Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 93.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

10 Sotish

Arxivlarni davrlashtirish muammolari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI ARXIVSHUNOSLIK YO‘NALISHI 3-BOSQICH TALABASI AZIMOV IZZATILLO AVAZBEK O‘G‘LINING “JAHON ARXIVLARI TARIXI” FANIDAN “ARXIVLARNI DAVRLASHTIRISH MUAMMOLARI” MAVZUSIDA TAYYORLAGAN KURS ISHI Toshkent – 2024 1 MUNDARIJA Kirish………………………………………………........ 3 I.Bob. Arxivlarda hujjatlarni davrlashtirish tushunchasi. O‘zbekistonda arxivlarni davrlashtirish……………....… 5-11 1.1. Arxiv hujjatlarini davrlashtirishning asosiy tamoyillari va normalari............................................................................... 5-6 1.2. Respublikamizda arxivlarni davrlshtirish borasida ilmiy izlanishlarni amalga oshiruvchi muassalar............................. 7-11 II.Bob. Xorijiy davlatlarda arxivlarni davrlashtirish ishlari........ 12-31 2.1. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari arxivlarida davrlashtirish ishlari………………………………………………………... 12-17 2.2. AQSH, Kanada, Avstraliya, Turkiya va jahonning boshqa mamlakatlarida davlatlari arxivlarida davrlashtirish borasidagi yutuqlar . ................................................................ 18-31 Xulosa……………………………………………………… 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………... 33 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Arxiv muassasalarida hujjatlarni davrlashtirish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Arxivlarni davrlashtirish tarixiy, ilmiy tadqiqotlar va madaniy me’rosni saqlashda juda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Arxivlarni davrlashtirishda har bir hujjat yoki fondlarni o‘rganib chiqish zarur. Tarixiy hujjatlarni o‘rganish uchun esa ilmiy hodimlar zarur chunki qadimiy yozuvlarni o‘qimay turib arxiv hujjatlarini mukammal o‘rganib bo‘lmaydi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Jahonda arxivlarni davrlashtirish, arxivlarda standartlarni tadqiq qilish, metama’lumotlar tizimini ishlab chiqish va arxivlarni davrlashtirishning zamonaviy texnologiyalarini yaratish bo‘yicha ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar ko‘pgina olimlar tomonidan o‘rganilgan. Jumladan, chet el olimlaridan L. Bountouri va M. Gergatsoulis, M. Kombs, R. Tansley, M. Bass, D. Stuve, M. Branchofskiy, O.N. Jlobinskaya, A.V. Bocharov, Y.A. Solovyova, M.Y. Frolov, L.M. Volkov, D. V. Yanko, A.N. Avdeyev, A.Y. Kurser, O.A. Nesterova, S.V. Shtukova va mamlakatimizda A.X. Abdullayev, M.S. Isakova, M. Nam, O.U. Xasanova, M. Zuxriddinov va boshqa olimlar o‘zlarining ilmiy ishlari bilan soha rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Shunga qaramasdan, arxiv tizimini ishlab chiqish, arxiv hujjatlari qidirish tizimlarini yaratish, respublikamiz arxiv muassasalarida elektron arxivlarni shakllantirish ishlari to‘laligicha o‘rganilmagan. Kurs ishining obyekti – O‘zbekistondagi arxiv muassalari, “O‘zariv” agentligi, Yevropa Ittifoqi, AQSH, Kanada, Avstraliya, Turkiya, Yangi Zelandiya, Rossiya, Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, Singapur, Saudiya Arabistoni va Qatar mamlakatlaridagi arxiv muassalari. Kurs ishining predmeti – arxiv muassasalarida mavjud arxiv hujjatlari, arxiv fondlari, ularning ro‘yxat va yig‘majildlari, davrlashtirishga oid qonunlar va standartlar, davrlashtirishda qo‘llaniladigan dasturiy ta’minotlar, shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari. 3 Kurs ishining maqsadi va vazifalari: arxivlarni davrlashtirish h aqida atroflicha ma’lumot berish va ularning muammolarini o‘rganish. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar belgilandi:  Arxiv tashkilotlarida hujjatlar va fondlarni davrlashtirish, ularga oid kamchiliklar va muammolarni o‘rganish;  Davrlashtirish borasidagi amalga oshirilgan ishlarni o‘rganish;  Davrlashtirish borasida horijiy davlatlar tajribasini o rganish; ʻ  Jahon mamlakatlari arxivlarini davrlashtirilishi. Kurs ishining ahamiyati. Turli manba va adabiyotlarni tahliliy solishtirish va qiyoslash vositasida arxiv ishini o‘rganish, jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi davrlashtirish tizimi haqida to‘liq va batafsil ma’lumotlar beriladi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi – 33 bet. 4 I Bob. Arxivlarda hujjatlarni davrlashtirish tushunchasi. O‘zbekistondagi arxivlarni davrlashtirish. 1.1 Arxiv hujjatlarini davrlashtirishning asosiy tamoyillari va normalari Davrlashtirish – bu tarixni alohida, boshqarilishi mumkin bo'lgan nomli bloklar yoki davrlarga toifalash jarayoni. Bu davrlar tarixchilarga tarixiy hodisalarni tahlil qilish va izohlash uchun asos yaratish orqali voqealar, tendentsiyalar va rivojlanishlarni tartibga solish va tushunishga yordam beradi. Arxiv fondlari va hujjatlarini davrlashtirish esa ularni qaysi davrga tegishli ekanligiga qarab guruhlash tushuniladi. Ular o‘sha davrga oid maxsus guruhlarga ajiratib maxsus harflar bilan belgilanadi. Arxivlarni davriylashtirish deganda ma’lum vaqt davrlari yoki tarixiy davrlar asosida tarixiy yozuvlar va hujjatlarni tashkil etish va turkumlash tushuniladi. Ushbu amaliyot arxiv materiallarini voqealarning xronologik ketma-ketligi, boshqaruv va jamiyat rivojlanishiga ko'ra tizimli joylashtirish imkonini beradi. 1 Arxivlarni davriylashtirish bir qancha muhim maqsadlarga xizmat qiladi: 1. Foydalanish imkoniyati va tadqiqot: Hujjatlarni tarixiy davrlar bo yichaʻ guruhlash orqali tadqiqotchilar, tarixchilar va keng jamoatchilik ma lum ʼ muddatlarga tegishli yozuvlarga osonroq kirishlari va o rganishlari mumkin. ʻ 2. Mavzuni tushunish: Arxiv materiallarini davriylashtirish orqali tegishli tarixiy kontekstda joylashtirish turli davrlarning ijtimoiy, siyosiy va madaniy dinamikasini yanada kengroq tushunish imkonini beradi. Bu ma lum vaqt ʼ oralig'ida sodir bo'lgan voqealar va voqealarning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish imkonini beradi. 3. Saqlash va texnik xizmat ko'rsatish: Davrlarga ajratish arxiv kolleksiyalarini tarixiy davrlarga ko‘ra tuzib, saqlash va saqlashga yordam beradi. Bu arxivchilar va saqlovchilarga materiallarni samarali boshqarish va himoya qilishda yordam berishi mumkin. 1 Is’hoqov M.M., Alimova.R.R Arxivshunoslik. - T., 2017 68-bet 5 4. Ma'muriy samaradorlik: Davrlar bo‘yicha arxivlarni tashkil etish arxiv muassasalarida ma muriy samaradorlikka hissa qo'shishi, tarixiy hujjatlarniʼ kataloglash, indekslash va qidirishni osonlashtirishi mumkin. Arxiv davriylashtirish ko'pincha siyosiy o'tishlar, rejim o‘zgarishlari va ijtimoiy o'zgarishlar kabi muhim tarixiy bosqichlarga mos keladi. Oxir oqibat, arxivlarni davriylashtirish tarixiy yozuvlarni saqlash, tartibga solish va ulardan foydalanishni ta'minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi, bu turli xil tarixiy hikoyalar va tajribalarni o‘rganish va sharhlash imkonini beradi. 2 Arxivlarni davrlashtirish bevosita tarixni davrlashtirish bilan bog liq. ʻ Davrlashtirish borasida dastlab XVII asrda italiyalik olimlar yago fikrni ilgari surgan. XX asrga kelib tarixni quyidagicha davrlashtirishdi. O‘zbekiston tarixida esa davrlashtirish odatda quyidagicha ifodalanadi:  Antik davr – Qadimgi davr miloddan avvalgi VI asrda milodiy IV asrga qadar. Bu davrning o‘zi ham 2 davrga bo‘linadi. 1-antik davr miloddan avvalgi VI- IV asrlar. 2-antik davr miloddan avvalgi IV asrdan milodiy IV asrgacha bo lgan davr. ʻ  O‘rta asrlar. O‘rta asrlar rivojlanganiga qarab 3 ta davrga bo linadi. ʻ Bular: 1- Ilk o rta asrlar milodiy V-IX asrlar. ʻ 2- Rivojlangan o rta asrlar IX-XVI asrlar. ʻ 3- So ngi o rta asrlar XVI asr o rtalaridan XIX asr o‘rtalarigacha hujjatidir ʻ ʻ ʻ bo lgan davr. ʻ  Yangi davr. XIX asr o‘rtalaridan XX asrning 90-yillarigacha bo‘lgan davr. Bu davrning o‘zi ham 2 bosqichga bo lingan. Bular : ʻ 1-davr Chor mustamlakachilik davri XIX asr o rtalaridan 1917-yilgacha ʻ bo lgan davr. ʻ 2-davr Sovet hokimiyati davri 1917-yildan 1991-yil 31-avgustga qadar. Mustaqillik davri. O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik davri 2 https://www.worldhistory.biz tashrif buyurilgan sana 17.12.2023 11:51 6 1991-yil 31-avgustdan to hozirgi kungacha bo lgan davrni o z ichiga oladi.ʻ ʻ 3 1.2. Respublikamizda arxivlarni davrlshtirish borasida ilmiy izlanishlarni amalga oshiruvchi muassalar. O‘zbekiston tarixida arxiv hujjatlari muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu tarixni yorish uchun arxiv hujjatlarini davrlashtirish ham muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda asosan hujjatlar 3 ta davrga ajiratiladi. Bular: 1. Birinchi davr. “И” - davri. Rus tilida “Исторический” – tarixiy davr hujjatlari. Eng qadimiy hujjat IX asrga tegishli bo'lib, u Buxoro amiri Ismoil Somoniyning o‘z avlodlariga atab vaqf qilingan yerlar haqidagi hujjatidir. Ushbu davr hujjatlari 862-yildan to 1917-yil 17- oktyabr oyigacha bo‘lgan davr hujjatlarini o‘z ichiga oladi. 2. Ikkinchi davr. “Р”- d avri. Rus tilida “ Революционная ” - 1917-yil 17- oktyabrdagi davlat to‘ntarilishidan to 1991-yil 31-avgustgacha O‘zbekiston Respublikasi Mustaqilligigacha bo‘lgan davr. 3. Uchinchi davr. “M” – mustaqillik davri. 1991-yil 31-avgust hozirgi kungacha bo lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrlarga oid hujjatlar asosan davlat ʻ arxivlari: O zbekiston Milliy arxivi, O zbekiston Respublikasi Kinofotofono ʻ ʻ hujjatlari Milliy arxivi, O zbekiston Respublikasi Ilmiy texnikaviy va tibbiyot ʻ hujjatlari Milliy arxivi, Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent ʻ shahar davlat arxivlari tuman-shahar arxivlarida saqlanadi. “ И ” davrga oid hujjatlarning katta qismi O zbekiston Respublikasi Milliy arxivida saqlanadi. ʻ Ushbu davr hujjatlari so‘g‘d, fors, arab, eski o‘zbek va rus tillarida yozilgan. Mamlakatimiz arxivlarida saqlanyotgan eng qadimiy hujjat IX asrga tegishli bo‘lib, u Buxoro amiri Ismoil Somoniyning o‘z avlodlariga atab vaqf qilingan erlar haqidagi hujjatidir. Arxivlarda 1500 dan ortiq vaqf hujjati kollektsiyasi saqlanib, ularning eng uzuni 83 metr, eng qisqasi 20 santimetrni tashkil etadi. Hujjatlar teri, qog'oz, kal`kaga bitilgan. “ Р ” va “M” davrga oid hujjatlar boshqa arxivlarda ham saqlanadi. Shu kungacha Ikkinchi jahon urushida 1 million 500 ming 3 Rashidov.O O‘zbekistonda arxiv ishi tarixi, Toshkent-2019 103-104-betlar 7 o‘zbekistonlik ishtirok etgan deb hisoblanar edi. Arxiv hujjatlarini o'rganish asnosida fashizmga qarshi kurashda 1 million 951 ming nafar vatandoshimiz qatnashgani ma'lum bo‘di. Bu bir qarashda shunchaki raqamlar o‘zgarishiga o‘xshashishi mumkin. Biroq buning uchun millionlab arxiv hujjatlari qayta o‘rganib chiqilgan. 4 O zbekiston Respublikasi Milliy arxivlari hodimlari arxivlarni davrlashtirishʻ ustidan ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Arxivlarni davrlashtirishda muammolar ham mavjud. Arxivlarni davriylashtirish bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, masalan:  Sub yektivlik: Tarixiy davrlar chegaralarini aniqlash subyektivdir va ʼ tarixchi yoki arxivchiga qarab farq qilishi mumkin. Ushbu sub ektivlik arxivlarni ʼ tashkil etish va ulardan foydalanish bo'yicha kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin.  Bir-biriga o‘xshashlik: Tarixiy davrlar ko‘pincha bir-biriga to‘g‘ri keladi, bu esa hujjatlar yoki yozuvlarni alohida vaqt oraliqlariga ajratishni qiyinlashtiradi. Bu arxivlash jarayonini murakkablashtirishi va tasniflashda nomuvofiqliklarga olib kelishi mumkin.  O‘zgaruvchan istiqbollar: Tarixiy istiqbollar vaqt o'tishi bilan o'zgarganligi sababli, arxivlar davriyligini qayta ko'rib chiqish kerak bo‘lishi mumkin. O‘tmishda alohida davr deb hisoblangan narsa hozirgi katta yoki kichikroq davrning bir qismi sifatida ko'rilishi mumkin.  To liq bo lmagan yozuvlar: Ba zi tarixiy davrlarda boshqalarga qaraganda ʻ ʻ ʼ ko proq hujjat va yozuvlar bo lishi mumkin, bu esa arxivlarda notekis ko rinishga ʻ ʻ ʻ olib keladi. Bu tarixning ma‘lum davrlarini noto‘g‘ri tushunishga olib kelishi mumkin.  Zamonaviy yozuvlar integratsiyasi: Vaqt o'tishi bilan yangi yozuvlar doimiy ravishda yaratilmoqda. Ushbu zamonaviy yozuvlarni mavjud davrlarga integratsiya qilish, ayniqsa, izchillik va izchillikni saqlashga harakat qilganda qiyin bo'lishi mumkin. 4 https://yuz.uz/uz/news tashrif buyurilgan sana: 16.12.2023 15:18 8  Texnologik o‘zgarishlar: Texnologiyadagi yutuqlar arxivlarni tashkil qilish va ulardan foydalanishga ta'sir qilishi mumkin. Muammo tarixiy yozuvning yaxlitligini saqlab qolgan holda, ushbu o‘zgarishlarga moslashish uchun davrlashtirish usullarini moslashtirishdan iborat. Bu masalalarni hal qilish diqqat bilan ko‘rib chiqishni, tarixchilar va boshqa mutaxassislar bilan hamkorlikni hamda tarixiy davrlar bo‘yicha o‘zgaruvchan istiqbollarga moslashishga tayyorlikni talab qiladi. 5 Ko‘pgina mamlakatlarda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham arxivlarni davriylashtirish bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu qiyinchiliklardan ba'zilari quyidagilardan iborat:  Standartlashtirishning yo‘qligi: Turli arxivlar va arxiv kolleksiyalari turli davrlashtirish sxemalaridan foydalanishi mumkin, bu esa tadqiqotchilar va foydalanuvchilar uchun nomuvofiqlik va chalkashlikka olib keladi.  Tarixiy talqin: Tarixiy hujjatlar va yozuvlarni turkumlash uchun tegishli davrlarni aniqlash sub'ektiv bo'lishi mumkin va arxivchilar va tarixchilarning nuqtai nazariga qarab farq qilishi mumkin.  Chegaralarni o'zgartirish: Vaqt o'tishi bilan chegaralari o'zgargan hududlar yoki hududlar bilan ishlashda davrlashtirish murakkablashishi mumkin, bu esa tegishli yozuvlarni turkumlashtirishda qiyinchiliklarga olib keladi.  Saqlash va kirish: Arxivlar hujjatlarning yomonlashuvi, resurslarning etishmasligi yoki cheklangan raqamli saqlash harakatlari tufayli ma'lum tarixiy davrlarga oid materiallarni saqlash va ularga kirishni ta'minlashda qiynalishi mumkin. Ushbu muammolarni hal qilish uchun bir nechta echimlarni amalga oshirish mumkin:  Standartlashtirish: O‘zbekistonda arxivlar uchun standartlashtirilgan davrlashtirish sxemalarini ishlab chiqish turli to‘plamlar bo‘yicha izchillikni yaratishi mumkin. Bunga arxivchilar, tarixchilar va tegishli davlat idoralari o rtasida yagona asos yaratish uchun hamkorlik qilish orqali erishish mumkin.ʻ 5 https://pierresoubrierhpf.com Tashrif buyurilgan sana; 16.12.2023. 21:50 9  Fanlararo hamkorlik: davrlashtirish jarayoniga tarixchilar, arxivchilar va boshqa tegishli mutaxassislarni jalb qilish turli nuqtai nazarlarni birlashtirgan kompleks va muvozanatli yondashuvni ta’minlashga yordam beradi.  Moslashuvchanlik va moslashuvchanlik: Tarixiy talqinning rivojlanayotgan tabiatini va tarixiy davrlarning ravonligini tan olish arxivlarga davriylashtirish sxemalarida moslashuvchanlikni saqlab qolishga yordam beradi, bu esa yangi tadqiqot va istiqbollar paydo bo'lganda tuzatishlar kiritish imkonini beradi.  Saqlash bo'yicha sa'y-harakatlar: Barcha tarixiy davrlarga oid hujjatlarni saqlash va raqamlashtirishga ustuvor ahamiyat berish ularning tadqiqotchilar va jamoatchilik uchun uzoq muddatli foydalanish va foydalanish imkoniyatini ta'minlashi mumkin. Ushbu muammolarni hal qilish va ushbu yechimlarni hayotga tatbiq etish orqali O‘zbekiston arxivlari tarixiy materiallarni tashkil etish, ulardan foydalanish imkoniyati va saqlanishini kuchaytirishi mumkin, bu esa tarixchilar, tadqiqotchilar va jamoatchilikning mamlakatning boy tarixi va merosini tushunishga intilishida foyda keltiradi. 6 6 Алимов И.А Архившунослик. - Андижон -2005 89-93 bet 10 II.Bob. Xorijiy davlatlarda arxivlarni davrlashtirish ishlari . 2.1. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari arxivlarida davrlashtirish ishlari. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari jahonning eng yetakchi davlatlari mavjud. U 27 ta Yevropa mamlakatlaridan tashkil topgan. Bundesarxiv nomi bilan ham tanilgan Germaniya Milliy arxivida saqlanayotgan hujjatlar haqiqatan ham Germaniyaning tarixiy rivojlanishi va boshqaruvini aks ettiruvchi bir necha davrlarga bo'lingan. Bundesarxiv Germaniya federal hokimiyati va muassasalarining hujjatlarini, shuningdek, Germaniya imperiyasi, Veymar Respublikasi, Uchinchi Reyx, Sharqiy va G'arbiy Germaniyaning tarixiy manbalarini saqlash uchun markaziy arxiv muassasasi hisoblanadi. Hujjatlarni tasniflash muddatlari odatda quyidagilarni o'z ichiga oladi:  Germaniya imperiyasi: Bu davr 1871-yilda Germaniyaning birlashishidan 1918-yilda Birinchi jahon urushi tugaguniga qadar bo lgan davrni o z ichiga oladi.ʻ ʻ Shu davrdagi hujjatlarda Germaniya imperiyasining boshqaruvi, boshqaruvi va tarixiy voqealari aks ettirilgan.  Veymar Respublikasi: Veymar respublikasi davri Birinchi jahon urushidan (1919) 1933 yilda fashistlar rejimining kuchayishigacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi. Bu davrga oid hujjatlar Veymar Respublikasidagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlarni ham o'z ichiga oladi. Duch kelgan qiyinchiliklar kabi.  Uchinchi Reyx: Bu davr Germaniyada 1933 yildan 1945 yilgacha bo'lgan fashistlar hukmronligi davriga to'g'ri keladi. Uchinchi Reyxga oid hujjatlar fashistlar rejimining hukumati, mafkurasi va harakatlari, shuningdek, uning Germaniyaga ta'siri haqida tushuncha beradi. Va dunyo.  Sharqiy va G‘arbiy Germaniya: Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin Germaniya ikki alohida davlatga bo‘lindi: Germaniya Demokratik Respublikasi (Sharqiy Germaniya) va Germaniya Federativ Respublikasi (G‘arbiy Germaniya). 11 Bu davrdagi hujjatlar Sharqiy va G arbiy Germaniyadagi urushdan keyingi qaytaʻ qurish, boshqaruv va jamiyatdagi o zgarishlarni yoritib beradi. ʻ Hujjatlarning ushbu tarixiy davrlarga bo‘linishi tadqiqotchilar, tarixchilar va jamoatchilikka Germaniya tarixining muayyan davrlariga tegishli bo‘lgan birlamchi manbalarga kirish va o‘rganish imkonini beradi. Ushbu yozuvlar Germaniyaning o'tmishi, siyosiy tizimlari va jamiyatdagi o'zgarishlarni har tomonlama tushunishga yordam beradi. 7 Ittifoqning yana bir arxivi rivojlangan davlati Fransiya hisoblanadi. Ushu mamlakat arxivlari nafaqat Yevropa balki butun dunyoda eng qadimiy va rivojlangalaridan biridir. Fransiya Milliy arxivlari kirish va tadqiqotni osonlashtirish uchun o‘z hujjatlarini bir necha davrlarga ajratadi. Bu davrlar odatda muhim tarixiy davrlar va voqealarga mos keladi va ular quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:  Qadimgi va o rta asrlar davri: Fransiyaning ilk tarixiga oid hujjatlarni, ʻ jumladan, Rim Galliya davri, Merovinglar va Karolinglar sulolalari va o rta ʻ asrlarning oxirigacha bo lgan o rta asrlar davrini qamrab olgan. ʻ ʻ  Ilk zamonaviy davr: Uyg'onish davridan Frantsiya inqilobigacha bo'lgan hujjatlarni qamrab olish, Fransiyada muhim ijtimoiy, madaniy va siyosiy o'zgarishlar davri.  Inqilobiy va Napoleon davri: Fransuz inqilobi, Napoleon Bonapart davridagi Birinchi Fransiya imperiyasi va undan keyingi tiklanish davriga e’tibor qaratish.  Zamonaviy davr: XIX-XX asrlarga oid hujjatlar, jumladan, sanoat inqilobi, mustamlakachilik ekspansiyasi, jahon urushlari va urushdan keyingi davr.  Eng yangi davr: XX asrning ikkinchi yarmidan hozirgi kungacha bo'lgan hujjatlarni, jumladan dekolonizatsiya, Yevropa Ittifoqi va zamonaviy ijtimoiy va siyosiy o'zgarishlar kabi voqealarni qamrab oladi. Ushbu davrlashtirishlar tadqiqotchilar va jamoatchilikka tarixiy yozuvlarga tizimli va tashkiliy ravishda kirish imkonini beradi, bu esa fransiya tarixidagi 7 https://www.bundesarchiv.de Tashrif buyurilgan sana 18.12.2023. 14:50 12 muayyan davrlar va mavzularni o'rganishni osonlashtiradi. Har bir davrda Fransiyaning vaqt o‘tishi bilan evolyutsiyasi haqida qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadigan ko'plab asosiy manbalar, ma muriy hujjatlar, huquqiy hujjatlar, xaritalarʼ va boshqalar mavjud. Yevropaning yana bir rivojlangan mamlakatlaridan biri bu Italiya hisoblanadi. Undagi eng yirik arxivlardan biri esa Milan shahrida joylashgan Milan arxivi hisoblanadi. Ushbu arxivdagi eng qadimiy hujjat bu italyan pergamenti bo lib u ʻ milodiy 721-yilga oid hisoblanadi. Ushbu arxivining shakillanksh jarayoni bevosita 1786-1851- yillar oralig iga to g ri keladi. Milan davlat arxivi (o'sha ʻ ʻ ʻ paytda Milan hukumat arxivi deb atalgan)bo'lishi kerak bo'lgan narsaning ashkil topgan sana 1781 yil, Portadan hujjatlar olingan yil hisoblanadi. Giovia qal'asi, hozirgi Sforza qal asi San-Fedele cherkovida joylashgan Iezuit kollejiga ʼ ko'chirildi. Hujjatlar asosan Milan gersogligining Sforzalar qo'l ostidagi magistraturalari tomonidan ishlab chiqilgan aktlardan iborat edi, chunki Viskonti hujjatlari o'sha sulolaning so'nggi gertsogi Filippo Mariya (1447) vafotidan so'ng deyarli butunlay yo'q qilingan, ammo bu 16—18-asrlardagi Ispaniya va Avstriya kantsleriyasi arxivlari ham bor edi. Eski joydan yangi joyga ko'chish qarori arxivchi Ilario Korte (1723-1786) va imperator Iosif II ning vakolatli vaziri Venzel Anton fon Kaunitz-Ritbergning hujjatlarni xavfli Castello Sforzeskodan himoya qilish istagi bilan bog'liq edi. Balki keyinchalik Korti shogirdi Luka Peroni ishida radikallashuvni topadigan mavzu bo'yicha tartiblash usuliga ko'ra Ma'rifat temperamentini oqilona tashkil etish tamoyillariga muvofiq davlatning hujjatli merosini «ratsionalizatsiya qilish». Avstriya hukumatining 1786-yilda Lombard arxivlari ishini muvofiqlashtirishga qaratilgan Arxivlar Bosh boshqarmasini tashkil etish to g risidagi qarori shu nuqtai nazardan asoslanishi mumkin. ʻ ʻ Ushbu arxivining hujjatlarini quyidagicha davrlashtirish mumkin:  Milodiy 721-yildan to 1886-yilgacha.  1886-yildan 1939-yilgacha.  Ikkinchi Jahon urushi davri 1939-yildan 1945 yilgacha.  So ngi davr Ikkinchi Jahon urushidan to hozirgacha bo lgan hujjatlardan ʻ ʻ 13 iborat hisoblanadi. Italiyaning yan bir rivojlangan arxivi bu Vatikan arxiv-kutubxonasi hisoblanadi. Ushbu arxivining hujjatlari quyidagich davrashtiriladi.  Laterangacha Laterangacha bo lgan davr, cherkovning dastlabki kunlaridan boshlanibʻ kutubxonaning ilk kunlarini ham o z ichiga oladi. Bu davrdan faqat bir nechta ʻ jildlar saqlanib qolgan, shulardan ba zilari juda muhim hisoblanadi. ʼ  Laterant Lateran davri — kutubxona Lateran saroyiga ko chirilgandan so ng ʻ ʻ boshlanadi va XIII asr oxirigacha ya ni 1303-yilda vafot etgan Papa Boniface VIII ʼ hukmronligi davriga qadar davom etadi. Shu vaqtga qadar u Yevropadagi eng mashhur yoritilgan qo lyozma to plamlaridan biriga ega edi. ʻ ʻ Biroq, o sha yili ʻ Lateran saroyi yoqib yuborildi va to plam fransiyalik Filipp IV tomonidan talon- ʻ toroj qilindi.  Avignon Avignon davri — Avignon papaligi davrida Fransiyaning Avignon shahrida yettita ketma-ket papalar yashaganiga to g ri keladi. Bu davrda Avignondagi ʻ ʻ papalar tomonidan kitob to plash va yozuvlarni yuritishda, Bonifasning o limidan ʻ ʻ va papalik Rimga qaytgan 1370-yillar oralig ida katta o sish kuzatildi. ʻ ʻ  Vatikangacha Vatikangacha bo lgan davr taxminan 1370-yildan 1447-yilgacha davom etgan. ʻ Bu vaqt ichida kutubxona Rim, Avignon va boshqa joylarda bo lgan qismlarga ʻ tarqalib ketgan. Rim papasi Yevgeniy IV vafotigacha 340 ta kitoblar bor edi.  Vatikan 1451-yilda bibliofil Rim papasi Nikolay V Vatikanda ommaviy kutubxona tashkil etishga, qisman, stipendiya uchun joy sifatida Rimni qayta tiklashga harakat qildi. Nikolay o zidan oldingilaridan meros bo lib qolgan 350ga yaqin yunon, lotin ʻ ʻ va ibroniy kodekslarini o zining to plami va keng ko lamli xaridlari, jumladan ʻ ʻ ʻ Konstantinopol imperator kutubxonasi qo lyozmalari bilan birlashtirdi. Rim papasi ʻ Nikolay ham o z kutubxonasi uchun yunon klassiklarini lotin tiliga tarjima qilish ʻ 14 uchun italyan va vizantiyalik olimlarni jalb qilib, o z kolleksiyasini kengaytirdi.ʻ Bilimdon papa allaqachon butparast klassikalarni kiritishni rag batlantirgan. ʻ Nikolay sayohat paytida to plagan va boshqalardan olgan ko plab yunon asarlari ʻ ʻ va yozuvlarini saqlab qolishda muhim ahamiyatga ega edi. 1455-yilda to plam ʻ 1200 ta kitobga ko paygan, ulardan 400 tasi yunon tilida edi. Uning papaligi ʻ davrida ilohiyot, falsafa va badiiy adabiyot bo yicha yutuqlar amalga oshirildi. ʻ Kutubxonachi Bartolomeo Platina imzo qo ygan ro yxatni yaratganida, ʻ ʻ qo lyozmalar soni 1475-yilda 3500 yoki 1481-yilda 2527 deb hisoblangan. ʻ O sha ʻ paytda bu G arb dunyosidagi eng katta kitoblar to plami edi. ʻ ʻ Rim papasi Yuliy II binoni kengaytirish haqida topshiriq berdi. Taxminan 1587-yilda Rim papasi Sixtus V arxitektor Domeniko Fontanaga kutubxona uchun yangi bino qurishni topshiradi va u binodan hozir ham foydalanilmoqda. Shundan keyin u Vatikan arxiv- kutubxonasi nomini oldi. Aksil-islohot davrida kutubxona fondlariga kirish taqiqlangan kitoblar indeksi joriy qilinganidan keyin cheklangan edi. Olimlarning kutubxonaga kirishi ham cheklangan, xususan protestant olimlari. XVII asr davomida cheklovlar olib tashlanadi va Rim papasi Leo XIII kutubxonani 1883-yilda rasmiy ravishda olimlar uchun qayta ochadi. 8 1756-yilda Vatikan kutubxonasidagi qadimiy qo lyozmalarni saqlaydigan ʻ Abbot Piadjioning o zi ham ixtiro qilgan mashinadan birinchi Herkulanum ʻ papirusini ochish uchun ishlatgan va u bunga bir necha oy vaqt sarflagan edi. 1809-yilda Napoleon Bonapart Papa Piy VII ni hibsga oldi va arxiv- kutubxonani Parijga olib ketdi. Tarkib 1817-yilda, Napoleon mag lubiyatidan uch yil o tgach ʻ ʻ qaytarildi. 1992-yilda kutubxona million katalogdagi obyektli 2 ta arxiv- kutubxonaga ega edi. Ushbu arxiv kutubxona Yevropa tarixi uchun muhim ahamiyatga ega. Ispaniya arxivlari ham o zini maqtansa bo ladigan tarixiga ega. ʻ ʻ Ispaniyada turli xil raqamli arxivlar mavjud bo'lib, ular qo'lyozmalar, fotosuratlar, 8 https://www.italyheritage.com Tashrif buyurilgan sana: 18.12.2023 15:42 15 rasmlar va boshqa materiallar kabi madaniy meros materiallariga kirish imkonini beradi. Mana Ispaniyadagi ba zi mashhur arxivlar:ʼ  Biblioteca Digital Hispánica – Biblioteca Digital Hispánicaa arxiv- kutubxonasi bo lib, Ispaniya Milliy kutubxonasi va boshqa unga qarashli ʻ muassasalarning o rta asr va zamonaviy qo lyozmalari, nodir kitoblari, ʻ ʻ fotosuratlari va boshqa materiallariga kirish imkonini beradi.  Memoria Digital de Canarias – Memoria Digital de Canarias raqamlar arxiv bo lib, Kanar orollaridagi madaniy meros materiallariga, jumladan ʻ qo lyozmalar, fotosuratlar va otkritkalarga kirish imkonini beradi. ʻ  Archivo del Museo Nacional del Prado – Archivo del Museo Nacional del Prado – bu Madriddagi Prado muzeyi kolleksiyalari va ko'rgazmalari bilan bog'liq arxiv materiallariga kirish imkonini beruvchi onlayn arxiv.  Archivo Histórico Nacional – Archivo Histórico Nacional raqamli arxiv bo lib, Ispaniya tarixiga oid turli materiallarga, jumladan qo lyozmalar, xaritalar va ʻ ʻ fotosuratlarga kirish imkonini beradi.  Archivo Digital de la Ciudad de Salamanca – Archivo Digital de la Ciudad de Salamanca raqamli arxiv bo lib, Salamanka tarixi va madaniyati bilan bog liq ʻ ʻ turli materiallar, jumladan qo lyozmalar, fotosuratlar va gazetalardan foydalanish ʻ imkonini beradi.  Biblioteca Virtual del Patrimonio Bibliográfico – Biblioteca Virtual del Patrimonio Bibliográfico raqamli kutubxona bo'lib, Ispaniya kutubxonalari va arxivlaridan turli xil dastlabki bosilgan kitoblar, qo'lyozmalar va inkunabulalarga kirish imkonini beradi. Ispaniya davlat arxivlari quyidagicha davrlanadi. Bular:  Qadimgi davr miloddan avvalgi VII asrdan to milodiy V asrgacha  O‘rta asrlar V asrdan 1834-yilgacha.  Yangi davr 1834-yildan 1931-yilgacha bo lgan davrlarni o z ichiga ʻ ʻ oladi. Ushbu arxivlardagi asosiy hujjatlar lotin, ispan, arab, fransuz tillarida yozilgan. XI asrda Arab xalifaligining Qurdoba amirligida ilm fan va adabiyot 16 rivojlangan. Ushbu asrlardagi qo‘lyozmalar Ispaniya arxivlarning eng qimmatli asarlaridandir. 9 2.2. AQSH, Kanada, Avstraliya, Turkiya va jahonning boshqa mamlakatlarida arxivlarida davrlashtirish borasidagi yutuqlar . Amerika Qo shma Shtatlarda juda ko'p ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan birʻ nechta arxivlar mavjud. Bu erda asosiylaridan ba'zilari 1. Milliy arxivlar va yozuvlar boshqarmasi: Bu AQSh hukumati hujjatlari, jumladan, tarixiy yozuvlar, fotosuratlar, xaritalar va audiovizual materiallarning rasmiy ombori. 2. Kongress kutubxonasi: Kongress kutubxonasi dunyodagi eng katta kutubxona bo lib, tarixiy gazetalar, xaritalar, qo lyozmalar va fotosuratlarni o z ʻ ʻ ʻ ichiga olgan birlamchi manbalarning keng raqamli arxiviga ega. 3. Smitson instituti: Smitsonian san'at asarlari, ilmiy ma'lumotlar va tarixiy yozuvlarning raqamli to'plamlarini taklif qiluvchi bir nechta muzey va tadqiqot markazlariga ega. 4. Amerika xotirasi: Bu Kongress kutubxonasi tomonidan yaratilgan raqamli arxiv bo lib, Amerika tarixi, madaniyati va jamiyati bilan bog liq asosiy ʻ ʻ manbalarni taqdim etadi. 5. Milliy Park Xizmati (NPS) Raqamli Arxivi: Ushbu arxivda AQSh milliy bog'lari va ularni saqlash bilan bog‘iq tasvirlar va hujjatlar mavjud . AQSH arxivlarida davrlashtirish quyidagicha amalga oshiriladi.  1-davr 1776-yildan 1890-yilgacha.  2-davr 1890-1945- yillar  3-davr 1945-yildan 1980-yilgacha.  4-davr 1980-yildan to hozirgi kungacha. Yana bir arxivi rivojlangan mamlakatlaridan biri bu Turkiya hisoblanadi. Ushbu mamlakatdagi eng yirik arxivlardan biri bu Usmoniy arxivi hisoblanadi. Usmonlilar davlati olti asrlik hukmronlik davrida o‘zi bevosita aloqador bo‘lgan mamlakatlarning geografiyasi va tarixiga oid millionlab hujjatlarni yaratdi. 9 http://www.spainisculture.com Tashrif buyurilgan sana : 19.12.2023. 18:57 17 Bugungi kungacha yetib kelgan bu hujjatlar Turkiya arxivlari fondlarida saqlanmoqda va ularning soni millionlarni tashkil etadi. Bu boy to‘plam keng geografiyani o‘z ichiga olgan mamlakat. Usmonlilar imperiyasi tarkibida bo‘lgan va bugungi kunda mustaqillikka erishgan qariyb qirq davlat, shuningdek, XV-XX asrlarda Yaponiyadan Amerikaga qadar mavjud bo‘lgan yuzlab mamlakatlar tarixiga oid hujjatlarni o‘z ichiga oladi. Arxivda ushbu davlatlarning XX asrgacha bo‘lgan tarixini yoritib turuvchi hujjatlar mavjud. Shunday qilib, turkiy arxiv fondlarida tarixiy Turkiston xonliklarining farmonlari, o‘zaro munosabatlari, shuningdek, atrofdagi davlatlar va bevosita yoki bilvosita Usmonlilar davlati bilan munosabatlariga oid minglab hujjatlar mavjudligi shubhasiz. Ushbu arxivining asosiy hujjatlari quyidagi davrlarga bo linadi. Bular: ʻ • Ilk hukmdorlik davri 1299-yildan to 1453-yil Istanbul egallanishiga qadar. • O rta asrlar ʼ XV-XIX asrlar. • Yangi davri XX asr boshlaridan boshlab 1923-yilga qadar. Turkiyada mamlakatning madaniy merosini asrab-avaylash va uni ommaga ochiq qilish maqsadida bir qancha raqamli arxivlar mavjud. Eng mashhurlaridan biri Istanbul shahar universiteti va Madaniyat va turizm vazirligining qo'shma tashabbusi bo'lgan Istanbul raqamli meros loyihasidir. Istanbul raqamli meros loyihasi Istanbulning boy madaniy merosini, jumladan tarixiy binolar, yodgorliklar, san at va qo lyozmalarni raqamlashtirish va ularga ʼ ʻ kirishni ta minlashga qaratilgan. Loyiha tarixiy joylar va artefaktlarning batafsil ʼ raqamli modellarini yaratish uchun fotogrammetriya, LIDAR va 3D modellashtirish kabi ilg‘or tasvirlash texnologiyalaridan foydalanadi. Turkiyadagi yana bir muhim raqamli arxiv turk qo lyozmalarining raqamli ʻ kutubxonasi bo lib, Turkiya Milliy kutubxonasi tomonidan boshqariladi. Raqamli ʻ kutubxona minglab raqamlashtirilgan qo lyozmalarga, jumladan Qur on, adabiy ʻ ʼ matnlar va 8-asrga oid tarixiy hujjatlarga kirish imkonini beradi. Madaniyat va turizm vazirligiga qarashli Davlat arxivlari bosh boshqarmasi ham Turkiya tarixiga oid tarixiy yozuvlar va hujjatlarga kirish imkonini beruvchi 18 raqamli arxivni yuritadi. Raqamli arxivda Usmonlilar imperiyasi va Turkiya Respublikasiga oid hujjatlar mavjud. Avstraliyada tarixiy yozuvlar, fotosuratlar va san'at asarlari kabi ko'plab ma lumotlarga ega bo'lgan bir nechta arxivlar mavjud.ʼ Bu yerda asosiylaridan ba'zilari: 1. Avstraliya Milliy arxivlari: Bu Avstraliya hukumatining rasmiy arxivi bo lib, u bir qator tarixiy hujjatlarga, jumladan, immigratsiya va harbiy xizmatga ʻ oid yozuvlarga raqamli kirishni taklif etadi. 2. Trove: Bu Avstraliya Milliy kutubxonasi tomonidan yuritiladigan bepul onlayn qidiruv tizimi bo lib, Avstraliya kutubxonalari, arxivlari va boshqa ʻ madaniyat muassasalaridan millionlab raqamlashtirilgan kitoblar, jurnallar, fotosuratlar, xaritalar va gazetalarga kirish imkonini beradi. 3. Avstraliya urushi yodgorligi: Ushbu raqamli arxivda Avstraliyaning harbiy tarixiga oid fotosuratlar, xatlar, kundaliklar va boshqa narsalar mavjud . 4. Avstraliya Milliy galereyasi: Bu raqamli arxiv Avstraliya Milliy galereyasi kolleksiyasidagi san at asarlarining raqamli tasvirlariga, shuningdek, ko rgazma va ʼ ʻ tadbirlarning audio va video yozuvlariga kirish imkonini beradi. 5. Avstraliya ekrani: Bu Avstraliya kino va televideniyesining raqamli arxivi, jumladan hujjatli filmlar, kinoxronikalar va badiiy filmlar. . Ushbu raqamli arxivlar tadqiqotchilar, talabalar va Avstraliya tarixi, madaniyati va san'ati bilan qiziqqan har bir kishi uchun qimmatli manbalarni taqdim etadi. Avstraliyada fuqarolar o‘z geneologiyasini Avstraliya Milliy arxivi tomonidan tashkil etilgan maxsus sayt orqali aniqlashlari mumkin. Shuning bu saytda oilasining tarixi, geneologiya arxivlari, tug‘ilish, o‘lim va nikox ma’lumotlarini olishlari. Shuningdek xizmatlardan: oila tarixi, oila daraxti, hayotiy yozuvlar, sertifikatlar, hamda geneologik tadqiqotlar haqidagi ma’lumotlarni olishlari mumkin. Ushbu xizmatdan Avstraliya fuqarolari xech qanday mablag‘ evaziga, bepul foydalanishlari mumkin. 10 10 https://www.archives.com/au Tashrif buyurilgan sana:19.12.2023. 16:14 19 Avstraliyada arxiv hujjatlari 1831-yildan boshlab arxiv hujjatlarini yig ishʼ boshlangan. 1901-yildan esa harbiy hujjatlar yig‘ila boshlangan. Hujjatlar quyidagi davrlarga bo linadi. ʻ Bular:  1831-1931-yillar bu davrda asosan Britaniya Boshqaruvi davri  1931-1980-yillar o rta davr ʻ  1980-yillardan to hozirgi kungacha yangi davr hujjatlariga bo linadi. ʻ Yaponiyada ko'plab ma'lumotlar, jumladan tarixiy yozuvlar, fotosuratlar va san'at asarlari mavjud bo'lgan bir nechta raqamli arxivlar mavjud. Bu yerda asosiylaridan ba zilari: ʼ 1. Yaponiya Milliy arxivlari: Bu Yaponiya hukumatining rasmiy arxivi bo lib, u hujjatlar, xaritalar va fotosuratlarni o z ichiga olgan bir qator tarixiy ʻ ʻ yozuvlarga raqamli kirish imkonini beradi. 2. Milliy parhez kutubxonasi raqamli kollektsiyalari: Yaponiya Milliy parhez kutubxonasi 1,7 milliondan ortiq tarixiy va madaniy materiallar, jumladan kitoblar, gazetalar, jurnallar, qo'lyozmalar, xaritalar, bosma nashrlar, fotosuratlar va boshqalarga kirish imkonini beruvchi raqamli arxivni taklif etadi. 3. Yaponiya tarixi milliy muzeyi raqamli arxivlar: Yaponiya tarixi milliy muzeyi tarixiy ob'ektlar, fotosuratlar, hujjatlar va boshqalarni o'z ichiga olgan turli xil materiallarni o'z ichiga olgan ko'plab raqamli arxivlarni taqdim etadi. 4. Osaka universitetining raqamli arxivi: Osaka universitetining raqamli arxivi tarixiy va madaniy materiallar, jumladan, qo‘lyozmalar, fotosuratlar, xaritalar va boshqa raqamli materiallardan foydalanish imkoniyatini beradi. 5. Yaponiya qidiruvi: Bu Yaponiya san ati va madaniyati materiallarining ʼ raqamli arxivi bo lib, 100 dan ortiq muzey va madaniyat muassasalariga, ʻ jumladan, san at, hunarmandchilik, sahna san ati va boshqalarga kirish imkonini ʼ ʼ beradi. Ushbu arxivlar tadqiqotchilar, talabalar va Yaponiya tarixi, madaniyati va san'ati bilan qiziqqan har bir kishi uchun qimmatli manbalarni taqdim etadi. Arxivlarni davrlashtirish ham Yaponiyada quyidagicha.  VII-XV asrlar 20  XV-XIX asrlar  XIX asrdan 1950-yillargacha. 11 Xitoy ham dunyodagi eng yirik arxivlar tarmoqlariga ega hisoblanadi. Xitoy Milliy kutubxonasi Xitoydagi eng yirik kutubxona bo lib, unda 37ʻ milliondan ortiq kitoblar, qo lyozmalar va tarixiy hujjatlar to plami mavjud. ʻ ʻ Xitoyning Raqamli Milliy kutubxonasi nodir kitoblar, qo lyozmalar va qadimiy ʻ matnlar kabi kutubxonaning eng muhim materiallarini raqamlashtiradi va ularga onlayn kirish imkonini beradi. Kutubxonada fotosuratlar, xaritalar va boshqa tarixiy materiallarning keng to'plami mavjud bo'lib, ularni onlayn portali orqali olish mumkin. Xitoy Milliy muzeyida, shuningdek, muzeyning tarixiy asarlar, san'at asarlari va madaniy yodgorliklar to'plamiga oid tasvirlar va ma'lumotlarni o'z ichiga olgan raqamli arxiv mavjud. Onlayn to'plam 300 000 dan ortiq yuqori aniqlikdagi rasmlarni o'z ichiga oladi, ularni onlayn qidirish va ko'rish mumkin. Xitoy Ijtimoiy fanlar akademiyasi tarixi ma'lumotlar bazasi Xitoydagi yana bir muhim raqamli arxiv bo'lib, u 10 milliondan ortiq tarixiy yozuvlarga, jumladan hujjatlar, xaritalar va fotosuratlarga kirish imkonini beradi. Ma'lumotlar bazasi qadimgi Xitoy tarixi, zamonaviy Xitoy tarixi va Xitoy madaniyati kabi bir qator mavzularni o'z ichiga oladi. So'nggi yillarda Xitoy ham o'zining an'anaviy madaniyati va merosining raqamli arxivlarini rivojlantirishga katta sarmoya kiritmoqda. Misol uchun, Xitoy madaniyati merosini raqamli himoya qilish markazi qadimiy artefaktlar va tarixiy joylarning raqamli arxivlarini yaratish uchun Xitoydagi yirik muzeylar va meros ob'ektlari bilan hamkorlik qildi. Umuman olganda, Xitoy o'zining boy madaniy merosi va tarixiy materiallarini saqlaydigan va ularga kirishni ta'minlaydigan juda ko'p raqamli arxivlarga ega bo'lib, butun dunyodagi odamlarga Xitoy tarixi va madaniyatini o'rganish va o'rganishni osonlashtiradi. 11 https://www.digital.archives.go.jp/index_e.html Tashrif buyurilgan sana: 19.12.2023. 22:12 21 Xitoy Xalq Respublikasida ANU kutubxonasida Xitoy madaniy inqilobi davridaga (1966-1976) tegishli bir qancha bosma va mikrofilmlardagi bir qator noyob ma’lumotlar kiritilgan. Ushbu arxiv materiallarini onlayn ko‘rish mumkin. Xitoy arxivlarida davrlashtirish quyidagicha bo ladi:ʻ  Miloddan avvalgi IV milodiy V asr  Milodiy V dan XV asrgacha  XV-XVII asrlar  XIX asrdan 1911-yilgacha  1911-1949-yillar  1949-yildan to hozirgi kungacha hisoblanadi. 12 Kanada kutubxonasi va arxivlari Kanadaning hujjatli merosini saqlash va ularga kirish uchun mas'ul bo'lgan asosiy muassasadir. Uning onlayn to'plamlari hukumat yozuvlaridan tortib fotosuratlar, kitoblar va gazetalargacha bo'lgan ko'plab materiallarni o'z ichiga oladi. Arxivda audio va video yozuvlar, jumladan, Kanada radioeshittirish korporatsiyasining 1930-yillarga oid radio dasturlaridagi tarixiy ovoz yozuvlari ham mavjud. Uning asosiy raqamli to'plamlaridan biri Kanada kutubxonalari, arxivlari va muzeylaridan millionlab raqamli kitoblar, jurnallar va boshqa tarixiy manbalarga kirish imkonini beruvchi Canadiana Discovery Portal. Kanada Tarix muzeyi, shuningdek, mamlakatning madaniy va ijtimoiy tarixiga oid bir qator tarixiy materiallarga kirishni taklif qiluvchi raqamli arxivni ishlab chiqdi. Arxiv kollektsiyalarida fotosuratlar, filmlar, buyumlar va hujjatlar mavjud bo'lib, ularning ba'zilari 19-asr boshlariga to'g'ri keladi. Bundan tashqari, Kanada Tarix muzeyi Inuit san'atining 5000 dan ortiq rasmlari, ilk tadqiqotchilar va missionerlar, shuningdek, Kanadadagi shaharlar va aholi punktlarining dastlabki ko'rinishlaridan iborat raqamli to'plamni yaratdi. Kanada urush muzeyida Kanada harbiy tarixiga oid hujjatli resurslarning keng qamrovli onlayn arxivi mavjud. Arxivda Kanadaning turli mojarolarda, jumladan Birinchi va Ikkinchi jahon urushi, Koreya urushi hamda Afg‘oniston va 12 https://english.www.gov.cn/archive Tashrif buyurilgan sana: 19.12.2023. 23:05 22 Fors ko‘rfazi urushidagi so‘nggi mojarolarga aloqador fotosuratlar, xatlar, kundaliklar va rasmiy yozuvlar mavjud. Bundan tashqari, Kanadadagi ko'plab universitetlar o'zlarining raqamli arxivlariga ega, jumladan Toronto universitetining raqamli arxivi, Saymon Freyzer universitetining raqamli to'plamlari va Britaniya Kolumbiya universitetining raqamli tashabbuslari. Umuman olganda, Kanadada mamlakatning madaniy, ijtimoiy va siyosiy tarixi haqida ma'lumot beruvchi juda ko'p raqamli arxivlar mavjud bo'lib, odamlar Kanadaning o'tmishini o'rganish va o'rganishni osonlashtiradi. Kanadada arxivlarni davrlashtirish quyidagicha bo ladi:ʻ  XVI asrda to 1931-yilgacha.  1931-yildan 1980-yillargacha.  1980-yildan to hozirgi kungacha bo lgan davrlardan iborat. ʻ 13 Koreyadagi asosiy arxivlardan biri Koreya Milliy arxivi bo lib, u ʻ mamlakatning tarixiy yozuvlari va hukumat hujjatlarini saqlash va ularga kirishni ta minlash uchun mas uldir. Arxivda e-Milliy arxivlar deb nomlangan raqamli ʼ ʼ portal mavjud bo'lib, u tarixiy materiallarning, jumladan, rasmiy hujjatlar, fotosuratlar, filmlar va yozuvlarning katta omboriga onlayn kirish imkonini beradi. Koreya Milliy san at universitetida koreys an anaviy san ati va ʼ ʼ ʼ madaniyatining raqamli arxivi ham mavjud bo lib, unda tarixiy hujjatlar, adabiyot, ʻ musiqa va ijrochilik san ati kabi turli materiallar saqlanadi. ʼ Koreyaning yana bir e'tiborga molik raqamli arxivi - bu Koreyaning madaniy boyliklarini boshqarish va saqlash uchun mas'ul bo'lgan Madaniy meros ma'muriyati. Agentlikning raqamli arxiv portali tarixiy ob'ektlar, jumladan, kulolchilik, rasmlar va haykallarning 53 000 dan ortiq raqamlashtirilgan tasvirlariga kirish imkonini beradi. Ushbu arxivlarga qo'shimcha ravishda Koreyadagi ko'plab muzeylar Koreya san'ati, tarixi va madaniyatini namoyish qiluvchi onlayn to'plamlar va arxivlarni 13 https://archivescanada.ca Tahrif buyurilgan sana: 19.12.2023 23:30 23 ishlab chiqdilar. Masalan, Koreya Milliy muzeyi, Kyonnggi viloyati muzeyi va Leeum, Samsung san at muzeyi.ʼ Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Koreyada bir nechta raqamli arxivlar mavjud bo'lib, ular xalqning madaniy merosi va tarixiy materiallarni saqlaydi va ularga kirishni ta'minlaydi, hukumat yozuvlaridan tortib, an'anaviy san'at va hunarmandchilikka qadar. Koreya Respublikasi arxivi davrlashtirish quyidagicha:  Miloddan avvalgi II asrdan milodiy V asrgacha  V-XV asrlar  XV-XX asrlar  1905-yiladn 1945-yilgacha  1950-yillardan to hozirgi kungacha. 14 Saudiya Arabistonining tarixiy yozuvlarini to'plash, saqlash va ularga kirishni ta'minlash uchun mas'ul bo'lgan asosiy tashkilot Saudiya Turizm va Milliy meros komissiyasi (SCTH). SCTH bir nechta raqamli arxivlarni, jumladan Saudiya Arabistoni Milliy raqamli kutubxonasini (NDL) boshqaradi. NDL Saudiya madaniyati va merosi bilan bog'liq tarixiy hujjatlar va materiallar, jumladan qo'lyozmalar, kitoblar va fotosuratlarga kirishni taklif qiladi. Raqamli kutubxonaga SCTH veb-sayti orqali kirish mumkin va dunyoning istalgan nuqtasidan foydalanish mumkin. Saudiya Arabistonining madaniy merosini raqamlashtirish va saqlashga qaratilgan yana bir qancha tashabbuslar ham mavjud. Qirol Abdulaziz tadqiqot va arxiv fondi (KAFRA) o zining ko plab tarixiy hujjatlari va materiallarini ʻ ʻ raqamlashtirdi, ularga onlayn portali orqali kirish mumkin. Bundan tashqari, Madaniyat vazirligi bir nechta raqamli tashabbuslarni amalga oshiradi, jumladan Saudiya Arabistonining madaniy merosini raqamlashtirish va texnologiya orqali saqlash va targ'ib qilishga qaratilgan Saudiya Arabistonining madaniy merosi 2030. Umuman olganda, Saudiya Arabistoni o'zining madaniy merosini saqlash va uni raqamli arxivlar orqali ommaga ochiq qilish uchun katta 14 https://archives.go.kr/english/index.jsp Tashrif buyurilgan sana : 19.12.2023 23:45 24 sa'y-harakatlarni amalga oshirmoqda. Tashabbuslar mamlakatimizning boy tarixi va madaniyatini kelajak avlodlar uchun asrab-avaylashda muhim ahamiyatga ega. Saudiya Arabistoni arxivlari davrlashtirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:  Qadimgi davr V asrdan VI asrgacha  Arab xalifaligi davri 750-1258-yillar  O rta asrlar XV-XIX asrlarʻ  XIX asrdan-1932-yilgacha  1932-yildan to hozirgi kungacha bo lgan davr. ʻ 15 Singapur Milliy Arxivi (NAS) Singapur tarixiy yozuvlarini to'plash, saqlash va ularga kirishni ta'minlash uchun mas'ul bo'lgan asosiy tashkilotdir. NAS bir nechta raqamli arxivlarni, jumladan, 1,2 milliondan ortiq raqamlashtirilgan yozuvlarga kirish imkonini beruvchi Archives Online portalini boshqaradi. Bu yozuvlarga davlat hujjatlari, fotosuratlar, xaritalar va audiovizual materiallar kiradi.NAS ham arxiv fondlariga kirish imkonini beruvchi ArchivesSearch deb nomlangan maxsus portalga ega. Ushbu portal foydalanuvchilarga arxiv materiallari nusxalarini o'z uylarida turib qidirish va buyurtma qilish imkonini beradi. NASdan tashqari, Singapurdagi bir qancha boshqa agentlik va tashkilotlarda ham raqamli arxivlar mavjud. Masalan, Milliy kutubxona boshqarmasining “Singapur xotirasi” loyihasi raqamli arxiv bo‘lib, Singapurning rang-barang merosi va madaniyatini saqlash va namoyish etishga qaratilgan. Loyiha bir qator materiallarni, jumladan, fotosuratlar, videolar va singapurliklarning shaxsiy hikoyalarini o'z ichiga oladi. Umuman olganda, Singapurning raqamli arxivlari yaxshi tashkil etilgan va keng qamrovli bo‘lib, foydalanuvchilarga boy tarixiy va madaniy materiallardan oson foydalanish imkonini beradi. Singapur arxivlarida hujjatlar asosan 2 davrga ajiratiladi bular:  XVI asrdan boshlab 1965-yilgacha 15 https://www.my.gov.sa Tashrif buyurilgan sana: 19.12.2023 23:57 25  1965-yildan hozirgi kungacha. 16 Rossiyada bir nechta raqamli arxivlar mavjud bo'lib, ular onlayn tarzda madaniy meros materiallarini saqlaydi va ularga kirishni ta'minlaydi. Quyida e’tiborga moliklaridan ba’zilari: 1. Rossiyaning raqamli Milliy kutubxonasi - Rossiyaning Raqamli Milliy kutubxonasi (RosDok) Rossiya bo'ylab turli kutubxonalar va arxivlardan millionlab raqamlashtirilgan kitoblar, qo'lyozmalar, xaritalar, notalar, fotosuratlar va arxiv hujjatlariga kirishni taklif qiladi. 2. Rossiya Davlat kutubxonasi - Rossiya Davlat kutubxonasi (Rossiyskaya gosudarstvennaya biblioteka) o'zining kolleksiyasidan, shuningdek, butun Rossiya bo'ylab boshqa kutubxonalardan raqamlashtirilgan buyumlarga kirishni taklif qiladi. 3. Davlat Ermitaj muzeyi - Davlat Ermitaj muzeyi raqamli san'at, hujjatlar va artefaktlarning katta to'plamiga kirishni taklif qiladi. Ularning veb-saytida o'z kolleksiyasidagi ob'ektlar haqida batafsil ma'lumotlar, shuningdek, yuqori sifatli tasvirlar mavjud. 4. Russian Archives Online - Russian Archives Online - bu Rossiya milliy tarixiy arxivi va Rossiya davlat adabiyot va san'at arxivi o'rtasidagi hamkorlikdagi loyihadir. U turli xil raqamli hujjatlar, jumladan fotosuratlar, qo'lyozmalar va gazetalardan foydalanish imkonini beradi. 5. “Memorial” – “Memorial” – Rossiyadagi inson huquqlari tashkiloti bo‘lib, Sovet davridagi dissident materiallari, jumladan, xatlar, nashrlar va audiovizual materiallardan iborat raqamli arxivni yaratgan. 6. Русский aрхив- Russkiy Arxiv (Rossiya arxivi) — Rossiya tarixi va madaniyatiga oid birlamchi manba materiallarning raqamli arxivi. Bu raqamlashtirilgan kitoblar, qo'lyozmalar, fotosuratlar va arxiv hujjatlariga kirishni taklif qiladi. Rossiya Federatsiyasi arxivlari O zbekiston Respublikasi arxivʻ tizmiga o xshash hisoblanadi. ʻ Rossiya arxivlarida davrlashtirish quyidagicha: 16 https://www.nas.gov.sg Tashrif buyurilgan sana: 20.12.2023. 7:36 26  VIII asrdan boshlab 1917-yilgacha.  1917-1991-yillar.  1991-yildan to hozirgi kungacha. 17 Qatarda madaniy meros materiallari, jumladan qo lyozmalar, fotosuratlar,ʻ xaritalar va boshqa materiallarga kirish imkonini beruvchi bir qancha raqamli arxivlar mavjud. Qatardagi ba'zi mashhur raqamli arxivlar: 1. Qatar raqamli kutubxonasi – Qatar Milliy kutubxonasi tomonidan tashkil etilgan Qatar raqamli kutubxonasi Qatar va Fors ko‘rfazi mintaqasi tarixi va madaniyatiga oid turli materiallar, jumladan qo‘lyozmalar, xaritalar, fotosuratlar, audio yozuvlar va videolar. 2. Qatar Milliy arxivi – Qatar Milliy arxivi Qatarning 18-asrdan hozirgi kungacha bo lgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy tarixiga oid tarixiy ʻ hujjatlar va fotosuratlarning onlayn arxivini taqdim etadi. 3. Islom san ati kutubxonasi – Islom san ati kutubxonasi islom san ati va ʼ ʼ ʼ madaniyatiga oid nodir va noyob kitoblar va qo lyozmalarning raqamli arxivini, ʻ jumladan Qur onning nodir nusxalari, islom xattotligi va islom adabiyotini taqdim ʼ etadi. 4. Qatar muzeylari kollektsiyalari - Qatar muzeylari rasmlar, haykaltaroshlik, to'qimachilik, zargarlik buyumlari va qo'lyozmalarni o'z ichiga olgan san'at va madaniyat asarlarining keng to'plamiga onlayn kirish imkonini beradi. 5. Msheireb muzeylari - Msheireb muzeylari Doha markazida joylashgan meros uyi muzeyi bo lib, Qatarning eng dastlabki ishlanmalarining me moriy va ʻ ʼ madaniy merosini saqlaydi. U Qatar tarixi va madaniyatiga oid tarixiy fotosuratlar, arxitektura rejalari va boshqa materiallarning raqamli arxivini taqdim etadi. 6. Shayx Faysal Bin Qosim Al Tani muzeyi – Al-Rayyan shahrida joylashgan Shayx Faysal Bin Qosim Al Tani muzeyi Islom san ati va artefaktlari, ʼ 17 https://www.russianarchives.com Tashrif buyurilgan sana: 20.12.2023. 8:10 27 jumladan, to qimachilik, kulolchilik va qo lyozmalarning raqamli arxivini taqdimʻ ʻ etadi. 7. Mathaf: Arab zamonaviy san'at muzeyi - Mathaf zamonaviy va zamonaviy arab san'ati va madaniyatining raqamli arxivini taqdim etadi. U rassomlarning intervyulari, san'at asarlari tasvirlari, ko'rgazma materiallari va tadqiqot materiallarini o'z ichiga oladi. Qatar arxivlarida davrlashtirish quyidagicha:  VIII asrdan to XIX asr o rtalarigacha ʻ  XIX asr o‘rtalaridan to 1971-yilgacha  1971-yiladan hozirgi kungacha Malayziyadagi raqamli arxivlar avlodlar va tadqiqot maqsadlarida saqlanadigan raqamli yozuvlar va ma'lumotlar to'plamiga ishora qiladi. Raqamli arxivlashning maqsadi qimmatli ma'lumotlar va hujjatlarning elektron formatda uzoq muddatli saqlanishi va ulardan foydalanish imkoniyatini ta'minlashdan iborat. Malayziyada raqamli arxivlarni boshqaradigan bir qancha tashkilot va muassasalar mavjud, masalan, Malayziya Milliy arxivi (ARKM), Malayziya Milliy kutubxonasi va turli universitetlar va tadqiqot muassasalari. Bu arxivlar qator raqamli materiallar, jumladan fotosuratlar, qo lyozmalar, xaritalar va audiovizual ʻ yozuvlarni o z ichiga oladi. ʻ Malayziya raqamli arxivlarining ba'zi bir misollari: Malakka bo'g'ozidagi tarixiy shaharlar Jahon merosi ob'ekti arxeologiya bo'limi tomonidan raqamli arxiv, Kuala-Lumpur raqamli arxivi meros binolari va YuNESKO bo'lgan Malayziyaning Jahon xotirasi (MOW) reestri. butun dunyo bo'ylab muhim hujjatli merosni saqlashga qaratilgan dastur. Tadqiqotchilar, akademiklar va jamoatchilik vakillari Malayziyadagi raqamli arxivlarga turli onlayn portallar va ma lumotlar bazalari orqali kirishlari ʼ mumkin. Foydalanuvchilar kalit so'zlarni qidirish asosida yozuvlarni qidirishlari 28 yoki to'plamlarni ko'rib chiqishlari mumkin. Ko'pgina to'plamlar bepul, boshqalari esa ro'yxatdan o'tish yoki bepul talab qilishi mumkin. Malayziya arxivlarni davrlashtirish quyidagi bosqichlarni o z ichiga oladi:ʻ  XV-asrdan to 1957-yilgacha.  1957-yildan to hozirgi kungacha. 18 Yangi Zelandiyadagi raqamli arxivlar tadqiqot va avlodlar uchun saqlanadigan raqamli yozuvlar va ma'lumotlar to'plamidir. Yangi Zelandiyada raqamli arxivlashning maqsadi qimmatli ma'lumotlar va hujjatlarning elektron formatda saqlanishi va uzoq muddatli foydalanish uchun taqdim etilishini ta'minlashdir. Yangi Zelandiyadagi bir nechta tashkilotlar raqamli arxivlarni boshqaradi, jumladan Yangi Zelandiya arxivlari, Yangi Zelandiya Milliy kutubxonasi va turli universitetlar va tadqiqot institutlari. Bu arxivlarda fotosuratlar, qo lyozmalar, ʻ xaritalar, audiovizual yozuvlar va davlat hujjatlari kabi raqamli materiallar mavjud. Yangi Zelandiya raqamli arxivlarining ba'zi namunalari qatoriga raqamli davlat yozuvlariga kirishni ta'minlaydigan New Zealand Online Archives, muhim Yangi Zelandiya adabiy asarlarining raqamli versiyalarini o'z ichiga olgan Yangi Zelandiya Elektron Matnlar To'plami va raqamlashtirilgan Yangi Zelandiya Film Arxivi kiradi. Yangi Zelandiya filmlari va hujjatli filmlari. Tadqiqotchilar, akademiklar va jamoatchilik vakillari turli onlayn portallar va ma'lumotlar bazalari orqali Yangi Zelandiyadagi raqamli arxivlarga kirishlari mumkin. Foydalanuvchilar kalit so'zlarni qidirish asosida yozuvlarni qidirishlari yoki to'plamlarni ko'rib chiqishlari mumkin. Yangi Zelandiyadagi ko'plab raqamli arxivlar bepul, boshqalari esa ro'yxatdan o'tish yoki to'lovni talab qilishi mumkin. Yangi Zelandiya arxivlarini davrlashtirish quyidagicha.  XVII-asrdan 1931-yilgacha.  1931-yildan 1980-yillargacha. 18 http://www.arkib.gov.my/en/web/guest/arkib-negara-malaysia Tashrif buyurilgan sana: 20.12.2023 12:49 29  1980-yillardan to hozirgi kungacha. 19 Xulosa Tarixiy manbalarni turkumlash va tahlil qilish asos yaratish, arxivlarni davrlashtirish, o‘tmishmi har tomonlama va nozik tarzda qurish imkonini beradi. Bu jiddiy tarixiy tadqiqotlar uchun asos yaratadi, madaniy merosni yaxshiroq qadrlashga yordam beradi va bugun hamda kelajak haqidagi tushunchalardan habardor qiladi. Arxivlarni davrlashtirish nafaqat tarixiy merosni o‘rganish bilan balki uni omma uchun yetkazish, o‘sha davr haqidagi tarixni aniqroq yoritib beradi. Arxivlarni davrlashtirish tarixiy tadqiqotlar, madaniy merosni asrab avaylash, o‘tmishdagi siyosiy voqea hodisalarni yoritishda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Umuman olganda arxivlarni davrlashtirish arxivlarni yanada chuqurroq o‘rganish, ulardagi tarixni yoritish hamda o‘tmishni o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda katta o‘zgarishlar bo‘layotgan dunyoda yashayotgan ekanmiz bu o’zgarishlar talabga javob beradigan va uzoq muddat davomidagi arxiv hujjatlarini saqlashga va arxiv me’rosidan foydalanishda ba’zi xavf-hatarlarni tug’dirishi mumkinligini e’tibordan qochirmaslik ta’lab etiladi. Arxivlarni davrlashtirish esa hujjatlarning haqiqiy qiymatini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda arxivlarni davrlashtirish zamon talabi. 19 https://www.archives.govt.nz/ Tashrif buyurilgan sana: 20.12.2023. 14:01 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Rashidov.O O‘zbekistonda arxiv ishi tarixi, Toshkent-2019 2. Бобоқулов Б. Архив иши назарияси ва амалиёти. Ўқув қўлланма. – Т., 2011 3. X.A.Buriyeva, A.YO.Nazarov, В.В. Abbasov “Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti” Toshkent - «Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи» - 2020 4. Is’hoqov M.M., Alimova.R.R Arxivshunoslik. - T., 2017 5. Алимов И.А Архившунослик. - Андижон -2005 Internet saytlari 6. https://www.worldhistory.biz 7. https://cyberleninka.ru 8. https://yuz.uz/uz/news 9. https://www.bundesarchiv.de 10. https://www.italyheritage.com 11. https://francearchives.gouv.fr 12. http://www.spainisculture.com 13. https://www.archives.com/au 14. https://www.digital.archives.go.jp 15. https://english.www.gov.cn/archive 16. https://archivescanada.ca 17. https://archives.go.kr 18. https://www.my.gov.sa 31 19. http://www.diad.gov.tr 20. https://www.nas.gov.sg 21. https://www.russianarchives.com 22. http://www.arkib.gov.my 23. https://www.archives.govt.nz 32

MUNDARIJA

 Kirish………………………………………………........3
I.Bob.Arxivlarda hujjatlarni davrlashtirish tushunchasi. O‘zbekistonda arxivlarni davrlashtirish……………....…  

 

5-11

1.1.Arxiv hujjatlarini davrlashtirishning asosiy tamoyillari va normalari...............................................................................

 

5-6

1.2.Respublikamizda arxivlarni davrlshtirish borasida ilmiy izlanishlarni amalga oshiruvchi muassalar.............................

 

7-11

II.Bob.Xorijiy davlatlarda arxivlarni davrlashtirish ishlari........12-31
2.1.Yevropa Ittifoqi mamlakatlari  arxivlarida davrlashtirish ishlari………………………………………………………...

 

12-17

2.2.AQSH, Kanada, Avstraliya, Turkiya va jahonning boshqa mamlakatlarida davlatlari arxivlarida davrlashtirish borasidagi yutuqlar .................................................................

 

 

18-31

 Xulosa………………………………………………………32
 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………………...

 

33

Sotib olish