Ashtarxoniylar davlat tizimi va boshqaruv tartiblari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	122.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Ashtarxoniylar davlat tizimi va boshqaruv tartiblari

Sotib olish

Ashtarxoniylar davlat tizimi va boshqaruv tartiblari
Mundarija
Kirish...............................................................................................................2-3
I. BOB. Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga
kelishi..................................................................................................................3-10
II. BOB. Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy
hayot..................................................................................................................11-15
III. Ashtarxoniylar davrida ma`naviy-ma`rifiy, madaniy
hayot..................................................................................................................16-28
Xulosa..........................................................................................................29
Foydalanilgan adabiyotlar.........................................................................30

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Ashtarxoniylar Jo‘jixon naslidan bo‘lib, XIV
asrning 80-yillaridan boshlab Ashtarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning
atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan hukmronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni
Rusiya bosib olgach, ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a ’ zolari va
qarindoshurug ’ i bilan Buxoroga keladi.Ularni Buxoro xoni Iskandarxon
(Abdullaxon II ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon qizi
Zuhrabegimni Yormuhammadxonning o ’ g ’ li Jonibek Sultonga beradi. Jonibek
Sulton Zuhrabegimdan uch o ’ g ’ il (Dinmuhammad,Boqi Muhammad, Vali
Muhammad) ko ’ radi. Jonibek Sulton va uning o ’ g ’ illari Buxoro xonligida yuksak
mavqega erishib, Buxoro xonligi viloyatlarida hokim vazifasida faoliyat
yuritadilar 1
.1601- yilda Jonibek Sultonning o‘g‘li oqi Muhammad Buxoro taxtiga
o ’ tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola — ashtarxoniylar sulolasi
hukmronligi boshlanib, 155 yil davomida mamlakat shu sulola tomonidan
boshqariladi. Kurs ishim doirasida bu sulolaning yuritgan siyosatlari va boshqaruv
tizmiga xolisona yondashishga harakat qilaman.
Tadqiqot maqsadi. Har bir sulola tarixda o‘zining muhim o‘rniga ega
xususan ashtarxoniylar xam o‘zlarining boshqaruv tizimiga, davlat shakliga ega
bo‘lgan o‘sha davrdagi boshqarma desak ham bo‘ladi. Bu sulolaning tashkil topib,
toki ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy hayoti, olib borgan siyosatlarigacha
xolisona yondashib, ochib bermoqchiman.
Kurs ishi tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
Davriy(xronologik) chegarasi . Ashtarxoniylar sulolasi tashkil topishidan
tugatilishigacha, 1601-1756-yilgacha.

1
O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999.
2

II. Bob. Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi.
Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini
mustahkamlash, boshqaruv tizimini izga solish uchun ko ’ p urindi. 1602- yilda
Eron safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo ’ ysundirdi va ukasi Vali
Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603- yilda Eron safaviylarining Balxga hujum
qilgan qo ’ shinlarini mag ’ lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun
qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604- yilda qozoq xoni Kelimuhammad
qo ’ shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro
xonligiga bo ’ ysundirdi.
1605-yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad
taxtga o ’ tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga
bo ’ ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi
isyon uyushtirganligidan xabar topgan
Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga qochadi. Amirlar taxtga Boqi
Muhammadxonning o ’ g ’ li Imomqulixonni (1611-1642) o ’ tqazdilar. U
Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo’shinlarini tor-mor keltirib, mamlakat
mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl etildi.
Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun
qozoqlar, jung’ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli
kurash olib bordi. 1613- yilda Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum
qilib, Toshkentni o’z tasarrufiga kiritdi. O’g’li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi
etib tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko’paytirib,
qattiq zulm o’tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo’zg’olon ko’tarildi va Iskandar
Sulton o’ldirildi. Bu voqeadanxabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga qo’shin
tortdi. Qo’zg’olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg’in
qilindi.
Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi.
Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir
4

Muhammad (1642-1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi.
Xonning o’zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o’g’li, 2 nafar
jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini
zaiflashtirdi. 1645- yilda qozoqlar yana
Movarounnahrga yurish qilib, Xo’jandgacha yetib keladilar. Nodir
Muhammad ularni quvib chiqarish uchun o’g’li Abdulaziz boshchiligida katta
qo’shinni safarbar etadi. Xondan norozi bo’lgan bir guruh amirlar yurish davrida
Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni
taxtga o’tqazadilar.
Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish
maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so’raydi. Shoh
Jahon Balx viloyatini o’ziga bo’ysundirish maqsadida u yerga o’g’illari
Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo’shin yuboradi. Nodir
Muhammad Shoh Jahon o’g’illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun
kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo’lida bo’lgan jangda Nodir
Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.
1647- yilda Shoh Jahon o’g’illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad
shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan
Abdulazizxon ukasi Subhonquli yetakchiligida Balxga katta qo’shin yuboradi va
1651 yilda Subxonquli Balxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir
Muhammad Makkaga hajga borayotib yo’lda vafot etadi 2
.
Abdulazizxon davrida (1645-1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari
kuchayadi. 1655- yilda Xiva xoni Abdulg’ozixon katta qo’shin bilan yurish qilib,
Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi.
Qorako’l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658-
yilda Vardonzeni talab, 1662- yilda Buxoro shahrigacha yetib boradi.
Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy
ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib
2
O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T ”Sharq”, 2000.
5

qolgan Abdulazizxon 1680- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u
yerda vafot etadi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o’tirgan Subhonqulixon (1681-
1702) davrida ham ahvol o’nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx
viloyatlarida hokimlik qilayotgan o’g’illariga qarshi, ikkinchi tomondan,
Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur
bo’ldi. Uchinchi tomondan, Xiva xoni
Anushaxon qo’shinlari hujum qilib, Buxoro, Karmana va Vardonzeni egalladi,
hatto Samarqandni ham ishg’ol qildi. Samarqandda Anushaxon nomiga xutba
o’qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi.
Subhonqulixon qatag’on urug’idan bo’lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy
otaliq yordamida Xiva qo’shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi.
Samarqandliklar qattiq jazolandi. So’ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o’g’li
Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o’ldiradi.Balx hokimligi
yuzqabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon
Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u
yerlarni talon-taroj qiladi va katta o’ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon
fitnasi bilan 1686- yilda Xiva xoni Anushaxon ko’ziga mil tortiladi va taxtdan
tushiriladi. Subhonqulixon 1688- yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan
foydalanib, Xiva xoni Erengxonning o’ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro
xonligi tasarrufiga olinadi. Subhonqulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib
tayinlaydi 3
.
Qirg’inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur
tanazzulga tushiradi.
1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o’g’li
Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga
qarshi, goh bo’ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib
kirgan ko’chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo’ldi.
3
O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999.
6

Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana
shu maqsad yo’lida harakat qildi.
Dastlab u Balxni bo’ysundirish yo’lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II
ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag’on qabilasi boshlig’i Mahmudbiy otaliqqa
alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy
Balxda hokimiyatni to’liq o’z qo’liga oladi va o’zini 1706- yilda xon deb e’lon
qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon awal Termizga, so’ngra
Balxga yurish qilib, 1707- yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi.
Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi.
Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo’ladi.
Buxoro xonligi tasarrufida bo’lgan Farg’ona vodiysida ham XVIII asr
boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi
Chodak xo’jalari qo’liga o’tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig’i
Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo’qon xonligiga asos soladi 4
.
Ubaydullaxon davrida ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. На r bir
viloyat hokimi mustaqil bo’lishga intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna
uyushtirildi va 1711 - yilning 16- martida u o’ldirildi.
Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747) o’tqizildi.
Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan
mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo’ldilar. Ubaydullaxonning
yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o’zlari esa qatl etildi.
Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va
mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi
fojiali yakunlandi.
Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan
amirlar va zodagonlar qo’lida bir qo’g’irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib,
xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan
nariga o’tmaydigan bo’lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga
qaraganda, Abulfayzxon
4
O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997.
7

„Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo’lsa bo’lgani”, degan gapni doimo
takrorlab turgan.
Abulfayzxon davrida o’zbeklarning mang’it qabilasidan kelib chiqqan
Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo’lib oladi. U barcha shahzodalar
otaliqlarining boshlig’i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining
qat’iy noroziligiga sabab bo’ladi.
Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va
Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti
Samarqand bo’lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish
uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo’lga
olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722- yilda Samarqandni
egallab, kuyovi Rajab
Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand xonligiga asos solindi
va 1730-1731- yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib turildi.
Ibrohimbiy o’ziga „amir-ul-umaro” (ulug’ amir) unvonini oldi.
Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash, Rajab Sultonni
Buxoro taxtiga o’tqazish hamda shu yo’l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi
bo’lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo’lgan beklar Ibrohimbiyga
qo’shiladilar. Ibrohimbiy katta qo’shin to’plab Buxoroga yurish boshlaydi.
Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo’shilsa, g’alabadan so’ng juda katta
boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq
boshchiligidagi Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton
Buxoro shahrini egallay olmaydi.
Qanday bo’lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan
Ibrohimbiy va Rajab Sulton oqibatini chuqur o’ylab ko’rmasdan turib ko’chmanchi
qozoqlardan yordam so’raydilar. Ularga katta o’ljalar va’da qiladilar. Jung’ar
(qamoq) ko’chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko’rgan, talangan hamda
ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo’ladilar. Mamlakatga kirib
kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular yetti yil mobaynida Zarafshon
8

va Qashqadaryo vohalarigatalonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab,
xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to’xtatishga qodir
kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi.
Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon
yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan chiqarib yuborishga
qaror qiladi. Hakimbiy
Qarshiga jo’nab ketadi, biroq u qulay fursat tug’ilishi bilanoq Buxoroda
hokimiyatni yana o’z qo’liga olish niyatidan qaytmagan edi.
Abulfayzxon esa vaqtini ko’ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo’rlikka
berilib ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog’ida ularni o’limga mahkum
etdi. Hali go’dak bo’lgan Abdulmo’mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan.
Xon davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo’ydi. Oliy hokimiyat amalda oliy
qo’shbegi bo’lib olgan Jovshon qalmoq qo’liga o’tdi. Markaziy hokimiyatning
zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx,
Farg’ona, Badaxshon amalda mustaqil bo’lib oldilar. Bu ahvol
tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat
yaratdi 5
.
Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va
Afg’onistonga qarshi zafarli yurishlardan so’ng, 1736- yili Buxoro xonligiga
bostirib kirdi. Nodirshohning o’g’li Rizoqul yetakchiligidagi qo’shinlar
Amudaryodan o’tib, ko’pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal
qiladilar.
Bunday og’ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so’rashga majbur
bo’ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan
Nodirshoh buyrug’iga binoan Rizoqul qo’shinlari orqaga qaytib ketadilar.
1740- yilda Eron qo’shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum
qiladilar. Bu safar qo’shinni Nodirshohning o’zi boshqaradi. Buxoro va Xiva
xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar.
5
O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999.
9

Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o’zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda
yetakchi mavqega ega bo’lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori
Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o’tib ketadi. Abulfayzxon Eron
bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo’ladi.
Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo’lish shartlarini Muhammad
Hakimbiy orqali Abulfayzxongajo’natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining
bo’yidagi Chorbakr qo’rig’iga — Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani
imzolashga majbur bo’ladi. Shartnomaga ko’ra, Nodirshoh qo’shinlari uchun 8
yilga yetadigan 200 ming xarvar bug’doy va arpa to’plab beradi. Bundan tashqari,
Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo’shin to’planib, Nodirshoh ixtiyoriga
jo’natiladi. Bu qo’shinga Muhammad Hakimbiyning o’g’liMuhammad Rahim
qo’mondon etib tayinlanadi.
Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi.
Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo’shbegi (bosh vazir)
lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo’lida to’planadi.
Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo’lib qoladi.
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o’z tuzilishi, mohiyati
jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va
tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig’i Xon ixtiyori bilan
hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar
davrida amalda bo’lgan lavozimlar saqlanib qolgan.
10

Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat
mablag’i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo etish va
obodonchilik ishlarini boshqargan.
Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga
bo’linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Harbiy
sohada doimiy qudratli harbiy qo’shin, markaziy harbiy qo’mondonlikning
yo’qligi, qo’shinning zamonaviy qurolyarog’lar, zambaraklar bilan
ta’minlanmaganligi Buxoro xonk’gining harbiy jihatdan o’ta zaiflashuviga olib
keldi.
Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda
bo’lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi.
Mulki sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon
xazinasiga kelib tushardi. Davlat yerlaridan o’sha joylarda yashagan dehqonlar
foydalangan, ular yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig’i to’laganlar.
Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni
shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg’ol shaklida, harbiy qism
boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi 6
.
Suyurg’ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to’lamas edi. Tanho
shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo’lmay, o’sha yerlarda
ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga
hukmdorga ko’rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi.
Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular „Mulki xurri xolis”
deb atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini
soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari
ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o’zlari ishlamas edi, yersiz
dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo’ravonlik bilan ishlatib, katta daromad
olardilar.
6
O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T ”Sharq”, 2000.
11

Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar, masjidlar,
xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham soliq
olinmas edi.
Ko’chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab,
o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadigan bo’ldilar. Natijada Qo’ng’irot,
Mang’it, Nayman, Do’rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar
vujudga keldi.
Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz kambag’al
dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi yerga egalik
qilishning bunday tartibi oqibatda:
qishloq xo ’ jaligidan tushadigan daromadlarning alohida
shaxslar qo ’ lida to ’ planib borishiga; xon xazinasiga tushadigan
daromadlarning kamayib, davlatning kuchsizlanishiga; yerda ter to ’ kib ishlovchi,
mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy ahvolining og ’ irlashuviga olib
keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o ’ rtasidagi ichki kurashlar
mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga
tushirdi.
Sug’oriladigan yerlarda bug’doy, arpa, jo’xori, loviya, mosh, sholi, paxta, savzavot
va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog’oldi lalmi yerlarda ham boshoqli ekinlar,
kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan.
Dehqonchilik mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab
turgan asosiy omil bo ’ lib, aholining oziq-ovqatga bo ’ lgan ehtiyojini qondirishga
xizmat qilgan. Imomqulixon davrida, 1614 - 1615- yillarda Qashqadaryodan
Qarshi cho ’ liga kanal qazilgan. 1633 - 1634- yillarda Qo ’ shqo ’ rg ’ onda kanal
qazilib, vohalarga suv chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari
qurilishiga yetarli e ’ tibor berilmadi.
Chorvachilik ham qishloq xo ’ jaligining yetakchi tarmog ’ i bo ’ lgan.
Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go’sht, sut mahsulotlari yetishtirgan.
Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga
12

tegishli bo’lib, ming-minglab qo’ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, ten
va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar
edi.
Ho’kizlardan yer haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.
Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda
yetishtirilar edi.
Hunarmandchilikning to’qimachilik tarmog’ida ip yigirish, gazlamalar tayyorlash,
tayyor kiyimlar tikish, gilam to’qish, kashtachilik ancha rivojlandi.
Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog’i ham rivoj topadi. O’lkada sog’
tuproq manbalarining ko’pligi sopol va chinni idishlar, ko’za, kosa va boshqa
tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi.
Metall va yog’ochga ishlov berish orqali uy-
ro’zg’or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida yog’och va ganch o’ymakorligi
kabi hunarmandchilik tarmog’i ham ancha o’sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori
sifatli yozuv qog’ozi ishlab chiqarish, tog’li hududlardan nodir metallar, kaliy
qazib olish ham yo’lga qo’yilgan.
Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug’ullangan.
XVII - XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar
o’sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va
boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik,
chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi
sababli bozorlar gavjum bo’lardi.
Tashqi savdo ham to’xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg’ar,
Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa qishloq xo’jalik
mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir shaharlarida o’z savdo
rastalari bo’lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy,
Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan.
Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb
hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko’paytirilgan. Asosiy soliq
to’lovchi raiyat — dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo’lib,
13

ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb
etilardi.
Urush yillarida soliq miqdori haddan tashqari oshirilardi. Subhonqulixon
davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig’ib olish hollari bo’lgan.
Ubaydullaxon esa aholidan yig’iladigan soliqlar miqdorini 4 baravarga
ko’paytirgan. Ubaydullaxon 1708- yilda pul islohoti o’tkazib, tarkibining 35
foizini kumush tashkil etuvchi tangalar o’rniga, tarkibida 9 foiz kumush bo’lgan
tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini oldingi tangalarga teng deb belgilaydi.
Natijada pulning qadri 4 baravar kamayadi, norozilik kuchayib, do’kondor va
hunarmandlar o’z mahsulotlarini sotmay qo’yadi, do’konlar yopiladi, savdo-sotiq
ishlariga katta zarar yetadi.
Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma” asarida „Oddiy xalq va
kambag’allar mushkul ahvolda qoldilar, kundalik yeyish-ichishdan mahrum
bo’ldilar, hatto kafan uchun mato topolmay, jonlarini xudoga topshirdilar”, deb
yozilgan edi. Bunday ahvolga chiday olmagan xalq
1708- yilda Buxoroda qo’zg’olon ko’taradi.
Qo’zg’olonchilar xon saroyiga yaqinlashib, saroyni o’rab oladilar. Ark
darvozasiga tosh yog’dirib, xonni haqoratli so’zlar bilan badnom qiladilar.
Qo’zg’olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga tushirilib, do’konlar
qayta ochiladi.
1712- yilda Samarqandda qo’zg’olon ko’tarilib, xalqqa zulm va zo’ravonlik
qilayotgan kenagas qabilasidan qo’yilgan Sulton To’qsabo shahardan haydaladi.
XVIII asrda Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz va boshqa viloyatlarda ham
xalq qo’zg’olonlari ko’tariladi. Biroq qo’zg’olon tartibsiz, tarqoq holda bo’lganligi
uchun tezda bostiriladi.
Xalq qo’zg’olonlari Buxoro xonligi siyosiy tartiblarining istiqboli yo’qligini
yaqqol ko’rsatdi va uni yanada zaiflashtirdi.
14

XVII - XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko’plab maktab (maktabxona)lar
faoliyat ko’rsatgan. O’g’il va qiz bolalar alohida alohida maktablarda o’qitilgan.
O’g’il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar qoshida yoki xususiy
maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo’lib, masjid imomi yoki madrasani
tugatgan ziyoli kishilar o’qituvchilik qilgan. Ularni domla deyishgan.
15

Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o’qituvchi ayollar uylarida tashkil
etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa,bibiotin deb atalgan ayol o’qituvchilar
o’qitishgan.
Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf mulkidan tushgan
daromadlar hamda o’quvchilarnmg ota-onalari tomonidan o’qish uchun to’langan
mablag’lar hisobidan qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o’qitilgan. Bolalar
maktabga 6 - 7 yoshdan berilgan va 5 - 8 yil davomida ularga boshlang’ich ta’lim
berilgan.
O’quvchilarga avval harflar o’rgatilgan, keyin bo’g’inlar, ularni qo’shish
orqali so’z tuzish, «Haftiyak» („Qur’oni Karimning yettidan biri”) kitobini o’qish
o’rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish
amallari o’rgatilgan. O’quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz
Sheroziy, So’fi Olloyor asarlarini, „Chor kitob”ni o’qib saboq olganlar. Qizlar
maktablarida uy-ro’zg’or tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini
o’rganishga ko’proq o’rin berilgan 7
.
Bolalar o’qishni to’liq o’zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga
o’tganlar. Bolalarga kitoblardan ko’chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi salom
xati, ish yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari o’rgatilgan. Maktablarda
imtihonlar bo’lmagan, o’quvchilarga maktabni bitirgani to’g’risida hujjat ham
berilmagan. Bolaning ravon o’qishi, to’g’ri yoza olishi, hisob-kitobni bilishi
maktabni bitirganligiga guvoh bo’lgan.
Madrasa o’rta va oliy o’quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni
tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7 - 12 yil
davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo’lgan.
Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o’qitilgan, ular talabalarga mudarris
tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O’qish „Avvali ilm” deb nomlangan fors
tilidagi o’quv qo’llanmasini o’zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili
grammatikasi o’qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan.
7
O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997.
16

Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo,
tarix, jug’rofiya, adabiyot, araz ilmi, me’morchilik asoslari, xattotlik, musiqa,
axloq, notiqlik kabi fanlar o’qitilgan. Talabalardan
Imom al-Buxoriy, Abu Mansur Moturidiy, Burhoniddin
Marg’inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o’quv qo’llanmalarini o’zlashtirish
talab etilgan.
Diniy mutaassiblik, xalq ommasidan diniy aqidalarga so’zsiz itoat etish
talablarining kuchayishi ilm-fan ravnaqiga salbiy ta’sir etdi.
Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom to’xtab qolmadi. XVII asrning
taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi Muhammad Sharif Buxoriy (1609-
1697) falsafa, tasavvur, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq
asarlar yozgan. Uning „Davriylik haqida risola” asari makon va zamon
masalalariga bag’ishlangan. Uning „Xoqonga foydali maslahatlar” kitobi 25 bob
32 fasldan iborat bo’lib, unda shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va axloqiy
muammolarga oid ma’lumotlar, hukmdorlar to’g’risida qiziqarli lavhalar o’z
ifodasini topgan.
Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla Tursun
Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla Yusuf Qorabog‘iyning asarlari
bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif
Samarqandiy tomonidan 1678-yilda falakiyot, ilmi hay’at haqida risola yozilgan.
Mahmud ibn Valining 1636- yilda yozilgan „Baxrul-asror”
(„Sirlar dengizi”) asarida samarqandlik va buxorolik 20 nafar olim haqida
ma’lumotlar berilgan.
Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan
Buxoroda „Dor ush-shifo” qurilib, bemorlarni davolash ishi yo’lga qo’yilgan,
tibbiyotga ixtisoslashgan madrasa qurilib, shifokorlar tayyorlangan.
Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo’lgan.
U „Subhoniy tibbiyoti bo’yicha davolash”, „Baxtli soatni aniqlashda oy
manzillarining mohiyati” nomli ilmi nujumga oid kitoblar yozgan.
17

XVII - XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator asarlar
yaratiladi. Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn Valining
„Oliyjanob insonlar jasorati xususida sirlar dengizi” asarida Movarourmahr va
Xuroson tarixi, mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida
qimmatli ma’lumotlar bayon qilinadi.
U „Muhabbatnoma”, „Axloq husnlari” risolalari hamda 50 ming baytdan iborat
katta devon muallifidir.
Tarixnavislikda Muhammad Yusuf Munshiyning „Tarixi Muqimxoniy”,
Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad
Zamon Buxoriyning „Muhit ut-tavorix” („Tarixlar dengizi”), Abdurahmon
Tolening „Abulfayzxon tarixi”, Xojamqulixon Balxiyning „Qipchoqxon tarixi”
asarlari muhim ahamiyatga egadir 8
.
XVII - XVIII asr birinchi yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy
muhitda Bedil (asli ismi Mirzo Abdulqodir, 1644 - 1721) ning o’rni katta. U kesh
(Shahrisabz)lik, turkiy barlos urug’idan, Hindistonga ko’p marta safar qilgan,
Dehlida vafot etgan. Bedil inson erkinligi, tafakkuri haqida falsafiy, axloqiy
qarashlarini she’riy va nasriy asarlarida bayon etgan. Bedil 120 ming misradan
ortiq she’riy va nasriy asarlar yozgan. Uning yirik asari „To’rt unsur” nasrda
yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov , haqida, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar
va odamning kelib с hiqishi haqida o’z qarashlarini bayon etadi.
Bedilning „Irfon” dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning xilma-xil
masalalari bayon etilgan. Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo lib, to xtovsiz’ ’
harakat qiladi va o zgarib turadi. U she rlarida jamiyatdagi jabr-zulm,
’ ’
adolatsizltk kabi illatlarni qoralaydi. Bedil asarlarining ko’pchiligi 16 jildli
„Kulliyot”iga kirgan (Bombey, 1882). Bedil Turkistonda „Abulma’oniy”
(„Ma’nolar otasi”) degan nom olgan.
Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710) to’quvchilik bilan
shug’ullangan, ko’pgina she’rlarida ijtimoiy tengsizlikka, jabr-u zulmga qarshi
8
O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T ”Sharq”, 2000.
18

norozilik bayon etilgan. U 212 xil kasb-hunar egalari haqida fikr bildirib, hunar
ahlini ulug’lagan. Uning „Bahoriyat”
(„Hayvonotnoma”) majoziy-munozara asarida, g’azallarida o’z davrining ijtimoiy-
siyosiy hayoti qalamga olingan.
Turdi (XVII asr) hajviy she’rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18
she’rdan iborat bo’lib, ulardan 12 tasi g’azal, 5 tasi muxammas janriga oid. 434
misra hajmdagi bu merosning 165 misrasi
Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir („Subhonqulixon to’g’risidahajviya”, 1691).
Uning tasavvufiy she’rlari g’oyat go’zal va teran falsafiy mazmunga boy bo’lgan.
So’fi Olloyor (1644 - 1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik martabasiga
ko’tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo’lib yetishgan. U forsiy tilda
„Taqvodorlar maslagi”, „Oriflar murodi”, turkiy tilda „Ojizlar saboti”, „Najot
tantanasi” kabi masnaviy asarlarini yaratgan. Uning „Taqvodorlar maslagi”
(„Maslakul-muttaqin”) asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat bo’lib, ilohiy
ma’rifat badiiy talqinda bayon etilgan o’zbek falsafiy adabiyotining yetuk
namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik qatorida o’qitilgan.
Buxoro xonligi adabiy muhitini Mashrab (Boborahim Mulla Vali o’g’li),
Xoja Samandar Termiziy, Mutribiy, Samarqandiy, Mulla Sodiq Samarqandiy kabi
yetuk namoyandalar ham o’z asarlari bilan boyitdilar.
Xattotlik, miniatura rassomlik san’ati, kitob ko’chirish, ularni naqsh va
tasvirlar bilan bezatish san’ati davom ettirildi. 1624- yilda Samarqandga
ko’chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning „Zafamoma” kitobi o’sha davr kitobat
san’atining yorqin namunasidir.
Xalq ommasining o’ziga xos ijodiyoti qo’shiqlar, ertaklar, masxaraboz-
qiziqchilarning shahar maydonlarida namoyish qiluvchi san’atida, askiyalarida
namoyon bo’ldi. Musiqa san’atida turli sozandalar xalq yoqtirgan kuylar va
ashulalarni ijro etib, tomoshabinlar olqishiga sazovor bo’lardilar.
19

Buxoro xonligi tasarrufidagi hududlarda me’morchilik ishlari ham ancha
rivoj topdi. Ko’plab masjidlar, madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar,
hammomlar, sardobalar b а rp о etildi.
XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi
shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir 1619-1635- yillarda
vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug’bek madrasasi qarshisida
Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659- yillarda Tillakori madrasa-
masjidini o’z mablag’lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon
ansambli o’zining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan
gumbazlari bilan O’rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo’lib,
bugungi kunda jahon jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda.
Shayboniylardan keyin Buxoro taxtini egallagan sulola – Ashtarxoniylar
(kelib chiqishi Astraxondan bo‘lganligi uchun) yoki Joniylar (sulola asoschisi
Jonibek Sulton nomidan olingan) hukmronligi o‘zbek davlatchiligi tarixidagi eng
ziddiyatli davr hisoblanadi. Oliy hokimiyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756) davr
mobaynida o‘z qo‘llarida saqlab kelgan ashtarxoniylar davrida markaziy davlat
hokimiyati juda zaiflashdi, o‘zaro urushlar avj oldi. Abdullaxon ikkinchining sa’y-
harakatlari bilan barpo etilgan ulkan Buxoro xonligi hududi qisqarib ketdi.
Markaziy hokimiyat mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilolmaganligi, hududiy
yaxlitlikni ta’minlay olmaganligi sababli 17-asr boshlaridayoq Xurosonning katta
qismi qo‘ldan boy berildi. Xorazmda mustaqil Xiva xonligi barpo etildi. 18-asr
boshiga kelib esa xonlikning shimoliy chegaralarida Qo‘qon xonligiga asos solindi.
Ashtarxoniylar Jo‘jixonning o‘n uchinchi o‘g‘li To‘qay Temur avlodidan
bo‘lib, 15-asrning 80-yillaridan boshlab Astraxan (Xojitarxon)da hukmronlik
qilganlar. Bu shahar Ivan Grozniy qo‘shinlari tomonidan 1556 yilda egallangach,
sulola yetakchisi Yormuhammad o‘z yaqinlari bilan Buxoroga kelib o‘rnashgan.
Yormuhammadxonning o‘g‘li Jonibek Sulton tez orada xonning qizi Zuhro
begimga uylanadi va shu tariqa Ashtarxoniylar Shayboniylar bilan yaqin qarindosh
bo‘lib qoldilar. Jonibek Sulton va uning o‘g‘illari Dinmuhammad, Boqi
Muhammad, Vali Muhammad Abdullaxon ikkinchi hukmronligi davrida yuksak
20

mavqega ega bo‘lganlar. Shayboniylar o‘rtasidagi toju-taxt uchun kurash bu sulola
vakillarining qirilib ketishiga sabab bo‘ldi. Natijada yirik o‘zbek qabilalari
boshliqlari tomonidan Buxoro taxti Ashtarxoniy Jonibek Sultonga taklif etildi. U
Xurosonda hokimlik qilayotgan o‘g‘li Dinmuhammad foydasiga taxtdan voz
kechadi. Lekin Dinmuhammad Buxoroga kelishida qizilboshlar bilan to‘qnashuvda
halok bo‘lgach, uning ukasi Samarqand hokimi Boqi Muhammad taxtga o‘tqazildi
(1601-1606). Lekin hokimiyat rasman Jonibek Sulton qo‘lida bo‘lib, uning
nomidan tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo‘shib o‘qilgan.
Boqi Muhammad xonlikdagi ichki siyosiy nizolarga chek qo‘yishga harakat
qildi, xonlikning shimoliy chegaralarini ko‘chmanchi qabilalardan himoya qilish
choralarini ko‘rdi. Balx viloyatidan eronliklarni xaydab chiqarib u yerga ukasi Vali
Muhammadni hokim etib tayinladi. Lekin 17-asr boshlarida Buxoro xonligi hududi
Abdullaxon ikkinchi davridagiga qaraganda juda qisqarib ketgan edi.
Ashtarxoniylar Xorazmni va Xurosonning katta qismini butunlay qo‘ldan boy
berdilar. Toshkent uchun qozoq sultonlari bilan ko‘plab urushlar olib borishga
to‘g‘ri keldi.
Boqi Muhammaddan so‘ng taxtga Vali Muhammad o‘tirdi. Uning qisqa
hukmronligi davrida (1606-1611) ichki kurashlar yanada kuchaydi, yirik o‘zbek
qabilalari beklari iqtisodiy-siyosiy jihatdan katta kuchga ega bo‘lib, xon
hokimiyatiga bo‘ysunmas edi. Yangi xonning markaziy hokimiyatni
kuchaytirishga bo‘lgan intilishi unga qarshi fitna bilan yakunlandi va taxtni Boqi
Muhammadning o‘g‘li Imomqulixon egalladi. U o‘zining nisbatan uzoq davom
etgan hukmronligi davrida (1611-1742) xonlikda hukm surayotgan o‘zaro
urushlarga chek qo‘yishga va markaziy hokimiyatni mustahkamlashga muvaffaq
bo‘lsada, Xuroson va Xorazmni qayta qo‘lga kirita olmadi. Bu davrda xon
hokimiyatining mavqei oshdi, ichki vaziyat birmuncha yaxshilandi. Lekin undan
keyin taxtga o‘tirgan Nodir Muhammadxon (1642-1645), Abdulazizxon (1645-
1681) va Subxonqulixon (1681-1702) davrida mamlakatda siyosiy vaziyat yana
izdan chiqdi. Bu xonlar maxalliy feodallarga va tashqi dushmanlarga qarshi
to‘xtovsiz urush olib borishga majbur bo‘ldilar. Bu kurashlarda diniy ruxoniylar
21

juda katta rol o‘ynadilar. Mamlakatda diniy mutaassiblik kuchaydi. Bu o‘z
navbatida dunyoviy ilmlar rivojiga to‘sqinlik qildi.
Subxonqulixon davrida Buxoro hududida xivaliklarning uyushtirgan
xujumlari iqtisodiy-siyosiy vaziyatni yanada qiyinlashtirdi. Abdulazizxon va uning
o‘g‘li Anushaxon boshchiligidagi Xiva qo‘shinlari Zarafshon va Qashqadaryo
voxasiga talonchilik yurishlari uyushtirib, shahar va qishloqlarni vayron qildilar.
Bu yerlarda xo‘jalik izdan chiqib ketdi. Natijada oziq-ovqat mahsulotlari narxi
qimmatlashdi, xalqning ahvoli yanada og‘irlashdi. Soliqlar bir necha barobar
oshirildi, hatto, yetti yillik soliqlar birdaniga yig‘ib olina boshladi 9
.
18-asr boshlariga kelib ashtarxoniylar davlatidagi inqiroz yanada kuchaydi.
Bu sulola xonlari yirik saroy amaldorlari va qabila boshliqlariga qaram bo‘lib
qoldilar. Ubaydullaxon (1702-1711) markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan
so‘nggi ashtarxoniy hukmdor bo‘ldi. Uning Xisor, Termiz, Shahrisabz
viloyatlarining isyonkor hokimlarini bo‘ysundirish uchun qilgan harakatlari
natijasiz tugadi. Ubaydullaxonning 1708 yilda moliyaviy ahvolni yaxshilash uchun
o‘tkazgan pul islohoti iqtisodiy vaziyatni yanada chigallashtirdi. Zarb etilgan past
qiymatli mis pullar bozorlarda savdogarlar tomonidan olinmasdan, do‘konlar
yopilib, Buxoro shahrida katta qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Qo‘zg‘olon bostirilgan
bo‘lsada, siyosiy vaziyat izga tushmadi. Natijada Ubaydullaxon o‘ldirilib, taxtni
Ashtarxoniylar sulolasining amaldagi so‘nggi xoni Abulfayzxon egalladi. Uning
hukmdorligi davrida (1712-1747) mamlakatda qabila boshliqlari, viloyat
hokimlarining markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlari yanada kuchaydi.
Amaldorlar fitnasi avj oldi.
Buxorodagi markaziy hokimiyat amalda bir guruh saroy amaldorlari qo‘lida
edi. 1722 yilda Samarqandda mustaqil xonlikka asos solindi va bu xonlik 1731
yilgacha saqlab turildi. Mamlakatdagi ikki honkimiyatchilikdan ko‘chmanchi
qozoqlar unumli foydalandilar. Ular 7 yil (1723-1729) davomida xosildor
Zarafshon va Qashqadaryo voxalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib turdilar.
Shaharlarda hayot izdan chiqdi, butun-butun qishloqlar xuvillab qoldi. Mamlakat
9
O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T ”Sharq”, 2000.
22

iqtisodiy va siyosiy inqiroz yoqasiga kelib qoldi. Yirik o‘zbek qabila va urug‘
boshliqlari o‘zlariga tegishli hududlarda mustahkam qo‘rg‘onlar barpo etib,
markaziy hokimiyatga umuman bo‘ysunmay qo‘ydilar.
Bu siyosiy parokandalikdan tashqi dushmanlar ustalik bilan foydalandilar.
Eronda yangi sulolaga asos solgan Nodirshoh qo‘shinlari 1736 yilda
Movarounnahrga bostirib kiradi va Qarshi shahrini qamal qiladi. 1740 yilda
Nodirshohning o‘zi katta qo‘shin bilan kelib Buxoro, Qarshi, Shahrisabz,
Samarqand va Xisorni egalladi hamda katta boyliklarni olib ketdi. Bu harbiy
harakatlar paytida Qarshi hokimi Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Raximbiy
mang‘it Nodirshoh xizmatiga kiradi. Bu Muhammad Raximga keyinchalik Buxoro
taxtini egallashga yordam berdi. 1747 yilda Nodirshoh Movarounnahrga yana
xujum uyushtirib Toshkent, O‘tror, Turkistonni egalladi. Shu yili Abulfayzxon
saroy fitnasi oqibatida o‘ldirildi va hokimiyatni Muhammad Raxim mang‘it
egalladi. So‘nggi Ashtarxoniylardan Abdulmo‘min (1747-1751), Ubaydullaxon
ikkinchi (1751-1754) va Sherg‘ozi (1754-1756) Buxoro taxtiga rasman o‘tqazilgan
bo‘lsalarda amalda davlat boshqaruvi butunlay Muhammad Raxim mang‘it (1756-
1759 qo‘lida edi. U 1756 yil dekabrda rasman Buxoro taxtiga o‘tqazildi va shu
tariqa Buxoro xonligida yangi sulola – mang‘itlar hukmronligi boshlandi.
Ashtarxoniylar davlat tizimi o‘z tuzilishi, mohiyatiga ko‘ra Shayboniylar
davlat tizimidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig‘i
bo‘lib, davlatning ichki va tashqi siyosatga bog‘liq barcha masalalar uning ixtiyori
bilan hal qilinar edi. Lekin amalda ko‘pgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy
amaldorlari qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib qolgan bo‘lsada, joylarda mahalliy hokimiyat
tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning zaifligi
oqibati bo‘lib, u ko‘p hollarda mamlakatni inqirozga olib kelardi.
Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo‘lib, uni
taxt vorisi boshqarardi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib, markaziy va
mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi. Bu davrda saroyda otaliq mansabi eng
yuksak mansab darajasiga ko‘tarildi. Lekin, barcha saroy mansablarining
nomlanishi va vakolati Shayboniylar davridagidan uncha farq qilmas edi.
23

Otaliqdan tashqari devonbegi, parvonachi, mushrif, xazinachi va boshqa saroy
amaldorlari davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega edilar.
Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo‘ysunishi belgilangan yillik
soliqlarni to‘plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko‘ra xarbiy
yurishlarda o‘z qo‘shinlari bilan qatnashishdan iborat edi xolos.
Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi hududi juda qisqarib ketdi. 17-asr
boshlarida xonlikka bo‘ysunuvchi oltita viloyat – Buxoro, Samarqand, Sagaraj,
O‘ratepa, Shahrisabz va G‘uzor viloyatlari tilga olinadi xolos. Keyinchalik
Imomqulixon tomonidan Xisor, Toshkent, Turkiston, Farg‘ona, Balx viloyatlari
qayta bo‘ysundirilgan bo‘lsada, Xurosondagi bir necha yirik viloyatlar va Xorazm
butunlay Buxoro xonligi tarkibidan chiqdi. Bu davrda shayboniylar davridagidek
ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan bo‘lsada, ularning mavqeida o‘zgarishlar ko‘zga
tashlanadi. Jumladan, oliy tabaqa xisoblangan xon va uning avlodlari, saroy
amaldorlarining mavqei birmuncha pasayib, sarkardalar hamda viloyat
hokimlarining mavqei oshdi. Shunindek, bu davrda Jo‘ybor xo‘jalarining avlodlari
mavqei juda yuqoriga chiqadi. Asosiy soliq to‘lovchi fuqaro – raiyatning ahvoli
yanada yomonlashdi. Ashtarxoniylar davrida o‘zaro ichki urushlar avj olib, harbiy
soxada jiddiy o‘zgarishlar, islohotlar qilinmadi. Qo‘shin tuzilishi va jang olib
borish usuli ashtarxoniylar davridagidek bo‘lib, bu usul bu davrga kelganda o‘z
ahamiyatini yo‘qota boshlagan edi. Mamlakatda tashqi va ichki dushmanlarga
to‘siq bo‘la oladigan qudratli harbiy qo‘shinning barpo etilmaganligi, uyushgan
markaziy qo‘mondonlikning yo‘qligi sababli Ashtarxoniylar davrida Buxoro
xonligi xarbiy jihatdan o‘ta zaiflashib ketdi. Natijada xonlik xududi qisqarib bordi.
Ashtarxoniylar davriga xos bo‘lgan o‘zaro urushlar, siyosiy tarqoqlik,
soliqlarning muttasil oshib borishi iqtisodiyotni, uning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan
qishloq xo‘jaligini inqirozli ahvolga solib qo‘ydi. Bu davr dehqonchiligida o‘rta
asrlarga xos yer egaligi, iqtisodiy munosabatlar to‘la saqlanib qoldi. An’anaviy yer
egaligi ham saqlanib kelar edi. Bu davrda ma’muriy va diniy amaldorlarga tegishli
bo‘lgan suyurg‘ol, iqto yerlar hamda vaqf yerlari ko‘payib bordi. Bu yerlarda
asosan, oddiy dehqonlar ijaraga yer olib ishlardilar.
24

Qishloq xo‘jaligida an’anaviy oziq-ovqat ekinlari yetishtirilgan va bu
mahsulot ichki extiyojni qondirgani holda, bir qismi chetga ham chiqarilgan.
Ashtarxoniylar davrida chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i
sifatida faoliyat ko‘rsatib keldi.
Xunarmandchilikning asosiy markazlari shaharlar bo‘lib qolgan bo‘lsada,
o‘zaro iqtisodiy munosabatlarning zaiflashishi va natural xo‘jalikning rivojlanishi
sababli, eng kerakli hunarmandchilik mahsulotlarini yetishtirish ko‘pgina yirik
qishloqlarda ham rivojlana boshladi. Mamlakatning hunarmandchilik
mahsulotlariga bo‘lgan extiyoji asosan mahalliy xunarmandlar mahsulotlari
hisobiga qondirilar edi. Bu davrda to‘qimachilik va u bilan bog‘liq
hunarmandchilik turlari (ip yigirish, gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish
va boshqalar) rivojlanishda davom etib, bu soha butun o‘rta asrlar davrida
bo‘lganidek xunarmandchilikning yetakchi tarmog‘i bo‘lib qoldi. Shu bilan birga
kulolchilik ham rivojlanib bordi. Bu davr xunarmandchiligida metall va yog‘ochga
ishov berish, yog‘och va ganch o‘ymakorligida ham o‘rta asr an’analari davom
ettirilishi bilan birga ko‘pgina o‘ziga xosliklar ko‘zga tashlanadi 10
.
Mamlakat iqtisodiy hayotida savdo-sotiqning o‘rni va ahamiyati xatto
urushlar kuchaygan davrda ham birmuncha saqlanib qoldi. Asosiy savdo
markazlari sifatida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik
shaharlarning mavqei oshib bordi. Xonlikda dehqonchilikdan, chorvachilik va
hunarmandchilikdan olinaditgan mahsulotlarning turli-tumanligi ichki savdoning
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda tashqi savdo aloqalari rivojlandi.
Xususan, Rossiyaning turli savdo shaharlari (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi
shaharlar), Hindiston, Eron, Qoshg‘ar, Turkiya bilan savdo-sotiq olib borildi.
Tashqi bozorga asosan turli qishloq xo‘jalik mahsulotlari chiqarilardi. Bu davrda
paxta, teri, jun, turli matolarning asosiy xaridori sifatida Rossiya katta ahamiyatga
ega bo‘la boshladi.
Ashtarxoniylar davrida an’anaviy bo‘lgan xiroj, zakot, ixrojot, boj kabi
soliqlardan tashqari juda ko‘plab katta-kichik soliqlar joriy etildi. Ular asosan
10
O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999.
25

o‘zaro urushlar sababli bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirishga, qo‘shin ta’minotiga,
xon va saroy amaldorlarining harajatlarini qoplashga sarflanar edi. Asosiy soliq
to‘lovchilar dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlar va chorvadorlar bo‘lib, shahar
va qishloq aholisi bu soliqlarni to‘lash bilan bir qatorda turli ommaviy ishlarga va
majburiyatlarga ham safarbar qilinar edi.
Ashtarxoniylar davriga hos bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ziddiyat
madaniy hayotga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mamlakatda dindorlar mavqeining oshib
borishi madrasalarda dunyoviy bilimlar ahamiyatining pasayishiga, bu paytga
qadar erishilgan yutuqlarning unutilib borishiga olib keldi. XVII asrda Buxoro
xonligidagi yirik shaharlarda oliy ta’lim beruvchi 150 ga yaqin madrasalar faoliyat
ko‘rsatgan bo‘lsada, ulardagi ta’lim tizimi zamon taraqqiyotini belgilab beradigan
bilimlarni berishda ojiz edi. Lekin bunga qaramay, bu davrda ilm-fan va madaniyat
taraqqiyoti to‘xtab qolmadi. Tarixnavislik va adabiyot sohalarida bir qator
qimmatli asarlar yaratildi. Ular ichida Mahmud ibn Valining «Baxr al-asror» asari,
Muhammad Yusuf Munshiyning «Tarixi Muqimxoniy» asari, xoja Samandar
Termiziyning «Dastur al muluk» asari, Mir Muhammad Amin Buxoriyning
«Ubaydullanoma», Muhammad Vafo Karmanagiyning «Tuhfat ul-xoniy»,
Abdurahmon Davlatning «Tarixi Abulfayzxon» kabi tarixiy asarlari yaratildi.
Adabiy hayotda Turdi Farog‘iy, Gulxaniy, Sayyido Nasafiy, G‘ofur Samarqandiy
kabi shoirlar keng xalq ommasiga manzur bo‘lgan qimmatli asarlarini yaratdilar.
Ashtarxoniylar davrida ham ko‘plab masjid, madrasalar, bozorlar,
hammomlar, karvonsaroylar, rabotlar, honaqohlar, sardoba va boshqa inshootlar
barpo etildi. Samarqandda XVII asr oxirida bir qancha yirik binolar qurildi. Bular
ichida Registon maydonida Yalangto‘shbiy mablag‘iga qurilgan Sherdor (1661) va
Tillakori madrasalarini aytib o‘tish mumkin. Bu davrda savdo-sotiq bilan bog‘liq
inshootlar qurilishi ham ancha rivojlandi. Mahalliy boylar, amaldorlarning
mablag‘i hisobiga qurilgan ko‘plab karvonsaroylar, rabotlar, sardobalar bunga
misol bo‘la oladi.
26

Ashtarxoniylar sulolasi hukmdorlari
1. Boqi Muhammad – 1601-1606 yillar.
2. Vali Muhammad – 1606-1611 yillar.
3. Imomqulixon – 1611-1642 yillar.
4. Nodir Muhammadxon – 1642-1645 yillar.
5. Abdulazizxon – 1645-1681 yillar.
6. Subxonqulixon – 1681-1701 yillar.
7. Ubaydullaxon – 1702-1711 yillar.
8. Abulfayzxon – 1711-1747 yillar.
9. Abdulmo‘min – 1747-1751 yillar.
10. Ubaydulloh II – 1751-1753 yillar.
11. Sherg‘ozi – 1754-1756 yillar.
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, tarixdagi barcha sulolalar singari
Ashtarxoniylar sulolasi davrida ham ichki ziddiyatlar, tinimsiz urushlar, siyosiy
27

parokandalik ma'naviy-ma'rifiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotga salbiy ta'sir
ko‘rsatdi. Mamlakatda dindorlar mavqeining oshib borishi madrasalarda
dunyoviy bilimlar ahamiyatining pasayishiga, bu paytga qadar erishilgan
yutuqlarning unutilib borishiga olib keldi. Natijada ilm-fan, madaniyat beshigi
bo‘lgan Movarounnahr Ashtarxoniylar davrida siyosiy, iqtisodiy va madaniy
jihatdan qoloq bir o‘lkaga aylangan bo‘lsa xam shu qatorida ilm-fan, adabiyot,
san'at, me'morchilik, tarixnavislik, rivojlandi. Shahar va qishloqlarda ko‘plab
maktab va madrasalar faoliyat olib bordi va ularda o‘g‘il va qiz bolalar alohida
alohida qilib o‘qitila boshlangan. Shundan kelib chiqib aytish mumkunki,
ashtarxoniylar o’z hukmronligi davrida
Buxoro xonligi tarixida o’zlaridan ma’naviy me’ros qoldira olganlar.
Xonlar, ular bilan bir qatorda yuqori lavozimdagi amaldorlar ham ma’naviy hayot
yaxshilanishiga o’z hissalarini qo’sha oldilar. Bu davrda ko’plab masjid-u
madrasalar, bir qancha hovuzlar, karvonsaroylar bunyod etildi. Butun dunyoga
mashhur Samarqanddagi Registon ansambili ham aynan shu davrda, bir qancha
vaqt otaliq lavozimida ishlagan Yalangto’sh Bahodir tomonidan hozirgi holatga
keltirilgan.Ashtarxoniylar davrida xonlikning tashqi siyosat qamrovi bir muncha
kengayib, xonliklar bu davrda Sharqda Hindistondan g’arbda Usmonli turklar
davlatiga qadar mamlakatlar bilan diplomatik aloqalarni yo’lga qo’yganlar.Xullas,
Buxoro xonligini bir yarim asr davomida idora qilgan Ashtarxoniy hukmdorlar
davri tarix sahnasida o’z o’rniga ega bo’lgan va xonlik tarixida o’chmas iz
qoldirganlar.

28

Foydalanilgan a dabiyotlar
1.Rasmiy hujjatlar.
1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O`zbekiston, 1997.- b.140.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T: Sharq. 1998.
3. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.Маънавият. 2008.
4. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.
Т.Ўзбекистон. 2011.
2. Umumiy va maxsus adabiyotlar
1. O‘zbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T., 1994.
2. Abduraimov M. A,Ocherki agrarnix otnosheniy v Buharskom xanstve v 16— 19
vv., t. I—II, T., 1966, 1970;
3. Axmedov B. Ashtarxoniylar, Istoriya Balxa, T., 1982;
4. O`zME. Birinchi jild. Toshkent 2000 yil
5. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000.
6. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997.
7. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T.,
“Universitet”, 1999.
8.O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T ”Sharq”, 2000.
9.O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997.
10.O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T.,
“Universitet”, 1999.

30

Ashtarxoniylar davlat tizimi va boshqaruv tartiblari

Sotib olish