Arxiv hujjatlaridagi muammolarni bartaraf etishda malakali kadrlarning o’rni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	54.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Arxiv hujjatlaridagi muammolarni bartaraf etishda malakali kadrlarning o’rni

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
Arxiv hujjatlaridagi muammolarni bartaraf etishda
malakali kadrlarning o’rni
KURS ISHI
Toshkent
1

Kiris h
I BOB O’zbekistondagi arxiv hujjatlaridan foydalanishga oid
masalalar
1.1 Jahondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid ma’lumotlar
1.2 O ’zbekistondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid
ma’lumotlar
II BOB Arxivlarning o’quv zallaridagi muammolar
2.1 Jahon arxivlarining o’quv zalidagi sharoitlar
2.2 O’zbekiston arxivlarining o’quv zalidagi sharoitlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
2

Kirish
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: Hujjatlarning saqlanishini ta’minlash davlat
arxivlarining asosiy vazifasidir. Muammoni hal qilishning qiyinligi shundaki,
hech kim hech qachon "abadiy" saqlash uchun hujjatlar yaratmagan. Shu bilan
birga, arxivlar har yili yangi fondlar bilan to’ldirilib, qayta tiklash imkoniyatlari
kam bo’lib qolmoqda. Ushbu muammoni hal qilishda zamonaviy yondashuv
arxiv hujjatlarining ahamiyatini va jismoniy holatini hisobga olgan holda
ularning xavfsizligini ta’minlashning tabaqalashtirilgan, tanlangan printsipiga
bosqichma-bosqich o’tish tamoyiliga asoslanadi.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi: Ma’lumki, O’zbekiston mustaqillikka
erishgach, barcha sohalarga qaratilgan e’tibordan, arxiv va arxiv tashkilotlari
ham chetda qolgani yo’q. Arxivlarda hujjatlarni qidirib topish, ulardan samarali
foydalanish va saqlash borasida hamda ularni ishini takomillashtirilishiga jiddiy
e’tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan Alimov I. A. Ergashev F., Bo’taev A.
O’ljaeva Sh. Va boshqa olimlar o’zlarining ilmiy ishlari bilan soha rivojlanishiga
katta hissa qo’shganlar.
Kurs ishining obyekti : O’zbekiston Respublikasi Davlat arxivlari va boshqa
arxiv muassasalarida olib boriladigan axborot jarayonlarini tashkil etish va
tashkil etishdagi malakali kadrlarning o’rni.
Kurs ishining predmeti : O’zbekiston hamda jahon arxiv muassasalarida
mavjud arxiv hujjatlari, jumladan, elektron hujjatlar, ularning ro’yxat va yig’ma
jildlari, elektron arxivga oid qonunlar va standartlar .
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: arxivlar faoliyatida zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish,hamda arxivlardagi muammolarni bartaraf
etishda yetuk kadrlarni yetishtirish.
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:
 Arxiv hujjatlaridagi muammolarni qanday qilib bartaraf etish yo’llarini
o’rganish ;
3

 arxiv sohasida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda
kadrlarning o’rnini o’rganish;
 arxivlar faoliyati modernizatsiyasi: yutuq va kamchiliklarini xolisona
nazardan o’tkazish.
Kurs ishining ahamiyati. Turli manba va adabiyotlarni tahliliy solishtirish va
qiyoslash vositasida arxiv ishini o’rganish, jahonning rivojlangan
mamlakatlaridagi arxivlar tizimi haqida to’liq va batafsil ma’lumotlar beriladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishining
umumiy hajmi
4

I.BOB.O’zbekistondagi Arxiv Hujjatlaridan Foydalanishga Oid
Masalalar
1.1Jahondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oid ma’lumotlar
Arxivlardan foydalanish va O’zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o’quv
xonalarida arxiv hujjatlaridan foydalanuvchilarning ishlash qoidalari. «Arxiv
ishi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni va O’zbekiston
Respublikasi Milliy arxiv fondi to’g’risida nizomga ko’ra davlat arxivlari va
ularning filiallarida saqlanayotgan hujjatlar foydalanish uchun barcha yuridik va
jismoniy shaxslarga beriladi. Ilmiy-tadqiqot muassasalarining rejalariga muvofiq
ilmiy ish olib borayotgan yoki xizmat topshirig’ini bajarayotgan O’zbekiston
hududida yashovchi O’zbekiston Respublikasi fuqarolari va fuqaroligi
bo’lmagan shaxslar o’zlarini yuborgan tashkilotlarning xatlarini taqdim etadilar.
Shaxsiy tashabbusi bilan tadqiqot olib borayotgan foydalanuvchilar o’quv
xonalariga shaxsiy arizalari asosida qo’yiladi. Chet ellik foydalanuvchilar davlat
arxivlari o’quv xonalariga O’zbekiston Respublikasi Tashqi Ishlar Vazirligi
ruxsati bilan, ikki tomonlama ilmiy va madaniy hamkorlik bitimi asosida
O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tegishli davlat arxivlariga qanchalik
kirish huquqiga egaligiga qarab kiritiladi. O’zbekiston Respublikasi Tashqi
Ishlar Vazirligining roziligi o’z davlatining O’zbekiston Respublikasida doimiy
vakolatxonasi yoki foydalanuvchini rasman qabul qilgan respublika tashkiloti
orqali rasmiylashtiriladi. Barcha foydalanuvchilar arxiv hujjatlaridan
foydalanishda teng huquqlarga egadirlar. O’quv xonalariga qatnaganligi, arxiv
hujjatlaridan foydalanganligi uchun haq olinmaydi. Nodavlat yuridik shaxslarda
va shaxsiy mulkdorlarda saqlanayotgan O’zbekiston Respublikasi MAF
hujjatlaridan foydalanish faqat mulk egasi ruxsati berilgandan so’ng amalga
oshiriladi. Davlat yoki tijorat siriga ega bo’lgan O’.R. MAF hujjatlaridan
foydalanish O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi asosida o’rnatilgan tartib
bo’yicha amalga oshiriladi.16 yoshga yetmagan, sud tomonidan huquqiy
5

salohiyatga qobiliyatsiz deb topilgan shaxslar hujjatlar bilan ishlashga
qo’yilmaydi. 1
Yig’majildlar va hujjatlar berishni rad qilish yoki keyinga surish asoslangan
bo’lishi lozim hamda quyidagi hollarda yo’l qo’yiladi:
a) yig’majildlar va hujjatlar jismonan qoniqarsiz holatda bo’lganda;
b) respublika qonunlariga muvofiq yoki fondni tashkil etuvchining hujjatlarini
doimiy saqlashga topshirish chog’ida hujjatlardan foydalanishni cheklaganda;
v) xizmatga doir topshiriqlarni amalga oshirish zarur bo’lganda (ma’lumotnoma
ishi, fondlarga mavzuiy ishlov berish, ta’mirlash, axborot materiallari
tayyorlash, ilmiy-texnikaviy ishlov berish va hokazolar). Ilmiy-texnikaviy ishlov
berilmagan yig’majildlar (hujjatlar) o’quv xonaga berilmaydi. 29-iyun 2001-
yilda «O’zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o’quv xonalarida
foydalanuvchilarning ish qoidalari» tasdiqlangan va u foydalanuvchilarning
O’zbekiston Respublikasi davlat arxivlari o’quv xonalarida (kirish zallarida,
fono (ovozli) hujjatlar va shu kabilarni eshitish xonalarida) hujjatlar bilan
ishlash, tadqiqotchilarni o’quv xonalarda ishlash uchun rasmiylashtirish,
ularning huquq va majburiyatlari tartibini belgilab beradi.
Arxiv xodimlarining ish tartibi, foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatish sohasidagi
vazifalari, ularning javobgarligi, O’zbekiston Respublikasining qonunlari va
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O’zarxiv» agentligi
tasdiqlagan arxiv ishi bo’yicha me’yoriy hujjatlar bilan belgilanadi.Vazirlar
Mahkamasining «O’zbekiston davlat arxivlari o’quv zallarida
foydalanuvchilarning arxiv hujjatlari bilan ishlash tartibi to’g’risidagi nizomni
tasdiqlash to’g’risida»gi qarori qabul qilindi. Foydalanuvchi davlat arxivlarining
o’quv zallarida arxiv hujjatlaridan foydalanish uchun rasmiy xat yoki ariza
taqdim etadi.Murojaat o’sha kunning o’zida ko’rib chiqiladi. 3 ish kunida
foydalanuvchiga o’quv zallarida ishlash uchun 1 yil muddatga ruxsatnoma
1
.Davlatov S.X., Abdalieva Z.X. Arxiv ishining nazariyasi va tarixi: O’quv qo’llanma.-T.: Arnaprint, 2009.-
130 b.
6

taqdim etiladi.Chet el fuqarosi bo’lgan foydalanuvchilar davlat arxivlari o’quv
zallarida arxiv hujjatlaridan Tashqi ishlar vazirligining yozma roziligi bilan
foydalanadi.O’quv zalida foydalanuvchiga yig’majildlar va mikronusxalar bir oy
muddatga beriladi.
Alohida qimmatli hujjatlar (agar ularning foydalanish nusxasi bo’lmasa)
foydalanuvchiga 2 haftadan ko’p bo’lmagan muddatga, noyob hujjatlar esa 5
kunga beriladi.O’quv zallariga kirish va arxiv hujjatlaridan foydalanish bepul
amalga oshiriladi.
“Chet el fuqarosi davlat arxivlari o quv zallarida arxiv hujjatlaridan Tashqiʻ
ishlar vazirligining yozma roziligi bilan foydalanadi. Tashqi ishlar vazirligining
yozma roziligi O zbekistondagi xorijiy davlat elchixonasi, boshqa vakolatli
ʻ
organlar yoki foydalanuvchini rasmiy qabul qiluvchi tashkilot orqali
rasmiylashtiriladi. Unda foydalanuvchi doimiy yashaydigan davlat nomi,
foydalanuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi, ma lumoti, ilmiy darajasi,
ʼ
xizmat, ishlab chiqarish, ilmiy, madaniy, ma rifiy, ta lim va qonun hujjatlarida
ʼ ʼ
taqiqlanmagan boshqa ishlarni olib borayotganligi va qaysi arxivlarda ishlashi
ko rsatilishi shart.Tashqi ishlar vazirligining xorijiy foydalanuvchiga davlat
ʻ
arxivi hujjatlari bilan aniq maqsadlar bo yicha ishlash uchun yozma roziligi
ʻ
olingandan so ng xorijiy davlatlarning elchixonasi yoki boshqa vakolatli organ
ʻ
yoxud foydalanuvchini rasmiy qabul qiluvchi tashkilot tegishli davlat arxiviga
rasmiy xat taqdim etadi. Rasmiy xatda Tashqi ishlar vazirligining tegishli davlat
arxivlarida ishlash uchun roziligi ko rsatilishi kerak, unda hujjat raqami va
ʻ
sanasi, shuningdek, foydalanuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi,
lavozimi, ma lumoti, ilmiy darajasi, unvoni, ish joyi yoki o qish joyi, xizmat,
ʼ ʻ
ishlab chiqarish, ilmiy, madaniy, ma rifiy, ta lim va qonun hujjatlarida
ʼ ʼ
taqiqlanmagan boshqa ishlarni olib borayotganligi, izlanish olib borish nazarda
tutilgan arxivlar nomi va hujjatlar ko rsatiladi.”
ʻ 2
2
“O zarxiv” agentligi matbuot kotibi
ʻ Anvarjon Aliyev
7

Davlat arxivlari mazkur xat asosida qayta so rovsiz tegishli xorijiyʻ
foydalanuvchiga (tadqiqot mavzusi o zgarmasa) arxiv o quv zalidan
ʻ ʻ
foydalanishga ruxsat beradi.Foydalanuvchiga arxivdagi mavjud ilmiy-ma lumot
ʼ
apparati (yo l ko rsatkich, ro yxatlar, kataloglar), shu jumladan kino, foto va
ʻ ʻ ʻ
fono hujjatlar nusxalari, mikronusxalar, elektron hujjatlar bilan ishlash uchun
texnik jihozlar taqdim etiladi» Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida
xo’jalik va ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi ibtidoiy jamoa tuzumining
yemirilishiga hamda davlatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Deyarli bir
vaqtda ijtimoiy zarurat tufayli yozuv ham paydo bo’ldi. Qadimiy davlatlar
o’zlarining ijtimoiy funksiyalarini bajarish jarayonida turli hujjatlar (qonunlar,
farmonlar, mulk va soliq hisobotlari yaratish hamda ularni saqlashga ehtiyoj
sezdilar. Shu tariqa hujjatlarni saqlaydigan muassasalar – arxivlar paydo bo’ldi.
“Arxiv” atamasi lotincha “arxivum” so’zidan olingan bo’lib, o’zbek tilida
“mahkama”, “muassasa” degan ma’noni bildiradi. Lekin bu so’z hozirgi kunda
boshqacha ma’noda qo’llaniladi. Arxiv deganda biz odatda faqat hujjatlar
saqlanadigan muassasani tushunamiz.Arxivlarda turli idoralar, korxonalar,
tashkilotlar, shu-ningdek ayrim shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va
to’plangan hujjatlar va materiallar saqlanadi.Arxeologik tadqiqotlarning
guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan
bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya, Misr va Kichik Osiyoda
ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar mavjud bo’lganligi
aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni, sud hujjatlari,
podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar
sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm
(pergament) ga bitilgan.
Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik arxivning
qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar, ayniqsa, Metroon
ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi.Qadimgi Rimda arxivlar dastlab
kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu
8

hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur arxivda senat va
respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi
bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi. Rim saltanati
davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv imperatorlar saroyida
joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari
arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi.Ilk o’rta asrlarda G’arbiy
Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning arxivlari vujudga keldi.
Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan Vatikan arxivi hisoblanadi.
Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta
asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar
majmuasi saqlanmoqda.
Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida
mayda arxivlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari
bo’ysundirilgan feodallarning arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar
arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada qirolik hokimiyatining
kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining shakllanib borishi
natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi. Muassasa arxivlarining faoliyati
o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi.
XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv ishlarida tub o’zgarishlarga olib
keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni
boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794 yilda
Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat arxivini tashkil
etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv organlarining hujjatlarini
topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari hujjatlari
departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi
sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham
Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar. Lekin Angliya va AQSh singari
mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo
9

qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil
ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. 3
XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda arxivlarining eshiklari
tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda
foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda
maxsus arxivshunos kadrlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada
ilk arxiv instituti – Xartiyalar maktabi ochildi.Hozirgi kunda jahonnning barcha
mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir
davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi
bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi
Markaziy davlat arxivi, Koblens shahridagi Federal Arxiv (GFR),
Vashingtondagi Milliy arxiv, Moskvadagi Rossiya Markaziy davlat arxivi,
Dehlidagi Milliy arxiv, Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi eng yirik
arxivlar qatoriga kiradi.
1.2 O’zbekistondagi arxiv hujjatlardan foydalanishga oidma’lumotlar
O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik arxivlar bilan yaqindan aloqa
o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning Xolokast yodgorligi kengashi va
uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida arxiv sohasi bo’yicha bitim imzolandi.
Hozirgi kunda arxivlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini
muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida
Xalqaro Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv muassasalari ham
mazkur xalqaro tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi turli davlatlar
arxivlari o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni himoya
qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot 1981
yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda
arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Yurtimiz mustaqillikka
3
.Abdalieva Z.X. Istiqlol va arxiv xizmati.-T.: Arnaprint, 2008.-40 b.
10

erishgach, iqtisodiy-ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalar qatori arxivlar ishini
rivojlantirishga ham katta ahamiyat qaratildi. Jumladan, “O’zbekiston
Respublikasida arxiv ishi va ish yuritishni takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 20-sentyabrdagi
PF-5834-son farmoni hamda “O’zbekiston Respublikasi “O’zarxiv” agentligi
faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi 2019-yil 20-sentyabrdagi O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining PQ-4463-son qarori sohadagi ishlarni zamon
talablari darajasiga ko’tarishning muhim omili bo’ldi.Shuning uchun tarixiy
jarayonlarni yoritishda arxiv hujjatlarini qayta tadqiq va tahlil etish masalasi
alohida e’tibormolik ekani shubxasiz.
Arxiv bu idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shuningdek tarixiy shaxslar
faoliyatiga oid hujjatlar saqlanadigan muassasa hisoblanadi, lekin bu
arxivlarning bu bosqichlariga yetib kelishining ham o’z tarixi bor. Respublikada
arxiv ishini va ish yuritishni yanada rivojlantirish, arxiv hujjatlari saqlanishini
ta’minlash va ulardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, tarmoqning
normativ va metodik bazasini takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi
2008-yil avgustida qaror kabul qilgan. Unga asosan O’zbekiston Respublikasi
Milliy arxiv fondi hujjatlari saqlanishi va saqlash xavfsizligi shart-sharoitlarini
takomillashtirish; davlat arxivlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash,
ularni raqamlash, ta’mirlash, konservatsiya qilish va arxiv hujjatlaridan
ehtiyotlash maqsadida nusxa olish bo’yicha yuqori texnologik asbob-uskunalar
bilan jihozlash; respublikaning umumiy foydalaniladigan arxiv axborotlari
ma’lumotlari bazasini shakllantirishni nazarda tutuvchi arxiv muassasalarining
ma’lumotlar uzatish va integratsiyalashgan axborot tizimining korporativ
tarmog’ini yaratish; masofadan o’qitishning zamonaviy texnologiyalaridan
foydalangan holda arxiv ishi va ish yuritish xodimlari malakasini muntazam
ravishda oshirish tizimini shakllantirish va boshka yangiliklar kiritilgan. Arxiv
bu idoralar, korxona va tashkilotlar, shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid
hujjatlar saqlanadigan muassasa.
11

Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir qatorda bir vaqtda paydo bo’lgan. 1917-
yil oktyabr voqealariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o’zida
saqlangan. Arxivlar tarqoq holda bo’lib, hujjatlar bir joyda yig’ilmagan,
markazlashmagan edi. Oktyabr to’ntarilishidan keyin Turkiston RSFSR
tarkibida avtonom respublika sifatida faoliyat ko’rsata boshdladi. Rossiya
hukumati chiqargan barcha qonunlar Turkiston uchun ham tegishli edi. RSFSR
hukumati 1918-yil 1-iyunda “Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish
to’g’risida” dekret qabul qildi. Viloyat davlat arxivida 1839-yildan buyon
saqlanayotgan hujjatlar Samarqand viloyatining tarixi, madaniyati, qurilish,
qishloq xo’jaligi, mahalliy sanoat, xalq ta’limi, sog’likni saqlash va boshqa
sohalarini o’zida aks ettirganligi bilan bebahodir. Arxivda saklanayotgan
hujjatlar o’zbek, rus, arab va eski lotin yozuvlarida yozilganligi bilan
ahamiyatga molikdir. 4
Ta’kidlash joizki, bugungi tezkor davr talabi va jamiyat hayotining barcha
jabhalarida kechayotgan yangilanish jarayoni arxiv muassasalari faoliyatini
zamon talablari asosida tashkil qilishni taqozo etmoqda. Zimmalaridagi
mas’uliyatni chin dildan his qilgan jamoa xodimlari arxiv ma’lumotlarini davlat
xizmatlari orqali berish, arxiv xizmatlarini tezkor va sifatli taqdim etish yo’lga
qo’yildi. Ayniqsa, aholi bilan bevosita ishlaydigan xodimlarning malakasi va
madaniyatini oshirish orqali xalq bilan tizimli muloqotni ta’minlashga alohida
e’tibor qaratildi.Hozirgi vaqtda Samarqand viloyat davlat arxivida 53 ta sovet
ittifoqi qahramonlari shu bilan birga, adib, yirik davlat arbobi Sharof
Rashidovning shaxsiy yig’majildi ham saqlanib kelinmoqda. Sharof Rashidov
1917-yilning 5-noyabrida Jizzax viloyati dehqon oilasida tavallud topgan,
Narimonov maktabida tahsil ko’rdi. 1934-yilda Jizzaxdagi pedagogika
texnikumini, 1941-yilda Samarqand dorilfununini tugatadi. Shundan so’ng
muallim va muxbir sifatida o’z faoliyatini boshlaydi. 1938-1941 yillarda
Samarqand viloyatining «Lenin yo’li» ro’znomasida ishlaydi. 1941-1942
4
3.O’ljaeva Sh. Arxivshunoslik.O’quv qo’llanma.T.,2001
12

yillarda Ulug’ Vatan urushida qatnashadi. Frontdan qaytgach, 1944-1947
yillarda rahbarlik ishiga o’tadi. Samarqand viloyat partiya kotibi bo’lib faollik
ko’rsatadi, 1947-1949 yillarda «Qizil O’zbekiston» ro’znomasiga muharrirlik
qiladi. 1940-1950 yillarda O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasi raisi, 1950-1959
yillarda O’zbekiston Oliy Kengashi Rayosatining raisi, 1959-1983 yillarda
O’zbekiston Kompartiyasining Birinchi kotibi bo’lib ishladi. Umrining oxirgi
yillarida Respublika partiya tashkilotiga rahbarlik qildi. Shuningdek, Ittifoq
Partiya Markaziy qo’mitasi Siyosiy Byurosi a’zoligiga nomzod ham edi.
O’zbekistonning eng yangi tarixini o’rganishda tarixchi olimlar balki arxivchi
mutaxassislar, oliy ma’lumotlar kadrlarni qo’proq ayniqsa arxivshunoslik
ma’lumotiga ega bo’lgan mutaxassislarni tayyorlash bugungi kun talabidir.
Chunki tarixni yaxshi tushunib hujjat o’rganishni bilmasak yoki aksincha
hujjatni bilib turib tarixni bilmasak, o’tmishni o’rganish, o’ta muhim
masalalardan biri bo’lib qolaveradi. Binobarin arxivshunos, tarixshunos va
albatta manbashunos mutaxasislar bilan birgalikda ish olib borilsa, aynan davlat
arxivlarining o’quv zallariga tadqiqotchilar kelishiga qaramasdan o’sha
idoraning o’zida mutaxasislarni ishga qabul qilib qo’l tegilmagan o’rganilmagan
hujjatlarni tilga kiritsak va foydalansak ana o’shanda tarixni o’rganish, tarixni
yoritish ishlariga o’z hissamizni qo’shgan bo’lar edik.
Bugungi kunda mamlakatimizda zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika
va texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlash masalasi O’zbekiston
taraqqiyotining muhim sharti sifatida belgilangan. Bu borada respublikamizda
davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, idoralar va boshqa tashkilotlar
tomonidan kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning tizimli malakasini
oshirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda asosiy ko’rib
chiqiladigan masala ham aynan mana shu mavzuga oiddir. O’zbekiston milliy
matbuot markazida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“Mamlakatimiz hayotidagi muhim ahamiyatga molik masalalar bo’yicha
o’tkaziladigan matbuot anjumanlarining yagona rejasi”ga asosan “O’zarxiv”
13

agentligi tomonidan “Arxivlarda va idoraviy arxivlarda kadrlar masalasi:
muammo va yechimlar” mavzusidagi bugunning ustuvor masalasiga
bag’ishlangan matbuot anjumani tashkil etildi. Bugungi tadbirda sohaga oid
mavjud muammolar va ularning yechimini topish bo’yicha hamkorlikda amalga
oshiriladigan tadbirlar samaradorligini yanada takomillashtirish masalalari,
shuningdek, o’z yechimini kutib turgan turli muammolimasalalar kun tartibiga
kiritilgan.Bugungi kunda respublikada 103 ta davlat arxivlari, mahalliy
hokimliklar huzuridagi 110 ta idoralararo shaxsiy tarkib arxivlari hamda qariyb
9000 ga yaqin idoraviy arxivlar faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Arxiv
muassasalarida jami 1412 nafar xodimlar faoliyat yuritadi. Hozirda davlat
arxivlarida faoliyat yuritayotgan kadrlarning 31% - 30 yoshgacha, 38% - 50
yosh va undan oshganlar, 6%- 60 yoshdan oshganlar bo’lib, barcha
xodimlarning 25% oliy ma’lumotlilar, 53% o’rta-maxsus ma’lumotga ega.
Barcha xodimlarning 4% soha bo’yicha oliy ma’lumotga ega kadrlardir.
Agentlik tomonidan arxiv muassasalarini bilimli va malakali kadrlar bilan
ta’minlash, soha bo’yicha lavozimlarini oshirib borilishini ta’minlash, ularni
moddiy va ma’naviy rag’batlantirish hamda kadrlar qo’nimsizligini oldini
olishga qaratilgan chora-tadbirlar muntazam amalga oshrilib kelinmoqda.
O’tkazilgan tadbirlarning natijasida 2014-yilda respublika bo’yicha kadrlar
qo’nimsizligi 30% ni tashkil etgan bo’lsa, 2015-yilda 5% kamayganligini
kuzatishimiz mumkin. Shuningdek, 2016-yilda ushbu ko’rsatkichlarni yanada
kamaytirish uchun tegishli amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Arxiv
muassasalari hamda arxiv ishi va ish yuritish yo’nalishida kadrlar
tayyorlaydigan 28 ta o’rta-maxsus va kasb-hunar kollejlari, 4 ta oliy o’quv
yurtlari, ya’ni O’zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent Axborot texnologiyalari
universiteti, Namangan Davlat universiteti, Buxoro davlat universiteti bilan
uzviy hamkorlik yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu borada ishlar yanada
faollashtirilmoqda. Arxiv ishi va ish yuritish sohasi mutaxassislarini sohaga oid
bilimlarini oshirish maqsadida 2006-yildan buyon markaziy davlat arxivlari
14

qoshida “Ijro nazorati va ish yuritish mahorati” hamda “Idoraviy arxivlar
faoliyatini tashkil etish asoslari” o’quv kurslari faoliyat yuritmoqda va ularning
bazasida bugungi kunga qadar 3000 dan ortiq arxivlar va tashkilotlarning
arxivchi va ish yurituvchi xodimlari malakalarini oshirdilar.
Nodavlat tashkilotlar, korxonalar bilan arxiv muassasalari o ’ rtasidagi munosabatlar
qonun hujjatlarida qanday belgilanganligi muhim masaladir. Nodavlat yuridik va
jismoniy fondlarini, ularni egalarining talablariga binoan O’zR MAF tarkibiga
o’tkazishi mumkin. Bu ish arxiv tashkilotlari tomonidan ularning hujjatlarining
qimmatini ekspertiza qilgandan so’ng amalga oshiriladi. O’zR MAF hujjatlari,
jumladan, qabul qilinishi mumkin bo’lgan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlari
ham davlat ro’yxatidan o’tkaziladi va bu tashkilotlarga guvohnoma beriladi.
Xususiy tashkilotlar nodavlat arxiv fondi hujjatlarini doimiy saqlanishini
ta’minlaydi. Arxiv tashkilotlari roziligini olmasdan, nodavlat tashkilotlar o’z
hujjatlarini (doimiy saqlanadigan va ishchi-xizmatchilarni mehnat staji, ish haqi
to’g’risidagi hujjatlarini) yo’q qilishi mumkin emas. Shu sababdan arxiv
tashkilotlari davlat hisobiga olingan nodavlat tashkilotlar arxiv fondlarini
nazorat qilib boradi va arxiv ishini to’g’ri yo’lga qo’yishga yordam beradi.
O’zbekiston o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritganligi buyuk tarixiy voqea
bo’ldi. Xalqimiz mustaqillik tufayli o’z taqdirini o’zi belgilash huquqiga ega
bo’ldi. Istiqlol yillarida jamiyat hayotining barcha sohalarida, jumladan, tarix
fanlari sohasida ham tub o’zgarishlar yuz bermoqda. Shu davrda, kommunistik
mafkura ta’sirida buzib ko’rsatilgan, ba’zi sahifalari umuman yoritilmagan ona
tariximiz mustaqillik sharofati bilan xolisona o’rganilmoqda, haqqoniy tarixi
bayon etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov
«Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asarida tarixchilar oldida turgan vazifalar
haqida gapirib shunday degan: «...biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizniб millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirishimiz zarur». O’zbek xalqining haqqoniy
tarixini tiklashda arxiv hujjatlarining ahamiyati kattadir. Ilgari o’rganilmagan,
15

istibdod mafkurasiga mos tushmaganligi uchun chetlab o’tilgan arxiv hujjatlarini
ilmiy muomalaga kiritish, chorizm va sovet mustamlakachilarining zanjirband
siyosatining asl mohiyatini ochib beradi va xalqimizni haqiqiy tarixini yoritishga
yordam beradi. Tarixiy tadqiqot uchun zarur bo’lgan barcha arxiv hujjatlarini
qidirib topish, ulardan keng foydalanish uchun tarixchi talabalar
«Arxivshunoslik» fanini o’rganishi, chuqur egallashi zarur.
Arxiv tashkilotlari, davlat arxivlari mustaqillik sharoitida bozor munosabatlariga
moslashmoqda. Davlat arxiv xizmatini moddiy-texnika bazasini mustahkamlash
va ishchi-xizmatchilarning moddiy ahvolini yaxshilash maqsadida davlat
arxivlari shartnoma asosida tashkilotlarga va aholiga pullik xizmatni
kengaytirmoqda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, pullik xizmat asosan davlat
va xususiy tashkilotlarga arxiv hujjatlarini tartibga solishda, ish yuritishni
takomillashtirish ishlarida, ijodiy tashkilotlarni ilmiy buyurtmalarini bajarishda
qo’llanmoqda. Ijodiy, ilmiy xodimlarni arxiv hujjatlaridan foydalanish,
jumladan, oliy o’quv yurtlari talabalarining hujjatlardan foydalanishi,
fuqarolarga nafaqasini rasmiylashtirishga, mehnat staji, ish haqi to’g’risidagi
ma’lumotnomalar berish bepul amalga oshiriladi. Bu esa, arxiv hujjatlarini ilmiy
maqsadda foydalanishga keng yo’l ochib beradi.
Bizning o ’ lkamizda arxivlar juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Arxiv so’zi
atamasiga kelsak, bu lotincha «arxivium» - hukumat binosi so’zidan olingan.
Lekin «Arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi birmuncha kengroq.
«Arxivlar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunida «arxiv»
tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan; «Arxiv arxiv hujjatlari majmui,
shuningdek arxiv muassasasi yoki korxona, muassasa va tashkilotning arxiv
hujjatlarini qabul qiluvchi, saqlovchi va ulardan foydalanuvchi tarkibiy
bo’linmasi». 5
5
.Fayzieva R., Shomansurova R. Arxiv ishiga doir ruscha-o’zbekcha qisqacha izohli lug’at.-T.: Qomuslar
bosh tahririyati, 1993.-77 b.
16

O ’ zbekistonning milliy davlat sifatida rivojlanishi va bozor iqtisodiyoti yo ’ liga
o ’ tishi, arxiv ishidagi islohotlarni belgilab berdi. Arxiv tashkilotlaridagi
islohotlar 1999-yil 15-aprelda O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi qabul
qilgan “Arxivlar to’g’risida”gi qonun va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1999-yil 30-oktyabrdagi “Arxiv ishi bo’yicha me’yoriy
hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida” va 2004-yil 3-fevraldagi “O’zbekiston
Respublikasida arxiv ishining boshqarishni yanada takomillashtirish
to’g’risidagi qarorlari asosida amalga oshirilmoqda. “Arxivlar to’g’risidagi
qonunda yoritilgan asosiy yangiliklardan biri O’zbekiston Davlat arxiv fondi
o’rniga O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’zR MAF) ni tashkil
qilinishi bo’ldi. O’zR MAF davlat va nodavlat arxiv fondlaridan tashkil topadi,
deyilgan qonunda. Nodavlat yuridik shaxslarning faoliyati natijasida to’plangan
arxiv hujjatlari, shuningdek fuqarolarning shaxsiy arxivlari nodavlat arxiv
fondini tashkil etadi. MAF tarkibidan ko’rinib turibdiki, unda davlat va nodavlat
tashkilotlar, korxonalar, muassasalar arxiv fondlari saqlanadi. Sho’rolar davrida
xususiy tashkilotlar, korxonalar bo’lmas edi, shuning uchun nodavlat arxiv
fondlari ham yo’q edi. Shu sababli ilgarigi O’zbekiston Davlat arxivi fondida
faqat davlat muassasalari, tashkilotlari, korxonalari va fuqarolarning arxiv
fondlari saqlanardi. Bu nodavlat tashkilotlar, korxonalar bilan arxiv organlari,
muassasalari o’rtasida arxiv ishi bo’yicha munosabatlar arxivlar to’g’risidagi
qonun hujjatlarida qanday belgilanganligi muhim masala hisoblanadi.
17

II.BOB.Arxivlarning O’quv Zallaridagi Muammolar
2.1 Jahon arxivlarining o’quv zalidagi sharoitlar
O’zbek xalqining mustaqillikka erishishi, bozor munosabatlariga o’tishi
jamiyatimizning barcha sohalarida, jumladan madaniy merosni tiklash, tarix,
arxivshunoslik fanlarini rivojlantirish sohalarida ham tub o’zgarishlar sodir
bo’lishiga olib keldi. Bozor munosabatlariga o’tish, mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish tufayli qator davlat sanoat korxonalari, transport
va qurilish, maishiy xizmat va savdo korxonalari xususiylashtirildi, mulkdorlar
sinfi shakllantirila boshlandi. Nodavlat sanoat, qurilish korxonalari, fermer
xo’jaliklari, kasaba uyushmalari, xayriya va boshqa jamg’armalar, siyosiy
partiyalar va harakatlar, diniy tashkilotlar arxiv fondlari va arxiv hujjatlari
nodavlat arxiv fondini tashkil qildi. Davlat va nodavlat arxiv fondlari
O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’zR MAF)ga aylantirildi.
O’zR Milliy arxiv fondi hujjatlarini davlat ro’yxatidan o’tkazish va hujjatlar
egasiga, tashkilotga maxsus guvohnoma berish joriy etildi. Davlat arxivlarining
pulli xizmat ko’rsatishi kengaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilotlarning
shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlari saqlanishini ta’minlash maqsadida respublika
shaharlari va tumanlari hokimliklari tomonidan shaxsiy tarkib buyicha
idoralararo arxivlar soni kengaytirildi. Bu arxivlar maxsus (byudjetdan tashqari)
mablag’lar hisobiga tashkil qilinadi. Ular fuqarolarni ijtimoiy-huquqiy
so’rovlarini bajarishda, shahar va tumanlarda arxiv ishining umumiy ahvolini
yaxshilashda muhim rol o’ynay boshladi.
Mustaqillik sharoitida «O’zarxiv» agentligi tomonidan arxiv ishining asosiy
yo’nalishlarini takomillashtirish va rivojlantirishning kompleks dasturlari ishlab
chiqildi va amalga oshirildi. Bu dasturlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tuzilgan
va besh yilga mo’ljallangan: hujjatlarni idoraviy saqlovini ta’minlash, ularning
davlat hisobi va ilmiy-ma’lumot apparatini takomillashtirish, arxiv hujjatlaridan
foydalanishni jadallashtirish va boshqalar.
18

1996-yilda «O’zarxiv» agentligi O’zbekiston Respublikasida arxiv ishini 2000-
yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasini ishlab chiqdi. Bu kontseptsiya davlat
arxiv xizmati faoliyatining metodologik harakat dasturi edi. U jamiyatni va
davlatni axborot bilan ta’minlashdagi imkoniyatlarni kengaytirish, jamiyatning
hujjatli yodgorliklarini saqlashdagi rolini orttirishga qaratilgan edi.
O’zbekiston Respublikasi hukumati arxiv ishi bo’yicha qonun va me’yoriy
hujjatlar ishlab chiqdi. 1999-yil 15-aprelda O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi «Arxivlar to’g’risida» qonun va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi 1999-yil 30-oktyabrda «Arxiv ishi bo’yicha me’yoriy hujjatlarni
tasdiqlash to’g’risida» qaror qabul qildi. Vazirlar Mahkamasining qarori bilan
«O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi to’g’risida Nizom», «O’zbekiston
Respublikasi Milliy arxiv fondi hujjatlarining davlat ro’yxatidan o’tkazish
Tartibi», «O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv
boshqarmasi («O’zbosharxiv») to’g’risida Nizom», «O’zbekiston Respublikasi
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, korxonalar, muassasalar va
tashkilotlardagi idoraviy arxiv to’g’risida Namunaviy nizom» tasdiqlandi. Bu
hujjatlar respublika arxiv idoralarini mustaqilligini, erkinligini qonuniy yo’l
bilan rasmiylashtirdi. Bu hujjatlar asosida arxiv idoralari sovet tuzumi
davridagidek ittifoq arxiv organlari aralashuvi, rahbarligi bilan emas, endi
mustaqil O’zbekistonda arxiv ishiga erkin rahnamolik qilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 3-fevraldagi
«O’zbekiston Respublikasi arxiv ishini boshqarishni yanada takomillashtirish
to’g’risida»gi qaroriga ko’ra «O’zbosharxiv» O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi «O’zarxiv» agentligiga aylantirildi. Joylarda hokimliklar
arxiv bo’limlari o’rniga Arxiv ishi hududiy boshqarmalari tashkil qilindi.
Hududiy organlarning boshliqlari Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar
Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan kelishuv
bo’yicha «O’zarxiv» agentligi Bosh direktori tomonidan lavozimga
19

tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan bo’ldi. Ilgari arxiv bo’limi
mudirlari hokimlar tomonidan tayinlanardi va ozod qilinardi.
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish jarayonida ko’plab xususiy,
nodavlat tashkilotlar, korxonalar va ularning arxiv fondlari vujudga keldi.
Nodavlat tashkilotlar idoraviy arxivi ularning mulki hisoblanadi. Shuning bilan
birga 1999-yil 30-oktyabrda Vazirlar Mahkamasi tasdiqlagan O’zbekiston
Respublikasi Milliy arxiv fondi to’g’risidagi Nizomda «Nodavlat yuridik va
jismoniy shaxslar nodavlat arxiv fondi hujjatlarini saqlash maqsadida tashkil
etilgan arxivlarda yoki korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va birlashmalarning
tarkibiy bo’linmalarida doimiy saqlashni ta’minlaydilar. Doimiy muddatda
saqlanadigan hujjatlar va shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlar (mehnat staji, ish
haqi, o’qish, mukofotlash va boshqalar to’g’risidagi hujjatlar) O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligi organlari va
muassasalari roziligini olmasdan nodavlat va yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan yo’q qilinishi mumkin emas», deb uqtirilgan. O’zR MAF
to’g’risidagi Nizomga binoan nodavlat yuridik, jismoniy shaxslar o’z hujjatlarini
davlat mulki qilib davlat arxivlari, muzeylar va kutubxonalarda saqlashga
berishlari mumkin. Nodavlat tashkilotlar yoki shaxsiy arxiv egasi vafot etganda,
vorislar va qonuniy merosxo’rlar bo’lmaganda, ularning hujjatlari davlat
mulkiga o’tkazilib, doimiy saqlash uchun davlat arxivlariga topshiriladi. Davlat
arxivlari hujjatlarni butlash, saqlash, foydalanish ishlariga metodik yordam
beradi va hujjatlarga ilmiy-texnik ishlov berish, ish yuritish bo’yicha me’yoriy
hujjatlarni ishlab chiqish, yig’majildlarni ta’mirlash va muqovalash yuzasidan
pullik xizmatlar ko’rsatishi mumkin.
Mustaqillik sharoitida O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish jarayonida
davlat hokimiyati va boshqaruv organlarini qayta qurishda yangi tashkilotlar va
qo’shma korxonalar tashkil bo’ldi. Bu jarayonlar davlat arxivlarini butlash
manbalari - tashkilotlar ro’yxatlarini deyarli har yili qayta ko’rib chiqishni,
20

yangi tashkilotlar bilan to’ldirishni va tugatilgan idoralar arxiv hujjatlarini davlat
saqloviga qabul qilishni talab qildi.
Mustaqillik yillari davlat arxiv muassasalari idoraviy arxivlar hujjatlari saqlovini
ta’minlash, ish yuritishni tashkil qilish borasida samarali ishlarni amalga oshirdi.
Ular o’z faoliyatini 1990 yil 28 iyunda «O’zbosharxiv» qarori bilan tasdiqlangan
«DAF hujjatlari idoraviy saqlovining ta’minlashni asosiy yo’nalishlari (1990-
1995 yillar)ning amalga oshirishni tashkiliy-metodik tadbirlari rejasi» asosida
amalga oshirdilar. Unda arxiv tashkilotlari respublika vazirliklari va idoralari
bilan birgalikda DAF hujjatlari idoraviy saqlovini takomillashtirish, ular
tarkibini yaxshilash, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni kadrlar
bilan ta’minlash, idoraviy arxivlar bilan ishlash bo’yicha me’yoriy-metodik
qo’llanmalar tayyorlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan
edi. Bu tadbirlarning bajarilishi muassasa, tashkilot va korxonalar idoraviy arxiv
hujjatlari saqlovini yanada yaxshilanishiga imkon berdi.
Shahar va tuman hokimiyatlari qoshidagi shaxsiy tarkib bo’yicha idoralararo
arxivlar tarmog’i birmuncha kengaydi. 1995-yilda 1990-yilga nisbatan bunday
arxivlarning soni 13 taga ko’paydi va 1995-yilda ularning soni 91 tani tashkil
qildi. Bu arxivlar shaxsiy tarkib bo’yicha hujjatlar saqlovini va fuqarolarga
ijtimoiy huquqiy ma’lumotnoma berishni yaxshiladi.
1990-1995 yillarda davlat arxivlari idoraviy arxivlarda 115 ta kompleks, 1378 ta
mavzu bo’yicha, 1705 ta nazorat qilish maqsadida tekshirish o’tkazdi. Shu bilan
birga arxiv tashkilotlari respublikaning ayrim idoralari tarmoqlarida kompleks
tekshiruvlar o’tkazdilar. Masalan, 1991-1995 yillarda quyidagi idoralar
tarmoqlari kompleks tekshirildi: O’zbekiston Respublikasi Markaziy statistik
qo’mitasi (1991 y), Mahalliy sanoat vazirligi (1992-y),
"O’zsanoatfuqaroqurilish" korporatsiyasi (1993-y.), Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi (1994-y.), Sog’likni saqlash vazirligi (1995-y.) va hokazolar.
O’zbekiston davlat sanoat va fuqarolar qurilishi korporatsiyasining kompleks
tekshirilishi natijasida 31ta arxiv tashkilotlari nazoratidagi muassasalarda 26 tasi
21

binolar bilan ta’minlanganligi, ulardan 20 tasi stellajlar bilan jihozlanganligi
aniqlandi. 31 ta tashkilotdan 17 tasining ish yuritish bo’yicha yo’riqnomasi, 58%
muassasasalarda yig’majildlar nomenklaturasi bo’lgan.
1996-yilda O’zbekiston qishloq xo’jaligi vazirligi tizimi muassasalarida arxiv
hujjatlarining idoraviy saqlovi va ish yuritishni tashkil etilishi ahvoli o’rganildi.
Ish yuritishda asosiy me’yoriy hujjat hisoblangan ish yuritish bo’yicha
yo’riqnoma vazirlik tizimida mavjud bo’lgan 763 ta tashkilotning 585 tasidagina
(33 %) ishlab chiqilgan. Buning ustiga bir qator idoralarda ish yuritish bo’yicha
tuzilgan yo’riqnomalarga qo’shimcha aniqlik kiritilishi va arxiv muassasalari
bilan kelishishni talab qilardi.
Vazirlik tizimi tashkilotlarining yig’majildlar nomenklaturasi bilan ta’minlanishi
65% ni tashkil qilgan. Xolbuki, hujjatlarni qidirish, indekslashni o’tkazish,
yig’majildda ijro etilgan hujjatlarni to’plashda yig’majildlar nomenklaturasi
odatdagi ish yuritishda asosiy hujjat hisoblanadi.
Idoraviy arxivlar to’g’risidagi nizomlar ushbu tizimning 558 ta tashkilotlaridagi
mavjud edi. Bu 31% ni tashkil qilardi.Tekshirilgan davrda tizimning davlat
arxivlari nazoratdagi 1763 ta tashkilotidagina 750 nafar ish yuritish xodimi va
107 nafar arxiv xodimi xizmat qilgan.
Vazirlik tizimidagi 1333 ta (75%) muassasa va tashkilotlar arxiv uchun
ajratilgan xonalarga ega bo’lgan, qolgan 25% idoralarda esa arxiv hujjatlari duch
kelgan joylarda yotgan.
Tizim bo’yicha arxiv muassasalari nazoratidagi 1763 ta muassasaning 838 tasida
ekspert komissiyasi tuzilgan, shulardan 554 tasi o’zining nizomiga ega
bo’lgan.Tizim muassasalarida tegishli davlat arxivlariga topshirilishi lozim
bo’lgan 78-164 yig’majilddan iborat hujjatlar belgilangan muddatdan ortiq
saqlanayotgan edi. Qishloq xo’jaligi muassasalarining idoraviy arxivlarda
doimiy saqlanishga molik 157610 yig’majild saqlanayotgan bo’lib, shulardan
qariyb 38 mingtasi tartibga keltirilmagan.
22

Arxiv tashkilotlarining harakati tufayli 1995-yilda respublika bo’yicha 61,5%
idoraviy arxivlar hujjatlar saqlaydigan joylar bilan, 67,7% davlat arxivlari
nazorat qiladigan muassasalar yig’majildlar nomenklaturasi bilan
ta’minlanganligi ma’lum bo’ldi.Davlat arxivlarida saqlanishi lozim bo’lgan
hujjatlar saqlovini ta’minlashning ishonchli garovi - bu idoraviy arxivlarda
saqlanayotgan hujjatli materiallarni tartibga solish va ularni davlat arxivlariga
qabul qilish hisoblanadi. Lekin 1996-yil 1-yanvarda idoraviy arxivlarda 1
milliondan ortiq doimiy muddatda saqlanadigan va 0,5 millionga yaqin idoraviy
arxivda saqlash muddati tugagan, ya’ni davlat arxiviga qabul qilinadigan
hujjatlar saqlanardi. Davlat arxivlarida bo’sh joy bo’lmaganligi uchun idoraviy
arxivlardagi hujjatlarni qabul qilish imkoniyati bo’lmagan.
2.2 O’zbekiston arxivlarining o’quv zalidagi sharoitlari
Davlat arxiv fondi hujjatlari saqlovini ta’minlashning jiddiy muammosi davlat
va idoraviy arxivlarda hujjatlar saqlaydigan joylarning etishmasligi edi. 1996-yil
1-yanvarda respublikada faqat 9 ta davlat arxivlari uchun qurilgan bino mavjud
bo’lgan. 68 ta davlat arxivlarining binolari hujjatlar saqlash uchun
moslashtirilgan binolar bo’lib, ularni ko’pchiligi hujjatlar bilan to’lgan va
idoraviy arxivlardan davlat saqlovi uchun hujjatlar qabul qila olmas edi.
Arxivlarning rejali butlashni ta’minlash uchun respublika bo’yicha 1,5
milliondan ortiq yig’majildlar saqlanadigan joylar qurib foydalanishga
topshirish lozim edi.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida 80 dan ortiq davlat arxivlari bo’lib,
ularda 6 mln. yig’majildlardan ziyod hujjatlar asrab-avaylab saqlanmoqda. Bu
hujjatlardan tarixchilar, tadqiqotchilar, talabalar va boshqa mutaxassislar ilmiy,
madaniy-ma’rifiy ishlarda keng foydalanmoqda.
Respublika arxiv tashkilotlari tizimiga arxiv ishini boshqarish organlari, davlat
arxivlari va tashkilot, muassasa, korxonalar arxivlari kiradi. Idoraviy arxivlar o’z
navbatida davlat va nodavlat idoralar arxiviga bo’linadi. O’zbekiston
23

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi "O’zarxiv" agentligi O’zbekiston
Respublikasi arxiv ishining boshqarishni davlat vakolatli organi hisoblanadi.
Joylarda Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar arxiv
ishlari hududiy boshqarmalari tashkil qilingan. Boshqarmalar boshliqlari
"O’zarxiv" agentligi tomonidan tayinlanadi. Arxiv ishi hududiy boshqarmalari
moliyaviy, xo’jalik jihatdan mahalliy hokimiyat organlariga bo’ysunadi. Ular
«O’zarxiv» agentligidan tashkiliy-metodik ko’rsatmalar oladi va unga hisobot
beradi.
«O’zarxiv» agentligi O’zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi (O’zR
MAF) hujjatlarini boshqaradi. U jamiyat va fuqarolar manfaatlari yo’lida O’zR
MAF respublika xalqining tarixiy o’tmishi to’g’risidagi hujjatli yodgorliklarini
butlash, hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish davlat vazifasini bajaradi,
O’zbekiston Respublikasi arxiv muassasalari faoliyatiga rahbarlik qiladi.
Agentlik arxiv ishini rivojlantirishni va ushbu sohadagi ilmiy texnika
taraqqiyotining davlat tomonidan boshqarilishini ta’minlaydi, davlat va idoraviy
arxivlarining faoliyatini tarmoqlararo muvofiqlashtiradi, arxiv ishi bo’yicha
respublika qonun hujjatlariga rioya qilinishini nazorat qiladi.O’zR MAF
hujjatlarini shakllantirish, davlat hisobini olib borish, saqlanishini ta’minlash,
ulardan foydalanish, arxiv ishi va ish yuritish sohasida yagona davlat siyosatini
o’tkazish «O’zarxiv» agentligining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Shuningdek, respublika davlat arxivlarini boshqarish, arxivshunoslik,
hujjatshunoslik, arxeografiya sohasidagi ilmiy va metodik ishlarini tashkil etish,
arxiv ishi sohasidagi vatanimiz va chet el ilg’or ish tajribasini, ilmiy tadqiqotlar,
fan-texnika yutuqlari natijalarini arxiv muassasalarini ish amaliyotiga joriy etish
ham agentlikning muhim vazifalari qatoriga kiradi.
«O’zarxiv» agentligi o’ziga yuklangan vazifalarga muvofiq O’zR MAF
hujjatlarining davlat arxivlarida butlanishi va saqlanishini tashkil etadi, ularning
davlat arxivlarida ro’yxatdan o’tkazilishini nazorat qiladi, markazlashtirilgan
holda davlat hisobini yuritadi. Shuningdek, hujjatlarning ilmiy va amaliy
24

qimmatdorligini ekspertiza qilishni tashkil etadi. Tashkilotlar tomonidan arxiv
ishi bo’yicha fondlarni shakllantirish, saqlash va ulardan foydalanishni
ta’minlash hamda ish yuritishda hujjatlarni tashkil etish talablari bajarilishini
tekshiradi. Arxiv hujjatlarini, ma’lumotnoma, axborot adabiyotlarini nashr
etishni amalga oshiradi. Nodavlat arxivlari mulkdorlariga ushbu arxivlarning
hujjatlarini butlash, saqlash va ulardan foydalanishda yordam ko’rsatadi.
Xalqaro tashkilotlarning arxiv ishi va ish yuritishi bo’yicha ishida qatnashadi,
chet ellardagi O’zbekiston tarixiga oid arxiv hujjatlarini aniqlashni va ularni
qaytarib olib kelishni tashkil etadi. "O’zarxiv" agentligi hay’ati o’z tizimidagi
arxiv tashkilotlari bajarishi shart bo’lgan arxiv ishi masalalari bo’yicha nizomlar,
yo’riqnomapar va boshqa me’yoriy hujjatlar qabul qiladi, tegishli buyruq va
ko’rsatmalar beradi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar arxiv ishlari
hududiy boshqarmalari joylarda "O’zarxiv" agentligi vazifalariga o’xshash
vazifalarni bajaradilar, (faqat uning o’ziga xos bo’lganlari bundan mustasno m.:
respublika bo’yicha me’yoriy-metodik hujjatlar e’lon qilish. xalqaro
tashkilotlarga a’zo bo’lish va boshqalar). Ularning asosiy vazifasi
Qoraqalpog’iston Respublikasida, viloyatlarda O’zR MAF hujjatlarini butlash,
hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish davlat vazifasi yuklangan mahalliy
arxiv muassasalariga rahbarlik qilish hisoblanadi.
Davlat arxivlarining asosiy vazifasi arxivni hujjatlar bilan butlash, saqlash va
ulardan foydalanishni tashkil qilish. Davlat arxivlari qatoriga markaziy. viloyat
arxivlari, ularni filiallari, Toshkent shahar arxivi kiradi. Davlat arxivlari o’zining
asosiy vazifalarini bajarish jarayonida xilma-xil ishlarni amalga oshiradi. Davlat
arxivlarini alohida qimmatli hujjatlar bilan rejali butlashni ta’minlash maqsadida
tashkilotlarning idoraviy arxivlarini va ish yuritishni nazorat qiladi. Hujjatlarni
saqlashni ta’minlashga katta e’tibor beradi. Davlat arxivlari arxivshunoslik,
hujjatshunoslik ilmiy muammolarini tadqiq qilish, hujjatlarni e’lon qilish, ilmiy
axborot ishlari bilan shug’ullanadi.
25

«O’zarxiv» agentligining asosiy vazifalaridan yana biri davlat arxivlari va
joylardagi boshqaruv organlariga rahbarlik qilish hisoblanadi. Bu vazifani
bajarish uchun o’z qaramog’idagi tashkilotlarni tekshiruvchi maxsus bo’limlar
tashkil qilingan. Arxiv ishi bo’yicha muhim masalalar «O’zarxiv» agentligi
hay’ati majlisida muhokama qilinadi. Hay’at qarori o’z tasarrufidagi
tashkilotlarga bajarilishi shart bo’lgan Agentlik Bosh direktori buyrug’i sifatida
e’lon qilinadi, qaramog’idagi tashkilotlarga «O’zarxiv» agentligi faqat buyruq,
yo’riqnoma, ko’rsatmalar yuborish bilan cheklanib qolmaydi. U ishning
borishini doimo nazorat qilib turadi. Xato va kamchiliklarni oshkor qiladi va
ularni tugatish choralarini belgilaydi. Bu ishda rahbarlikni va nazoratni eng
samarali shakllaridan biri inspektorlik tekshiruvi, ya’ni tashkilotning faoliyati
bilan bevosita tanishish, ishni tashkil qilinishi va natijasini tekshirish
hisoblanadi.
Idoraviy arxivlar davlat arxivlariga o’xshash ayrim vazifalarni bajaradi. Bu
arxivlarni davlat arxivlaridan ularning hujjatlarining tor doirasi va hujjatlarni
vaqtincha saqlashi ajratib turadi. Ular ish yuritishda yig’majildlar
nomenklaturasini tuzishda, yig’majildlarni shakllantirishda metodik yordam
beradi, tashkilotlar bo’limlarida ularning saqlanishini va hujjatlarni arxivda
saqlash uchun tayyorlanishini nazorat qiladi. Idoraviy arxivlar ish yuritishda
hujjatlarni doimiy saqlashga tanlab oladi. Tashkilot bo’limlaridan hujjatlarni
qabul qiladi, ular hisobini olib boradi, ekspertizasini tashkil qiladi. Ilmiy-
ma’lumotnoma apparatini tuzadi. Hujjatlar saqlanishini ta’minlaydi va ularni
davlat saqloviga tayyorlab topshiradi.
Idoraviy arxivlarda hujjatlardan foydalanish, hujjatlarni idora bo’limlariga
o’rganish uchun berish, ma’lumotnoma va axborotlar tayyorlash, tashkilotda
ilgari ishlab ketgan ishchi va xizmatchilarga ijtimoiy huquqiy ma’lumotnomalar
berish shaklida ish tashkil qilingan. Davlat arxivlari vazifasiga ish yuritishdagi
hujjatlarni tashkil etish va idoraviy arxivlar ahvolini o’rganish va tekshirish;
26

davlat hokimiyati organlari tashkilotlar rahbarlarining ish yuritishda hujjatlarini
tashkil etish va idoraviy arxiv ishlarini yaxshilash masalalari bo’yicha qarorlari,
buyruqlari loyihalarini tayyorlashda qatnashish; idoraviy arxivlarning ilg’or
tajribasini umumlashtirish va yoyish kiradi. Davlat arxivlari idoraviy arxivlarni,
ulardagi hujjatlarni hisobga olishga va uning saqlanish ahvoliga alohida e’tibor
beradi. Bu davlat arxivlarining butlash istiqbolini aniqlash va idoralarda
hujjatlarni saqlash bosqichida ular asralishini ta’minlash masalalarini hal qilish
imkonini beradi.
Davlat arxivlari tomonidan nazorat qilinadigan tashkilotlariga metodik va
amaliy yordam beradi. Bunday yordam ko’rsatishni shakllari quyidagicha:
1.Umumrespublika me’yoriy hujjatlar asosida metodik ko’rsatmalar,
tavsiyanomalar tuzish, tashkilotlarga ish yuritish va arxivlar bo’yicha metodik
qo’llanma ishlab chiqarishga yordam berish.
2.Hujjatlar saqlovini ta’minlash, ularni hisobga olish va qimmatdorligini
ekspertiza qilish, ilmiy-ma’lumot apparatini yaratish, hujjatlardan foydalanish,
materiallarni davlat saqloviga topshirishga tanlab olish va tayyorlash. Ish
yuritishdagi hujjatlarni tashkil etish masalalari bo’yicha kengashlar o’tkazish,
ayrim xodimlarga va guruhlarga maslahatlar berish.
3.Tajriba almashish, idoraviy arxivlar va ish yuritish xizmati xodimlari
malakasini oshirish bo’yicha seminarlar, kurslar tashkil qilish.
4.Tashkilotning ekspert komissiyasi ishida, hujjatlarni davlat saqloviga tanlab
olish va makulaturaga, yo’q qilishga ajratishda qatnashish.
Davlat arxivlari qoshida byudjetdan tashqari maxsus mablag’lar hisobiga tashkil
qilingan ho’jalik hisobidagi guruhlar tashkil etadi. Ularning idoralarga
hujjatlarni tartibga solishda va ish yuritishni takomillashtirishda ahamiyati
kattadir. Ular shartnoma asosida tashkilotlarga pullik xizmat ko’rsatadi va
hujjatlarni davlat saqloviga tanlab olishni amalga oshiradi, yig’majildlar
nomenklaturasini, ish yuritish bo’yicha yo’riqnoma va boshqa qo’llanmalarini
tuzadi.Tashkilotlar joriy arxivlarini va ish yuritishdagi hujjatlarning tashkil
27

etilishini vaqti-vaqti bilan tekshirib turilishi davlat arxivi nazoratini samarali
shakli hisoblanadi. Bu tekshirishlar uning maqsad va vazifalariga qarab
kompleksli yoki mavzuli bo’lishi mumkin. Idoraviy tizimlar tashkilotlari arxivi
va ish yuritishdaga hujjatlarning tashkil etilishi ahvolini kompleks tekshirish eng
foydali tekshirish hisoblanadi. Bu tekshirish yuqori idoralar, ularga qarashli
muassasalar va korxonalarni o’z ichiga oladi. Bunday kompleks tekshirishlarni
odatda davlat arxivlari va arxiv ishini boshqaruv organlari birgalikda o’tkazadi.
Tekshirish natijalari idoralar va arxiv tashkilotlari kengashlari qo’shma
majlislarida muhokama qilinadi va tegishli qaror qabul qilish bilan yakunlanadi.
Buyruq va qarorlarda hujjatlar bilan ishlashdagi kamchiliklar qayd qilinadi va
ularni bartaraf etish chora-tadbirlari belgilanadi.
Arxiv tashkilotlarining ishi reja asosida amalga oshiriladi. Rejada ayrim arxiv
tashkiloti oldida turgan bir yillik, shuningdek bir yilning qismidagi (oy, chorak,
yarim yil, 9 oy) vazifa rejalashtirilib, unda aniq ijro etish muddati va mas’ul
ijrochi ko’rsatiladi.Sho’rolar davrida arxiv tashkilotlarida besh yillik va undan
uzoq davrga mo’ljallangan hamda bir yilgacha muddatga mo’ljallangan rejalar
tuzilgan. Arxiv tashkilotlari mustaqillik, bozor iqtisodiyoti sharoitida bir yillik,
uning asosida yarim yillik, chorak va oylik rejalar tuzmoqda. Shuningdek, besh
yilga hisoblangan O’zbekistonda arxiv ishi rivojining kontseptsiyasi tuzilgan.
Bu hujjat respublika arxiv tashkilotlari faoliyatining metodologik harakat dasturi
hisoblanib, hujjatlarning rolini orttirishga va jamiyat faoliyatining axborot bilan
ta’minlanish imkoniyatini kengaytirishga, jamiyatning hujjatli yodgorliklarini
yaxshi saqlashga qaratilgan.
«O’zarxiv» agentligi har yili hukumatning asosiy qarorlariga amal qilib, arxiv
tashkilotlari ishini kelgusi yilga rejalashtirish va joriy yilning hisoboti bo’yicha
ko’rsatma ishlab chiqadi. Unda respublika bo’yicha, shuningdek, har bir arxiv
tashkilotining arxiv ishini rivojlantirish bo’yicha rejalashtirilgan yildagi
vazifalari ko’rsatiladi.
28

Arxiv ishi boshqaruv idoralari ishining rejalashtirilishini ko’rib chiqamiz.
"O’zarxiv" agentligi, arxiv ishi hududiy boshqarmalarining asosiy tadbirlari
rejasi hisobot davrida uning oldida turgan vazifalarini bayon qilishdan
boshlanadi. Keyin rejaning bo’limlari bo’yicha bu vazifalarni bajarish uchun
amalga oshiriladigan tadbirlar ko’rsatiladi. Har bir tadbirdan keyin uning aniq
ijrochisi va ijro qilish muddati belgilab qo’yiladi.
Arxiv tashkilotlari rejasining shakllangan taxminiy chizmasi arxiv ishini
boshqaruv idoralari faoliyati yo’nalishlariga mos bo’lgan bo’limlarni nazarda
tutadi. Masalan:
1. Tashkshliy tadbirlar - arxiv ishi bo’yicha konferentsiyalar, kengashlar
o’tkazishni; qaramog’idagi tashkilotlar ish rejasini ko’rib chiqish va
tasdiqlashni, ular faoliyatini tekshirish o’tkazishni o’z ichiga oladi.
2. Ilmiy-tadqiqot va ilmiy-axborot ishlarini boshqarish -"O’zarxiv" agentligi,
arxiv ishi hududiy boshqarmalarining ilmiy-tadqiqot ishlarini, hujjatlar
to’plamlari, arxiv ishi asosiy ko’rsatgichlari va boshqa ma’lumotnomalarni
nashrga tayyorlashni muvofiqlashtirish, shuningdek, bevosita ishtirok etish
tadbirlarini ko’zda tutadi.
3. Arxivlarni butlash va hujjatlar qimmatdorligini ekspertiza qilish ishlariga
rahbarlik, tashkilotlar idoraviy arxivlari va ish yuritishdagi hujjatlarni tashkil
etish ahvolini nazorat qilish, tashkilotlar ro’yxati-davlat arxivlarini butlash
manbalarini tasdiqlash, ETK ishi, hujjatlarni o’z vaqtida tartibga solishni,
tashkilotlarda ish yuritishni to’g’ri tashkil etishni ta’minlovchi tadbirlar
rejalashtiriladi.
4. Hujjatlar saqlanshiini ta’minlash bo’yicha tashkiliy ishlar - arxiv binolarini
loyihalashtirish, qurish, ta’mirlash va hujjatlarini qayta tiklash laboratoriyalarini
bunyod etishni ko’zda tutadi.
5. Mehnatni tashkil etish va kadrlar bilan ishlash bo’limida mehnat sharoitini
yaxshilash, xizmatchilar malakasini oshirish, tajriba almashish bo’yicha
seminarlar o’tkazish tadbirlari rejalashtiriladi.. «O’zarxiv» agentligi asosiy
29

tadbirlar rejasini uning Bosh direktori va arxiv ishi hududiy boshqarma rejasini
boshqarma boshlig’i tasdiqlaydi. 6
Davlat arxivlari yillik reja tuzadi va u choraklarga bo’linadi. Davlat arxivlarida
xodimlarning shaxsiy ish rejasi va bo’linmalarning ish rejasi tuziladi.
Bo’linmalarning ish rejasi asosida davlat arxivining umumiy rejasi tayyorlanadi.
Rejaning bo’limlari davlat arxivi faoliyatining asosiy yo’nalishlarini aks ettiradi.
Davlat arxivi rejaning chizmasi arxiv boshqarmasi rejasiga o’xshash.
Davlat arxivi ishi rejasi sxemasi :
1-bo’lim: «Arxivlarni hujjatlar bilan butlash, ularni qimmatdorligini ekspertiza
qilish. Idoraziy arxivlar va tashkilotlar ish yuritishidagi hujjatlarni tashkil etish
ahvolini nazorat qilish».
2-bo’lim: «Hujjatlar saqlovini ta’minlash».
3-bo’lim: «Mehnatni tashkil qilish va kadrlar bilan ishlash».
4-bo’lim: Arxivshunoslik, hujjatshunoslik, arxeografiya va boshqa shularga
yaqin fanlar sohasida ilmiy-tadqiqot va metodik ishlar. Ular quyidagi
bo’linmalardan iborat:
a) ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish va ularning natijalarini amaliy
ishlarda qo’llash;
b) metodik ishlar;
v) ilmiy-tashkiliy ishlar;
g) arxiv ishi va hujjatshunoslik sohasida ilmiy-texnik axborotni tashkil qilish;
5-bo’lim: «Ilmiy-axborot faoliyati» quyidagi bo’linmalarni o’z ichiga oladi:
a) Ilmiy-axborot vositalarini tayyorlash va takomillashtirish. Bunda ilmiy-
ma’lumot apparatini tayyorlash rejalashtiriladi.
b) Ilmiy-axborot shakllari. Bunda hujjatlardan foydalanish bo’yicha tadbirlar
yoritiladi.
Bo’limdagi bo’linmalarda qo’yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur va aniq
tadbirlar rejalashtiriladi. Masalan:
6
1. Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T ., 1997.
30

6-bo’lim; b) ilmiy-axborot shakllari.
1) «O’zbekistonda istiqlolchilik harakati» nomli hujjatlar to’plamiga arxiv
hujjatlari yig’ish. Ijrochi: katta ilmiy xodim N.Abdullaev, Ijro etish muddati: II-
chorak.
2) Gazetalarda 5 maqola chop etish. Ijrochilar: N.Abdullaev, E.Ergashev,
R.Ortiqov. Ijro etish muddati: yil davomida.
3) 4 ta radioeshittirish tashkil qilish. Ijrochilar: N.Abdullaev, E.Ergashev,
R.Ortiqov. Ijro etish muddati: yil davomida.
31

Xulosa
Markaziy davlat arxivlari rejalarini arxivlar direktorlari, Hududiy arxiv ishi
boshqarmalari va viloyat davlat arxivlari rejalarini boshqarma boshliqlari,
filiallar rejalarini ham viloyat arxiv ishi boshqarmalari tasdiqlaydi. Rejaning bir
nusxasi nazorat qilish uchun arxiv ishini yuqori boshqarish idorasiga yuboriladi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahar arxiv ishlari
boshqarmalari, davlat arxivlari, ularning filiallari ishni rejalashtirishda
«O’zarxiv» agentligining arxiv ishini rejalashtirish haqidagi ko’rsatmasiga amal
qiladilar. Unda rejaning ayrim bo’limlari bo’yicha asosiy tadbirlar belgilanadi.
Masalan, 1994-yilda arxiv muassasalari ishini rejalashtirish va 1993-yil hisoboti
haqidagi sobiq «O’zbosharxiv»ning ko’rsatmasida rejalashtirish bo’yicha
quyidagilar ko’rsatilgan:
Kadrlar bilan ishlash. Mustaqillik va bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida arxiv
ishining rivojlanishini an’anaviy vazifalari murakkablashadi, yangi vazifalar
vujudga keladi, xizmatchilarni kasbiy bilim darajasi va umumiy bilimdonligini
orttirish talab qilinadi. Arxiv ishini rejalashtirishning keng doiradagi murakkab
vazifalarini bajarish uchun chuqur bilimli arxivchi mutaxassislar, ya’ni hujjatlar
bilan ishlash qoida usullarini mukammal biladigan, tadqiqotchilik malakasi
bo’lgan mohir tashkilotchi, yuqori madaniyatli, ma’lumotli insonlar bo’lishi
kerak.
2004-yil 1-yanvar holati bo’yicha respublika arxiv tashkilotlari xodimlari shtati
1085 kishini tashkil etgan, ulardan 471 mansabdor rahbarlar, mutaxassislar, oliy
ma’lumot talab qiladigan o’rinlar bo’lgan. Bulardan 179 kishi - umumiy oliy
ma’lumotli bo’lib, faqat 17 kishi - maxsus arxiv ma’lumotiga ega bo’lgan
tarixchi-arxivchi mutaxassisi, qolgan lavozimlarda o’rta ma’lumotli kadrlar
mavjud edi.
Shunday qilib, kadrlar bilan ishlashda kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash,
ularning malakasini oshirish, arxiv tashkilotlarini arxiv ishi bo’yicha
mutaxassislar bilan ta’minlash muhim ahamiyatga egadir.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati :
1.Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T ., 1997.
2.“O zarxiv” agentligi matbuot kotibiʻ Anvarjon Aliyev
3.O’ljaeva Sh. Arxivshunoslik.O’quv qo’llanma.T.,2001
4.Alimov I. A., Bo’taev A., Arxivshunoslik. T., 1997.
5. Arxiv ishi va ish yuritish sohasiga elektron texnologiyalarni keng joriy etish .
“O’zarxiv” Agentligi axborotnomasi.-2005.-№35.-65 b.
6.Davlatov S.X., Abdalieva Z.X. Arxiv ishining nazariyasi va tarixi: O’quv
qo’llanma.-T.: Arnaprint, 2009.-130 b.
7.Abdalieva Z.X. Istiqlol va arxiv xizmati.-T.: Arnaprint, 2008.-40 b.
8.Fayzieva R., Shomansurova R. Arxiv ishiga doir ruscha-o’zbekcha qisqacha
izohli lug’at.-T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1993.-77 b.
33

Arxiv hujjatlaridagi muammolarni bartaraf etishda malakali kadrlarning o’rni

Sotib olish