Arxiv manbalarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19000UZS
Hajmi	166.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Arxiv manbalarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. ARXIVSHUNOSLIK TO'G'RISIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR.
ULARNING TURLARI VA AHAMIYATI..........................................................5
1.1 Arxivshunoslik to`g`risida umumiy ma`lumotlar ...........................................5
1.2 Tarixiy o`lkashunoslikda yozma manbalarning ahamiyati va ularning
turlari .......................................................................................................................10
II BOB. ARXIV MANBALARNI HISOBGA OLISH VA ARXIV
MANBALARNING AXAMIYATI......................................................................18
2.1 Tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishda arxiv manbalarining ahamiyati ........18
2.2 Arxiv manbalarni hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish to`g`risida
umumiy ma`lumotlar .................................................................. ........................26
XULOSA ...............................................................................................................37
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. ARXIVSHUNOSLIK TO'G'RISIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR.
ULARNING TURLARI VA AHAMIYATI
1.1 Arxivshunoslik to`g`risida umumiy ma`lumotlar
Arxivlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek ayrim
shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar
saqlanadi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, arxivlar qadimgi
zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Mesopotamiya,
Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida dastlabki arxivlar
mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu arxivlarda o’sha davrdagi qonunlar matni , sud
hujjatlari, podsholarning farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur
hujjatlar sopol lavhlarga, randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm
(pergament) ga bitilgan. Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit
oroli) yirik arxivning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi arxivlar,
ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv dong taratgan edi.
Qadimgi Rimda arxivlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi eng
qadimiy arxiv Senat arxivi bo’lib, bu hujjatgoh Saturn ibodatxonasida joylashgan
edi. Mazkur arxivda senat va respublika mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning
aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq materiallar va boshqa muhim hujjatlar
saqlanardi 2
. Rim saltanati davrida esa yozma hujjatlar saqlanadigan arxiv
imperatorlar saroyida joylashtirildi. G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng
Rim imperatorlari arxivining davomchisi Vizantiya arxivi bo’ldi.
Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning
arxivlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil etilgan
Vatikan arxivi hisoblanadi. Vatikan arxivi hozirgi kunda ham mavjud bo’lib, bu
yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish uchun zarur bo’lgan nodir va
qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda. Yevropada markazlashgan
davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida mayda arxivlarning
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar arxivlari bo’ysundirilgan feodallarning
arxivlari hisobiga kengayib bordi. Qirollar arxivlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar
edi. Yevropada qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv
muassasalarining shakllanib borishi natijasida muassasa arxivlari paydo bo’ldi.
Muassasa arxivlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida hujjatlar
nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua inqiloblari arxiv
ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya qator mamlakatlarda arxiv
ishlarini markazlashtirdi. Arxivlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis
etildi. Masalan, 1794 yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib,
markaziy davlat arxivini tashkil etdi. Mazkur arxivga umumdavlat boshqaruv
organlarining hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari
hujjatlari departamentlar arxivlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada arxiv ishi
sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna bo’ldi. Ular ham
Fransiya singari davlat arxiv tizimini yaratdilar 3
. Lekin Angliya va AQSh singari
mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham yagona davlat arxiv tizimi barpo
qilinmadi. Bu yerdagi markaziy, viloyat va shahar arxivlarining har biri mustaqil
ravishda faoliyat ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va
AQShda arxivlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada arxiv
hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo
bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus arxivshunos kadrlarni tayyorlash yo’lga
qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk arxiv instituti – Xartiyalar maktabi ochildi.
Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida minglab arxivlar faoliyat
ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy) arxivlari
o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi. Londondagi Davlat
arxivi, Parijdagi Milliy arxiv, Rimdagi Markaziy davlat arxivi, Koblens shahridagi
Federal Arxiv (GFR), Vashingtondagi Milliy arxiv, Moskvadagi Rossiya Markaziy
davlat arxivi, Dehlidagi Milliy arxiv , Qohiradagi Markaziy davlat arxivi jahondagi
eng yirik arxivlar qatoriga kiradi. O’zbekiston arxivlari jahondagi eng yirik
arxivlar bilan yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
6

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Arxiv boshqarmasi AQShning
Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida arxiv
sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Muammoli savol: Arxivshunoslik fanining
maqsad va vazifalari nimalardan iborat? Hozirgi kunda arxivlar butun jahon
miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik qilmoqdalar. 1948 yilda
YuNESKO qoshida Xalqaro Arxiv Kengashi tashkil etildi. O’zbekiston arxiv
muassasalari ham mazkur xalqaro tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Arxiv Kengashi
turli davlatlar arxivlari o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va
ularni himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro
tashkilot 1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda
arxivshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Arxivshunoslik fani,
uning maqsad va vazifalari Yangi zamonda arxivlarda saqlanayotgan hujjatlar
sonining keskin oshganligi tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan bog’liq ishlar
tobora murakkablashib bordi. Natijada, hujjatlarni hisobga olish, ularni bir tizimga
solish va ro’yxatga olishning yangi-yangi usullari ishlab chiqildi va amalda
qo’llanildi. Shu tariqa arxivshunoslik fani paydo bo’ldi. Arxivshunoslik – muhim
ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni turkumlash, ularni bir tizimga solish ,
saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fandir.
Mazkur ko’makchi tarix fani arxiv ishining umumiy qonuniyatlarini, hujjat va
materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan foydalanish tamoyillarini ishlab
chiqadi. Hozirgi kunda hujjat va materiallarning umumiy miqdori va turlari
nihoyatda ko’pdir. Shuning uchun ham arxivshunoslik fanini rivojlantirmasdan,
hujjatlarni saralash va saqlashning zamonaviy usullarini egallamasdan turib arxiv
ishini to’g’ri yo’lga qo’yish amri maholdir. Arxivshunoslik asoslarini yaxshi bilish
bo’lajak tarixchi uchun g’oyat muhimdir. Arxiv hujjatlari bilan ishlash uslublarini
egallash ilmiy-tadqiqotlar uchun yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada
tahsil olayotgan talabalarga yuqori ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va
magistrlik dissertasiyasi tayyorlash imkonini beradi. Mazkur fanni o’rganish
arxivshunos kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda ayrim
kasb-hunar kollejlarida “Hujjatshunoslik, arxivshunoslik” mutaxassisligi bo’yicha
7

o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin respublikamizning
birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli arxivshunoslar tayyorlanmaydi.
Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti talabalariga o’rgatish arxivlarni oliy malakali
kadrlar bilan ta’minlash uchun ham muhimdir. Arxivshunoslik kursini o’rganish
jarayonida biz O’zbekistonda arxiv muassasalarining vujudga kelishi, ularning
rivojlanish bosqichlari, arxivlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy
yo’nalishlari bilan tanishib boramiz. Shu bilan birga arxivlarning maqsad va
vazifalari, arxivlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va saralash , ularni saqlash
va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish usullarini o’rganamiz.
Arxiv – (lotincha «arxivum” – mahkama, muassasa) muhim ijtimoiy ahamiyatga
molik bo’lgan hujjat va materiallar saqlanadigan idora yoki muassasa.
Metroon ibodatxonasi qoshidagi arxiv – Qadimgi Afinadagi mashhur arxivlardan
biri Senat arxivi – Rim respublikasining asosiy arxivi Vatikan arxivi – V asrda
tashkil etilgan va hozirgi kunda ham faoliyat ko’rsatayotgan yirik arxiv Fransiya
Markaziy Davlat arxiv ivi - Konventning 1791 yilgi dekretiga muvofiq tashkil
etilgan arxiv 4
. Shundan boshlab Fransiya va boshqa Yevropa davlatlarida
markazlashgan arxiv tizimi vujudga kela boshladi Xartiyalar maktabi – 1821 yilda
Fransiyada ochilgan va arxivshunos kadrlar tayyorlaydigan ilk oliy o’quv yurti
Xalqaro Arxiv Kengashi – 1948 yilda YuNESKO qoshida tashkil etilgan va turli
mamlakat arxivlari o’rtasida aloqalar va hamkorlikni muvofiqlashtiruvchi xalqaro
tashkilot “ Archivum” - jurnal, Xalqaro Arxiv Kengashi nashri Arxivshunoslik –
muhim ijtimoiy ahamiyatga ega hujjat va materiallarni turkumlash, bir tizimga
solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fan
Bugungi kunda ko’pgina tarixchilar va arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga
qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” degan nuqtai
nazar yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda
quyidagilarni yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz
tushunadigan ma’nodagi arxivlarni tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar
nihoyatda boshqacha tarzda olib borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
8

arxiv ishi va uni tashkillashtirish tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-
to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan”
deb yozadi. Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon
arxivlar mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu
yerda ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan
bog’liqdir. O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining
shakllanishi natijasi o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila
boshlandi. Ayni paytda bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy
ravishda saqlashga ehtiyoj tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi
bo’lgan shaxslar va muassasalar paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda
arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy
zarurat yuzasidan vujudga keldi. Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi
bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va
ijtimoiy hayotni yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy
jarayonni o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi.
Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga ega
emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida ma’lumot
berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim
arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar
bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri
kelmaydi 5
. Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit
ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon
davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular
bizgacha yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi
arxeologik tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy arxivlarning topilishi
ehtimoldan holi emas.
5
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990
9

1.2 Tarixiy o`lkashunoslikda yozma manbalarning ahamiyati va ularning
turlari
Ilk yozma manbalar. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlari o’z tarixini
yozma ravishda yoritmaganlar (shu davrlarga oid mahalliy yozma manbalar
topilmagan yoki ular zamonamizgacha saqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli
ilk yozma manbalar - «Avesto», ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari va
qadimgi dunyo (Yunon-Rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida
tuzilgandir. Ular Qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi bo’lib, o’lkamizdagi
xalqlarning nomlarini, alohida joylar, tog’lar, daryolar va ko’llarning nomlarini,
afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining
turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to’g’risidagi
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari. Miloddan
avvalgi 559 yilda Erondagi ahamoniylar sulolasining yirik davlatga podsho Kir II
asos soladi. Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari Qadimgi
Sharqdagi juda ko’p mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni
rejalashtirganlar. Miloddan avvalgi 545-540 yillarda ahamoniylar markaziy
Osiyoning Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va Sug’diyona viloyatlarini
bo’ysundirganlar. Sak-massagetlarga qarshi Kir IIning yurishlari miloddan avvalgi
530 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Saklarni Doro I davrida (miloddan avvalgi
522-486 yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan O’rta Yer dengiziga qadar
bo’lgan keng hududda o’z hukmronligini o’rnatgan. Ahamoniylar davlati tarixda
birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblangan. Bu davlat ko’p sonli viloyatlar,
shaharlar va xalqlarni birlashtirdi. Markaziy Osiyoda ahamoniylar ikki yuz yil
davomida hukmronlik qilganlar (miloddan avvalgi 330 yilgacha). Ahamoniylar
davri mixsimon yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida turli
xil ma’lumotlar bor. Bu yozuvlar miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid bo’lib,
Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persepon va Hamadon
shaharlarida topib tekshirilgan. Shular jumlasidan eng muhimi Behistun yozuvlari
bo’lib, Doro I davrida Karmanshoh va Hamadon shahri o’rtasidagi yo’lda baland
qoyatoshlarda yozilgan (Midiya o’lkasi). Behistun yozuvlari qadimgi fors, elam va
10

akkad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar qiladi: «Axuramazda irodasi bilan
quyidagi davlatlarni qo’limga kiritib, ularning podshosi bo’ldim: Fors, Elam,
Bobil, Ossuriya , Arabiston, Misr, Midiya, Moniya, Lidiya, Armaniston,
Kappadokiya, Parfiya, Drang’iyona, Ar’yo, Xorazm, Baqtriya , So’g’diyona,
Gandaraxa, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Maka hammasi bo’lib 23ta davlat. Men
Bobilda bo’lganimda quyidagi davlatlar mendan ajralib chiqib ketganlar: Fors,
Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, Marg’iyona, Sattagadiya, Saka». Shoh
Doro ayturki: «Marg’iyona nomli davlat mendan ajralib chiqib ketdi 6
.
Marg’iyonalik Frada ismli bir odam o’zini viloyatning hokimi deb e’lon qildi.
Keyin men, Baqtriya Satrapi, bo’ysunuvchi odamim fors dadarshishni chaqirib,
unga gapirdim: «menga bo’ysunmaganlarni, top-mor qilish kerak». Dadarshish
qo’shinlari bilan otlanib, marg’iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda menga
yordam ko’rsatdi. Axumarazda irodasi bilan mening qo’shinlarim
qo’zg’olonchilarni butunlay mag’lubiyatga uchratdi. Bu jang asiyadiy oyning 23
kunida sodir bo’ldi. Shundan so’ng davlat mening qo’limga kirdi. Mana men
Baqtriyada nimalarni qildim». Podsho Doro xabar qiladi: «Bundan so’ng men
saklarga qarshi sak yurtiga bostirib kirdim, ularning o’zlari cho’qqi qalpoq kiyib
yuradilar. Men daryoga yetib keldim, daryoda kemalardan ko’prik qilib, saklarni
tor-mor qildim. Ularning sardori Skunxa ismli odamni tutib, mening huzurimga
keltirdilar. Men o’z xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq tayin qildim.
Shundan so’ng mamlakat mening qo’l ostimga o’tdi» 7
. Shoh Doro ayturki: «Bu
saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug’layman. Axuramazda
irodasi va xohishim bilan men ularni tinchitib qo’ydim». Hamadon yozuvlarida
Doro I bunday xabar qiladi: «Men Doro, ulug’ shoh, shahanshoh, davlatlar
podshosi, Vishtasp o’g’li, «Ahamoniy» Shoh Doro ayturki: «Mana huzurimda
bo’lgan podsholik, Sug’diyonaning narigi yog’idagi saklar yurtidan Efiopiyagacha,
Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Axuramazda xudolar
o’rtasidagi ulug’ xudo, tortiq qilgan». Behistun yozuvlarida Doro birinchi bo’lib
Ahamoniylar davlatining g’arbiy viloyatlarini ko’rsatib bergan bo’lsa, naqshi
6
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
7
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
11

Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro’yxati Midiya va Elamdan so’ng sharqiy
viloyatlardan boshlanadi: «Men Doro, ulug’ podsho, shahanshoh, ko’p qabilali
mamlakatlarning podshosi, keng sayxon yerlarning podshosi, Vishtasp o’g’li,
Ahamoniy, fors, forsning o’g’li, ariylar urug’idan kelib chiqqan ariy».
Shoh Doro ayturki: «Fors viloyatlardan tashqari quyidagi mamlakatlarni
men bo’ysundirganman, menga hiroj to’lovchi bo’lgan, mening so’zimni ijro
etgan, mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan Midiya, Elam, Parfiya, Ar’yo,
Baqtriya, So’g’diyona Xorazm... Saka Naumavarka, Saka Tigraxauda... dengizidan
narigi yerdagi saklar». Qadimgi yunon tarixshunoslari. Yunon-fors urushlari
boshlanishi bilan miloddan avvalgi VI-IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan
Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarining asarlarida
yoritilgan. Bu borada Markaziy Osiyo xalqlari to’g’risida qisqa bo’lsa-da, juda
aniq ma’lumotlar beruvchi Gerodotning «tarix» kitobi qismlari, ayniqsa,
qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy
asarlardan biri bo’lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb
nom olgan. Gerodot miloddan avvalgi 484-yilda Kichik Osiyodagi Gelikarnas
shahrida tug’ilgan (miloddan avvalgi 431-425 yillar o’rtasida vafot etgan). U 10 yil
davomida ko’pgina joylarni bosib olgan. Gerodotni Old Osiyo, Bobil, Eron va
«dunyo chegaralarida» joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha
qiziqtirgan. Qadimgi yunonlarning fikrlariga ko’ra, Markaziy Osiyo va Hindiston
o’lkalari inson yashagan dunyoning sharqiy chegaralari bo’lgan Gerodot markaziy
Osiyoda hech qachon bo’lmagan va bu hudud haqida o’z eshitgan hikoyalari,
surishtirib bilganlari asosida yozgan gerodot «tarix» kitobini miloddan avvalgi
455-445 yillar, davomida yozgan. Bu muhim asarida Gerodot Baqtriya, Baqtra,
baqtriyaliklarni 13 marta, so’g’dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11
marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari,
turmush tarzi va diniy e’tiqodi, Markaziy Osiyodagi Aks daryosining suvlaridan
foydalanishi haqida va boshqa ayrim ma’lumotlaridan iborat. Gerodot markaziy
Osiyoda xalqlar joylashuvidagi nafaqat aniq, balki umumiy chegaralardan ham
12

bexabar bo’lgan. tarixchi massagetlarning xududiy joylashuvi haqida bunday
yozadi: «Ular Sharqda, quyosh chiqish yo’nalishida, Araks daryosining narigi
yog’ida joylashganlar Araks daryosi Matiyona tog’laridan boshlab oqadi».Gerodot
ma’lumotlarida berilgan «Baqtriya xalqi» tushunchasi ma’lum bir etnik birlikni
birlashtirgan bo’lishi mumkin. «Xalq» ma’nosining beruvchi «etnos» so’zi
Gerodot «tarix»ida juda ko’p uchraydi va faqat ikki joydagina bu so’z Baqtriyaga
nisbatan ishlatiladi. Ushbu kitobda keltirilgan quyidagi ma’lumotlar
G.A.Stranovskiy tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1972 yilda chop etilgan
Gerodotning «tarix» asaridan olingan. Fors va o’zbek tilidagi manbalar. Narshaxiy
(899-959 yy.). Narshaxiy (to’liq ismi Abubakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariy
ibn Hattob ibn Sharik) X asrda o’tgan buxorolik yirik tarixchilardan biri. Hayoti va
ilmiy faoliyatiga oid ma’lumot yo’q. Yuqorida zikr etib o’tilgan Samoniyning
ma’lumotlariga qaraganda, Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent
yonida) qishlog’idan. Narshaxiy Buxoro va quyi Zarafshon vohasida joylashgan
shahar va qishloqlarning geografik holati, aholisining VII-X asrlaridagi ijtimoiy-
siyosiy hayotini aks ettirgan qimmatli tarixiy asar muallifidir. Asar «Tarixi
Buxoro» (Buxoro tarixi), «Tarixi Narshaxiy» (Narshaxiy tarixi), «Tahqiq ul-
viloyat» (Buxoro) viloyatini tahqiq etish) nomlari bilan mashhur bo’lib, 944 yilda
yozib tamomlangan. Nizomulmulk davlatini idora qilish masalalariga
bag’ishlangan «Siyosatnoma» (boshqa nomi «Siyar al muluk» - Podsholarning
turmushi) nomli asari bilan nom qoldirgan. Asar 1092 yilda yozib tamomlangan.
«Siyosatnoma» 51 bobdan iborat bo’lib, unda markaziy davlat apparatining
tuzilishi va uning moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo’shinning tuzilishi, yuqori davlat
mansablari va ularga tayinlash tartibi, qabul marosimlari va ularni tayyorlash
hamda o’tkazish tartibi, mansabdor faoliyati ustidan nazorat qilish kabi
umumdavlat masalalari o’rtaga qo’yilgan. O’rta Osiyo tarixi haqida ham muhim va
qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g’ulomlarining davlatning
ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni, Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida
xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo’lgan
amirlarning unvonlari, Xorazmshoh Oltintoj (1017-1032 yy.) bilan Sulton
13

Mahmud Faznaviyning vaziri Ahmad ibn Xasan o’rtasidagi yozishmalar shular
jumlasidandir. Agarda bundan tashqari karmatlar, botiniylar harakati, Muqanna
qo’zg’oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Alovuddin
Otamalik Juvayning Mo’g’uliston, O’rta Osiyo hamda Eronning XII asrdagi
ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi «tarixi jahonkushoy» nomli shoh asari
bilan shuhrat topdi. Asar 1260 yilda yozib tamomlangan.
«Tarixi jahonkushoy» 3 qismdan iborat: 1) Mug’ullar, ularning Chingizxon
davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.)
davrigacha, shuningdek , Jo’jixon, Chig’atoyxon va avlodlarning tarixi; 2)
Xorazmshohlar va Xurosonning mug’ul hukmdorlari davridagi tarixi; 3) Eronning
1556-1558 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek, islomiylarning diniy
harbiy uyushmasi va islomiylar davlati tarixi, islomiylar tarixi Maymanduzdagi
kutubxonadan topilgan asarlar, xususan islomiylarning ko’zga ko’ringan
namoyondalaridan Xasan Sabbohning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi
«Sogirguzashti saydno» nomli kitob asosida yozilgan 8
. Rashkduddam eronlik
mashhur ensiklopedist olim: tarixchi filolog, vrach va yirik davlat arbobi. To’liq
ismi: Rashiduddin Fazlulloh ibn Imoduddavla Abulhayr al Hamadoniy. Olimning
bizning zamonimizgacha to’la tarzda yetib kelgan birdan-bir asari ana shu «Jome’
ut-tavorix» bo’lib, u o’rta asr tarixshunosligining o’ziga xos original asari
hisoblanadi. «Jome’ ut-tavorix» o’rta asr sharq tarixchiligida yangi an’anani
boshlab bergan asar. Ma’lumki, Rashiduddindan avval o’tgan, shuningdek, undan
keyingi davrlarda yashab ijod etgan tarixchilarning ko’pchiligi umumiy tarix
deganda faqat musulmon mamlakatlarining tarixini tushunlar. Rashiduddin esa,
ulardan farqli o’laroq umumiy tarix deganda sharq mamlakatlari bilan bir qatorda
g’arb mamlakatlari, Xitoy hamda Hindiston tarixini jahon tarixining faqat bir
qismi, deb hisobladi. «Jome’ ut-tavorix» 1301-1311 yillar orasida Fozonxonning
topshirig’i bilan yozilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) Mo’g’ullar va ular asos
solgan davlatlar (ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’ulliston: Elxoniy davlati) hamda
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
14

mo’g’ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar: Shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo,
Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari xalqlarining mo’g’ul istilosigacha bo’lgan
qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakati xalqlarining mo’g’ul istilosiga bo’lgan
qisqacha tarixi: Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan feodal davlatlar
(Faznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati va boshqalar);
Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Yer
qurrasi hamda yetti iqlim mamlakatlarining geografik holati. Afsuski, asarning
so’nggi uchinchi qismi saqlanmagan. Qo’lyozma 1318 yilda Rashiduddinning
shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtda yo’qolgan bo’lishi mumkin.
Sharofuddin Ali Yazdiy tarixda «Zafarnoma» (boshqa nomlari: «Fatxnomayi
sohibqironiy», «Zafarnomayi Temuriy», «tarixi jahonkushoyi Temuriy») nomli
kapital asari bilan shuhrat topdi. «Zafarnoma» asosan Nizomuddin Shomiyning
yuqorida tilga olingan shu nomli asari asosida zo’r badiiy mahorat bilan yozilgan.
Lekin Sharofuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida bayon etilgan
voqealarning ba’zilariga yangi tarixiy fakt va dalillar bilan boyitdi. To’g’ri,
Sharofuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»sida Temurning shaxsi nihoyatda
ideallashtirilgan. Shunga qaramay, uning shaxsiyati va faoliyatidagi qarama-
qarshiliklar, ya’ni uning bir tomondan zolim fotih ekanligi , ikkinchidan esa
Movarounnahrda feodal tarqoqlikka barham berib, markazlashgan feodal davlatga
asos solganligi birmuncha haqqoniy va to’g’ri tasvirlangan. «Tavorix-i guzida,
nusratnoma» 1502-1505 yillar orasida yozilgan bo’lib, ikki mustaqil qismdan -
«Tavorih-i guzida» va Nusratnoma»dan iborat. Birinchi qismda O’g’uzxon va
qadimgi turklar Chingizxon hamda uning Mo’g’uliston, Dashti Qipchoq, O’rta
Osiyo va Eronda hukmronlik qilgan avlodi tarixi; ikkinchi qismda esa
Shayboniyxon tavalludidan (1451 y) to uning O’rta Osiyoni istilo qilishigacha
(1500-1505 yy) Dashti Qipchoq hamda O’rta Osiyoning ijtimoiy-siyosiy ahvoli
bayon qilingan. Asar ayniqsa, uning ikkinchi qismi («Nusratnoma») zo’r ilmiy
qimmatga ega. Unda Shayboniylar qo’shinining tuzilishi uning etnik tarkibi,
shuningdek ko’chmanchilarning Qorako’l, Xisor, Nog’onyon, O’rta-tepa hamda
15

Ho’jand viloyatlarida qilgan yovuzliklari haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Asarning yana bir qimmati shundaki, unda muhim tarixiy voqealarning sodir
bo’lgan vaqti aniq ko’rsatilgan.
Bundan tashqari, Shayboniy qo’shinlari tarixidan Farg’ona viloyatini bosib olinishi
faqat «Nusratnoma»da to’la va to’g’ri yoritilgan. Muhammad Solih
Shayboniyxonning hayoti va u olib bergan qonli urushlar haqida hikoya qiluvchi
she’riy asar yozib qoldirgan. U Shayboniyxon tug’ilganidan boshlab, to 1505 yillar
orasida Dashti Qipchoq, Movarounnahr ham ijtimoiy-siyosiy tarixidan bahs
yuritadi. Asarda Shayboniyxon qo’shinlarining yovuzliklari, mehnatkash xalqining
og’ir ahvoli, Qorako’l, Qarshi va Guzarda Shayboniylarga qarshi bo’lib o’tgan
qo’zg’olonlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar bor. Asar boy geografik va
etnografik ma’lumotlarga ega. «Shayboniynoma» 1505 yildan keyin yozilgan. 9
Uning qo’lyozma nusxalari ham kam - hozirgacha faqat ikkita nusxasi ma’lum:
bulardan biri, Venada (Avstriya), ikkinchisi esa Leningrad Dorulfun kutubxonasida
saqlangan. Asar to’rt marta (1885, 1908, 1961, 1989 yy) nashr etilgan.
Abulg’ozixon tarix sahifasida feodal hukmdor sifatida emas, balki keng ma’lumotli
olim sifatida ajoyib asrlari tufayli qoldi. U «Shajara-yi turk va mug’ul» hamda
«Shajara-yi tarakima» nomli ikki yirik va muhim tarixiy asar yozib qoldirdi.
«Shajara-yi tarakima» turkman xalqi va Turkmanistonning o’rta asrlardagi tarixini
o’rganishda bosh manba rolini o’taydi. «Shajara-yi turk va mug’ul» esa
O’zbekistonning XV-XVII asrlardagi tarixini o’rganishda muhim o’rin tutadi.
«Shajara-yi tarokima» 1664 yilda yozilgan, lekin Abulg’ozixonning og’ir dardga
chalinib qolishi va tez orada vafot etganligi sababli tamomlanmay qolgan. Asar 9-
bobining davomi, ya’ni 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning topshirig’i
bilan Mahmud ibn Mulla Muhammad Urganjoy degan shaxs tomonidan yozilgan.
Asarning 1-6 boblari ham o’sha Mahmud ibn Muhammad Urganjiyning qalamiga
mansubdir. «Shajara-yi turk va mug’ul» qisqacha muqaddima va to’qqiz bobdan
iborat. Muqaddimada asosan asarning yozilish sabablari haqida gap boradi.
9
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
16

Birinchi bobda Odam Atodan to Mug’ulxongacha, 2-bobda Mug’ulxondan
Chingizxongacha, 3-bobda Chingizxonning tug’ilishidan to vafotigacha, 4-bobda
Ugaday qon va uning Mug’ulistonda hukmronlik qilgan avlodi, 5-bobda
Chig’atoyxon va uning Movarounnahrda podsholik qilgan vorislari, 6-bobda
Elxoniylar, 7-bobda Jo’jixon va uning Dashti Qipchoqda podsholik qilgan avlodi,
8-bobda Shayboniyxon va uning Movarounnahr, Qozog’iston, Sibir va Qrimda
hukmronlik qilgan farzandlari va nihoyat , 9-bobda. Shayboniyxonning 1511 yildan
Xorazmda podsholik qilgan avlodi hukmronligi yillarida yuqorida qayd etilgan
mamlakatlarda sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bayon etilgan.
Tarixshunoslik tarix fanlari tizimida o’ziga xos mustaqil o’ringa ega bo’lib,
uning o’zining manbalari va tadqiqot usullari mavjud. Tarixshunoslikning ob’ekti
tarixiy jarayonning o’zigina bo’lib qolmay, balki tarixiy tafakkur, uni o’rganish va
tarix haqidagi fan hisoblanadi. Masalan, Markaziy Osiyo hududidagi ilk o’rta
asrlar davri tarixi mintaqada mavjud davlatlar, arablar istilosi, islom dinining
yoyildashi, markazlashgan davlatlarning paydo bo’lishi va hokazolarni o’rganadi.
Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo tarixshunosligi esa bu davr tarixi o’rta asrlarda,
yangi davrda va bizning kunlarda qanday tadqiq etilganligini o’rganadi.
Tarixshunoslik ijtimoiy-tarixiy tafakkur haqidagi fan bo’lib, u yoki bu davrning
g’oyalarini o’zida aks ettiradi. Ushbu fan manbashunoslik bilan juda yaqin aloqada
bo’lib, har bir davr manbalarining tuzilishi, ularga tanqidiy yondashuv va
foydalanish usullari, tarixiy tafakkur va bilimlarning darajasi hamda saviyasini
belgilaydi. Tarixshunoslikning rivojlanishida manbalar doirasining kengligi va
o’sha davrdagi tarixiy tadqiqot usuli asosiy omil hisoblanadi. Tarixiy tadqiqot
usullarining takomillashuvi (masalan, tanqidiy yondashuv, tarixiy taqqoslash va
boshqalar), yangi manbalarning (epigrafik, arxeologik, numizmatik) paydo bo’lishi
tarix fanining saviyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Mazkur fan tarmog’i
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya, numizmatika va lingvistika bilan
chambarchas bog’liq.
17

II BOB. ARXIV MANBALARNI HISOBGA OLISH VA ARXIV
MANBALARNING AXAMIYATI
2.1 Tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishda arxiv manbalarining
ahamiyati
O'lka tarixini o`rganishda arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda arxivshunoslik, ya`ni arxiv xujjatlaridan
foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Arxiv xujjatlarini kidirib topish, ular
ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni xayotga tadbik qilish bu juda murakkab
ishdir. Arxivda tashkilotlar, muassasalar, korxonalar, kolxoz, sov-xozlar, ayrim
shaxslarning ko`p yillik faoliyatlari haqidaa ma`lumot va xujjatlar saqlanadi.
Yozma manbalar. Yozma manbalar o`z navbatida ikki guruhga bo`linadi:
1.Rasmiy hujjatlar.
Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan hujjatlar-yorliqar,
farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisob daftrlari, rasmiy yozishmalar.
2.tarixiy, geo-kosmografiya, hamda biografik asarlar “Zafarnoma”, Yoqut
Hamaviy- “Mo``jam ul-buldon”, Abu Tohir xo`ja “Samariya”, Xudoyberdi ibn
Qo`shmuhammad “Dili g`aroyib”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkarat ush-
shuaro”, Bahouddin Hasan Nisoriy “Mazakkiri ahbob”, Mutribiy- “Xotiroti
mutribiy”…
O'lka materiallaridan va uning asosiy manbalardan biri bulgan arxiv
xujjatlaridan foydalanish metodikasi bilan shugullanish juda muhim axamiyatga
ega. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida teran yangilanishlar jarayoni boshlandi. Ushbu mas`uliyatli bir davrda
tarixni o`rganish, uni haqqoniy baholash tarixchilar oldiga katta mas`uliyatli
vaziflarni qo`yadi. Vazifa yangi o`quv qo`llanmalarni, ma`ruza matnlarini va
darsliklarini yaratishdan iborat. Tarix fani taraqqiyotini belgilovchi omillar orasid
arxiv materiallari, ayniqsa diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarixiy jarayonlarni
18

yoritishda arxiv hujjatlarini qayta tadqiq va tahlil etish masalasi ayniqsa
muhimdir 10
.
Arxiv so`zi bu lotincha “arxivium” –tushunchasidan olingan bo`lib, aslida-
hukumat binosi-degan ma`noni anglatadi. Lekin “arxiv” atamasining hozirgi
qo`llanilishida “hujjatlar saqlanadigan maxsus bino”-degan mazmunni anglash
kerak. O`zbek davlatchiligi tarixida arxivlar yozuv bilan birga paydo bo`lgan.
Qadimshunoslar ko`hna Tuproqqal`aga tegishli III-IV asr boshlariga oid boshqa
hujjatlar topilgan. 1930 yilda Pnjikent shahri yaqinidagi Mug` tog`laridagi
arxeologik manzillardan So`g`diyona davlatlriga tegishli Divashtich arxivi
xarobalari topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid saqsonga yaqin so`g`d
tilida hjjatlar saqlanganligi aniqlangan. IX-X asrlarga oid Somoniylar davlatining
poytaxti Buxoroda Abu Ali ibn Sino foydalangan yirik arxiv-kutubxona bo`lgan.
Keyingi davrlardagi davlatlarda, ayniqsa temuriylar davrida mahkamalarda
hujjatlarni saqlashga birmuncha e`tibor berildi. Biroq so`nggi yillardagi xonliklar
o`rtasidagi o`zaro urushlar natijasid ko`pgina arxiv hujjatlar yo`q qilib yuborildi.
Arxivshunoslik kursi tarix fanining boshqa yo`nalishlari o`lkashunoslik,
manbashunoslik, tarixshunoslik, muzeyshunoslik va shu kabi kurslari bilan ham
chambarchas bog`liq. Talabalar tarix fanining ushbu yo`nalishlari bilan tanishar
ekan arxivshunoslik kursining nazariy asoslarini ham to`laroq tushuna boshlaydi.
Lekin talaba uchun arxivshunoslik kursining hozirgi bosqichdagi nazariyasi va
amaliyoti nihoyatda muhim bir kasbiy mavqeni egallaydi. Bugungi taraqqiyotda
har bir tashkilot o`z xizmati nuqtai-nazaridan faoliyat ko`rsatar ekan hujjatlarni
ijod qilib, yaratibgina qolmasdan, chetdan o`ziga zarur bo`lgan axborotlarni
hujjatlar vositasida qabul qilib ham oladi. Korxonami yoki shaxsning mana
shunday faoliyati natijasida to`planadigan yozma ma`lumotlar-hujjatlar-fondi
(jamg`armasi)ni tashkil etadi. Ko`pchilik korxonalarda arxiv faoliyatini yuritish va
arxiv ishini bajarish amaliyotidan xabardor bo`lmoqlikni shart qilib qo`yadi.
Universitet oliy ta`limini oluvchi talabalar uchun “Arxivshunoslik” kursi quyidagi
16 ta mavzudan iborat qilib o`tiladi. Arxiv ishi amaliyoti va tarixi kursini ikki
10
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
19

bosqichga ajratish mumkin. Dastlabki oltita mavzu O`zbekiston davlatchiligi
tarixida arxiv ishi tarixiga bag`ishlanadi, qolgan o`n mavzu arxivshunoslikning
asosiy qismi arxiv ishi nazariyasi va amaliyotini yoritishga xizmat qildi.
Arxivshunoslik kursining vazifasi qo`yidagilardan iborat bo`ladi:
hujjatlarning jamiyat hayotida tutgan mavqeini ochib berish; ishlab chiqarish yoki
boshqa tashkilotlrda yozma ma`lumotnomalar bilan bevosita bog`liq ish
yurituvchilarning hujjatlarni ilmiy soha uchun saqlash zarurligidagi mas`uliyat;
O`zbekistonda rxiv ishi haqida tasavvurga ega qilish; joriy arxivlarning davlat
arxivlarining faoliyatidagi muhim bosqich ekanligini ko`rsatish; talabalarni
hujjatlarning ilmiy qimmatini ekspertizadan o`tkazishning usullaridan voqif etish;
umuman arxivarus xizmati yoki o`zi uchun zarur bo`lganda arxiv hujjatlaridan
ilmiy-tadqiqot maqsadlari uchun foydalana olish. Shunday qilib, arxiv ishining
nazariy, metodik va tashkiliy tomonlarini ilmiy asosda o`rganuvchi, uning tarixini
to`liq ochib berishga qaratilgan fan-arxivshunoslik deb ataladi. Arxiv-bu arxiv
hujjatlari majmui, shuningdek arxiv muassasasi yoki korxona, muassasa va
tashkilotning arxivi hujjatlarini qabul qiluvchi, saqlovchi va ulardan foydalanuvchi
tarkibiy bo`linmasi tushuniladi. Arxiv hujjatlari-qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
tegishli ekspertiza asosida arxiv ahamiyatiga molik deb topilgan matnli, qo`lyozma
va mashinada o`qiladigan hujjatlar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinolentalar,
fotosuratlar, fotografiya plenkalari, chizmalar, sxemalar, xaritalar, shuningdek turli
moddiy ashyodagi yozuvlarni tushunish kerak. O`zbekiston Respublikasining
“Arxivlar to`g`risida”gi Qonuni 1999 yil 15 aprelida qabul qilingan bo`lib, 21 ta
moddadan iboratdir. Ushbu qonun rxivlarni shakllantirish, saqlash va ulardan
foydalanishda yuzaga keladigan munosabatlarni hamda O`zbekiston Respublikasi
arxiv muassasalari faoliyatini tartibga soladi. Qonun O`zbekiston hududida mavjud
bo`lgan barcha arxiv hujjatlarini to`liq qamrab olishga, O`zbekiston Respublikasi
Milliy arxiv fondining yaxlitligini saqlab qolishga va fuqarolar, jamiyat va
davlatning ijtimoiy, madaniy, ilmiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish maqsadida
arxiv hujjatlarini hisobga olish, ekspertiza qilish ro`yxatdan o`tkazish, butlash
20

hamda ulardan foydalanishning yagona tartibini belgilashga qaratilgandir.
Mustaqillik sharoitida arxiv ishining istiqbolda ravnaqi masalasi muhim o`rin
tutadi. Zero, moddiy saboqlari; o`tmish tajribalarini arxiv materiallari asosida
o`rganishning nafaqat nazariy, balki dolzarb amaliy ahamiyati bor. 11
“Arxivshunoslik” fanini o`qitishda Toshkent Milliy universiteti tarix fakulteti
olimlarining ya`ni o`quv dasturi tarix fakulteti yozma manbalar, arxiv va muzey
fondlarini o`rganish hamda tadqiq etish, tarixnavislik markazi a`zolari tomonidan
yozilgan, o`quv dasturidan foydalanib tuzildi. Xuddi shuningdek, I.Alimov v.b.
Arxivshunoslik. O`quv qo`llanma (Ibrohim Abdug`afforovich Alimov, Fatxulla
Raimovich Ergashev, Abdurashid Bo`taevich Bo`taev) Mas`ul muharrir:
O.Toshmuhamedov. I., Sharq, 1997-80 bet)ni tayyorladilar. Ushbu qo`llanma
dastlabki harakat bo`lib, und keltirilgan arxiv ish nazariyasi ma`lumotlari bugungi
kunda ancha boyigan bo`lib, talabalardan yangi ma`lumotlarni to`laroq bilishni
talab etadi. Shu jihatdan Bosh arxiv boshqarmasi va Respublika atamashunoslik
qo`mitsi tomonidan nashrga tavsiya etilgan “Hujjatlar”. Arxiv ishiga doir ruscha-
o`zbekcha qisqacha izohli lug`at.-T., Qonunlar Bosh tahririyati, 1993 yilda nashr
etilgani yordam beradigan bo`ldi. Yuqoridagilardan tashqari Rudelson K.I., Dolgix
V.I. Teoriya i praktika arxivnogo dela.-M., 1980; kabi Rossiya Federatsiyasida
nashrdan chiqarilgan darsliklar ham arxivshunoslik fanini o`rganishda muhim
ahamiyatga ega bo`ladi. 30 oktyabr 1999 yilda O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining “Arxivlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonunini amalga
kiritish haqida” 1999 yil 15 apreldagi 769-1-son qarorini bajarish maqsadida
quyidagi 4 ta Nizomni qabul qilishi arxivshunoslik fanini o`rganishda yangilik
bo`ldi:
1.O`zbekiston Respublikasi Milliy arxivi fondi to`g`risida Nizom;
2.O`zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondi hujjatlarini davlat ro`yxatidan
o`tkazish tartibi;
11
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
21

3.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh arxiv
boshqarmasi;
4.O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi idoraviy arxiv to`g`risidagi Namunaviy
Nizom.
Hozirgi paytda arxivshunoslikning asosiy maqsadi bo`lajak tarixchilarni
arxiv muassasalari bilan ishlashga, arxiv hujjatlarini qidirib topish metodikasi bilan
tanishtirishga hamda ulardan ilmiy-tadqiqot yohud targ`ibot-tashviqot va amaliyot
ishlarida foydalanishga o`rgatishdan iborat. Albatta, arxiv materiallariga eng ko`p
murojaat qiluvchilar-tarixnavislar, moziyshunoslardir. Mustaqillik davridagi
tarixiy tadqiqotchilarning aksariyati arxiv materiallariga asoslangani va yangicha,
xolis tarixiy taraqqiyot kontseptsiyasi zaminida yaratilayotgani tufayli bugun
tariximizga qiziqish tobora ortayotir. SHuningdek, arxiv hujjatlaridan
foydalanuvchilar sirasiga o`zi tadqiq etayotgan muammo tarixini o`rganmoqchi
bo`lgan muayyan soha tadqiqotchilari-iqtisodchilar, huquqshunoslar,
adabiyotshunos va san`atshunoslar, fan va texnika tarixi mutaxassislari, umuman,
tabiiy fanlar sohasi vakillari ham kiradi. Bu jabh tadqiqotchilari uchun arxiv
materiallari fan ufqlarini kengaytirish, uni yangi dalil-isbotlar bilan boyitish,
jamiyat hayoti, insoniyat tafakkuri taraqqiyoti jarayonining turfa xil jihatlarini
mutlaqo baholash bobida ma`lumotlar manbai bo`lib xizmat qiladi. Xozirgi kunda
O`zbekiston respublikasida juda ko`p arxivlar mavjud bulib, ularni shartli ravishda
2 guruxga bulish mumkin: muassa arxivlari va davlat arxivlari. Respublikamiz
xududida faoliyat kursatayotgan markaziy va maxalliy boshqaruv organlari
(vazirliklar, xokimiyatlar va boshqalar) turli tashkilotlar, korxona va jamoat
tashkilotlari haqidaa joriy arxivlar mavjud.bunday arxivlar muassasa arxivlari deb
ataladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar ma`lum muddat saqlanadi. Shu boisdan bu
arxivlarda saqlanayotgan xujjatlarning tarkibi uzgarib turadi. Belgilangan
muddatdan sung muassasa arxivlaridagi xujjatlar davlat arxivlari fondlariga
22

topshiriladi 12
. Muassasa arxivlari-ning faoliyati, bu arxivlarda saqlanayotgan
xujjatlarning davlat arxivlariga topshirish tartibi tegishli nizomlar asosida amalga
oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida saqlanadi.
Xujjatlarning saqlanishi mazkur muassasalr faoliyati bilan boglikdir. Davlat
arxivlari shaxobchalari respublikaning ma`muriy tu-zilishi nizomida tashkil
qilingan. Respublika davlat arxivlari tizismiga quyidagi arxivlar kiradi.
1. Korakalpogiston respublikasi va viloyatlar davlat arxivlari xamda
ularning joylardagi organlari.
2. Respublika markaziy davlat arxivlari.
Xozirgi kunda korakalpagiston respublikasi Markaziy Davlat arxivi,
Andijon, Buxoro, Jizzax, Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan, Samarqand,
Surxandaryo, Sirdaryo, Toshkent, Fargona, Xorazm viloyatlari Davlat arxivlari
xamda toshknt shaxar davlat arxivi mavjud. Joylarda ularning filiallari faoliyat
kursatib kelmokda. Hozirgi paytda arxivshunoslikning asosiy maqsadi bo`lajak
tarixchilarni arxiv muassasalari bilan ishlashga, arxiv hujjatlarini qidirib topish
metodikasi bilan tanishtirishga hamda ulardan ilmiy-tadqiqot yohud targ`ibot-
tashviqot va amaliyot ishlarida foydalanishga o`rgatishdan iborat. Albatta, arxiv
materiallariga eng ko`p murojaat qiluvchilar-tarixnavislar, moziyshunoslardir.
Mustaqillik davridagi tarixiy tadqiqotchilarning aksariyati arxiv materiallariga
asoslangani va yangicha, xolis tarixiy taraqqiyot kontseptsiyasi zaminida
yaratilayotgani tufayli bugun tariximizga qiziqish tobora ortayotir. Fargona viloyat
davlat arxivi fondlari, Fargona viloyati va Fargona shaxar tarixini qisman bir
vaktlar Fargona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va Namangan viloyatlari tarixini
aks ettiradi. Margilon va Kukon shaxarlarida Fargona viloyat davlat arxivning
organlari faoliyat kursatmokda. Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga
quyidagi uchta arxiv kiradi.
1. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi.
12
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
23

2. O`zbekiston Respublikasi ilmiy texnikaviy va meditsina xujjatlari
markaziy davlat arxivi (1962 ymilda tashkil etilgan).
3. O`zbekiston Respublikasi kinofotofono xujjatlar markaziy davlat arxivi
(1943 yilda tashkil etilgan)
Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi MDA saqlanayotgan kimmat baxo
xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng
yirigidir. Unda 19 asrning ikkinchi yarimidan boshlab to xozirgi kunimizgacha
bulgan juda ko`p sonli xujjatlar saqlanmokda. Arxivda Turkiston general
gubernatorligiga karashli xozirgi O`zbekiston, Turkmaniston, Kirgiziston,
Tojikiston va Kozogiston teretoriyasidagi viloyat-lar uezdlar, volostlar muassasa
va korxona xamda xamda tashki-lotlarning tarixiy faoliyatlariga doir barcha
xujjatlar manashu markaziy arxivda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda Turkiston-
da chor xukmmatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, Urta Osiyo
xalqlarning sotsial iqtisodiy axvoli tarixi haqidaa ma`lu-motlar uchraydi. Arxivda
turkiston o`lkasidagi chor xukumatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir
xujjatlar tulaligicha saqlanib turibdi. Akademik V. V. Bartolvning aytishicha bosib
olingan joylardagi xonliklarning kutubxonalari va arxiv xujjatlarni saqlab qolish
uchun xech qanday tadbirlar kurilmagan. Ular Urta Osiyo xalqlarining madaniyat
va tarixiy yodgorliklarini saqlab qolishga yetarli axamiyat bnrmaganlar. XIX
asrning boshlaridan oldingi arxiv fondlari saqlanayotgan xujjatlar uchun
tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat.
1. Davlat ma`muriy boshqaruv organlari deb ataladi.
2. Uz-uzini boshqarish tashkilotlari va oliy martabali muassasalr deb
nomlangan, unda Toshkent shaxar dumasi, shaxar boshqarmasi shaxar umumiy
xujalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Margilon xujalik boshqarmasi va
toshkent meshchanlar oksoqollar, tashkilotlarga doir xujjatlar markaziy arxivning
718, 37, 472, 473, 277, 286, 79 fondlariga joylashgan.
24

3. Sud va prokuror fondlari deb ataladi. Bu bulim uz navbatida uch bobdan
ya`ni viloyat sudlari, okgrug sudlari va uezd sudlaridan iborat. Sud ijrosini janjalli
ishlar komissiyasi xalq sudlari kozilar natariuslar haqidaagi xujjatlar bulib, ular
127, 134, 353, 178, 122, 504, 592, 593, 129, 133, 128, 132, 318, 130, 131, 278,
350, 150, 50- fondlarida saqlanmokda.
4. -bulimXujalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxona-lar deb
ataladi. U yetti bobdan iboratdi.
5.-bulim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan.
6.-bulim «Jamoa tashkilotlari» deb nomlangan va bu bulimgi tegishli
xujjatlar 596, 27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490, 279-fondlarida saqlanmokda.
7-bulim «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu xakdagi ma`-lumotlar,
arxivning 182, 85 fondlarida saqlanmokda.
8-bulimni «Kartotekalar va adabiyotlar» tashkil etadi
O`lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri xisoblangan arxivshunoslik
Vatan tarixini, shu jumladan uz o`lkasining tari-xini xar tomonlama va chuqur
o`rganishda talabalarga katta yordam bera-di. SHuni takidlab utish kerakki
respublikamizning xamma tuman va viloyatlarida davlat arxivlari mavjud, rayon
arxivlari uz kuli ostidagi barcha muassasa va tashkilotlardagi davlat axamiya-tiga
ega bulgan xujjatlarni yigib oladi va ma`lum muddatdan sung VDA lariga, ular esa
uz navbatida respublika davlat arxivlariga yoki boshqarmaning vazirliklariga ular
xam uz navbatida bir qancha muddat saqlaganlaridan sung, UzRMDA ning konun
koidalariga rioya kilgan xolda xujjatlarni tayyorlab, sung UzRMDA ga topshiradi.
O`zbekiston UzRMDAdagi xujjatlar uz axamiyatiga karab bir umr yo bir necha yil
saqlanadi yoki yokib tashlanadi.
25

2.2 Arxiv manbalarni hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish
to`g`risida umumiy ma`lumotlar

Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu
mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha
bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar
tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim
asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga
ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim
o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda
emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama
o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan
bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga
oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot
yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar
mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat
muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar
yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy
muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi 13
. Ma’lumki,
tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va
nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok
etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli
qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish
qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib,
o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida
qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni
qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar
(“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini
13
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
26

anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan,
Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”,
“Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir,
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor
polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar
va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi
voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik
xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga
ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z
yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan,
yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng
qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi)
sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi
tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar.
Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470
yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot
deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda
badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi.
Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda
yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar,
ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot
birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish
mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham
taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi
Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix
deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va
haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan
Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga
27

Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy
tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita
o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish
mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy
e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy
dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining
asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan
muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U
o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi
voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi
barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir.
Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat
qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi
marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini
muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz
berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining
davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi 14
. Fukidid va Polibiyning asarlari antik
davr tarixshunosligining cho’qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining
deyarli barchasi ularning izidan bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi
omillar orasida arxiv materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun
tarixiy jarayonlari yoritishda va o’lkashunoslikni o’rganishda arxiv hujjatlarining
o’rni juda muhim. Arxiy - lotincha «arxivus» - hukumat binosi so’zidan olingan.
Lekin «arxiv» atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Arxiv -
bu idoralar, korxonalar va tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid
hujjatlar saqlanadigan muassasa.
Markaziy Osiyoda arxiv yozuv bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Arxeologlar
qadimgi Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm shohlarga tegishli III-IV asr
boshlariga oid qadimgi hujjatlardan iborat arxiv qoldiqlarini topishdi. 1930 yil
14
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
28

boshlarida qadimgi Sug’diyona davlatining mug’ tog’lari harobalaridan Divashtich
arxivi topildi. Qazishmalar natijasida VIII asrga oid 80dan ortiq qo’lyozma
hujjatlari topildi. Bizga tarixdan ma’lumki, Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali ibn
Sino foydalangan arxiv kutubxona bo’lgan. O’rta Osiyoda arxivlar XI-XII asrlarda
Xorazm davlatida keyinchalik Oltin O’rdada, temuriylar ashtarxoniylar davrida
ham mavjud edi. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi millatimiz,
o’zbek xalqining hujjatli madaniy yodgorliklari saqlanadigan eng katta boy arxiv
xazinasidir. Bu yerda saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar vaqfnomalar bo’lib, ular
XIII-XX asrlarga oiddir. Kadimgi davlatlarning xonliklarining XIX asrgacha
bo’lgan hujjatlar manbalari baxtga qarshi bizgacha saqlanmagan. O’zaro feodal
urushlari vayrongarchiliklar natijasida yo’q bo’lib ketgan. Qo’qon va Xiva xonlari
arxivlari, Buxoro amirligining Qushbegi arxivi saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga
oid hujjatlarning bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi
bosib olgandan keyingi davr arxivlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr
hujjatlari to’la saqlangan. Qo’qon va Xiva xonliklari tarixi o’ziga xosdir. Chorizm
bu xonliklarni bosib olganidan keyin ushbu arxiv materiallari 1876 yil Peterburgga
- imperator kutubxonasi olib ketiladi. Bu hujjatlar 30-yilning oxirigacha e’tiboran
chetda qolib, umumiy ishda foydalanilmay keldi. Keyin bu arxivlar topilib ularning
Qo’qon, Xiva arxivlari ekanligi aniqlandi. Shundan so’ng ulardan keng foydalanila
boshlandi. Qo’qon xonlari arxivi haqida tarixchi Troitskaya 1968 yilda «Katalog
arxivi Kokandskix xanov XIX veka» nomli ma’lumotnomasini e’lon qildi. 1982
yilda bu hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat arxiviga olib
kelingan. Xiva xonlari arxivini birinchi bo’lib 1939 yilda tarixchi olim P.P.Ivanov
o’rganib chiqib, bu arxiv to’g’risida xabar beradi. O’zbekiston Respublikasining
Markaziy davlat arxivida Qo’qon, Xiva xonlari arxivlari, Buxoro amirligining
Qushbegi arxivi, Turkiston general-gubernatorligi, uning barcha tashkilotlari
arxivlari shuningdek, O’zbekistonning oktyabr to’ntarishidan keyingi davr. Sovet
davri tashkilotlarining arxiv materiallari saqlangan. Bu arxivda bir milliondan ortiq
yig’ma nildlar bor. Bu O’rta Osiyodagi eng katta boy arxivdir. Arxiv hujjatlari
yozma va og’zaki shaklda bo’lishi mumkin. Og’zaki tarixiy hujjatlar har xil
29

texnika vositalari bilan yozib yoki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylari, ya’ni
arxivlarda sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga ajratilgan. Toshkent
O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi (O’zR. MDA) saqlanayotgan
qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O’rta Osiyo respublikalari
markaziy davlat arxivlari ichida eng kattasidir. Unda XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab to hozirgi kunimizgacha bo’lgan juda ko’p sonli hujjatlar
saqlanmoqda. Turkiston general-gubernatorligiga qarashli. Hozirgi O’zbekiston,
Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va qisman Qozog’iston respublikalari
hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muassasa va korxona hamda
tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mana shu markaziy arxivda
mujassamlashtirilgan. Bu hujjatlardagi Turkiston chor hukumatining olib borgan
mustamlakamachilik siyosati, rus xalqi bilan O’rta Osiyo shu jumladan o’zbek
xalqining madaniy aloqalari, chor burjua apparati va tashkilotlarning bekor
qilinishi haqidagi xilma-xil va boy materiallar O’rta Osiyo xalqlari tarixini har
tomonlama chuqur o’rganishda bebaho durdona bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyo
xonliklari, bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir hujjatlar deyarli yo’q
bo’lib ketgan. Ayrim mavjud materiallar esa o’lkani Rossiyaning bosib olish
jarayonidagi harbiy to’qnashuvlar davrida yo’q qilib yuborilgan. 1917 yilgi
oktyabr vohalariga qadar hujjatlar har bir idora va tashkilotning o’zida saqlangan.
Arxivlar tarqoq holda bo’lib hujjatlar bir joyda yig’ilmagan, markazlashmagan edi.
Oktyabr to’ntarishidan keyin Turkiston RSFSR tarkibida avtonom respublika
sifatida faoliyat ko’rsata boshladi. Rossiya hukumati chiqargan qonunlar Turkiston
uchun ham tegishli edi. Shuni aytish kerakki, RSFSR hukumati 1918 1 iyunda
«Arxiv ishini qayta qurish va markazlashtirish to’g’risida» dekret qabul qilindi. Bu
dekretga asosan barcha tarqoq arxivlar markazlashdi. 1919 yil 15 noyabrda
Turkiston Respublikasi maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Arxiv ishlari
Markaziy Bosh boshqarmasi tuzildi va V.N.Kucherboyev boshqarma boshlig’i etib
tayinlandi. Davlat arxiv bo’limi 8ta seksiya va 4 bo’limdan iborat edi. Bo’limlar
quyidagilardan iborat bo’lgan.
30

1-bo’lim - ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarini birlashtiradi).
2-bo’lim - harbiy seksiya.
3-bo’lim - maorif va iqtisodiyot.
4-bo’lim - tarixiy-inqilobiy , sharq va matbuot seksiyalari.
Davlat arxiv jamg’armasiga faqat 1917 yildan oldingi tashkilotlar arxiv
hujjatlarigagina emas, balki sovet tashkilotlari arxiv hujjatlari ham aytila boshladi.
Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil saqlanishi va keyin Davlat arxiviga topshirishi
belgilari. Bu qoida 1921 yil 30 sentyabrdan kuchga kiradi. Joylarda viloyat arxiv
jamg’armalari tashkil qilindi. Masalan, 1920 yil martda Farg’onada, 1920 yil
iyunda - Samarqandda, shu yil noyabrida - Yettisuvda, 1921 yil martda -
Zakaspiyda ana shunday arxiv jamg’armalari tashkil etildi. Ma’lumki 1924 yilda
O’rta Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari)da milliy
davlati chegaralanishi o’tkaziladi. Natijada RSFSR tarkibida O’zbekiston SSR va
Turkmaniston SSR. Tojikiston ASSR (UzSSR tarkibida), Qozog’iston ASSR va
Qirg’iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O’zSSRning o’z
arxiv tashkilotlari vujudga keldi. Arxiy hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar
o’rtasida quyidagi tartibda bo’linadigan bo’ldi. O’rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga
ega bo’lgan arxiv jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy arxivida - Toshkentda
saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikalarga oid arxiv jamg’armalari shu
respublikalarga beriladigan bo’ldi. Turkiston Respublikasining yagona davlat
arxivi jamg’armasi shu tarzda bo’lindi. 1924 yilda 28 dekabrda maxsus qaror bilan
O’zSSR M.I.K. huzurida arxiv ishlari markaziy boshqarmasi tashkil qilindi.
O’zbekiston hududida tashkil qilingan barcha arxivlar, masalan, Farg’ona,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarida vujudga kelgan
arxiv jamg’armalari O’zSSR arxivi ishlari markaziy boshqarmasiga topshirildi.
Shuningdek O’rta Osiyo ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari ham O’rta
Osiyo markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O’zbekiston arxiv boshqarmasiga
31

topshirlid. Chunki bu O’rta Osiyo arxiv jamg’armalari Toshkentda vujudga kelgan
edi. Shunday qilib , O’zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina
emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi.
Viloyatlarda ham viloyat arxiv byurolari tashkil etildi. 1925 yilda Farg’ona,
Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat arxiv byurolari, 1926 yilda esa Xorazm,
Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari arxiv byurolari ochildi. Arxiv hujjatlarini
Markaziy arxivga yig’ish ishlari keyingi yillarda ham davom etdi. 1925-1929
yillarda 134 arxiv jamg’armasi qabul qilindi. 1929 yilda Markaziy arxivda 873ta
arxiv jamg’armasi va 764 ming hujjat jamlangan edi. Viloyatlar arxivlarida 924
arxiv jamg’armasi va 994 ming hujjat saqlanardi. Ta’kidlash kerakki, arxiv
xodimlari kam bo’lganligi uchun davlat arxivlardagi hujjatlarning yarmidan ko’pi
tartibga solinmagan, bayon qilinmagan edi. Tabiiyki, bunday hollarda ulardan
foydalanishning ham imkoni bo’lmagan 15
. Shuning uchun davlat tashkilotlarining
o’z arxivlarini tartibga solib, ro’yxat tuzib ularni davlat arxivlariga (Markaziy va
viloyat arxivlariga) topshirishi talabi qo’yildi.. Hozirgi davrda O’zbekiston
Respublika Vazirlar mahkamasi huzurida Bosh Arxiv boshqarmasi,
Qoraqalpog’iston Vazirlar Kengashi huzurida arxiv bo’limi, shuningdek viloyat
hokimligi huzurlarida 11ta arxiv bo’limi bor. Respublika ahamiyatiga 3ta markaziy
davlat arxivi, Qoraqalpog’iston Respublikasida MAD, 11ta viloyat arxivi va
ularning 40dan filliallari mavjud. Shunday qilib, Respublikada arxiv
tashkilotlarining tartibli tizimi amal qilinmoqda. Bu tizim ilmiy va tarixiy
ahamiyatga ega barcha hujjatlarni ehtiyoj qilib saqlash va ulardan foydalanishni
tashkil qilish imkoniyatiga ega.
2. Hujjatlar qimmatini ekspertiza qilish va davlat arxivlariga hujjatlar qabul qilish
va hisobga olish.
Hujjatlar qimmatli ekspertiza qilishning umumiy qoidalari. Hujjatlarni ekspertiza
qilishdan maqsad ularni saqlash muddatini aniqlash va davlat arxivida saqlash
uchun tanlab olishdir. Davlat arxivlarida saqlash uchun ilmiy, amaliy ahamiyatga
15
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
32

ega bo’lgan va kelajakda tarixchilar tomonidan tarixiy asarlar yozish uchun
foydalanadigan hujjatlar tanlab olinadi. Xo’jalik idoralarning amaliy kundalik ishi
uchun vaqtincha, masalan, 1-15 yil kerak bo’ladigan hujjatlar muddati bitganidan
keyin yo’q qilinadi. Hujjatlar, ekspertizasi o’tkazilishning, ya’ni hujjatlarni ilm va
fan uchun kerak yoki kerak emas hujjatlarga ajratishning qoidalari bor. Ular
quyidagilardir:
1. Ekspertiza o’tkazishda hujjatlar mazmunining ahamiyati hisobga olinadi.
2. Arxiv jamg’armasini tashkil qilgan idoraning ahamiyati ham ekspertiza
o’tkazishda muhimdir. Masalan, Madaniyat ishlari vazirligi yoki posta bo’limi va
ularning faoliyati natijasida vujudga keladigan hujjatlar ahamiyati, o’z-o’zidan
ma’lumki har xil emas.
3. Hujjatlarning paydo bo’lish vaqti, joyi va voqeaning ahamiyati. Masalan,
Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari tarixiga oid xo’jalik hujjatlari va ularning
vujudga kelish vaqti, o’rta asrlarga oidligi hisobga olinib, arxivda saqlashga
qoldiriladi. Keyingi davrda vujudga kelgan xuddi shunday hujjatlar ikki darajali
sifatini yo’q qilinadi.
4. Hujjatning qaysi mualifga tegishli ekanligi Buyuk shaxslarga tegishli
xususiyatlar, masalan, A.Temur, Ulug’bek, Navoiy yoki sovet davri
yozuvchilaridan Fitrat, A.Qodiriy va boshqalarga tegishli har qanday hujjatlarning
2 darajalari ham arxiv saqlash uchun ajratiladi.
5. Ma’lumotning takrorlanishi. Qaror buyuruq, hisobot, ko’rsatma va boshqa
hujjatlar bir necha idoralarda takrorlanadi. Bunday holda shu hujjat tayyorlangan
idora hujjati qoldirilib, boshqa idoralardagi xuddi shunday hujjat
takrorlanayotganligi uchun yo’q qilinishi mumkin. Qaror, buyruq va boshqa hujjat
bir arxiv jamg’armasida - ayol nusxa va bir necha ko’chirma holida takrorlansa, asl
nusxa tanlab olinadi, qolganlari yo’q qilinadi.
33

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
37

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
38

Arxiv manbalarning o'lka tarixini o'rganishdagi ahamiyati

Sotib olish