Arrian, Kursi Ruf hikoyalari. Strabonni Geografiyasi ma’lumotlari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	6.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Arrian, Kursi Ruf hikoyalari. Strabonni Geografiyasi ma’lumotlari

Sotib olish

6O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo’nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Arrian, Kursi Ruf hikoyalari. Strabonni
"Geografiyasi" ma’lumotlari
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________

______________ 2024

6MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. Arrian, Kursi Ruf hikoyalari mazmuni va mohiyati
……………………………………………………………………………………..6
1.1. Kursiy Rufning «Aleksandr Makedonskiy tarixi» asari
…………………………………………………….………………………………..8
1.2. Markaziy Osiyoda xalq og’zaki ijodi ancha rivojlanishi
…………………………………………………………………………………….12
II BOB. Strabonni "Geografiyasi" ma’lumotlari ….…………………….…….20
2.1. Antik davr geografik bilimlari ………………… …………...………………..20
2.2. Strabon Yevropa ta’rifida va Osiyo ta’rifida ta’riflanishi va
ma’lumotlar…….26
XULOSA................................................................................................................
36
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................38
ILOVALAR………………………………………………………………………41

6Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda O’zbekistonda antik davrlarda yashagan
bobokalonlarimizning timsoliy shaklini emas, jonli hayotini ko’rgimiz, ular bilan
dardlashgimiz keladi.Bobokalonlarimiz qanday kishilar bo’lgan, ular ham o’z
vatanini hcvganmi, bosqinchi dushmanlarga qarshi kurashganmi -mana shularni
bilgimiz keladi. Hozirgi daryolar, shaharlar, tog’lar antik davrda ham xuddi
shunday bo’lganmi, ularni o’z ko’zimiz bilan ko’rsak deymiz. Buning imkoni
bormi? Axir, bu haqda hech bir yozma manbaga Axir, bu haqda hech bir yozma
manbaga ega emasmiz-ku? To’g’ri, antik So’g’diyonadan bizga yozma
“guvoh”yetib kelmagan. Qadim ajdodlarimiz haqida “so’zlovchi” shaharlarning
qoldiqlari, go’zal san’at obidalari, bebaho arxeologik topilmalar qolgan, xolos.Biz
avlodlar qalbini bir bebaho boylik o’ziga asir etadi. Bu qadim So’g’diyona haqida
hikoya qiluvchi grek va Rim adabiyoti namunalaridir. Kitoblarni varaqlasak,
Markaziy Osiyo xalqlarining og’zaki ijodiyoti juda qadim zamonlardayoq o’ziga
xos ravishda rivojlanganligining guvohi bo’lamiz. Bunday og’zaki ijod nam unalari
bo’lm ish «To’maris» afsonasi Gerodotning[1.28b]. “Tarix” asaridan, “Shiroq”
afsonasi esa Polienning «Harbiy hiylalar» kitobidan salmoqli o ‘rin egallagan.
«Greklar o’zlarining go’daklik davrlari bilan, kishilikning mukammal va mumtoz
namoyandalari sifatida, butun kishilik jam iyatining go’zallik davrini ifoda
qiladilar. Homer dostonlarini o’qirkan, kishilik dunyosi o’zining porloq go’daklik
(faqat greklarnikini emas) davrini xotirlaydi»[2.32b], deb yozgan edi ulug1 rus
tanqidchisi V.G. Belinskiy. Haqiqatning asl ifodasiga ega bo’lgan bu so’zlar
insoniyatning go’daklik davrini kuylovchi Homer asarlari naqadar bebaho
ekanligini tasdiqlaydi. Hamma xalqlarning go’daklik davri bir-biriga o’xshash va
mumtoz holda kechgan. Shuning uchun ham, faqat o ‘zimizning emas, o ‘zga
xalqlarning antik davrlariga ham qiziqish bilan qaraymiz. Homer dostonlarida
tasvirlangan voqealar bizga yaqindan tanishdek, ular go’yo ona tarixim iz haqida
hikoya qilayotgandek tuyuladi. Jahonda grek adabiyotidan m a’naviy oziq olmagan
bironta adabiyot topilmasa kerak.Antik dunyoning badiiy go’zalligiga asos solgan

6Homer ijodigina emas, shu bilan birga, Esxil, Sofokl, Yevripid va Aristofan kabi
so’z san’atkorlarining nodir adabiyot durdonalari ham bitmas-tuganmas badiiy
estetik zavq manbayidir. Gesiod, Gerodot, Fukidid, Ksenofont kabi tarixiy nasrni
go’zal sahifalar bilan boyitgan ulug’ iste’dodlarning mo’tabar nomlari ham biz
uchun g’oyat qim matlidir. Bu adiblarning
asarlarida antik o ‘tmishning o’ziga xos qirralarini kuzatamiz.Antik dunyoning
yana bir go’zal badiiy sahifasi b o ‘lmish Rim adabiyoti ham yunon adabiyotidan
oziq olib, uning ta ‘sirida rivojlandi,taraqqiy etdi. Antik davrning so’nggi bosqichi
hisoblangan Rim adabiyoti ham insoniyatga olam -olam m a’naviy boyliklar in
‘om etdi.Darhaqiqat, grek va Rim adabiyoti misolida biz o ‘z o ‘tmishimizning
go’daklik davrini ko’ramiz. Boy va betakror tarixim izning antik davri tasvirlangan
go’zal sahifalarga duch kelamiz.
Kurs ishning maqsadi. Tarixiy asarlarni chuqurroq o’rganish. Arrian, Kursi Ruf
hikoyalari kelib chiqishi va mazmunin o’rganish . Strabonni "Geografiyasi" asarini
mazmun mohiyatini anglab yetish.
Kurs ishning vazifalari:
- Strabonni merosini o’rganish
- Arrian, Kursi Ruf hikoyalari kelib chiqishi va mazmunin o’rganish
Kurs ishining ob’ekti: Tarix fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida
umumiy tushuncha va bilim hosil qilish hisoblanadi.
Kurs ishning predmedi:
–Tarix fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida maqolalar mavjud
bo’lgan ta’lim jurnallari va maqolalari;
–Strabonning hayoti haqidagi adabiyotlari;
–Ta’limiy o’quv saytlar;
–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.

6Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati va ilovadan iborat.
I BOB. Arrian, Kursi Ruf hikoyalari mazmuni va mohiyati.
1.1. Kursiy Rufning «Aleksandr Makedonskiy tarixi» asari.
Homening skiflar haqidagi fikri beixtiyor e ‘tiborimizni o’ziga jalb etadi. “Homer
o’zining poemasida skiflar haqida” kuylagan edi, - deb yozadi Flaviy Arrian
“Aleksandrning yurishi” asarida – Skiflar haqiqatgo’y odamlar bo’lgan.Ular
Osiyoda yashaydi, biroz kambag’alrog’-u, ammo juda haqiqatgo’y”[3.42b].Bu
satrlarni mutolaa qilib turib, chuqur o’yga tolasan,kishi.Eramizdan avvalgi VI-VII
asrlarda yashagan yunon shoiri Hommerning skiflarga bunday ta’rif berishi
tasodifiy hol bo’lmasa kerak. Bundan ayon ko’rinadiki, o’sha davrlardayoq
Gretsiya bilan Makaziy Osiyo o’rtasida siyosiy-madaniy aloqalar mavjud
bo’lgan.Qadimdan jahon kezishni eng yaxshi odat deb bilgan grek va Rim
sayyohlari Markaziy Osiyoga bir necha marotaba tashrif buyurishgan.Gretsiya, O
‘rta Osiyo, Xitoy, Hindiston mamlakatlari orasida karvon tinimsiz qatnab turgan.
Eramizdan ancha ilgariyoq Markaziy Osiyoliklarga Filotun - Aflotun (Platon),
Suqrot (Sokrat), Arastu(Aristotel), Buqrot (Gippokrat), Faysog’uras (Pifagor)
nomlari yaqindan tanish edi. Bu ulug’ olim larni o ‘rta Osiyoliklar xuddi
o’zlarining donishmandlaridek hurmat bilan tilga olganlar. Ular haqida xalqimiz
orasida donolik va aql-farosatdan hikoya qiluvchi har xil afsonalar
yaratilgan.Uzoq yunon o’lkasi bilan Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida qadim-
qadim zamonlardayoq madaniy aloqa bo’lganligini aniq misollar orqali ham isbot
etish mumkin. Jumladan, fessaliyaliklarning qadimiy yodnomasi bo’lgan “Ellada
qahramonlari” asarida Amazonkalar haqida hikoya qilinadi. Muarrih adib
Yustinning fikricha, Amazonkalar skif avlodlaridan bo’lgan ekan[6.134b].Ulug’
yunon fojianavisi Esxilning (eramizdan avvalgi VI asrda yashab o’tgan) fikricha,
inson zotiga olov hadya etmoqchi bo’lgan Prometey hukmdor Zevsning qahriga

6uchrab, skiflar o’lkasidagi qoyaga zanjirband qilinadi.Iskandarning yurishlari.Bu
kitob Arrianning shon-shuhratga bo’lgan doimiy da’vosi bo’lishi kerak edi. Bu
uning uchun qanchalik muhim edi, uning so’zlari aniq:
Men o’z ismimni e’lon qilishning hojati yo’q, garchi bu dunyoda eshitilmagan
bo’lsa ham,men o’z mamlakatim va oilamni yoki men ega bo’lgan biron bir rasmiy
lavozimni ko’rsatishim shart emas. To’g’rirog’i,shuni aytmoqchimanki, bu kitob
yoshligimdan vatan, qarindosh-urug’lar va xalq taraqqiyotidan ham qadrliroq va
men uchun shunday bo’lgan.U ajoyib mavzu va ajoyib imkoniyatga ega ekanligini
his qildi.Hech kim u haqida Iskandardan ko’ra ko’proq yozmagan, ammo yo’q biri,
shoir yoki nosir, unga adolat qilgan edi. Haqiqiy Iskandar ko’plab qarama-qarshi
bayonotlar ortida yashiringan, avvalgi yozuvchilarning asarlarida esa aniq xatolik
bor edi. Ular Doroga qarshi hal qiluvchi jangning joyini ham topa olmadilar; ular
Hindistonda Iskandarning hayotini qaysi odamlar saqlab qolganini
bilishmasdi.Axillesning Gomerga o’z jasoratlarini aytib berganligi haqida
gapirmasa ham, Sitsiliya zolimlari kabi kichik odamlar Aleksandrdan yaxshiroq
edi. Arrianning kitobi bu holatni tugatish uchun mo’ljallangan edi. Iskandarning
ahamiyati shunchalik kattaki, u Gretsiyaning buyuk tarixchilariga qarshi
chiqishdan tortinmaydi.Bu vazifa uchun Arrian katta afzalliklarga ega edi.Biz
uning kitobini qachon boshlaganini aniq ayta olmaymiz,lekin ikkinchi asrning
o’rtalariga qadar bo’lgan sana juda qiyin bo’lib tuyuladi. Demak, Arrian,
ehtimol,oltmishda edi; u Iskandar adabiyotini keng o’qigan va klassik tarixchilar
Gerodot, Fukidid va Ksenofont bilan yaxshi tanish edi; u juda katta hajmda yozgan
edi,garchi bu qadar ulug’vor narsa bo’lmasa ham; u kamida falsafiy tayyorgarlik
va katta harbiy va ma’muriy tajribaga ega edi; nihoyat, va eng muhimdir.
Iskandarning yurishlari bu holat. Iskandarning ahamiyati shunchalik kattaki, u
Gretsiyaning buyuk tarixchilariga qarshi chiqishdan tortinmaydi.Bu vazifa uchun
Arrian katta afzalliklarga ega edi.Biz uning kitobini qachon boshlaganini aniq ayta
olmaymiz, lekin ikkinchi asrning o’rtalariga qadar bo’lgan sana juda qiyin bo’lib
tuyuladi. Demak, Arrian, ehtimol,oltmishda edi. U Iskandar adabiyotini keng
o’qigan va klassik tarixchilar Gerodot, Fukidid va Ksenofont bilan yaxshi tanish

6edi.U juda katta hajmda yozgan edi, garchi bu qadar ulug’vor narsa bo’lmasa ham
u kamida falsafiy tayyorgarlik va katta harbiy va ma’muriy tajribaga ega edi.
Nihoyat, va eng muhimi, u juda ko’p sog’lom fikrga ega edi.Ammo u juda katta
qiyinchiliklarga duch keldi, u Aleksandr haqidagi boshqa yozuvchilar bilan baham
ko’rdi. Ulardan eng qadimgisi Sitsiliyalik yunon Diodori bo’lib, u Aleksandr
vafotidan deyarli uch yuz yil o’tgach, o’zining Umumjahon tarixining 17-kitobini
uning hukmronligiga bag’ishlagan. Lotin yozuvchisi Kvint Kurtiy o’zining
"Iskandar tarixi" asarini eramizning birinchi asrida, keyingi asrning boshlarida
yozgan.Asrda yunon biografi Plutarx Arrianga foydali qo’shimcha bo’lgan
Iskandarning hayotini yozgan. Diodordan bir oz oldinroq yozgan
Romanizatsiyalangan Galliyaning Filipp tarixi Pompey Trogus faqat Jastinning
(milodiy 3-asr) ayanchli xulosasida saqlanib qolgan. Bu mualliflarning barchasi
bir-biriga zid bo’lgan ko’plab manbalardan tanlash muammosiga duch kelishdi.
Arrian uchun tarixchi Iskandar bilan to’qnash kelgan materiallarning massasini
oshirib yubormaydi. Bularning aksariyati deyarli izsiz yo’q bo’lib ketgan, ammo
saqlanib qolgan yozuvchilarning "bo’laklari" ko’rinishidagi qoldiqlari uning
Iskandar haqida ko’p yolg’on aytilganligi va uning harakatlarining ko’plab
qarama-qarshi versiyalari mavjudligini tasdiqlash uchun yetarli.Iskandarga hamroh
bo’lganlarning ko’pchiligi ekspeditsiya
va uning rahbari haqida o’z nuqtai nazaridan yozishgan."

61.2. Markaziy Osiyoda xalq og’zaki ijodi ancha rivojlanishi.
Jahon xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mislsiz darajada rivojlanib,
globallashuv jarayonlari tobora kengayib borayotgan hozirgi davrda insoniyatni
kelgusi hayoti, ayniqsa, jahon sivilizatsiyasining taqdiri va barqarorligi ulug’
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan bebaho tarixiy qadriyatlaming keng ko’lamda
o’rganish va targ’ib qilish bilan bevosita bog’liqdir.Ma’lumki, hozirda
sayyoramizda yashovchi 7 milliard 800 ming oshiq aholi (2020-yil iyun) 200 dan
ortiq katta va kichik mamlakatlarda yashaydi. Germaniyaning Stiftung
Weltbevolkerung (DSW) - “yer aholisi” jamg’armasi ma’lumotlariga ko’ra, agar
bugungi kunda dunyo 100 kishidan iborat qishloq deb olinsa, shundan 59 kishi
Osiyo, 17 kishi Afrika, 10 kishi Yevropa, 8 kishi Lotin Amerikasi, 5 kishi esa
Shimoliy Amerika va bir kishi Okeaniya vakili bo’lar edi.Dunyo mamlakatlari
orasida o’zining katta hududi va ko’p millionli nufozga ega mamlakatlar (Xitoy,
Hindiston, Braziliya va boshqa.) bilan birga kichik davlatlar (Afrikada - Jibuti,
Ispaniya hamda Fransiya chegarasida - Andorra, Venesuela yaqinida - Trinidad
vaTobago) mavjud. Aynan mazkur mamlakatlarda turli etnos va etnografik
guruhlar istiqomat qiladi. Shubhasiz, yer yuzida yashovchi barcha xalq va
millatlami o’ziga xos jihatlarini tadqiq qiluvchi fan
tarmog’i ijtimoiy fanlar tizimida etnologiya fani tarzida ma’lum hamda
mashhurdir. O’z navbatida shuni ham ta’kidlash joizki, etnologiyaning fan sifatida
shakllanishidan to bugungi kungacha uning asosiy tadqiqot obekti bilan bog’liq
muammolar yechimi borasida dunyo olimlari orasida umumiy yakdil fikrlar
mavjud emas. Chunonchi, inglizzabon mamlakatlarda “Etnologiya” atamasi
o’miga “ijtimoiy yoki madaniy antropologiya” terminini qoMlash keng tarqalgan.
To’g’ri, etnologiya fani turli xalqlar va millatlar hayot tarzini tavsiflash bilangina
cheklanmaydi, balki uning tadqiqot obekti va predmeti hisoblangan xalq hayoti

6bilan bog’liq kengroq sohalar va yo’nalishlami qamrab oladi.Chunonchi, bu borada
XX asming so’nggi choragidan boshlab fanning tadqiqot obekti va metodlarida
ham ayrim jiddiy o’zgarishlar sodir boldi. Endilikda etnologik yo’nalishda ilmiy
izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar nafaqat arxaik turmush tarziga ega, shu
bilan birga zamonaviy industrlashgan xalqlar va madaniyatlami ham tadqiqot
obekti sifatida o’rganishga jiddiy e’tibor qaratmoqda.Shuningdek, hozirda
mahalliy madaniyatlar ham tadqiqotchilar diqqatini ko4proq o’ziga rom
qilmoqda.So’nggi yillarda Respublikamizda ham etnologlar tomonidan tarix,
arxeologiya, sotsiologiya, folklorshunoslik, madaniyatshunoslik va boshqa ko’plab
ijtimoiy fanlar yutuqlari asosida tadqiqotlar yaratish borasida e’tiborga sazovor
ilmiy ishlar amalga oshirilmoqda.Mazkur tadqiqotchilar tomonidan
Respublikaning turli tarixiyetnografik mintaqalari etnologiyasi, o’zbek xalqi
etnogenezi va etnik tarixi, xalqimizga xos bo’lgan etnomilliy an’analar va
zamonaviy etnomadaniy jarayonlami o’rganishga e’tibor qaratilmoqda.Lekin,
afsuski, an’anaviy va zamonaviy jamiyatning o’ziga xos xususiyatlari, zamonaviy
etnologiya fanining dolzarb muammolari,yangi maktab va nazariyalar tahlili,
dunyo madaniyati evolyusiyasida
etnik omilning o’mi, madaniyatlaming tarixiy xilma-xilligi,antropogenez va
etnogenez jarayonlari, milliy-etnik madaniyatni sivilizatsion jarayonlardagi o’mi
hamda ahamiyatiga doir muammolami o’zida aks ettirgan, shuningdek, ulami yosh
avlod tafakkuriga singdiruvchi darsliklar hali-hanuz yetishmaydi. Shu boisdan ham
mazkur kitobda Markaziy Osiyo xalqlari misolida yuqorida bayon etilgan
muammolami yaxlit bir tizimli tarzda umumlashtirilgan holda talabalarga
yetkazishga harakat qilindi.Ma’lumki, oliy o’quv yurtlari “Tarix” yo’nalishi
bo’yicha bakalavriat va magistratura bosqichlarining namunaviy o’quv rejasida
etnologiya faniga alohida o’rin ajratilib, zamonaviy pedagogik hamda axborot
texnologiyalari asosida o’qitish tashkil etilgan. Shuningdek,mazkur rejada
“Markaziy Osiyo etnologiyasi” fani ham muhim o’rinda turadi.Shubhasiz, bu
borada Markaziy Osiyo mintaqasi etnologiyasini o’rganish ham dolzarb ahamiyat
kasb etadi. Chunki, asrlar davomida ushbu bepoyon mintaqada yashayotgan

6xalqlaming o’ziga xos tarixi,an’analari va milliy qadriyatlari mushtarakligi asosida
qurilgan do’stlik hamda o’zaro hamkorlikda hayot kechirib kelmoqda.Tarixdan
ayonki, o’zbek, tojik, turkman, qozoq, qirg’iz,qoraqalpoq va uyg’ur kabi
xalqlaming ajdodlari Markaziy Osiyo hududida asrlar davomida yonma-yon, ko’p
hollarda aralash yashab kelgan.Markaziy Osiyo mintaqasida yashayotgan
etnoslarning o’zaro do’stlik rishlalarining azaliyligi va har qanday xalqning tarixi
hamda madaniyati qo’shni qardosh xalq tarixi hamda madaniyati bilan uzviy
bog’liq ekanligini aniq dalillar asosida yoritib berish dolzarb masalalardan biriga
aylandi. Shu bois ham mazkur darslikda Markaziy Osiyo xalqlarining etnogenezi
va etnik tarixi, an’anaviy xo’jaligi,moddiy va ma’naviy madaniyatining eng
muhim xususiyatlari aks etgan. Shuningdek, qo’llanmadan o’quv reja bo’yicha
ma’ruza matnlari, mustaqil ishlar (TMI), referat, kurs ishi mavzulari,namunaviy
test savollari, talaba lug’ati, tavsiya etiladigan eng asosiy manba hamda adabiyotlar
rolyxati ham o’rin olgan.Ushbu darslikni tayyorlashda, akademik A. A.
Asqarovning“O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi” (Toshkent, 2007)va
“O’zbek xalqining kelib chikish tarixi” (Toshkent, 2015), akademik K. Sh.
Shoniyozovning “O’zbek xalqining shakllanish
jarayoni” (Toshkent, 2001), elshunos va faylasuf I. M. Jabborovning.“Jahon
xalqlari etnografiyasi” (Toshkent, 1985) va “O’zbek xalqi”etnografiya” (Toshkent,
1994), jahon xalqlari hamda o’zbek etnologiyasiga oid nashr etilgan darslik va
o’quv qo’llanmalari,professor A. X. Doniyorovning “Mening stack of Uzbekistan
etnografiyasi tarixishunosligining airim masalalari” (Toshkent,2003), “Markaziy
Osiyo xalqlari etnografiyasi, etnogenez va etnik tarixi” (Toshkent, 2003), “Markazi
Osiyo xalqlari”.etnografiyasi, etnogenez va etnik tarixi fanidan ta’lim
texnologiyasi” (Toshkent, 2010), professor O. Bo’riyevning “O’zbekiston tarixini
urganishda etnografiya ma’lumotlaridan foidalanish” (Toshkent, 1996), “Buyicha
uslubiy foydalanish etnografiyasi” (Qarshi, 1996), “Markaziy Osiyo
xalqlari”etnografiya” (Qarshi, 1997), “Buycha ukuv-metodlari etnologiyasi
foydalanish” (Toshkent, 2000), “Atamalarining kiskach etnologiyasi izohli lug’ati”
(Qarshi, 2004), “Etnologiya” (2020) hamda bu muallif tashkilot etnologiya fanini

6o’rganish va o’qitish bo’yicha e’lon qilingan ko’plab ilmiy-uslubiy maqolalar,
professor A.Ashirovning “Etnologiya” (Toshkent, 2014) hamda A. X. Doniyorov,
O. Bo riyev va A. A. Ashirovlaming “Markaziy Osiyo xalqlari etnografiya,ʻ
etnogenez va etnik tarixi” (Toshkent, 2011; 2014).kabi o’quv qo’llanmalarga
tayanildi.Ushbu darslik talabalar, magistrantlar, ilmiy izlanuvchilar va professor-
o’qituvchilar uchun mo’ljallangan boMib, ba’zi juz’iy kamchiliklardan holi
bo’lmasligi tabiiy. Ilmsevar o’quvchilardan mazkur kitob haqida bildirilgan amaliy
taklif va mulohazalarini kutib qolamiz.[9.232b].

6 II BOB. Strabonni "Geografiyasi" ma’lumotlari
2.1 Antik davr geografik bilimlari.
Geografiya yoki jo g rofiya (grekcha: γεωγραφία; γη yoki γαια — „Yer“, γραφεινʻ ʻ
— „tasvirlamoq“ yoki „yozmoq“ yoxud „xaritalamoq“) — Yerning geografik
qobig i, uning struktura va dinamikasi, alohida komponentlarini hududlar bo yicha
ʻ ʻ
o zaro ta siri va taqsimlanishini o rganadigan fanlar majmui. Antik dunyo g arb
ʻ ʼ ʻ ʻ
olimlari Yer yuzasining manzarasini „geografiya“ so zi bilan ifodalaganlar.
ʻ
Geografiya terminini dastlab Eratosfen (mil. av. 276—194-yillarda yashagan)
kiritgan. O rta Osiyoda 9—10-asrlardan boshlab Geografiya so zi ma nosida
ʻ ʻ ʼ
„surati arz“, „yetti iqlim“, „Kitob almasolik valmamolik“ („Mamlakatlar va
masofalar kitobi“) iboralari qo llanilgan. 19-asrda va 20-asr boshlarida o zbek
ʻ ʻ
tilida „geografiya“ arabcha talaffuz bilan „jug rofiya“ shaklida yozilgan. Hozirgi
ʻ
davrda „Geografiya“ o rniga „Geografiya fanlari sistemasi“ iborasini qo llash
ʻ ʻ
ilmiy jihatdan to g riroqdir.Geografiya fanlari sistemasi 3 asosiy tarmoqqa
ʻ ʻ
bo linadi: a) tabiiy, ya ni tabiiy geografik fanlar — ularga tabiiy geografiya
ʻ ʼ
(umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o z ichiga oladi),
ʻ
geomorfologiya, iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya,
glyatsiologiya, geokriologiya, tuproklar Geografiyasi va biogeografiya kiradi; b)
ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar — umumiy va regional iqtisodiy Geografiya,
xo jalik tarmoqlari Geografiyasi (sanoat Geografiyasi, qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
Geografiyasi, transport Geografiyasi va b.), aholi Geografiyasi, siyosiy
Geografiya; v) haritagrafiya. Undan tashqari Geografiyaga mamlakatshunoslik,
tibbiy Geografiya, rekreatsiya va harbiy Geografiyaham kiradi. Keyingi yillarda,
koinotni o rganish rivojlanishi bilan selenografiya (Oy Geografiyasi), kosmos
ʻ
yershunosligi kabi sohalar ham vujudga keldi. Yer sun iy yo ldoshlari va kosmik
ʼ ʻ
kemadan turib Yer yuzasining suratini olish va haritasini tuzish usullari ham

6yaratildi. Geografiya eng qadimgi fanlardandir. Odamzod paydo bo lgandan keyinʻ
muayyan davr o tgach, tabiiy muhit bilan jamiyatning o zaro munosabatlari
ʻ ʻ
natijasida, ovchilik, yerni ishlash va savdo-sotiq ehtiyojlariga ko ra yaqin-uzoq
ʻ
masofalarga borib kelish, tevarak-atrofni bilish va turli-tuman xalklar o rtasida
ʻ
o zaro muomala qilish boshlangan. Odamlar ilmiy-amaliy maqsadlarda dengiz
ʻ
yo llarini va joylarning tabiatini, xo jaligi va xalqlarini o rganib turganlar. Shu
ʻ ʻ ʻ
yo llar bilan geografik ma lumotlar to plangan, devor va toshlarga bitilgan,
ʻ ʼ ʻ
qog ozga yozilgan. Mil. av. qadimgi dunyoning madaniyat markazlarida (Turon,
ʻ
Shimoliy Hindiston, Xitoy, Bobil va Ossuriya, Misr va Yunonistonda) dastlabki
ilmii xulosalarga erishildi. Doira 360 gradusga bo lindi, sutka 24 soat deb
ʻ
belgilandi, geografik kenglik va uzunlik ifodalari yuzaga keldi. Yer shar shaklida
degan fikr maydonga keldi (yunon olimlari Fales, Pifagor, Eratosfen va Aristotel),
dastlabki globus va ibtidoiy harita yasaldi (Anaksimandr), dunyo qit alariga nom
ʼ
berildi. Iskandariyalik matematik va geograf Eratosfen (mil. av. 3-asrda) Yer
aylanasining uzunligini o lchab ko rgan va Yer meridianining (hoz. o lchov
ʻ ʻ ʻ
birligida) 39816 km ligini aniqlagan. Bu esa haqiqiy uzunligiga ancha yaqindir.
Yer yuzida issiq, mo tadil va sovuq mintaqalar borligi, ya ni geografik zonallik
ʻʼ ʼ
tushunchasi ham qadimgi dunyo Geografiyasining nazariy yutuqlaridandir. O sha
ʻ
davrda ba zilar Yer yuzida suvlik ko p desalar, boshqalar, aksincha, quruqlik ko p
ʼ ʻ ʻ
der edilar. Shuningdek, Quyosh bilan Yerning munosabati xususida ham ikki
mulohaza bo lgan. Ayrim olimlar (ayniqsa Ptolemey) olamning markazini Yer
ʻ
hisoblab, Quyosh va sayyoralar esa uning atrofida aylanadi (geotsentrik nazariya)
desalar, boshqa olimlar geliotsentrik nazariyani ilgari surdilar, ya ni olamning
ʼ
markazi Quyoshdir, Yer va b. sayyoralar uning atrofida aylanadi deganlar.
Aleksandr (Iskander Makduniy)ning Eron, Turon va Hindistonga yurishlari hamda
finikiyaliklarning O rta dengiz va Afrika tevaragidagi suzishlari geografik
ʻ
tasavvurlarni birmuncha kengaytirdi. Umuman, yunon olimlari Sharqdagi ilm-fan
markazlarining yutuqlaridan xabardor bo lganlar va ulardan o z asarlarida
ʻ ʻ
foydalanganlar. Strabon (mil. av. 63 yil — mil. 21 yil) dunyo Geografiyasidan 17
jildli kitob yezdi (2 jildi umumiy Geografiya, 8 jildi — Yevropa, 1 jildi — Afrika,

66 jildi — Osiyo), Klavdiy Ptolemey (90—168 yillar) Geografiya va haritagrafik
proyeksiyalarga doyr 8 jild kitob yezdi. Turonlik va eronliklarning muqaddas
kitobi Zend Avestoda ayrim geografik ma lumotlar bor. Unda dunyodagiʼ
mamlakatlar — Eronvej, Sugd, Muru (Marv), Baxdi (Baqtriya), Nisoim (Jan.
Turkmenistan), Ho ruyu (Xirot), Hafta Hendu (Yetti Hindiston) va b. tilga olingan,
ʻ
ba zilari ta riflangan.O rta asrlarda vizantiyalik Zemarx (6-asr) Sharqiy Dashti
ʼ ʼ ʻ
Qipchoqqa sayohat qildi, normanlar (skandinaviyaliklar) 9—10-asrlarda Atlantika
okeanining shimolida suzib, Islandiya, Grenlandiya va Shimoliy Amerikagacha
safar qildilar, rus pomorlari Shimoliy Muz okeanidagi ayrim orollarni o zlashtira
ʻ
boshladilar. 13-asr o rtalarida Fransiya qiroli Lyudovik IXning elchisi sifatida
ʻ
O rta Osiyoga Rubruk kelib ketdi, italiyalik Plano Karpini Mongoliyagacha yetib
ʻ
bordi. O rta asrlarda yevropaliklarning geografik tasavvurlariga eng katta ta sir
ʻ ʼ
etgan voqea — Marko Poloning 25 yil davom etgan Xitoy sayohati (13-asr oxiri)
bo ldi. O rta asrlarda Sharq mamlakatlarida madaniyatning yuksalishi, bir qancha
ʻ ʻ
mustaqil davlatlarning barpo etilishi, savdo-sotiq avj olishi natijasida Turkiya,
Iroq, Eron, Hindiston va Movarounnahrda Geografiya fani ancha rivoj topdi.
Uning eng yirik namoyandalaridan biri Muhammad ibn Muso Xorazmiy (8-asr
oxiri — 9-asr o rtalari) Geografiyaga doyr „Surat ul-arz“ kitobini yezdi. Unda
ʻ
dunyodagi 537 shaharning koordinatalari va qisqacha izohi berilgan. Aslida bu
kitob kattagina bir geografik atlasning izohnomasi bo lgan. Xorazmiy bu kitobini
ʻ
yozishda Ptolemeyning „Geografiya“ asaridan qisman foydalangan. Bu bilan
qadimgi dunyo Geografiyasining merosi saqlab qolindi. 9-asrdan e tiboran arab va
ʼ
fors tillarida yaratilgan barcha geografik asarlar Xorazmiy kitobiga asoslangan.
Shunday qilib, Xorazmiy butun Sharq Geografiyasining asoschisi bo lib qoldi.
ʻ
Ahmad Farg oniy (9-asr) va Abu Abdulla Jayxoniy (9—10-asr)lar ham geografik
ʻ
asarlar yaratishdi. Farg oniy Misrdagi Nil daryosi suvining sathini kuzatish uchun
ʻ
Qohira shahri yonida „miqyos jadidi“ — nilometrni yaratganini alohida ta kidlash
ʼ
lozim. Bundan tashqari Quyosh tutilishi, Yerning yumaloq shaklda ekanligini
isbotlagan. Yerning o lchamlari to g risida hoz. zamon ma lumotlariga juda ham
ʻ ʻ ʻ ʼ
yaqin bo lgan kattaliklarni ishlab chiqqan. Abu Zayd ibn Sahl Balxiy (850—934)
ʻ

6„Suvor ulaqolim“ („Iqlimlar surati“) geografik asarini yozib, unga ko pginaʻ
haritalarni ilova qildi, Abu Zayd asarini eronlik Istahriy va Ibn Havqal yana
kengaytirib, „Kitob almasolik valmamolik“ asarini yozdilar. 10-asrda yashagan
arab geograflari Mas udiy va Muqaddasiylar, 12-asr olimi Idrisiy o z zamonasi
ʼ ʻ
ahdini dunyo Geografiyasi bilan tanishtirishda katta xizmat qildilar. Sharq
Geografiyasi faniga Beruniy va Ibn Sinoning ta siri juda katta bo ldi. Beruniyning
ʼ ʻ
barcha yirik asarlari („Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“, „Hindiston“,
„Mineralogiya“, „Geodeziya“, „Ma sud qonuni“) ko p jihatdan Geografiyaga
ʼ ʻ
taalluqli. Beruniy Sharqda birinchi bo lib globus yasadi, „Ma sud qonuni“ kitobida
ʻ ʼ
603 joyning geografik koordinatalarini aniqlab yozdi, boshqa bir kitobiga dunyo
haritasini ilova qildi. Beruniy Hindistonda turib, Yer aylanasining uzunligini
o lchadi. „Geodeziya“ kitobida Amudaryoning oqimi o zgargani va Qoraqum
ʻ ʻ
cho lining paydo bo lishini tasvirladi va h. k. U nazariy jihatdan ilk bor g arbda,
ʻ ʻ ʻ
Atlantika okeani ortida katta quruqlik mavjudligini ta kidlagan. 5 asrdan so ng
ʼ ʻ
yevropaliklar bu quruqlikning Amerika qit asi ekanligini kashf etganlar. 11-asrda
ʼ
balxlik Nosir Hisrav 7 yil davomida sayohat qilib, 15 ming km yo l bosdi —
ʻ
Movarounnahrdan Afrika shim.gacha, Arabiston va Hindistongacha sayohat qilib,
„Safarnoma“ kitobini yozdi. Maxmud Koshg ariy Markaziy Osiyodan Kichik
ʻ
Osiyo yarim orolgacha kezib, turkiy qabilalarning tili, urf-odatlari, shaharlari,
daryo-ko llari, tog yaylovlarini tasvirlagan „Devonu lug otit turk“ asarini yozib
ʻ ʻ ʻ
qrldirdi. Kitobga dunyo haritasi ham ilova qilingan. 13-asr boshida Marv sh.da
(hoz. Turkmanistonning Mari sh.dan 30 km sharada) yashagan Abdulla Yoqut
Hamaviy „Mujam ul-buldon“ geografik lug atini yozgan. Shimoliy afrikalik
ʻ
(marokashlik) arab Ibn Battuta 14-asrning eng mashhur sayyohidir, u 25 yil
mobaynida 100 ming km dan ortiq masofani kezib chiqdi — Arabiston ya. o.,
Hindiston, Xitoy, Sumatra o., Movarounnahr, Janubiy Yevropa va Sahroi Kabirni
sayohat qildi. 15-asr boshlarida Samarqand rasadxonasida temuriy hukmdor Mirzo
Ulug bek rahbarligida astronomik va geografik jadvallar tuzi l di. Ali Qushchi
ʻ
Samarqandda va Istanbulda geografik asarlar yozdi. 16-asr boshida Zahiriddin
Muhammad Bobur Hindistonga kelib, mashhur tarixiy-geografik asar —

6„Boburnoma“ni yaratdi. 15-asr o rtasi — 17-asrda Buyuk geografik kashfiyotlarʻ
natijasida deyarli barcha materiklarning shakli belgilandi, yer yuzasining katta
qismi tadqiq qilindi, noma lum mamlakatlarning tabiati va xo jaligi haqida
ʼ ʻ
ma lumotlar olindi. 17-asrning 1- yarmida yashagan gollandiyalik geograf B.
ʼ
Vareniusning „Umumiy geografiya“ kitobi o sha davrning eng yirik geografik
ʻ
asari bo ldi. Varenius birinchi bo lib Yer haqidagi bilimlar sistemasidan umumiy
ʻ ʻ
geografiya va xususiy regional geografiyani ajratdi. 16—17-asrlarda haritagrafiya
bo yicha katta muvaffaqiyatlarga erishildi, haritagrafik proyeksiyalar ishlab
ʻ
chiqildi (Geografiya Merkator). 18-asr oxiri va 19-asr davomida Afrika, Janubiy
Amerika, Avstraliyaning ichki rayonlarida geografik tadqiqotlar olib borildi. 19—
20-asrlarda Markaziy Osiyoda ilmiy tadqiqotlar qilindi.Tabiiy geografiya.
O zbekistonda, bu-tun O rta Osiyodagi kabi, o lkaning ta-biiy sharoiti hamda
ʻ ʻ ʻ
tabiiy resurslarini kompleks tadqiq etish va geografik g oyalarning bu jarayon
ʻ
bilan bevosita bog liq holda rivojlanishi 4 asosiy ilmiy yo nalishda amalga oshib,
ʻ ʻ
takomillasha bordi. Bular: qiyosiy-tasviriy, tabiiy-tarixiy, ekologik-geografik va
regional landshaftshunoslik yunalishlaridir.O rta Osiyoda tabiiy-geografik
ʻ
tadqiqotlarning qiyosiy-tasviriy (tasviriy geografiya) yo nalishi 19-asrning 2-yarmi
ʻ
— 20-asr boshida vujudga keldi. Turli hududlarning geografik tasvirini yaratishda
P. P. Semyonov-Tyanshanskiy, I. V. Mushketov, A. P. Fedchenko. V. A.
Obruchev, V. I. Masalskiy va L. S. Berg kabi rus tabiatshunoslari hissa qo shdilar.
ʻ
Bu yo nalish N. L. Korjenevskiyning qiyosiy-tasviriy geografik tadqiqotlarida o z
ʻ ʻ
ifodasini topdi. Respublikada bu ilmiy yo nalishda N. G. Mallitskiy, O. Yu.
ʻ
Poslavskaya, N. D. Dolimov, M. Q. Qoriyev, O. A. Mo minov ko p yillar ilmiy
ʻ ʻ
faoliyat ko rsatib, o lkaning turli qismlari va butun O zbekistonni tabiiy geografik
ʻ ʻ ʻ
tasvirlashga munosib hissa qo shdilar.O zbekistonda geografik
ʻ ʻ
tadqiqotlarningtabiiy- tarixiy yo nalishi 20- a. boshida o lkani ruslar tomonidan
ʻ ʻ
o rganish jarayonida shakllandi. Bu ilmiy yo nalish turli hududlar tuproq va
ʻ ʻ
o simlik qoplamini landshaftlar fonida majmuali o rganish metodikasi va
ʻ ʻ
metodologiyasiga asoslangan va uning yirik markazi O rta Osiyo Davlat
ʻ
universiteti tarkibidagi Tuproqshunoslik va geobotanika instituti edi.Ekologik-

6geografik yo nalish 1920—30yillarda shakllandi.Bu yo nalishning vakillari ekologʻ ʻ
va geograflar D. N. Kashkarov (1878— 1941)va Ye. P. Korovin (1891-1963) edi.
O rta Osiyo cho llari va baland tog lari o ziga xos tabiiy kompleks va „hayot
ʻ ʻ ʻ ʻ
makoni“ sifatida qiyosiy ekologik va geografik jihatdan o rganildi. Bu maktabning
ʻ
ilmiy g oyalarini yangi yuqori bosqichga ko tarishda O zbekiston akademiklari
ʻ ʻ ʻ
zooekolog T. 3. Zohidov va botanik-geograf hamda ekolog Q. 3. Zokirovlar
salmokli hissa qo shdi. T. 3. Zohidov cho llar ekologik biotsenologiyasi, Q. 3.
ʻ ʻ
Zokirov esa O rta Osiyo fitoekologiyasi, o simlik qoplamini ekologik
ʻ ʻ
toifalashtirish hamda integral balandlik mintaqalari (cho l, adir, tog , yaylov)ni
ʻ ʻ
ajratish masalalari bo yicha o z yo riqnomalarini yaratdilar.Regional
ʻ ʻ ʻ
landshaftshunoslik yo nalishi yuqoridagi uch kompleks yo nalish va ko plab
ʻ ʻ ʻ
tarmoq geografik yo nalishlarning sintezi sifatida vujudga keldi. Bu yo nalishga
ʻ ʻ
doyr ilk tadqiqotlar 1929—30 yillarda olib borildi. O rta Osiyo kompleks tabiiy-
ʻ
tarixiy rayonlashtirildi va ayrim yirik hududlarning landshaft haritalari tuzildi.
1943-yil O rta Osiyoning ekologik tamoyillar asosida majmuali geografik
ʻ
rayonlashtirish konsepsiyasi va sxemasi yaratildi. 1950-yillar oxiridan O rta
ʻ
Osiyoni tabiiy rayonlashtirish va landshaft haritalarini yaratish bilan O rta Osiyo
ʻ
davlat universitetining geograf olimlari shug ullandilar. 1960—70 yillarga kelib,
ʻ
O zbekistonda mahalliy landshaftshunos olimlarning safi shakllandi. Ular Moskva
ʻ
(P. B. Baratov, A. A. Rafikov, M. U. Umarov, P. N. G ulomov, A. Mamatov, B.O.
ʻ
Baxriddinov, O. Raxmatullayev, S. Abdullayev, I. Abdug aniyev), Sankt-Peterburg
ʻ
(A. Saidov, M. Rasulov, Sh. Ergashev, T. Rahimov, Yu. Sultonov), Lvov (L.
Alibekov, T. Jumaboyev), Voronej (A. Abdulqosimov), Boku (S. A. Nishonov),
Ashxobod (I. Nazarov), Qozon (T. Ollonazarov) va Toshkent (Sh. S. Zokirov, I. A.
Hasanov, A. Zayniddinov, A. Soatov) landshaftshunoslik maktablariga
mansubdirlar. Ularning har biri muayyan hududlarni rayonlashtirish va landshaft
xususiyatlarini tahlil qilish, tabiiy resurslarni baholash bilan shug ullandilar.
ʻ
Meliorativ geografiya (A. A. Rafiqov, I. A. Hasanov), rekreatsiya geografiyasi (3.
Mahamatillayev, A. Zokirov), landshaftlar rekultivatsiyasi (H. Vahobov) va
geokimyosi (I. N. Stepanov, O . Abdunazarov, H. Ma sudov) bo yicha ham
ʻ ʼ ʻ

6tadqiqotlar o tkazdilar. O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiʻ ʻ
Seysmologiya instituti tarkibidagi Geografiya ilmiy tadqiqot bo limi 1958-yildan
ʻ
boshlab geografik tadqiqotlar olib bordi.Tabiiy geografiya, landshaftshunoslik va
ekologiyaga doyr tadqiqotlar Toshkent sh.dan tashqari Samarkand (L. Alibekov,
A. Abdulkrsimov. O. Rahmatullayev), Jizzax (S. A. Nishonov), Farg ona (O. Yu.
ʻ
Sultonov, A. Maqsudov, I. Abdug aniyev), Buxoro (I. Nazarov), Qarshi (A.
ʻ
Mamatov, S. Abdullayev) va b. shaharlarda ham olib boriladi.Geomorfologiya.
O zbekistonda geomorfologiya va u bilan bog liq to rtlamchi davr shakllanishi
ʻ ʻ ʻ
geomorfolog Yu. A. Skvorsov va geolog N. P. Vasilkovskiylar nomi bilan,
Respublika geomorfologiyasining keyingi yutuqlari geograf-geomorfologlardan —
O. Yu. Poslavskaya, N. A. Kogay, G. F. Tetyuxin, M. M. Mamatqulov, E. D.
Mamedovlarning ko p yillik tadqiqotlari bilan bog liq.Meteorologiya va
ʻ ʻ
iqlimshunoslik. Bu soha bo yicha respublikada mumtoz iqlimshunoslik
ʻ
(klimatografiya), sinoptik meteorologiya va dinamik iqlimshunoslik,
mikroiqlimshunoslik, agrometeorologik hamda agroiqlimshunoslik,
bioiqlimshunoslik va shahar iqlimshunosligi ilmiy yo nalishlari vujudga
ʻ
keddi.Mikroiqlimiy va agrometeorologik tadqiqotlar 20-yillarda Mirzacho lda
ʻ
voha iqlimini o rganishga doyr ishlar bilan boshlandi. 1950- yillardan O rta Osiyo
ʻ ʻ
davlat universitetida agrometeorologiya, yerga yaqin havo qatlamlari fizikasi
bo yicha muntazam tadqiqotlar olib borildi va unda L. N. Babushkin, A. T.
ʻ
Muqminova, M. A. Orifxonova kabi ko plab meteorolog hamda iqlimshunoslar
ʻ
ishtirok etdi. Agrometeorologik va agroiqlimiy tadqiqot ishlarini rivojlantirishga S.
A. Sapojnikova, F. A. Muminov, D. Matmurodov, A. S. Hasanov, A. Abdullayev
kabi tadqiqotchilar ham munosib hissa qo shdilar.Sinoptik meteorologiya va
ʻ
dinamik ikdimshunoslikka doyr ishlar Toshkentda V. A. Jorjio, V. A. Bugayevlar
faoliyati (1930—60 yillar) bilan bog liq.B. A. Ayzenshtat O rta Osiyo
ʻ ʻ
landshaftlari, xususan qumli cho llarning balansini o rganish bilan
ʻ ʻ
shug ullandi.Gidrologiya. O rta Osiyo gidrologiyasi bilan E. M. Oldekop va L. K.
ʻ ʻ
Davidovlar, 1950—70 yillarda tog gidrologiyasi bilan V. L. Shuls shug ullandi. U
ʻ ʻ
O rta Osiyoni geografik-gidrologik tamoyillar asosida rayonlashtirdi va o lka suv
ʻ ʻ

6oqimining asosiy qonuniyatlarini bayon etdi. V. L. Shulsning rahbarligida L. I.
Shalatova, I. R. Alimuhamedov gidrolog tadqiqotchilar yetishib chikdi.O rta Osiyoʻ
gidrologiyasi bo yicha ilmiy ishlar O. P. Shcheglova va uning shogirdlari G. Ye.
ʻ
Glazirin, A. R. Rasulov, R. S. Saidova, F. Hikmatov va b.ning faoliyati bilan
bog liq.Respublikada sel oqimlarini geografik va gidrologik o rganish bilan F. K.
ʻ ʻ
Kocherga, P. M. Karpov, T. Mustafaqulov, R. G. Vafin, V. P. Pushkarenko, S.
To laganov va A. Saidovlar shug ullandilar.Gidrologik tadqiqotlar majmuida
ʻ ʻ
daryo o zanidagi dinamik jarayonlarni o rganish S. T. Altunin va A. M.
ʻ ʻ
Muhamedov rahbarligida amalga oshirildi.1960-yillardan R. A. Alimov, A. 3.
Zohidov, V. P. Svetitskiy, N. I. Zudina va b. obikor yerlar suv balansi va tuz
rejimini o rganish bo iicha ishlar olib bordilar.
ʻ ʻ
Xo jalikka xizmat ko rsatish nuqtai nazaridan gidrologik bashorat bo yicha
ʻ ʻ ʻ
o tkazilgan tadqiqotlar P. M. Mashukov va 3. V. Jorjiolar nomi bilan bog liq.
ʻ ʻ
Gidrologik jarayonlarni modellashtirish muammolari bo yicha Yu.N. Ivanov, Yu.
ʻ
M. Denisovning tadqiqotlari diqqatga sazovor. Obikor dehqonchilik bilan bog liq
ʻ
gidrologiya muammolari ham olimlarning diqqat markazida bo ldi (G.N.Trofimov,
ʻ
N. K. Lukina, Ye. M. Vidineeva, Q. Domlajonov va b.).N. L. Korjenevskiy 1930-
yil O rta Osiyo muzliklarining katalogi (jadvali)ni yaratdi va ko pgina tog
ʻ ʻ ʻ
muzliklarini birinchi bo lib tavsifladi. Keyinchalik O zbekistonda G. Ye. Glazirin,
ʻ ʻ
V. G. Konovalov, V. F. Suslov, A. S. Shchetinnikov, V. Nozdryuxin, A.A.Kreyter,
M. A. Nosirov, A. Akbarov kabi glyatsiolog mutaxassislar yetishib chiqdi.O rta
ʻ
Osiyo ko llarini o rganishga olimlardan N. L. Korjenevskiy, L. A. Molchanov, N.
ʻ ʻ
G. Mallitskiy, A.M. Nikitin va b. hissa qo shdilar.O zbekistonda
ʻ ʻ
gidrometeorologik tadqiqotlarning asosiy markazlari V.A. Bugayev nomidagi
O rta Osiyo regional gidrometeorologiya ilmiy tadqiqot
ʻ
instituta(Toshkent),O zbekiston Milliy universiteti, O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
akademiyasining Geologiya va geofizika hamda Suv muammolari
institutlaridir.Ilmiy va amaliy gidrologik tadqiqotlar asosan gidrometriya, suv
eroziyasi va o zan jarayonlarini o rganish (A. R. Rasulov, T. Jo rayev, S. R.
ʻ ʻ ʻ
Saidova, M. Mirziyotov, F. Xikmatov), gidrokimyo (E. Chembarisov, K.

6Domlajonov), gidroekologiya (A. Nazarov, A. Abdurahmonov, 3. Sirliboyeva),
gidromelioratsiya (Sh. Yunusov, E. Jo rabekov) va irrigatsiya tarixi (A.ʻ
Razzoqov), suv resurslarini o rganish (Sh. Murodov, S. Karimov, U. Tursunov),
ʻ
muzlikshunoslik (M. A. Nosirov, A. Akbarov), ko lshunoslik (O. Nuriddinov) kabi
ʻ
yo nalishlar bo yicha muvaffaqiyatli davom etmoqda.Tuproqlar geografiyasi.
ʻ ʻ
1920-yil O rta Osiyo universiteti tarkibidagi Tuproqshunoslik va geobotanika
ʻ
institutida tuproqshunos N. A. Dimo rahbarligida tuproq qoplami geografik
landshaftlarning tarkibiy qismi va ko zgusi, ayni vaqtda qishloq xo jaligi ishlab
ʻ ʻ
chiqarishining asosi hamda resursi sifatida o rganildi.Regional
ʻ
tuproqshunoslikning xilmaxil muammolari ustida A. M. Rasulov, A. Maksudov, H.
Maqsudov va A. Ne matov, J. S. Sattorov va L. Tursunovlar tadqiqotlar olib
ʼ
borgan.O zbekistonda geografik tuproqshunoslik O rta Osiyo tuproqlarini
ʻ ʻ
geografik, ekologik va geokimyoviy jihatdan o rganish asosida rivojlandi (O .
ʻ ʻ
Abdunazarov, H. Ma sudov, L. Kamolov va b.).Biogeografiya. Biogeografik
ʼ
tadqiqotlar maktabining asoschilari zoolog D. N. Kashkarov bilan botanik Ye. P.
Korovindir.O zbekistonda biogeografik tadqiqotlar ayni vaktda ularning ikki
ʻ
asosiy tarmog i — botanik geografiya va zoogeografiya yo nalishlarida ham
ʻ ʻ
shakllandi. 1920—40 yillarda o lka o simliklari va hayvonoti geografik-ekologik
ʻ ʻ
o rganildi (M. P. Popov, R. I. Abolin, Ye. P. Korovin, P. A. Baranov, I. A.
ʻ
Raykova, M. M. Sovetkina, I. I. Granitov).O zbekistonda botanik geografiyaning
ʻ
rivojlanishi va milliy ilmiy kadrlarni yetishtirishda akademik K- 3. Zokirov va
O zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a zosi I. I. Granitov salmoqli hissa
ʻ ʼ
qo shdilar.1950-yillardan boshlab o simliklar geografiyasi, ekologiyasi va
ʻ ʻ
fiziologiyasi bo yicha o zbek botaniklaridan — M. M. Orifxonova, P. Q. Zokirov,
ʻ ʻ
X.M. Oxunovning ilmiy asarlari bosilib chiqdi. Shuningdek, botanik-geografik
ilmiy tadqiqotlar rivojiga D. K. Saidov, M. M. Nabiyev, T. A. Odilov, O. X.
Hasanov, A. I. Usmonov, O . Pratov, S. S. Soatovlar ham muayyan hissa
ʻ
qo shdilar.Hayvonlar geografiyasiga doyr tadqiqotlarni O zbekistonda zooekolog
ʻ ʻ
D. N. Kashkarov va zoogeograf N. A. Bobrinskiylar olib bordi. O zbekiston
ʻ
zoogeografiyasining keyingi rivoji T. 3. Zohidov, I. I. Kolesnikov, R. N.

6Meklenbursev, H. Solihboyev, G . S. Sultonov, V. P. Kostin, G. I. Ishunin vaʻ
b.ning ilmiy faoliyati bilan bog liq.Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya. Respublikada
ʻ
iqtisodiy va demogra-fik tadqiqotlar 1920-yillardan boshlangan. Iqtisodchi hamda
geograflar G. N. Cherdansev, N. N. Kojanov, N. K. Yaroshevich, Yu. I.
Poslavskiy, A. I. Golovin va b. iqtisodiy rayonlashtirishning nazariy va amaliy
muammolari, O rta Osiyo ishlab chiqaruvchi kuchlarini hududiy joylashtirish
ʻ
hamda ri-vojlantirish masalalari, aholi va qishloq aholi turar joylarini mufassal
o rganish muammolari bilan shug ullandilar.50-yillarda 3. M. Akramov, K.
ʻ ʻ
N.Bedrinsev, K. I. Lapkinlar qishloq xo jaligini iqtisodiy tahlil qildilar.50—60-
ʻ
yillarda O zbekistonning hududiy ishlab chiqaruvchi kuchlarini joylashtirish,
ʻ
majmuali rivojlantirish, rayonlashtirish hamda bashorat qilish uch asosiy ilmiy
yo nalish — qishloq xo jaligi geografiyasi, aholishunoslik, aholi geografiyasi va
ʻ ʻ
ijtimoiy geografiya yo nalishlarida tadqiqotlar olib borildi.Iqtisodiy rayonlashtirish
ʻ
va majmuali iqtisodiy geografik tadqiqotlar. O rta Osiyo va O zbekistonni
ʻ ʻ
iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga 40-yillarda Toshkentda yashagan geograf V.
M. Chetirkin katta e tibor berdi. Keyinchalik uning asosiy fikr va g oyalari Z.M.
ʼ ʻ
Akramov, K. N. Bedrinsev, A. K. Bedrinsev, I. K. Narziqulov va b.ning ijodiy
izlanishlarida rivojlantirildi.Respublika ishlab chiqaruvchi kuchlarini majmuali
o rganishga doyr yirik tadqiqotlar 1950-yillarda O zbekiston Fanlar akademiyasi
ʻ ʻ
Ishlab chiqaruvchi kuchlarni o rganish kengashi (SOPS) tomonidan boshlab
ʻ
berildi. Iktisodiy geografik va majmuali geografik tadqiqotlarni olib borishda
1958-yil tashkil etilgan O zbekiston Fanlar akademiyasining Geografiya bo limi
ʻ ʻ
katta rol o ynadi.Qishloq xo jaligi geografiyasi. O zbeki ston qishloq xo jaligini
ʻ ʻ ʻ ʻ
majmuali o rganish va bashorat qilish, tabiiy sharoit va resurslariga qishloq
ʻ
xo jaligi nuqgai nazaridan baholashga doyr tadqiqotlar olib borildi (K. I. Lapkin).
ʻ
O zbekistonning chorvachiligini (qarang A. Abirqulov), agrar-sanoat majmuini (A.
ʻ
R. Ro ziyev va A. M. Sodiqov), Farg ona vodiysining qishloq xo jaligini (O.
ʻ ʻ ʻ
Abdullayev) o rganish bo yicha tadqiqotlar amalga oshirildi. O zbekistan qishloq
ʻ ʻ ʻ
xo jaligini turli regionlar va tarmoqlar bo yicha tashkil etish muammolari
ʻ ʻ
o rganildi (R. A. Xodiyev, T. E. Egamberdiyev, T. Tojimov, S. S Saidkarimov, T.
ʻ

6Jumasv, K. K. Qurbonov, Sh. Azimov, R. U. Usmonov).Aholishunoslik va aholi
geografiyasi. Aholishunoslik muammolarini ilmiy o rganish N. V. Smirnov, T. I.ʻ
Raimov, O. B. Otamirzayev, A. S. Soliyev, A.A. Qayumovlarning tadqiqotlarida
o z ifodasini topdi.1960-yillarda Toshkent universitetining geografiya ilmiy
ʻ
tadqiqot bo limida M. K. Qoraxonov rahbarligida majmuali aholishunoslik
ʻ
muammolari turli yo nalishlarda tadqiq etildi, ayni vaqtda qishloq joylarini
ʻ
o rganish boshlandi (R. Valiyeva, G. R. Asanov, E. Safarov).1972-yil Toshkent
ʻ
Davlat Universitetida Aholishunoslik muammolari ilmiy tadqiqot laboratoriyasi ish
boshladi.Yirik poytaxt shaharlar (T. I. Raimov, E. Toshbekov) va shahar
aglomeratsiyalarini (O. B. Otamirzayev, N. X. Mamatqulov) hamda umuman
regiondagi aholi punktlari tizimlari, urbanizatsiyaning rivojlanishini (T. I. Raimov,
O. B. Otamirzayev, A. S. Soliyev, X. S. Salimov va b.) o rganish ham
ʻ
geograflarning diqqat markazida bo ldi.O rta Osiyoda qishloq aholi turar
ʻ ʻ
joylarining shakllanishi, hududiy taqsimlanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq
qilindi (G. R. Asanov, A. B. Botirov, A. A. Kayumov, T. D. Jumasv, T.
Mallaboyev, E. S. Safarov, M. Ya. Yangiboyev va b.). Aholining migratsiyasi (S.
N. Kononenko), tabiiy o sishi (M. Bo riyeva, A. G aniyev), demografik
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishi (A. Sa dullayev) masalalari ham o rganildi. Ijtimoiy geografiyaning
ʼ ʻ
ilmiy-nazariy asoslari ham tadqiq etilmoqda (A. A. Kayumov). Respublikada
sanoat geografiyasi (S. Zokirov, N. Sultonov va b.), transport geografiyasi, maishiy
xizmat geografiyasi, geoekologiya va ijtimoiy ekologiyaning iqtisodiy geografik
jihatlari bo yicha tadqiqotlar olib borilmoqda.
ʻ
Geografiya tarixi. O rtaosiyolik o rta asr geograflari va sayyohlari ilmiy merosini
ʻ ʻ
o rganish bilan H. H. Hasanov shug ullandi. O rta Osiyo tabiatini 17— 18-asrlarda
ʻ ʻ ʻ
o rganish tarixi bilan A. V. Pankov va R. L. Yugay shug ullandilar. 19-asrning 2-
ʻ ʻ
yarmidagi geografik tadqiqotlar tarixini A. A. Azatyan, 3. N. Donsova.N.I.Leonov,
A. M. Ochilov o rgandilar.O rta Osiyoni 20-asrda geografik va ekologik o rganish
ʻ ʻ ʻ
tarixi masalalarini R. U. Rahimbekov o rgandi. O rta Osiyo geografiyasi tarixining
ʻ ʻ
ayrim masalalari (I. Inog omov, A. M. Ochilov, U. Obidov va b.) o rganildi.
ʻ ʻ

6Haritagrafiya. O rta Osiyo va O zbekistonning umumiy geografik haritalarini ʻ ʻ
tuzish bilan geograf N. L. Korjenevskiy shug ullandi. Ye. P. Korovin 1933-yil
ʻ
tuzib, „Urta Osiyo va Kozog iston o simliklari“ monografiyasiga ilova qilgan
ʻ ʻ
geobotanik harita muhim biogeografik, ekologik va geografik ahamiyat kasb etdi.
1920-yillarda haritagrafiya bilan R. I. Abolin, 1930—50 yillarda I. I. Granitov
shug ullandi. 1940—50 yillarda O zbekistonning geografik jihatdan muhim
ʻ ʻ
ahamiyatga molik tuproq va tuproq-iqlim haritalari nashr etildi. 1960-yillarda „Uz-
Giprozem“ instituti ishlab chiqarish hamda o quv maqsadlarida 1:1000000 va
ʻ
1:1500000 masshtabli 10 dan ortiq qishloq xo jaligi haritasini va landshaftlar
ʻ
haritasini nashr etdi. Usha yillarda O zbekiston barcha viloyatlarining tabiiy-
ʻ
o lkashunoslik o quv haritalari chop etildi (T.M. Mirzaliyev).[12.128b].
ʻ ʻ
O zbekistan haritagrafiyasining ilmiy markazlari O zbekistan Milliy
ʻ ʻ
universitetining Geodeziya va haritagrafiya kafedrasi va O zbekistan Fanlar
ʻ
akademiyasining Seysmologiya i-ti tarkibidagi Geografiya bo limidir. Toshkent
ʻ
Davlat Universiteti haritashunoslari (T. M. Mirzaliyev, Ye. G. Brodskiy, A. E.
Egamberdiyev, L. M. Qo ziboyeva, L. G. Soliyeva) tashabbusi va ishtirokida
ʻ
1981-yil O zbekistonning birinchi o quv ma lumotnomali atlasi rus va o zbek
ʻ ʻ ʼ ʻ
tillarida nashr etildi.Geografiya bo limi 1981—2000-yillarda O zbekistonning 70
ʻ ʻ
bosma taboqdan ziyod akademik atlasi, Toshkent shahrining atlasi, paxtachilik va
tibbiy-geografiya atlaslari, „Turkiston — umumiy uyimiz“ albom
atlasi,O zbekistonning ekologik haritasidan tashqari tabiatii muhofaza qilish,
ʻ
cho llashish va landshaft haritalarini nashr qildi. L. X. G ulomova haritagrafik
ʻ ʻ
tadqiqotlarda kosmik usullardan foydalanish bo yicha, M. Asomov, Sh. Buzrukov,
ʻ
A. Bozorboyev, J. Koraboyev, T. Qoraboyevalar haritagrafiyaning turli yo nalish
ʻ
va mavzulari bo yicha tadqiqotlar olib bormoqdalar.Geografiya bo limi respublika
ʻ ʻ
hududini majmuali tabiiy va ijtimoiyiqtisodiy geografik o rganish, tabiiy muhitni
ʻ
muhofaza qilish muammolari va tabiatiing inson ta sirida o zgarishini bashorat
ʼ ʻ
qilish, mavzuli va hududiy atlas va haritalar tuzish masalalari bilan shug ullanadi.
ʻ
Bo lim tarkibida o lkani majmuali geografik bashoratlash, atrof muhit muhofazasi,
ʻ ʻ

6haritagrafiya va masofadan tadqiq etish laboratoriyalari faoliyat ko rsatmoqaa. ʻ
Bo limda hozirgacha 8 ta doktorlik va 50 dan ziyod fan nomzodligi
ʻ
dissertatsiyalari himoya qilindi. Bo lim Rossiya, Xitoy, Fransiya, Germaniya va
ʻ
MDH davlatlari Fanlar akademiyasi larining ilmiy tadqiqot muassasalari bilan
ijodiy hamkorlik qilmoqda. O zbekistonda geografik tadqiqot ishlari va geograf
ʻ
kadrlar tayyorlash ishlari bilan Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston millim
ʻ ʻ
universiteti, Alisher Navoiy nomidagi Samarkand davlat universiteti, Nizomiy
nomidagi Toshkent davlat ped. universiteti, viloyat universitetlari shug ullanadi.
ʻ
Amaliy geografiya hoz. zamon geografik tadqiqot yo nalishlaridan biri. Asosiy
ʻ
maqsadi geografik ilmiy va amaliy bilimlarni yanada chuqurroq taxlil qilish, tabiat
va jamiyatdagi mavjud hamda vujudga kelayotgan turli tabiiy-
geografik,geoekologik hamda ijtimoiy va iqtisodiy-geografik muammolarni hal
qilishdan iborat. Bu soha tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografiya hamda
haritagrafiya fanlariga tegishli. Amaliy geografiya.Geografiya ta limi. O zbekistan
ʼ ʻ
hududida Geografiya 18—19-asrlarda madrasalarda umumiy holda, 19-asrning 80-
yillarida rus-tuzem maktablarida, 1900-yildan yangi usul maktablarida dastur
bo yicha o qitildi. 19-asr 90-yillaridan Geografiyadan birinchi o quv qo llanmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
— „Yer xususida ilmdan olingan so zlar“ o zbek tilida nashr etildi. 1880-yillarda
ʻ ʻ
Hoji Yusuf Hay atiy (1842—1924) geografik globus yasadi. 1905-yilda yangi usul
ʼ
maktablari uchun „Turkiston va unga yondosh mamlakatlarning haritasi“ nashr
qilindi.20-asrda Turkistonda geografiya ta limi rivojlandi. M. Behbudiyning
ʼ
„Qisqacha umumiy geografiya“ (1902), „Aholi geografiyasiga kirish“ (1903),
Fotih Karimning „Geografiya“ (1914), Muhammad Aminkarimiyning „Jugrofiyai
riyoziy“ (1914), Munavvarqori Abdurashidxon o g lining „Yer yuzi“ (1915), N.I.
ʻ ʻ
Balashovning „Turkiston geografiya o qumligi“ (1922) darsliklari nashr etildi.
ʻ
1930-yildan1990-yilgacha umumiy ta lim maktablarida faqat O zbekiston tabiiy va
ʼ ʻ
iqtisodiy geogr.si mahalliy mualliflar yozgan darslik va qo llanmalar asosida
ʻ
o qitildi. G.ni o qitish metodikasi bo yicha o quv qo llanmalari, darsliklari nashr
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilindi. Geografiyaga oid O. Ibrohimovning „Geografiya terminlari“ (1935), M.
Bektemirov va Saidrasulovning „Qisqacha ruscha-o zbekcha geografiya terminlari
ʻ

6lug ati“ (1940), N, Dolimov va b.ning „Geografik terminlarning qisqacha ruscha-ʻ
o zbekcha lug ati“ (1953), H.H. Hasanovning „Geografik terminlar lug ati“
ʻ ʻ ʻ
(1964), S. Qorayev, P. G ulomov, R. Rahimbekovning „Geografik terminlar va
ʻ
tushunchalar izohli lug ati“ (1979) yaratildi. Bu davrda oliy geog. ta limi ham
ʻ ʼ
ancha rivojlandi. davlat universitetlari va pedagogika institutlarida Geografiya
fakultetlari ochildi. Oliy maktablar uchun Geografiyadan darslik va o quv
ʻ
qo llanmalari o zbek tiliga tarjima qilindi hamda yangilari yozildi. Geografiya
ʻ ʻ
ta limining yangi davlat standarti, o quv dasturlari ishlab chiqildi. Bir qancha
ʼ ʻ
yangi darsliklar, o quv qo llanmalari, geografik terminlar lug ati va haritalar
ʻ ʻ ʻ
yaratildi.
2.2. Strabon Yevropa ta’rifida va Osiyo ta’rifida ta’riflanishi va ma’lumotlar.
STRABON (mil. av. 64/63 - mil. 23/24) Qora dengiz qirg’og’idan 100 km janubda
joylashgan Pontusdagi (hozirgi Turkiyada) Amasyada boy oilada tug’ilgan. Uning
ota-onasi bu erda Krit orolidan ko’chib ketgan. Uning oilasi, Mithridates V
hukmronligidan buyon siyosatga jalb qilingan. Straboning bobosi bu podshohning
qo’mondoni, boshqa bir qarindoshi esa Jammagenda ruhoniy edi. U Kichik
Osiyodagi sayohati va Rimda o’tkazgan vaqtiga tashqari, Misr va Kushga, g’arbiy
qirg’oq Toskana va janubda Efiopiyaga qadar borgan. Mil. Avv. 44 yilda Rimga
ko’chib o’tadi va eramizdan avvalgi 31 yilgacha o’qiydi. 21 yoshida Strabon
Rimga ko’chib o’tdi, u yerda Avgustning saroyida juda hurmatli tarbiyachi bo’lgan
Peripatetik Xenarchusdan falsafani o’rganadi. Kirishning yakuni Strabonning Yer
tasviri mavzusiga bag’ishlangan fikrlari, geografiyaning fizika va matematikaga
ehtiyoji va boshqalarga bag’ishlangan. Kitobning III bobidan tavsifiy geografiya
boshlangan. 8 ta kitobda (III-X) Yevropa qit’asi haqidagi ma’lumotlar yoritilgan
bo’lsa, 6 ta kitobda (XI -XVI) Osiyo qit’aisi haqida yoritilgan va nihoyat oxirgi
(XVII) kitobda Afrika qit’asi bo’yicha ma’lumotlar berilgan. YEVROPA

6TA’RIFIDA VIII, IX, X kitoblarda Iberian (hozirgi Pireney) yarim orolidan
boshlab, Hellas va qo’shni orollar haqida yozilgan. Hellas ta’rifi Peloponnes bilan
boshlanadi, Aetolia, Acarnania va boshqa orollar bilan tugaydi. OSIYO
TA’RIFIDA Osiyoda Tavrot, Tergov, Pergam va Lidiya shaharlari eng katta
tafsilotlar bilan tasvirlangan. Hindiston (Indus va Ganga daryolar orasida), Fors,
Ossuriya, Bobil, Mesopotamiya, Suriya, Finikiya va Falastin, Arabiya Torosning
boshqa tomonida Osiyo deb tasniflanadi. Yashash hududining sharqiy qismi -
Hindiston, g’arbiy qismi – Iberia va shimoliy qism Albaniya deb ta’riflanadi.
Strabon, shubhasiz, geografik va tarixiy adabiyotlarni yaxshi bilibgina qolmay,
balki she’r va falsafada ham bilimga ega bo’lgan inson edi. Strabo Kichik Osiyoda,
Hellas, Ispaniya, Misrga sayohat qilish orqali bilimini oshirdi. Uzoq vaqt
davomida Afina, Rim va Iskandariyada qoldi. Biroq, Strabon atrof-muhit
kuzatuvchisi va tadqiqotchisidan ko’ra ko’proq adabiy o’qituvchi va tanqidchi
hisoblanadi. Strabon arab qabilalarida har xil qimmatbaho metallarni qiymatini
kuzatib shuni yozadi: unda 10 kg oltin uchun 1 kg temir, 2 kg oltin uchun esa 1 kg
kumush almashtirilgan. 1935 yilda Xalqaro Astronomiya Ittifoqi oyning
ko’rinadigan qismidagi kraterga Straboning nomini berdi. «GEOGRAFIYAA -
shohlar,savdogarlar, harbiylar vaoddiygina barcha
insonlargakerakdir»StrabonTurkiyaningYoshil daryosi yonida Strabonga haykal
o’rnatilgan. STRABON tarixchi va geografdir. Qadimgi dunyo geografiyasini
o’rganish uchun eng yaxshi manba bo’lib xizmat qiladigan 43 kitobdagi "Tarix"
(saqlanmagan) va deyarli to’liq saqlanib qolgan 17 kitobdagi "Geografiya"
kitoblari muallifidir. Geografiya bo’yicha 17 kitobning dastlabki ikkitasi kirishni
o’z ichiga oladi va asosan har bir o’qimishli odam uchun, ayniqsa, general va
hokim uchun geografik ma’lumotlarning foydalari haqida yozilgan.

6XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, STRABON tarixchi va geografdir.
Qadimgi dunyo geografiyasini o’rganish uchun eng yaxshi manba bo’lib xizmat
qiladigan 43 kitobdagi "Tarix" (saqlanmagan) va deyarli to’liq saqlanib qolgan 17
kitobdagi "Geografiya" kitoblari muallifidir. Geografiya bo’yicha 17 kitobning
dastlabki ikkitasi kirishni o’z ichiga oladi va asosan har bir o’qimishli odam uchun,
ayniqsa, general va hokim uchun geografik ma’lumotlarning foydalari haqida
yozilgan. Kirishning yakuni Strabonning Yer tasviri mavzusiga bag’ishlangan
fikrlari, geografiyaning fizika va matematikaga ehtiyoji va boshqalarga
bag’ishlangan. Kitobning III bobidan tavsifiy geografiya boshlangan. 8 ta kitobda
(III-X) Yevropa qit’asi haqidagi ma’lumotlar yoritilgan bo’lsa, 6 ta kitobda (XI -
XVI) Osiyo qit’aisi haqida yoritilgan va nihoyat oxirgi (XVII) kitobda Afrika
qit’asi bo’yicha ma’lumotlar berilgan.Buyuk STRABON hamma o’lka
mamlakaltlarda juda mashhur bo’lgan. Shuning uchun uni turli o’lkalar
ta’riflaganlar.Masalan;

6YEVROPA TA’RIFIDA-VIII, IX, X kitoblarda Iberian (hozirgi Pireney) yarim
orolidan boshlab, Hellas va qo’shni orollar haqida yozilgan. Hellas ta’rifi
Peloponnes bilan boshlanadi, Aetolia, Acarnania va boshqa orollar bilan tugaydi.
OSIYO TA’RIFIDA-Osiyoda Tavrot, Tergov, Pergam va Lidiya shaharlari eng
katta tafsilotlar bilan tasvirlangan. Hindiston (Indus va Ganga daryolar orasida),
Fors, Ossuriya, Bobil, Mesopotamiya, Suriya, Finikiya va Falastin, Arabiya
Torosning boshqa tomonida Osiyo deb tasniflanadi. Yashash hududining sharqiy
qismi - Hindiston, g’arbiy qismi – Iberia va shimoliy qism Albaniya deb
ta’riflanadi.Shunday ekan biz yoshlar tarixni chuqurroq o’rganib shu
bobokalonlarimizga mos avlod bo’lib yetishishimiz shart va zarurdir.Muhtaram
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bobomiz o’z nutqida shunday degan: “o’z
tarixini bilmagan yoshlar bular o’zligini bilmagan manqurtdirlar.Har bir O’zbek
o’g’loni bor ekan tarixni chuqur o’rganib O’zbekiston kelajakini buyuk qila oladi
men buna ishonaman”. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”.deydi o’z nutqida.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI:
1. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. Toshkent.
"Ma’naviyat". 2008.
2. Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2000
3. Q.M. Hakimov,
4. M.T.Mirakmalov. - Toshkent: «Tafakkur avlodi», 2020. -352 b

65. Azamat Ziyo. O„zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Sharq, 2000. -B.
151234.
6. S.A. Vdovina Amir Temur v mirovoy istorii. Izd.:
"Shark"Toshkent,1996.
7. S.A. Akramov Buyuk o„zbek olimi Ulugbek. - T.: 1961.
B.Ahmedov Ulugbek. - T.: Kamalak, 1994.
Qurbonov A. S. Geologiya. T. “O’kituvchi” 1992 yil
8. Qurbonov A.S., D.Burkovskiy. Er yuzida umurtqali xayvonot
olamining payo bulishi T. “Okituvchi” 1999 yil.
9. Toshmuhamedov.B.T. Umumiy geologiya. T. “Noshir” 2011-y
10. Voylashnikov V.D. geologiya, "Ma’rifat", Moskva, 1979 yil.
11. Dinozavr ko’chmanchilari. "Skyans News", AQSh, 1988 yil.
12. Jaydess Resolution, 120-reys; Okeanlarni quritish dasturlari, 1988yil.
13. Sayyoramizning qishlari. Mualliflar guruhi. "Mir", Moskva, 1982 yil.
14. Tarixiy geologiya paleontologiya asoslari bilan. "Nedra", 1985 yil.
15. Himoloylar tarixi. Buyuk Britaniya, Matiche,1988 yil.
16. Atlantika okeanida cho’kindilarning to’planish tarixi. 114 - parvoz
17. "Joydes qarori", Nature jurnali 1988 yil.
18. Qurbonov A.S. Geologiya. “O’qituvchi” Toshkent, 1992 yil
19. Qurbonov A.S. Burkovskiy Ya. Er yuzida umurtkali xayvonot
20. olamining payo bulishi. “O’qituvchi”, Toshkent, 1999 yil.
21. Maslov M.P. Elementlar bilan tarixiy geologiya
22. paleontologiya. "Ma’rifat", Moskva, 1968 yil.
23. “Tabiat” jurnali, 1989 yil 2-son.
24. Ob-havo va quyosh faolligi, Nature jurnali, 1989 yil
25. Dekan tuzoqlarining kelib chiqishi. 115-reys "Joydes"rezolyutsiya"
jurnali "Nature" 1988 yil.
26. Raup D. Stanley S. “Paleontologiya asoslari” Moskva. 1974 yil.
27. Ruxin L.B. “Umumiy paleogeografiya asoslari” Leningrad, 1952 yil.
28. Sodiqov O.S. Luiti geologiyasi. Toshkent, 1985 yil

629. Shorahmedov Sh. Umumiy va tarixiy geologiya
“O’kituvchi”,Toshkent 1985 yil.
30. Yasamanov N.A.Ommaviy paleogeografiya “Nedra”,
Moskva,1985yil
INTERNET SAYTLAR
31. www.ziyouz.com
32. www.tdpu.uz .
33. www.pedagog.uz .
34. www.Ziyonet.uz .
35. www.arxiv.uz
36. www.zamin.uz

Arrian, Kursi Ruf hikoyalari. Strabonni Geografiyasi ma’lumotlari

Sotib olish