (Myuller; Leypsig,
1886 y.) hamda rus (Koren-kov; Toshkent, 1912 y. va M.Ye. Sergeyenko, M.—L.,
1962 y.) tillarida nashr etilgan.
Kvint Kursiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi; Iskandar
Zulkarnaynning Eron, O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy
yurishlari haqida 10 kitobdan iborat «Buyuk Iskandarning tarixi» nomli asar yozib
qoldirgan. Muallif Ptolemey Lag va Iskandar Zulkarnaynning safdoshlari Onesikrit
va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan.
Kvint Kursiy Rufning mazkur asarida O’rta Osiyoning Iskandar Zulkarnayn
qo’shinlari tomonidan istilo qilinishi, O’rta Osiyo xalqlarining chet el
bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo’zg’olon keng yoritib
berilgan.
«Buyuk Iskandarning tarixi» 1841 yili Myutzel, 1867 yili T. Nyoldeke va 1885 yili
Fogel tomonidan nashr etilgan. Ruscha yangi tarjimasi B.C. Sokolov taxriri ostida
chop etilgan (M., 1963 y.).
Makedoniyalik Iskandarning Markaziy Osiyoga harbiy yurishlari.
Baqtriya,Sug’d va Ustrushona bosqini.Antik dunyo tarixida makedoniyalik
Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr, Makedoniya podshosi Filip II ning o’g’li) olamga
dovrug’ taratgan jahongir hukmdorlardandir. Yunoniston, Kichik Osiyo, Arabiston
hududlarini qudratli harbiy kuch bilan egallab, o’sha joylarda o’z hukmronligini
o’rnatgan Iskandar mil. av. 331yil oktyabrida Gavgamela yonida (shimoli-sharqiy
Mesopotomiya) bo’lgan jangda Eron qo’shinlarini engadi. Eron podshohi Doro III
Iskandardan uzil-kesil engilib, mamlakat sharqiga, Baqtriyaga qochadi. U erda esa
Baqtriya satrapi Bess tomonidan o’ldiriladi. Tez orada Iskandar qo’shini ortiqcha
qarshiliksiz Baqtriya poytaxti - Baqtra (hozirgi Balx) shahrini hamda Aorn,
Drapsak singari mustahkam qal’alarni egallaydi. Ko’p o’tmay Bess qo’lga olinib,
qatl etiladi. Mil. av. 328 yilda Xorazm shohi Farasman Baqtradagi Iskandar
39

qarorgohiga tashrif buyuradi va ittifoqchilik bitimi imzolanadi. Shu boisdan
Iskandar Xorazmga yurish qilmaydi. Mil. av. 329 yilda Oks (Amu) daryosi
sohiliga etib kelgan Yunon qo’shinlari bu azim daryodan o’tish uchun kema
topolmadi. Ko’prik quray desa tevarak- atrofda yog’och yo’q edi. Shuning uchun
askarlarga somon tiqilgan mesh tarqatishdi.
Shu meshda suzib, bor Askar olti kun deganda daryodan o’tib oldilar va
Navtaka (hozirgi Qashqadaryoning Kesh-Shahrisabz vohasi)ga kirib boradilar.
Navtaka bosqinidan to’rt kun o’tib Yunon qo’shinlari o’z harakat yo’nalishlarini
Sug’diyona paytaxti - Marokanda (Samarqand)ga qaratishdi.
Maroqanda - Samarqand ning bosib olinishi.Miloddan avvalgi 329-yilda Iskandar
qo’shinlari Oks — Amudaryodan o’ta boshladi.
Pishqirib oqayotgan daryo ularning sollarini surib ketardi, gupsarlarni bir-biriga
ulab turgan qayishlar uzilardi. Somon to’ldirilgan gupsarlar suvga botib ketardi.
Hurkib ketgan otlar tizginlarini uzib, o’zlarini suvga otishar va qirg’oq tomon
suzib ketishardi.
Iskandar qo’shinlarining bir qismi g’arq bo’ladi. Olti kun deganda ular
kechuvdan o’tib bo’ladilar. Yana So’g’diyonaga yetguncha ancha tog’-u toshdan
oshish kerak edi. Ular yo’1 yurib, Navtaka (Nautaka) viloyatiga yetadilar. U
Qashqadaryo vodiysining sharqida joylashgan edi. Iskandar Navtakadagi
qo’rg’onlarni egallab, Maroqandaga shoshiladi. Bu vaqtda shahar yetmish stadiy
uzunlikdagi mustahkam devor bilan o’ralgan edi. Shahar arki Yana bir mustahkam
devor Bilan o’ralgan edi.Shunga qaramay yunon-lar shaharni egalladilar va uni
ayovsiz talon-toroj qildilar. Tevarak-atrofdagi qishloqlarni ham talab, keyin yoqib
yubor-dilar.
U qo’shinlarining bir qismini qoldirib, o’zi asosiy kuchlar bilan Sirdaryo
qirg’oqlari sari ketadi. Iskandar u yerdagi Kurushkat (Kiropolis) shahrini
egallamoqchi edi. Rivoyatga ko’ra, bu shaharga qadimgi fors shohi Kir II asos
solgan.
Rim olimi Kurtsiy Rufning ma’lumot berishicha, Iskandar armiyasi Marokandani
uncha qiynalmasdan va kam talofat bilan ishg’ol etgan va «shaharda o’zlarining
40

garnizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib»,
so’ngra esa shimoli-sharqqa qarab harakatlanganlar.
O’shanda Iskandar Zul-qarnayn So’g’diyonada yana yettita shaharni bosib
oldi. Shundan keyin u Tanais daryosi boylanga qarab qo shin tortdi. Tanaisni
mahalliy xalq Yaksart deb atardi. Uning boshlanishi Tyanshan tog’larida bo’lib,
Gurgon dengiziga kelib quyilar edi. Tanais bo’ylaridagi mahalliy xalq oziq-ovqat
va yem-xashak qidirib yurgan makedoniyaliklarni tutib o’ldirdilar.
Shu yerda Iskandar Zulqarnayn huzuriga saklarning elchilari kelishdi.
Iskandar ham ular bilan sulh tuzish uchun o’z elchilarini yuborgan edi. Aslida esa
Iskandar Zul-qarnaynning elchilari skiflar mamlakatining umumiy ahvoli,
skiflarning turmush tarzi, din-e’tiqodi, fe’l-atvori, askarlarining umumiy soni va
qanday qurollanganliklarini bilib kelishi kerak edi.
Iskandar Zulqarnayn o’sha Tanais bo’yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi
Iskandariya) degan katta bir shahar qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning
Xo’jand shahri yaqinida joylashgandi. Bu shahar Iskandar uchun skiflarga qarshi
urush olib borishda tayanch bo’lib xizmat qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning
skiflar ustiga qilmoqchi bo’lgan yurishi amalga oshmay qoldi. So’g’diyonada katta
qo’zg’olon ko’tarilganligi va ularga ergashib baqtriyaliklar ham qo’z g’olon
ko’targanliklari haqida bir-biridan tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt
Iskandar Zulqarnayn endi Aleksandriya Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda
katta bo’lib, 60 stadiy uzunlikdagi devor bilan o’ralgandi. Skiflar tez-tez katta
shaharning ro’parasiga kelib, uni qattiq o’qqa tutar edilar. Shu payt Baqtriya ham
Iskandar Zulqarnaynning tasar-rufidan chiqib, o’z mustaqilligini qo’lga kiritib oldi.
Iskandar esa ikki o’t orasida: bir tomondan mustaqilligini qo’lga kiritib olgan
Baqtriya bilan qo’zg’olon ko’targan So’g’di-yona, ikkinchi tarafdan yunon
askarlariga tez-tez hujum qilib, ularga katta talafotlar yetkazib turgan saklar
orasida qolgandi. Yarador bo’lib qolgan, sogiig’i borgan sari yomonlashib
borayotgan Iskandar Zulqarnayn buning oqibatidan qo’rqardi. Ushbu
bosqinchilarga qarshi iste’dodli harbiy rahbar, so’g’dlik Spitamen boshchiligida
baqt-riyaliklar, sak va massagetlar qo’shilib qo’zg’olon ko’tar-dilar.
41

Markaziy Osiyo xalqlarining Yunon-makedonlar bosqinchilariga qarshi
kurashi.
Maroqandadan so’ng yunon-makedon qo’shinlarining yurishlari nihoyatda qiyin
va murakkab kechdi. Chunki ular endilikda mahalliy xalqning qudratli qarshiligiga
duch keldi. Iskandar bosqinidan, uning yurtga solayotgan qirg’ini-yu, zulm,
asoratidan ko’zi g’aflat uyqusidan ochilgan, erk, ozodlik qadrini har narsadan afzal
bilgan ona zamin kishilari bir yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy istilochilarga qarshi
harakatga keladi. Mil. av. 329 yil kuzida Sug’diyonada boshlanib, O’rta Osiyo
mintaqasining boshqa hududlarida keng aks sado bergan xalq qo’zg’oloni yurtimiz
ozodligi tarixida chinakam yangi sahifa yozgan.
Iskandar tajovuzi va zulmiga qarshi ko’tarilgan bu ommaviy harakatga so’g’d
xalqining mard o’g’loni Spitamen boshchilik qildi.
So’g’diyona va Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur ishonchini
qozongan, katta harbiy salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashkar tuzib, dastlab
Iskandarning Marokandada qoldirib ketgan harbiy garnizoniga hujum qilib uni
yanchib tashlaydi. Bu xabar erli aholiga katta ruhiy quvvat bag’ishlab, uning
ajnabiylarga qarshi faol kurashiga turtki beradi. Iskandar o’z qo’shinining bir
qismini qo’zg’olonchilarga qarshi Marokandaga yo’llaydi. Bu davrda Iskandarning
o’zi Yaksart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi shaharlar va aholi turar joylarini
bo’ysundirish uchun og’ir janglar olib borayotgan edi. Ajoyib jang taktikasini
qo’llagan Spitamen Iskandar lashkari Marokandaga yaqinlashib kelayotganini
eshitgach, darhol shaharni tark etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi oqimi
tomon jang qilib chekinadi. So’ngra bu erdagi dashtli ko’chmanchilarning otliq
askarlari bilan qo’shilib kutilmaganda qarshi hujumga o’tadi. Bundan sarosimaga
tushgan yunon qo’shini katta talofatga uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan
shaharga chekinadi. Spitamen Marokandani qamal qiladi. Bundan xabar topgan
Iskandar Sirdaryo bo’yidagi hujum harakatlarini vaqtincha to’xtatib, o’zi qo’shinga
bosh bo’lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U Marokandaga etib kelganida
Spitamen kuchlari allaqachon bu joyni tark etib, So’g’diyonaning cho’llik qismiga
chekingan edi. Iskandar Spitamendan o’ch ololmagach, butun qahri-zahrini
42

Zarafshon aholisiga qaratadi. U Spitamen kuchlarini ta’qib qilib, Marokandadan
cho’lli hududlar tomon borar ekan, yo’l-yo’lakay 120 mingdan ziyod tinch aholini
qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq u bari-bir mahalliy xalqlarni
o’ziga uzil-kesil bo’ysindira olmaydi.
Iskandar Doroning yuz minglab muntazam lashkarlariga qarshi jang olib
borishdan ko’ra Spitamen boshchiligidagi qo’zg’olonchilarga qarshi kurashish
qiyin ekanligini tushunib etadi. Negaki, erli aholi o’zining har bir qarich tuprog’i,
daryo-ko’li, qir-adiri, qoyasi uchun dushman bilan jon berib, jon olishib kurashgan.
Iskandar armiyasining engilmasligi to’g’risidagi afsonalar ham bizning yurtimizda
barham topdi. Oxiri shunday bo’lib chiqdiki, O’rta Osiyo erlarini kuch, qurol bilan
enga olmasligiga ko’zi etgan Iskandar aqlu zakovat, hiyla yo’li bilan ish tutib,
mahalliy aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan umumiy til topishga, erli
xalqning milliy udumlari, urf-odatlari, marosimlarini qabul qilishga majbur
bo’ladi. Shunday yo’l bilan So’g’diyona ulug’laridan Oksiart, Xorien degan
mahalliy aslzodalar uning tomoniga o’tadi. Iskandarning Oksiartning go’zal qizi
Raxshanak (Roksana)ga uylanishi esa qarindoshlik aloqalarining kuchayishiga
xizmat qiladi. U xalq qaxramoni Spitamenni qo’lga tushirib, uni jismonan yo’q
qilishda ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi.
Spitamenning tez orada o’ldirilib, uning boshi Yunon podshohiga tortiq
qilinganligi fakti ham qo’zg’olonchi kuchlar o’rtasida birlikning bo’lmaganligi
alomatidir. Shunga qaramay ajnabiy bosqinchilarga qarshi xalq g’alayonlari 327
yil boshlariga qadar davom etdi. Garchand Spitamen boshchiligidagi keng
ommaviy xalq harakati oxir-oqibatda mag’lubiyatga uchragan bo’lsada, u ulug’
ajdodlarimizning mardlik jasoratini, elu-yurt hurligi, ozodligi yo’lidagi fidoyiligini
yorqin namoyon etdi.
Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli janggu jadallardan so’ng
Iskandar Baqtriya, Sug’diyona va Ustrushonaning faqat bir qisminigina itoat
ettirib, bu hududlarga o’z ishonchli odamlarini, o’ziga sodiq sug’dlik Oropiyni
Sug’diyona hokimi etib tayinlab, o’zi mil. av. 327 yilda Hindiston tomon qo’shin
tortadi.
43

Yunon-Makedon qo’shinlari O’rta Osiyo erlarida shu qadar holdan toyib,
o’zining jangovorlik qobiliyatini yo’qotdiki, buning oqibatida ular shimoliy Hind
erlariga arang kirib bordilar. Bu holatni tan olgan Iskandar tez orada Hindistondagi
urush mavsumini tugatib, ortga, ikki daryo oralig’idagi Bobil shahriga qaytib
ketishga buyruq beradi. Antik dunyo olimlarining yakdil ta’kidlashicha, Yunonlar
podshosining bu buyrug’i ruhan cho’kkan uning butun qo’shinida katta qoniqish
bilan qarshi olingan ekan.
Shunday qilib, butun er yuzini egallab, dunyo hukmdori bo’lishga da’vo qilgan
Iskandarning sharqiy yurishlari oxir - oqibatda ko’zlangan yuksak natijalarsiz
tugadi. Uning o’zi mil. av. 323 yilda Bobilda hayotdan ko’z yumadi. Ayniqsa
uning ko’p sonli lashkarlarining Vatanimiz sarhadlarida mislsiz xalq qarshiligiga
duch kelib, son-sanoqsiz qurbonlar berishi pirovardida uning jahongirlik da’vosini
puchga chiqardi.O’zgalar yurtini zo’rlik bilan egallash evaziga qudratli saltanat
qurish, boshqalarga o’z irodasini majburlash yoxud zulm-asoratni kuchaytirish
pirovard natijada qanday xunuk oqibatlarga olib kelishini Iskandar Zulqarnayn
timsoli yaqqol isbot etadi. Tarixning bu achchiq sabog’ini hech mahal unutmaslik
kerak bo’ladi. Iskandar Zulqarnaynning so’ngi taqdiriga kelsak, u miloddan
avvalgi 327- yili Hindiston ustiga qo’shin tortdi va mamlakatni shimoli-g’arbiy
qismini bosib oldi. U Yangi yurishlarga tayyorgarlik ko’rish asnosida bezgak
kasaliga chalinadi va miloddan avvalgi 323-yilning iyunida 33 yoshida vafot etdi.
Kvint Kurtsiy Ruf Baqtriyani tabiati turli-tuman va go’zal, unumdor yerlari
ko’p,sersuv, ekinzorlarga boy mamlakat deb hikoya qiladi. Uning fikricha,
o’lkaning aholisi ko’p, ular bug’doy va arpani ko’p ekadilar, uzumzorlari bepoyon.
O’lkada mevalarningbarcha turlari o’sadi.
Chorva mollarini boqishga qulay, yilqisi ko’p, chopar otlarga boy mamlakat.
Ayni paytda o’lka hududida qumloq va ekin bitmaydigan yerlar ham anchagina. K
vint Kurtsiy Rufning qayd qilishicha «skiflarning, hatto nutqi ham jozibador edi. O
’zining go’zal nutqiga, madaniyatiga ega bo’lgan skiflarning o’sha davrlarda
o’ziga xos adabiyoti ham bo’lgan». Kvint Kurtsiy Ruf «Aleksandr Makedonskiy
tarixi» asarida skiflarning jasurligi va mardligini ta’riflaydi. Uning yozishicha
44

Aleksandr skiflarning katta bir guruhini asir oladi. «Jismoniy jihatdan
baquvvat bo’lgan skiflardan 30 kishini o’limga mahkum etganda , ular o’limdan
ham qo’rqmasdan, xalq
qo’shiqlarini baralla aytib, xursand bo’lib borardi», deydi u. Iskandar Zulqarnayn
o’sha Tanais bo’yida Aleksandriya Esxata (Uzoqdagi Iskandariya) degan katta bir
shahar qurdirdi. Shahar hozirgi Tojikistonning Xo’jand shahri yaqinida
joylashgandi. Bu shahar Iskandar u c h u n skiflarga qarshi urush olib borishda
tayanch bo’lib xizmat qilishi kerak edi. Lekin Iskandarning skiflar ustiga
qilmoqchi bo’lgan yurishi amalga oshmay qoldi. So’g’diyonada katta qo’zg’olon
ko’tarilganligi va ularga ergashib baqtriyaliklar ham qo’z g’olon ko’targanliklari
haqida bir-biridan tashvishli xabarlar kela boshladi. Shu payt Iskandar Zulqarnayn
endi Aleksandriya Esxataga kelib tushgandi. Shahar juda katta bo’lib, 60 stadiy
uzunlikdagi devor bilan o’ralgandi. Skiflar tez-tez katta shaharning ro’parasiga
kelib, uni qattiq o’qqa tutar edilar.
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, O’zbekistonning eng qadimgi davri
davlatchiligi tarixi haqida yunon-rim manbalari va boshqa manbalar anchagina va
ularni o’rganish ishlari haligacha davom etib kelmoqda. Bularga eng qadimgi
yunon tarixchilaridan Gerodotniong “Tarix” asarini, Diodorning “Tarixiy
kutubxona”, Polibiyning “Umumiy tarix”, Strabonning “Geografiya”, Arrian
Flaviyning “Iskandarning yurishlari”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston”,
Ptolomey Klavdiyning “Al-Magest”va “Geografiya”asarlarini muhim manba
sifatida o’rganishimiz mumkin. Rim tarixchilaridan esa, Pompey Trogning “Filipp
tarixi”, Kvint Kursiy Rufning “Buyuk Iskandar tarixi”, Gay Pliniy Sekundning
“Germanlarning urushlari”, “Pomponiy Sekundning hayoti”, “Oddiy tarix”asarlari
ham qimmatlidir. Yunon-rim manbalarining o’ziga xos hususiyati shundaki, bu
asarlar ko’pincha afsona va rivoyatlarga, oddiy mahalliy xalqlarning gaplariga
asoslanib yozilgan. Shunga qaramasdan, afsonalarda ham birmuncha bo’lsa-da
45

haqiqat yashiringan bo’ladi. Bundan tashqari ular ko’pincha harbiy bosqinchilar
bilan birga kelgan askarlar va saroy tarixchilarining ko’rgan-bilgan voqealari
tasvirlangan. Mahalliy xalq ularni dushman sifatida ko’rib, ko’pincha yolg’on-
yashiq gapirganlar. Bundan tashqari til tushunmasliklari ham ba’zi noqulayliklarni
keltirib chiqargan. Natijada, ko’p shahar va shaxslarning nomlari noto’g’ri
yozilgan. Bu esa ularning bugungi kundagi nomlarini aniqlashda ba’zi bir
noqulayliklarni yuzaga keltiradi. Aniq va to’g’ri ma’lumotlarni faqat, chuqur
bilimga ega bo’lgan holda, tarixiy asarlarni taqqoslab to’g’ri xulosaga kelish orqali
olishimiz mumkin. Xullas manbalarni o’rgangan sayin mamlakatimizning eng
qadimgi davri tarixi haqida to’liqroq ma’lumotlarga ega bo’lishimiz mumkin.
Ularda mubolag’alar ko’p bo’lsa-da, manbalarni bir-biriga taqqoslash orqali
nisbatan aniqroq bo’lgan xulosalarga kelishimiz mumkin.
Skiflarning mardligiga qoyil qolgan Aleksandr asirlarni o’limdan saqlab qolib,
hibsdan ozod qiladi. Asarda massagetlarning jasoratlari haqida ham yorqin satrlar
bor. «Massagetlar 800 nafar otliq jangchilarini qishloq yaqinidagi o’rmonga
yashirib qo’yadi.
Bir necha kishi poda haydab o’rmonga qarab bemalol ketaveradi. Tayyor
o’ljani qo’ldan chiqarmaslik uchun Attin o’zining 300 otliq, jangchisi bilan hech
shubda qilmasdan o’rmonga kirib boradi. Massagetlar Attin qo’shiniga qo’qqisdan
hujum
qilib, ularning hammasini qirib tashlaydi» Kvint Kurtsiy Rufning asarida
Spitamen jismonan baquvvat, jasur, mard va tadbirkor bir
kimsa suratida tasvirlanadi. Dastlabki paytda «Aleksandr Spitamenga katta-katta v
a’dalar beradi, hatto Sug’diyona hokimligini in’om etmoqchi bo’ladi. Spitamen esa
vatanfurushlik qilgandan ko’ra o’limni afzal biladi».
Kvint Kurtsiy Rufning asarida Spitamen fojiasiga sabab bo’lgan xoinlar, qo’rqoq
va
sotqinlarga nafrat o’tini sochuvchi yorqin satrlar ham anchagina. Ana shunday sotq
inlardan biri Spitamenning xotinidir. Horib-charchagan Spitamen shirin taom va
46

sharob ta’sirida qattiq uyquda yotardi. «Xotini pinxona kelib, qilichini sug’urib
oldida, Spitamenning boshini kesib tashladi. Qonga belangan erining kallasini bu
jinoyatdan ogoh bo’lgan qulga keltirib
beradi. So’ngra makedon qo’shinlari joylashgan lagerga kelib, Aleksandrga xabar
qilishi, muhim xabar olib kelganligini, bu xabarni shohga shaxsan o’zi yetkazishi
lozimligini aytadi. Aleksandr bu mudhish voqeadan ogoh bo’lib g’azablanadi.
Tarix Fani kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon
tarzida atroflicha o’rganuvchi Fan sifatida ijtimoiy fanlar tizimida muhim o’rin
tutadi va keng xalq ommasini, ayniqsa, yosh avlodni o’z Vatani va xalqiga sadoqat
ruhida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari ta’biri bilan aytganda,
«o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi».Iskandar Zulqarnayn boshchiligida
yunonlarning yurtimiz sarxadlarini bosib o’tishi, ularga qarshi Spitamen
rahbarligida ko’tarilgan qo’zg’olon ko’pgina manba va adabiyotlarda o’z aksini
topgandir .
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli
Qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Qadimiy yozma manbalarni
saqlash, tadqiq va targ’ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida ”gi 2017 yil 24 maydagi PQ-2995-sonli Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzurida O’zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni
tadqiq etish markazini tashkil etish to’g’risida ”gi 2017 yil 20 iyundagi PQ-3074-
sonli Qarori.
47

4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi huzurida O’zbekistonning eng yangi tarixi bo’yicha
Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi 2017 yil 30 iyundagi
PQ-3105-sonli Qarori.
Asosiy adabiyotlar:
1. Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. – T.:
Fan, 2010.
2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (qadimgi zamon va o’rta asrlar). –
T., 2001.
3. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie istorii Uzbekistana. G’ Uchebno-
metodicheskoe posobie. – Fergana: Tip. FerGU, 2019. – 240 s.
4. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie: Uchebnik G’ Otv.red. M.M.Isxakov. –
Tashkent: Navruz, 2019. – 354 s.
Zamonaviy xorijiy adabiyotlar:
5. Brundage A. Going to Sources: A Guide to Historical Research and Writing. –
Oxfard: John Wiley & Sons, 2017. – 176 pp.
6. Rusina Yu.A. Metodologiya istochnikovedeniya. – Ekaterinburg, 2015 .
7. Sirenov i dr. Istochnikovedenie: Uchebnik. – Moskva : Yurayt, 2018.
Qo’shimcha adabiyotlar :
8. Abidjanova D. Maveraunnaxr epoxi pravleniya Amira Temura v
angloyazo’chnoy istoriografii 60-90-x godov XX v. Avtoref. dis. ... kand. ist.
nauk. – Tashkent, 2001.
9. Alimova D.A. Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. T. I. Istoriya i
istoricheskoe soznanie. – T.: O’zbekiston, 2008.
10. Ankersmit F.R. Istoriya i tropologiya: vzlyot i padenie metaforo’ G’
Perevodchiki: M.Kukartseva , E.Kolomets, V.Kashaev. M.: KanonQ,
Reabilitatsiya, 2009.
11. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki tsarizma v Turkestane (1867-1917). –T.:
Fan, 1995.
48

12. Alimova D. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-o’e
godo’): Avtoref. dis. ... dokt. ist. nauk. – Tashkent: II AN RUz, 1991.
13. Alimov Sh. Izuchenie natsionalnoy politiki v istoricheskoy literature
Uzbekistana (20-30-e godo’). - Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. – T., 1994.
14. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistane. – T.:
Fan, 1970.
15. Bo’riev. O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – T., 1997.
16. Garipov R. Istoriograficheskiy rakurs nekotoro’x aspektov politicheskoy i
sotsialno-ekonomicheskoy obstanovki v Turkestane v nachale XX veka G’G’
O`zbekiston tarixi. 2001.– № 1. S. 44-50.
Elektron manbalar
1. www . history . ru
2. www . natura.com
3. www.ziyonet .uz
49

Arrian Flaviyning “Iskandarning yurishlari” asari

Sotib olish