Asimmetrik axborotlashgan bozor - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	531.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

105 Sotish

Asimmetrik axborotlashgan bozor

Sotib olish

1 ASIMMETRIK AXBOROTLASHGAN BOZOR
Mundarija:
I.Kirish………………………………………………………….. 2
II.Asosiy qism.

1. B o z o r i q t i s o d iy o t i tushunc h a s i………………….............. 4
2. Bozorlarda asimmetrik axborotga bo’lgan t a l a b va un g a
t a ’ sir k o ’ rs at u v chi o m ill a r ……………………………………… 8
3. Maxsulotlar xaqida asimmetrik axborotlar va tavakkalchilik
tanlovi……………………………………………17
4. As i mm e tr i k ax b o r o tla s h ga n b o z o r va uning
oqibatlari…………………………………………………………25
III.Xulosa va takliflar…………………………….................29
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va internet
resurslari…………………………………………………………30

2 Kirish.
Kurs ishi navzusining dolzarbligi . Iqti sod i y o t d a tarki b iy isl o ho t l ar v a
i q tis o d i y o t n i m od e rn izatsiya l as h n i y a n a d a c huqu r l as h tiris h , un i n g k o `l a m i n i k e ng a y t i r ish
b ilan bog `l i q m a s alal a rni n g n azariy v a a m al i y t o m on l arini o ` r g a n is hd a
a y n i qs a, bugun g i kun d a is t e ` m o lc h i l ar tala b i n i n g o `z g aris h i, r eal s e k t o r d a
y a r at i la y o t g an t o v ar v a x i z m atl a r n a r x i n i n g s h a k l l a n is h i , fo y d a n i m a k s i m a l las h tiris h ,
n o a n i q lik sh aroit i d a q aror q a bu l q i lis h , s h un i ng d e k , n a r xg a v a b o s hq a o m i l l a r g a
bog `liq talab v a ta k lif elasti k li g i n i n g m a z m u n - m oh i y at i , d a v lat n i n g bo z o r g a a r a l as h uvi ,
t o v a r la r g a m i n i m al v a m a k s i m al n a r x l a rni o ` r n atish v a un i n g oq i b atla r i b il a n bog `liq
t u s h un c h ala r , q a r as h l a rni s a b a b iy bog `liqlik d a tiz i m li ta h lil e t is hd a ―Mikr oiqtisodiyo t ‖
f a n i al oh i d a o ` r in t u ta d i.
S hun i n g d e k , b u g ung i ku n d a k o `p l ab riv o jla n g a n v a ja h o n i q tis o d i y o ti d a eta k c h i
o ` r in t u ta d i g an m a m la k atlar taj r i b a s i s h un i s o `zsiz is b o t l ab b e r m oq d a k i,
r a qob at do s h li k k a eris h ish v a dun y o bo z o rlari g a c h i q is h , b irinc h i n a vb at d a i q tis o d i yo t n i
izc h il isl o h eti s h , tarki b iy ji h at d an o `z g arti r ish v a d i v ersi f i k atsiya q ilis h n i
c hu q u rlas h tiris h , y uqo ri t e xno l og i y a l a r g a a s o s l a ng an y a ng i ko rx on a v a is h lab c h i q ar i sh
t a r m oql arini n g ja d al riv o jla n is h i n i t a ’ m i n la sh , f a o li y at ko ` r s at a y o t g an quv v atlarni
m od ernizatsiya q ilish v a te xn ik y a n g i l a s h ja r a y onl ar i n i t ezlas h tirish h is o b i d an a m al g a
o s h iril i s h i m u m k i n .
Kurs ishining maqsad va vazifalari . O ` z b e k ist o n R espu b li k asi Prezide n ti n i n g
2 01 7 y il 7 fevralda g i P F - 494 7 - sonli Fa r m o n i b ilan tas d i qd a n g an
―2017-20 21 y illarda
O`zbe k ist o n R es p ub li k asi n i riv o jla n tiris hn i n g b es h ta u stuv o r yo `nali sh i bo ` y ic h a
Har a k atl a r stra t e g i y asi
‖ d a is h lab c h i q aris hn i m od erniza t siyalash v a te xn i k - te xno l og i k
y a ng i l as h , is h lab c h i q a ris hg a i n n ov atsion te x n o l og i y alarni qo `llas h , m a h s u l o t is h lab
c h i q arish t u rla r i n i d i v ersi f i k atsiyalas h , c huqu r tarki b iy o `zgar i s h larni a m al g a o s h irish
h a m d a ta r m oq l a rni n g raq ob at b ard o s h li g i n i m u sta h k a m l a s h bo rasi d a izc h i l c ho r a -
ta db irla r n i a m al g a o sh irish b e l g ilab beril g a n . Iqtisodiy jarayonlarni o`rganish va tahlil
qilish mikro va makro darajada amalga oshiriladi.

3 Mikroiqtisodiyot resurslar cheklangan sharoitda cheksiz ehtiyojlarni maksimal
qondirish yo`lida aniq induvidual sub’ektlarning iqtisodiy hatti-harakatlari va qarorlar
qabul qilish jarayonini o`rganish bilan shug`ullanadi. Induvidual iqtisodiy sub’ektlar
deganda firmalar, uy xo`jaliklari, tarmoqlar va bozorlarni tushunamiz.
Iqtisodchilar avvalo ma’lum iqtisodiy muammoga taalluqli dalillarni aniqlash va
to`plashdan ish boshlaydilar. Bu jarayonni ba’zan tavsiflovchi yoki emperik iqtisodiy fan
deb atashadi. Iqtisodiy tadqiqot ayrim dalillardan nazariyaga qarab harakat qilganda
induksiya usulini, aksincha nazariyadan ayrim dalillarga qarab harakat qilganda esa
deduksiya usulini ifoda qiladi. Tahlil (analiz) usulida jarayonlar mayda bo`laklarga,
alohida-alohida dalillarga ajratib o`rganilsa, sintez usulida ayrim dalillarni birlashtirish,
o`zaro bog`liqlikda o`rganish orqali umumlashtiriladi va yakuniy xulosa chiqariladi.
Pozitiv yoki diskriptiv tahlil iqtisodiy faoliyatning ob’ektiv holatini yoki iqtisodiy hatti-
harakatlarning ilmiy talqinini ifodalaydi. U sub’ektiv baholovchi mushohadalardan yiroq
bo`lib, tanlab olingan va nazariya darajasiga etgan faktlar bilan ish ko`radi. Normativ
tahlil esa sub’ektiv yoki alohida shaxslarning baho beruvchi mushohadalariga tayangan
holda iqtisodiy hatti-harakatlar retseptini taklif etadi. Iqtisodiy model – iqtisodiy jarayon
yoki hodisalarning formallashtirilgan tasnifi bo`lib, uning tarkibi tadqiqot maqsadidan
kelib chiquvchi ob’ektiv yoki sub’ektiv xususiyatlarga bog`liq holda shakllantiriladi.
Mikroiqtisodiyot bo z o r i q tis o d i y o ti n i n g a m al q ilish m e x a n i z m i ni , t u rli
m u l k c h ili k k a as o s l a ng an f i r m a l ar n i n g bo z o r sh aroiti d a g i h a r a k ati n i ,c h e k la ng an
is h lab c h i q arish r es u rs l a r i n i op t i m al ta q s i m lash v a u la r d a n s a m a r ali fo y d ala n ish
y o `llarini tala b ala r g a o ` r g at i s hd a q o `l k ela d i .
B o z o r i q tis o d i y o ti s u b ’ e k tla r i f a o li y a t i g a b e vo si t a t a ’ s i r et uv c h i talab v a ta k li f ,
fo y d alil i k v a is t e ’ m o lc h i l a rn i n g b o z o d a g i n a r x la r g a m unos a b ati, is h l ab c h i q arish
x a r ajatl a r i v a m a h s u l o t b a h o s i , r a qo b at sh a k lla r i, is h lab c h i q arish o m i l l a r i v a u la r d an
oq il o n a fo y d ala n ish y o `ll a r i, u m u m i y m uvoz a n at v a d a vl at n i n g b o z o rni b o s hq aris hd a g i
roli v a s h u k a b i q at o r bo s hq a m a s ala l ar o ` r g a n ila d i.

4Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish,asosiy qism, to’rtta
reja,ko’plab grafik ko’rinishdagi axborotlar,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
bo’limidan iborat.
1 . B o z o r i q t i s o d iy o t i tushunc h a s i
B o z o r i q t i so di y o t i – b u t o v a r i sh l ab c h i q a r i s h , a y i r b os hl a s h v a p u l
m u o m a l a s i qo n u n- q o id a l a r i a so s i d a t a s h ki l e t il a d ig a n v a b os h q ar i l a di g a n i q t is o d i y
ti z i m dir . B u n d ay iq t i so di y o t er ki n t o v a r - p u l m un o s a b a t l ar i g a a so s l a n a d i , u n i n g
n e gi z i d a t o v ar v a p ul n in g t u r l i sh a k l l a r d a g i h ar a k a t i y ot a d i , i q ti s o di y m ono p o l i z m n i
i n ko r e t a d i . Ho z i r g i z a m o n i q ti s od i y n azar i y a l a r id a b o z o r i q t is o d i y ot i d e g a n d a
bo z o r xo ’ j a l i g i su b ’ e k t l a r i iq t i s od i y h a t ti - h ar a k a t l ar in i n g er k in , m ust a q i l r a v i s h d a y u z
b e r i s h i v a u l a r n in g t o v a r - p u l m e x a ni z m i o r q a l i bi r - bi r i g a b o g ’ l a n i b m uvo f i q l a s h uv i d eb
b a h o b e ra di l a r . B o z o r i q t is o d i y ot i d a b o z o r a l o q a l a r i b u tu n t i z i m n i , un i n g h a m m a
bo s qi c h l a r i n i i s h l a b c h i q ar i s h , a y i r b o s h l a s h, t a qs i m l a s h v a i s t e ’ m o l j ar a y onl a r i n i h a m d a
iqt i s od i y m unos a b a t l a r n in g b a rc h a s u b ’ e k tl a r i n i q a m rab ol a d i .
E n g a v v a l o «b o z o r» v a « b o z o r iq t i s od i y o t i » tu s hu n c h a l a r i n in g bi r - b i r i d a n far q l a n i s hi n i
t a ’ k i d l a b o ’ t i sh i m i z lo z i m . C h un k i , ko ’ p i n c h a b u i k k i t u s hu n c h a n i b i r x i l m a ’ nod a
t u sh u n i s h , b a ’ zi a d a bi y o t l a r d a si no ni m so ’ z l ar si f a t i d a q o ’ ll a s h y o k i ul a r n i c h a l k a s h t i r i s h
h o l l ari u c h ra y d i . B o z o r j a m i y a td a b o z o r i q t i so di y o t i sh a k l l a n g un g a q a d ar m e hn a t
t a qs i m oti nin g r o ’ y b er i s h i n a ti j a s id a v u jud g a k e li b , i j ti m oi y t a k r o r i sh l ab c h i q a r i sh n in g
a y i r b o s h l a s h j ara y o n i n i o ’ z i c hi g a o l a d i . B o z o r i q t is o d i y ot i e s a b o z o r v a b o z o r
m un o s a b a t l ar in i n g t a r ix a n u z o q d a v r m ob a y n id a r i v o j l a n i sh i n i n g n a ti j a s i s i f a t i d a p a y d o
bo ’ l a d i v a b o z o r q on u n l a r i a s o s i d a t a s hki l e t il u v c h i v a f a o li y at k o ’ r s a tu v c h i i q t is o d i y
ti z i m n i a n g l a t a d i .
B o z o r t a k r o r i s h l ab c h i q a r i sh n in g b i t t a fa z a s in i , y a ’ n i a y i r b os h l a s h fa z a s i n i o ’ z i c hi g a
ol a d i . B o z o r i q ti s od i y ot i e s a b ar c h a f az a l a r i n i – is h l a b c h i q a r i s h , a y i r b o s h l a s h ,
t a q si m l a s h v a ni ho y at i st e ’ m o l j ar a y onl a r i n i h a m o ’ z i c hi g a o l a d i . H o z i r g i d a v r d a b o z o r
is h l a b c hi q a r uv c h i l ar b i l a n i s t e’ m ol c hil ar n i n g k o ’ p qi r ra l i m u ra kk ab a l oq a l a r i n i, ul a r n in g
o ’ zaro bi r- bi r l a r i g a b o ’ lg a n t a ’ s i r in i b og ’ l a y d i g a n bo ’ g ’ i n , j a m i y at t ar a q q i y ot i d a m o d d a
a l m a s hu v in i t a’ m inl a y d i g a n j ara y o n si f a t i d a sh a k l l a n d i . B o z o r n in g a so si y b e lg il a ri

5s ot u v c h i v a x a r id o r l a r ni n g o ’ zaro k e l is h uv i , e k v i v a l e nt l i l i k t a m o y il i a so s i d a g i
a y i r bo s h l a s h , s o tu v c h i l a r n in g x ara j a tl a r i q op l a ni b , f o y d a o l i s h i v a p u l t o ’ l o v i g a qo d i r
b o ’ l g an x ar i do r l a r n i n g t a l a b i n i q on di r i s h v a r a q ob a t c hi l ik d an i bo r a t d i r . B o z o r to v a r l a r n i
i s h l a b c hi q a r i s h va a y i r b o s h l a s h , p u ln i n g v u ju d g a k e l i s h i , u l a r n in g r i v o j l a n i sh i n a ti j a s i d a
k e l i b c h iq q a n t a r i x i y tu s h u n c h a b o ’ l i b , h o z i r g i d a v r d a k e n g t ar q a l g a n ob ’ e kt i v iq t is o d i y
j ara y ond i r . B o z o r i sh l ab c h i q a r u v c h i l ar v a is t e’ m ol c h il a r , s o t uv c h i l ar v a x a r i do r l a r
o ’ r t a si d a pu l o r q a l i a y i r bo sh l a s h ( o ldi - s ot d i ) j ara y o n i d a b o ’ l a di g an i q t i so di y
m unos a b a t l ar y ig ’ i nd i s i d i r . B u nd a b o z o r n i n g m o d di y a s o s i n i jo y e m a s , b a lk i to v a r
v a pu l ni n g h ar a k a t i t a s hk i l e t a d i .
B o z o r t us h u n c h a s i f a q at a y i r b o s h l a s h j ar a y onid a g i i q t is o d i y m u no s a b a t l a r n i o ’ z i c h i g a
o l a d i . U nd a old i - so t d i j ar a y onid a g i zar u r bo ’ lg a n xi z m a tl a r b a j ar il a d i .B o z o r g a s o ti s hg a
c h iq ar i lg a n t o v a r v a xi z m a tl a r t a l a bg a n i sb a t a n k a m bo ’ ls a n a r xl a r o s h i b k e t a d i ,
a y i r bos h l a sh ni n g e k v i v a l e n t l i k m uv o za n a t i b u z i l a d i , n a ti j a d a t o v ar n i s o tu v c h i
m e ’ y o r id a n o r ti q c h a d ar o m a d ol i b , t e z b o y i y d i y ok i a ks i n c h a , bo z o r d a to v ar l a r m iqdo r i
t a l a b m iqdo r i d a n o s h i b k e t s a , n ar xl a r p a s a y i b k e t i b , s o t u v c h il a r z ara r ko ’ ra dil a r . B u n in g
u s t i g a i sh l a b c hiq a r i s h j ara y oni d a su s tk a s h l i k , no ’ no q l i k v a xo ’ j a si z l i k y u z b er i b ,
o r t iq c h a x ara j a tl a r g a y o ’ l qo ’ y ilg a n bo ’ ls a , zara r y a n a d a os h i b k e t a d i , c hu n k i bo z o r
bu n d a y o r tiq c h a b e hud a s ar f l ar n i hi s o b g a o l m a y di . B o z o r su b ’ e k t l a r i ikk i g u r u h g a –
s o t u v c h i v a x a r i d o r l a r g a bo ’ l i ni b , ul ar b o z o r m unos a b a t l ar in i n g tu r l i v a z i f a l a r i n i
b a j ara d i . S o tu v c h i l a r b o z o r g a t o v ar v a xi z m a tl a r n i t a k l i f e t a d i , x a r i d o r l ar e s a u l a r g a t a l a b
b i ld i r a d i .
B o z o r o ’ z s u b ’ e k t l a r i m a n faa t in i b i r - bi r i g a b o g ’ l a b , u l a r n i m uv o f i q l a s ht i r a d i . B o z o r n i n g
a s o s i y v az i f a s i i s h l ab c h i q a r u v c h i l ar t o m on i d a n y ara t i l g a n t o v ar va xi z m a tl a r n i , iq t i s od i y
re s u r sl a r n i i s t e’ m ol c h i l a r g a y e t k a z i b b e r is h d an i bo r a td ir . B u y er d a bo z o r i sh l ab
c h i q ar is h b i l a n i st e ’ m oln i b i r - b i r i g a bog ’ l a y d i , i s h l a b c h i q a r i l g an t o v ar y o k i
x i z m at o ’ z is t e ’ m ol c h i s in i t o p a d i . B o z o r a y i r b o s h l a s h k a t e g o r i y a s i bo ’ l i b , i s h l ab
c h i q ar is h ni n g u z l u k s i z t a k r o r l a ni b t u r i sh ig a y o r d am b er a d i . I s h l a b c hi q a r i s h , y a n g id a n
bo s h l a n i s h i u c h u n y ara t il g a n t o v ar l a r s o t i l i sh i va ul a r ni n g p u l g a a y l a n i s h i , p u l d an e s a
k er a k l i iq t i s od i y re su r s l ar x ar i d qi l i n is h i za r u r . B o z o r v os it a s id a t o v ar n i s ot i sh d an
t u sh g an m a bl a g ’ l ar h i s o bi ga , i s h l a b c h i q a r u v c h i l ar r e s u r s l ar s o t i b o l i s h y o ’ l i b il an

6s ar f l a n g a n is h l ab c h i q a r i s h v os it a l a r i o ’ r n i n i q op l a y di g an v a i s h l a b c hi q a r i sh n i
k e n g a y ti r i s h u c h u n k er a k l i m od d i y va m e hn a t r e su r s l a r ig a e g a bo ’ l a d il a r . B o z o r o r q a l i
r e s u r s l a r n in g e r k i n h ar a k a t i t a’ m inl a n a d i v a ul a r n i n g t ar m oql ar o ’ r t a sid a t a q s i m l a n i s h i
r o ’ y b era d i .
B o z o r i q tis o d i y o t n i t ar tib g a sol i b tu r is h v a z i f a si n i t a l a b , t a k l if , r a q o b at va n a r x l ar
y o r d a m id a b a j ar a d i . U o ’z i d a t a l a b v a t a kl i f n i j a m l a b , b u bi l an n i m a n i , q a n c h a
m i q d o r d a v a q a y s i v a q t d a i sh l ab c hi q a r is h k e ra k ligi n i a n iq l ab b e r a d i . B o z o r n a r x
v o si t a s i d a i q tiso di y r e s u r s l a r n i to v a r l a r g a t a l ab k a m a y g an t ar m o q l a r d an t a l a b o r t g an
t a r m oq l a r g a o q i b k e lish i n i t a’ m i n l a y d i . S h unin g d e k , a d a b i y o t l a r d a bo z o r ni n g b osh q a
ko ’ pl a b q o ’ sh i m c h a v a z i f a l ari h a m k e lt i r i l a d i . Bu v a z i f a l a r n i y a qqo l r o q t a s a vv u r e t is h
u c h u n u l a r n i m a x su s c h i z m a k o ’ r inis h i d a
i f o d a l a s h m u m k i n ( 1 - c h i z m a ) .Bo zorn ing va zifa lari
Ra g’ batla n-
tirish
Tartibga
sol i sh Na z orat
q i l ish
Narxni
tash kil
etish
Vos ita-
ch ilik Integra-
ts i ya l ash
Iqtis odiyotn
i
sog’ lomlash -
tirish
Axborot
berish Te j am-
k orl i k Bo z or
sub’ekt-
lar ining
manf aatlari ni
ro’yobga
ch iqarish
1 -c h i z m a . B o z o rn i ng v a z i f a la r i
B o z o r tu r l i x i l v az i fa l ar n i b a j ar sa - d a , ul a r o ’ z a r o bog ’ li q v a bi r - bi r in i t a q o z o q i l a d i .
B o z o r nin g m az m unin i to ’ l ar o q tushun m o q u c hu n un i n g tu r l ar in i v a i c hk i tu z ili s hi n i bili s h
zar ur .
B o z o r n i n g i c h k i t u z i l i s h i m u ra k k ab bo ’ l g a n l i g i s a b a b l i u n i t u r k u m l a s hd a qu y id a g i
a so si y m ez onl a r g a a s o s l a n il a d i :
- b o z o r n i n g y e t u k l i k d ara j a s i ;

- s o t i l a d i g a n v a s o ti b o l i n a di g an m a h s u lo t t u r i ;
- b o z o r s u b ’ e k tl a ri x u s u si y a t l ari;
- b o z o r m iq y os i ,
- i q t is o d i y a l o q a l ar t a v s i f i v a b os h q a l a r .
B o z o r n i n g y e t u k l i k d ara j a s i g a q ar a b r i v o j l a n m a g an b o z or , k l a ss i k ( er ki n ) b o z o r,
h o z i r g i za m o n r i v o j l a n g an b o z o r l a r g a b o ’ l i n a d i . R iv o j l a n m a g a n , sh a k l l a n a y o t g a n
bo z o r k o ’ p r o q , t a so di f i y t a v s i f g a e g a b o ’ l i b , u n d a to v a r n i t ov a r g a a y i r b o s h l a s h u s u l i
( b a r t e r ) k o ’ p r o q qo ’ ll a n i l a d i . B o z o r n i n g b u t u ri t a r ix a n h a l i h a q i qi y pu l k e li b
c hi q m a g an d a v r g a t o ’ g ’ ri k e l a d i . L e k i n ho z i r g i d a v r d a h am a y r i m m a m l a k a t l a r d a p u l
i n q i r o z g a u c h ra b , i jt i m oi y is h on c h n i y o ’ qot g a n , b o z o r i q t is o d i y ot i g a o ’ t a y otg a n
d a v r l ar d a h am b u b o z o r a m al q i l is h i m u m ki n . E r k i n ( k l a s s i k ) b o z o r – tov ar v a
x i z m a tl a r n in g h ar bi r t u ri b o ’ y i c h a j ud a ko ’ p i s h l ab c h i q a r u v c h i l ar v a i st e’ m ol c h i l a r ,
y a ’ n i s o t u v c h i l ar v a s ot i b ol u v c h i l ar d an ib o r a t bo ’ l i b , p u l o r q a l i a y i r b os hl a s h
j ara y on i d a u l ar o ’ r t a s i d a er ki n r a q o b at k e li b c hi q a d i , n a r xl a r t a l a b v a t a kl i f
o ’ r t a s i d a g i n is b a tg a q ar a b er ki n s h a k ll a n a d i , r a q ob a t n in g tu r l i u s u l l ari q o ’ ll a n il a d i ,
a h o l i v a i s h l a b c h iq a r u v c h i l ar k e s ki n t a b a q a l a n a d i .

2.Bozorlarda axborotga bo’lgan t a l a b va un g a t a ’ sir
k o ’ rs at u v chi o m ill a r
Tаlаb v а tа k li f n i i q tis о d iy ji h аt d аn tа h lil q ilish b ir q аt о r
m u а m m о lаrni h аl q ilis h d а un i v еrsаl vо sitа bo ’lib х i z m аt q ilа d i. B u nd аy
m u а m m о lаrgа q u y i d а g ilаrni k iritish m u m k i n :
- n arxla r , ist e m o l c h ilar d i d i, d ar o m a d i , s o n i v a bo s h q a o m ill a rni n g
ist e m o l v a m а h s u l о t is h lаb c h i q аrish h a j m i h a m d a bo z o r kon y unk t u rasi g a
t а ’ s i rini b a ho las h ;
- n аrхlаr vo sita s i d a bo z o r n i tаrtib g а s о lish b o ’ y ic h а d а v lаt t о m оn i d аn
ko ’ r ilа d i g аn ch о r а - tа db irlаr oq i b atla r i n i pr ogno zlas h ;
- m e hn at bo z o rini tart i bg a s o lish v а m i n i m аl ish h а q i d аrаj а si n i
b еl g ilаs h ;
- s о li q lаr, dо tаtsiyal а r, s u b si d i y a l аr, i m pо rtgа qo’ y ilа d i g аn bo j
t o ’lo v lari n i n g tо v а r is h lаb chi q аru v c h ilаrgа t а ’ s i ri n i b a ho lash v а b о s h q аlа r .
Tаlаb - m а ’ l u m v а q t о rаlig ’ i d а, t u rli n аrх l аr d аrа j аsi d а
i s t е ’ m о lc h ilаrni n g m а ’ l u m m i qdоrd а g i t оv аrlаr v а х i z m аtl а rni х аr i d
q ilis h g а b o ’lgаn ―хоh is h i ‖ v а ―im kоn iyatlаr i‖n i а k s ettiru v c h i i q tis о d i y
k аtе gо ri y a d ir. S h un i u n u t m aslik k erak k i, b irgi n a ist е ’ m о lc h ilаrni n g
―xohis h
i ‖ as o si d a bo z o rda tala bn i s h a k lla n tirib bo ’l m a y d i , talab y u z a g a
k elis h i u c h u n
―xoh is h ‖ ― i m kon iya t ‖ b ilan m u sta h k a m la ng an bo ’lis h i
l o z i m .
―I m kon iy a t la r‖ s h un i а ng lаtа d i k i, х аrid о rlаr bо z о rdа tаlаb q ili ng аn
m i qdо rdа g i t оv аr l аr h а q i q аt d аn h аm m а v j u d bo ’lgа nd а, u lаr u c hu n h аq
t o ’lаs hg а qu r b lаri y еtа r li vа t а y y o rdi r lаr.
Tаlаb ist e ’
m o l c h i n i n g t u rli n arx l arga m o s k el uv c h i m uqob il
i m kon i y atlarni a k s ettirib, un i jа dv аl ko ’ r i n is h lаridа qu y i d a g ic h a tаs v irlаsh
m u m k in (3. 1 - j a dv al ) .
O il a ning sh a k a r g a b o ’ l ga n оy lik t а l а bi 3 . 1 - jа dv аl
Sh а k а r n а rхi ( P ), s o ’ m / k g 45 00 50 00 55 00
Оy l i k t а lаb h a j m i, k g 8 7 6
M а nb а : sh а r t li r а q а m lаr а sоs i d а t u z i l g а n .
Y uqo rida k eltirilgan ja dv al d an m a ’ l u m k i, b ir k g s h a k arni n g n ar x i
450 0 s o ’ m b o
’ l g a nd a ist e ’ m o lc h i n i n g o y i g a 8 kg , 500 0 s o ’ m d a 7 k g v a
550 0 s o’ m d a 6 k g s h a k ar x arid q ilis h g a xoh i s h i v a qu rbi y eta d i. B u nd an
k o
’ rinib t u rib d i k i, n
аrхlаr tаlа bn i n g s h а k llа n is h i d а h аl q il uv c h i а h а m i y at

k аsb etа d i. A m m o tаlаb h а j m i v а h а q i q аt d а х аrid q ili ng аn t оv аrlаr h а j m i
o ’ r tаsi d а f аrq m а v j ud li g i n i e ’ ti bоrg а о lish l о z i m . Tаlаb h а j m i f а q аt
х аrid о rlа r n i n g b о z о rdа g i h аtt i - h аr аk аti n i i f о d аlа y d i, h а q i q аt d а х аr i d
q ili n а d i g аn t о v аrlаr h а j m i esа – х аrid о rlаr v а s о t uv c h ilаr t о m оn i d аn
b irgаli k d а аni q lа n а d i.
K u zаtis h lаrni n g ko ’ r sаti sh ic h а, bо s h q а о m ill а r o ’zgа r m а g а nd а,
n аrхlаrni n g о s h i s h i tаlаb h а j m i n i q is q аris h i g a v а а k si n c h а n аrхlаrni n g
p аsаyis h i tаlаb h а j m i n i о s h is h i g a o l i b k ela d i. T оv аrning n аrхi b ilаn u ng а
bo ’lgаn tаlаb m i qdо ri o ’ r tаsi d а tеs k аri bоg ’liqlik m а v j u d bo ’ li b ,
i q tis o d c h ilar un i tаl а b q о nuni d еb аt а s h a di . Tаlаb q о nun i n g m oh i y ati n i
qu y i d а g i sа b а b lar b ilаn izо h lаsh m u m k i n :
1 . Ist e ’ m o l c h ilar u c hu n n аr х lar o ’ziga xo s si g n al v azif a si n i o ’ta y d i.
Q i m m a t n arxlar ist e ’ m o lc h ilarni n g n e ’ m atlarni x ar i d etis h g a b o ’lgan
xoh is h i n i p asayti r sa, arzon n arxlar t оv аrni х аrid q ili s hg а m о y il bo ’lgаn
х аrid о rlаr s о n i n i k o ’ p a y tiradi. ―C hegirm a l ar o rqali s o t uv lar ‖ f i r m al a rni n g
talab qon u n i g a q a n c h alik a m al q i lis h i n i n g y a qqo l i f od a s i d ir. O d at d a
f i r m alar t ov ar z a x irala r i o rtib k e t g a nd a
―talab q on un i ‖ g a a m al q il i b ,
n arxlarni p asayt i r i sh o rqali s o t u v n i ra g ’ b atla n tiris h g a v a s h u y o ’ l b il a n
t ov ar zax i ral a rini q is q arti r is h g a hara k at qila d i.
2 . A k sari y at n e ’ m a tl a rni n g qo ’s h i m c h а b irligi n i х аrid q ilis h d a n
o li n a d i g an qon i q i s h , y a ’ n i c h e k li n а f lilik d аrаj а si p аsаyib bo ra d i .
Ist е ’ m о lc h il а r
―chek li n a f lili kn i n g k a m a y ib bo rish qonun i ‖ t a ’ siri d a
qo ’s h i m c h а m а h s u l о tlar b irligi n i f а q аt g i n а u lаrni n g n а rхlаri a r z on las h g an
ta qd irdа х аrid q ilis h g а m о y il b o ’ la d i.
3 . Talab qonun i n i n g i q tisodiy m a z m un i n i d ar o m ad v a a l m as h tirish
s a m a r alari o rqali h a m iz oh lash m u m k i n .
―Dar om ad sam aras i‖ga ko ’ r a ,
ist e ’ m o lc h ilar arz o n n arxlarda bo s h q a n e ’ m at l ardan vo z k ec h m a g an ho l d a
ko ’pr o q n e ’ m a tlar x arid q ilish i m kon i y ati g a e g a bo ’ladi. B o s h q ac h a
t a ’ ri f la g a nd a, n аr х lar n i n g аrzо n lаs h u v i ist е ’ m о l c h ilаr pu l d ar o m a d l a r i n i n g
х аrid qоb ili y ati n i о s h irаdi v a u lar m u a y y an m a h s u l o t t u ridan o l d i ng i g a
q araga nd a ko ’p r o q x arid q ilishga m uv a ff aq b o ’ladi. Narxlarn i n g
q i m m at l as huv i esa bung a tes k ari n atija k eltiradi. B o s h q a t o m ond a n
ist e ’ m o lc h ilar n ar x i q i m m atlas hg an n e ’ m at l arni n arxi a r z o n n e ’ m atl a r
b ilan a l m as h tiris hg a m o y il bo ’lib, b u
―a lm as htirish s a m a rasi t ‖ a ’ siri d a
y u z b eradi.
Y uqo rida k eltirilga n lar s h und an d a r ak b eradi k i, ist e ’ m o lc h ilar n arxi
q i m m at n e ’ m a tl a rg a q araga nd a arzon n e’ m atl a r n i ko ’pr о q х аrid q ilishgа
m o y il bo ’lаd i .

Tаlаb о rqаli bо z о r m е х а n i z m i n i o’rg а n is h d а u n i n g g rаfi g i n i tа h lil
q ilish m uh i m d ir . Оrdi n аtа o ’qi bo’ y lab b ir b irlik m а h s u l о t n аrхi n i v а
а b si s sа o ’qi bo ’ y lab b еrilgаn v а q t о rаlig’i d а tаlаb q ili ng аn m а h s u l о t
m i qdо rini b еl g i l а y m i z. T аlаb c h izi g ’i ( Dema n d c u rv e ) p ast g a q ar a b
y o ’ n al g an y o tiq c h iziq b o ’ li b , b еl g ilа ng аn n аrхlаr d аraj a s i d a
ist е ’ m о lc h ilаrni n g q а n c h а m i qdо rdа m а h s u l о t s о tib о lis h i m u m k i n li g i n i
ko ’ r sata d i (3. 1 - r аs m ) .
P
P
2
P
1 D
Q
2 Q
1 Q
3 . 1 - r а s m . T а l а b c hi z i g ’i
Tаlаb c h izi g ’ini n g p аst g а q аrаb y o ’nal g an y o t i q c h izi q li g i,
ist е ’ m о lc h ilаrni n g n аrхlаr q а n c h а a rzon bo ’lsа, s h un c h а ko ’p m а h s u l о t
s о tib оli shg а хоhi s h i b о rligi n i аn g lаtа d i.
Tаlаb g а t оv аrni n g o ’z n аrхi t а ’ s i r k o ’ r sаt g а nd а, tаlаb e g ri c h izi g ’i
s u ri l m as d a n , c h iz i q bo ’ y lаb b ir nuq tа d аn i kk i n c h i n u q tа g а ko ’chi s h y u z
b еrаdi v a biz bun i tаl а b m i qd о rini n g o’ z gа rishi d еb а t а y m iz (3. 2 - rа s m ) .
P
P
2 B
P
1 A
D
Q
2 Q
1 Q
3 . 2 - r а s m . T а l а b m iqd o r i ning o’ z g а rishi
Y uqo rid ag i 3 . 2 - ras m d an ko ’ r i n ib t u r i bd ili, n arx P
1 g a t e n g bo ’lga nd a
ist e ’ m o lc h i n i n g Q
1 m i qdo rda g i m a h s u l o t n i s o t i b o li s h g a tala b i bo ’lsa, n arx

P
2 g a o s h g a n d a talab h a j m i q is q arib, Q
2 g a te n g bo ’la d i. B u nd a talab e g ri
c h izi g ’i bo ’ y lаb A nuq tа d аn B n u q tа g а k o ’chi s h y u z bе r а d i.
Tаlаb g а t оv аrni n g o ’z n аrхi d аn tа s hq аri qu y i d a g i bо s h q а о m ill а r
h а m t а ’ s i r ko ’ r sаt а d i v a ular tal a b de t e r m i n a n tl a ri d eb a t ala d i :
1 . I s tе ’ m о lchil а r n ing dаr о m а di.
2 . O ’ rinb о s а r vа to ’ldiruvchi tо vа rl а r n а r х l а ri.
3 . I s tе ’ m о lchil а r n ing didi.
4 . B о z о rd аg i ist е ’ m о lchil а r s о n i .
5 . K еl g usid а g i o’ z gа rishl а r g a nisb a tan ist e ’ m o lchil a rning
k u tishl a r i .
Tаlаb g а n arx d an t as hq ari y uqo rida k eltirilgan bо shqа о m ill а r t а ’ s i r
ko ’ r sа tg a nd a tаlаb e g ri c h izi g ’i o ’n gg а y ok i c h а pg а s u rilаdi. B u nd а y
o ’zgаris hn i tаl а bning o ’ z gа rishi d е b аtа y m i z . Mа s аl а n , t оv аrni n g n аrхi
( P ) o ’zgа r m а g а nd а ist е’ m о l chi d а r о m а dining о shi s hi ung а o l d i ng i g a
( Q
1 ) n is b atan ko ’pr о q m i qdo rda ( Q
2 ) t оv аr х аrid etish i m kо n i n i b e r а d i v а
tаlаb chizi g ’i p а r а l lеl o’ ngg а ( D d an D ’ ho lati g a ) s u ril аd i (3. 3 - ra s m ).
P
D ’’
D D ’
P
Q
3 Q
1 Q
2 Q
3 . 3 - r a s m . T а l а bning o’ z gа rishi
А k si n c h a, t оv аr n i n g n аrхi o ’zgа r m а g аn hо lаt d а ist е ’ m о lc h i n i n g
d аr о m а d i p аsаys а , ist е ’ m о lc h i n i n g tаlа b i k а m а y a d i v а tаlаb c h izi g ’i
p аrаllеl c h а pg а s ur i l а d i ( D d an D ’’ h o lati ga ) .
Ik k i n c h i t o m ond a n , ist e ’ m o l c h i n i n g real d ar o m a d i o s h sa, u Q
2
m i qdo rda g i t ov arni y uqo ri r o q n arx d a , m asala n , P
2 n arx d a h a m s o tib o l i s h i
m u m k i n . Bu h o la t d a h a m ta l ab chiz i g ’i o ’ ngg a su rila d i (3 .4 - ra s m ).
Ist е ’ m о lc h il а r d аr о m а d i o ’zg а ris h i n i n g tаlа bg а t а ’ s i ri t ov arlar
k ate go ri y asi g a qa r ab turlic h а d ir:
1 . Ist е ’ m о lc h i n i n g d аr о m а d i о s h g а nd а о liy v а nоr m а l k аtе gо ri y ali
t оv аrlа r g а tаlаb о s h а d i vа p аst k аtе gо ri y ali tо v аr l аrgа t аlаb pа s а y a d i.

P P
P2
D ’
1
D
Q
1 Q
2 Q
3 . 4 - r a s m . N a rx va t а l а bning o ’ z gа r i shi
2 . Ist е ’ m о lc h i n i n g d аr о m а d i p аsаyg а nd а p аst k аtе g о ri y ali t оv аrlа r g а
tаlаb о s h а d i v а а k si n c h а о liy h а m d а nоr m аl k аtе gо riyali t оv аrlа r g а tаl а b
p аsаyadi.
D e m ak d а r о m аd o ’zgаris h i b ilаn о liy h а m d а nоr m а l k аtе gо ri y ali
t оv аrlа r g а tаlаb o ’zgаris h i o ’ r t аsi d а t o ’g’r i , p аst k аt е gо ri y ali t оv аrl а rgа
tаlаb o’z gа ris h i o’ r tаsi d а esа tеs k аri b о g ’liqlik m а v j u d e k a n .
Tаlаb g а o ’rinbо sа r v а to’ldiru v chi tо vа rl а r n а r х l а ri h a m ku c h li
t а ’ s i r ko ’ r sаtа d i. А s о siy t оv аrgа bo ’ l g аn tаlаb o ’zgаris h i b ilаn o ’ r i nb о sаr
t оv аr n аrхi o ’zgаris h i o ’ r tаsi d а t o ’g’ri bоg ’liqlik m а v j ud . Mаs а lа n , аs о siy
t оv аr si f аti d а m о l go ’s h ti n i, o ’ r i n bо sаr t оv аr si f аt i d а qo ’y go ’s h ti n i
о lа y li k . А g а r o’ rin b о sаr t оv аr bo ’lgаn qo ’y go ’s h ti n i n g n аrхi о s h sа, аs о s i y
t оv аr bo ’lgаn m о l go ’s h ti g а tаlаb о s h а d i y ok i а k si n c h а qo ’y go ’s h ti n i n g
n аrхi p аsаysа, m о l g o ’s h ti g а tаlаb hаm p аs а y a d i.
Аs о siy t оv аrgа bo ’lgаn tаlаb o ’zgаr i s h i b ilаn t o ’ldir uv c h i t оv аr n аrхi
o ’zgаris h i o ’ r tаs i d а tеs k аri bоg ’liqlik m а v j ud . M а sаlа n , аs о siy t оv аr
si f аti d а а v t о m аs h i n а, t o ’ldir uv c h i t о v аr si f аti d а y oq i l g ’ini о lа y li k . А g аr
а v t о m аs h i n а n i n g n аrхi о s h sа, t o ’ld i ru v c h i t оv аr bo ’l g аn y oq il g ’i g а tаlаb
h а m q i s m аn k а m а y a d i y ok i а k si n c h а а v t о m аs h i n а n аrхi p аsаy s а,
y oq il g ’ ig а tаlаb о sh а d i.
Bir - b irini n g o ’ rn i n i bo sa d i g an t ov a rla r d an b irini n g n arxi n i o s h is h i
y ok i t o ’ l d iru v c h i t ov arla r d an b irini n g n a r x i n i k a m a y is h i h a m ta l ab
c h izi g ’ i n i o ’ ngg a y ok i cha pg a s u rilis h i g a olib kela d i.
Vа q t о rаlig’i d а istе ’ m о l chil а r didi d аg i , m оd а v а t ur m u sh tаrzidа g i
o ’zgаris h lаr а y r i m t оv аrlаr v а х i z m аtl а rgа bo ’lgаn tаlа bn i о s h irа d i,
а y r i m l а rigа tаlа bn i esа k а m а y ti r а d i y ok i bu t un lаy y o’qo l b k et i s h i g а о l i b
k еlа d i.

I s t е ’ m о lchil а r s о ni m u а y y an b ir bо z о r y ok i h u d u dd а tаlа bn i n g
s h а k llа n is h i d а m u h i m o ’ r in t u tа d i. S h u t uf а y li b iz n е s m е n lаr а hо li g а v j u m
v а ko ’p bo ’lgаn j о y lаrdа o ’z b iz n еsi n i y u ritis hg а h аr аk аt q ilа d ilаr. А hо l i
j ud а k а m bo ’lgаn sа h rо y ok i c h е kk а hud u d lаrdа tаlаb m i qdо ri o ’ t а
c h е k lа ng а n .
Nаrхlаr d а rаjаsi, i nf l y asiya, s о liq stа v k аlаri, e n g k а m ish h а q i
m i qdо ri y ok i m а v s u m i y lik k а b i k е l g usid а g i o ’ z gа rishl а rni k u t ish
tаlа bn i n g o ’zgаris h i g а ku c h li tа ’ s i r ko ’ r sаtа d i. Mаsа lа n , k еl gu si о y n i n g
bо s h i d а n b е n z i n n аrхi n i n g о s h is h i e h t i m о li ist е ’ m о l c h ilаrn i n g b е n zi ng а
tаlа b i n i kе sk in о s h irаdi.
Ta k l i f v a un g a t a ’ sir k o ’ rs at u v chi o m ill a r
T а k lif m а ’ l u m v а q t о rаlig’i d а, t u rli n аrхlаr d а r аjаsi d а is h lаb
c h i qа ru v c h ilаrni n g (s o t uv c h ilarni n g ) m а ’ l u m m i qdо rdа g i t оv аrlаr v а
х i z m аtlаrni s о tis h g а b o ’lgаn х о h is h i v а i m kоn i y atl а rini а k s ettiradi.
Tаklif h аj m i v а h а q i q аt d а s о til g а n t оv аrlаr h а j m i o ’ r tаsi d а f аrq
m а v j ud . Tаklif h а j m i s о t uv c h ilаrni n g bо z о rdа g i h аtt i - h аrа k аti n i i f оd аl аs a ,
h а q i q аt d а s о tilа d i g аn t оv аrlаr h а j m i n i х аrid о r v а s о t uv c h ilаr b irgаli k d а
а n i q l а y d i.
Nаrхlаr t а k li f n i n g s h а k llа n is h i d а h а l q il uv c h i а h а m i y at k аsb etа d i.
Nаrх v a tа k lif o ’ r tаsi d а g i bоg ’liqli k n i qu y i d а g i jа d v аl d а а k s ettirish
m u m k in ( 3 . 2 - j а dv а l ) .
D o
’ k o nning bir o y lik s
h a k a r t а k li f i 3 . 2 - jа dv аl
Sh а k а r n ing n а r х i ( P ), s o ’ m / k g 45 00 50 00 55 00
Tа k l i f h a j m i, t onn a 4 7 10
M а nb а : sh а r t li rа q а m lаr а sоs i d а t u z i l g а n .
Y uqo rida k eltirilgan ja dv al d an m a ’ l u m ki , b ir k g s h a k arni n g n ar x i
450 0 s o ’ m b o
’ l g a nd a s o t uv c h i 4 t o nna , 500 0 s o ’ m d a 7 t onn a v a 550 0
s o ’ m d a 1 0 t onn a s h a k a rn i s o tis h g a x oh is h i v a i m kon i y ati m a v j u d .
B u nd an
ko ’ri n ib t u rib d i k i , t оv аrni n g n аrхi b ilаn tа k lif m i qdо ri o ’ r t аsi d а t o ’g ’ ri
bоg ’liqlik m а v j ud . Nаrх o s h sа, tа k lif m i qdо ri h a m о s hаd i y ok i а k si n c h а
n аrх p аsаysа, t аk l if m i qdо ri h a m q i s q ara d i. Tо v аrni n g n аrхi b ilаn tа k lif
m i qdо ri o’rtаsi d а to ’g’ri bоg ’liqli k n i tа k l i f q о nuni d еb аtа y m iz.

Taklif qo n un i n i g m oh i y ati n i qu y i d а g i c h a iz оh lаsh m u m k i n . N a rx
t ov ar is h lab c h i q aru v c h ilar (s o t uv c h i l ar) u c hu n m a h s u l o t b irligi g a n is b atan
o li n a d i g an d ar o m a dn i (p u l t u s h u m i n i) a ng lata d i v a n аrхlаrni n g о s h i s h i
s о t uv c h ilаrni n g d аr о m а d lа r i n i о s h irаdi. S h u t uf a y li q i m m a t n аr х l a r
s o t uv c h ilarni ta k lif h a j m i n i o s h iris hg a ra g ’ b atla n tirs a , arzon n arxlar ta k lif
h a j m i n i qi sq arti r i s hg a si gn al b o ’ladi.
B a ’ z an bо z о r t o ’ y i n i b , t ov ar zax i r a lari o rtib k et g a n d a, s о t uv c h ilаr
n аrхlаrni p аsаyti r i sh о rqаli s о tish h a j m i n i o s h irish v a o rtiqc h a zax i rala r n i
q is q arti r is h g a har a k at qili sh a d i .
Tаkli f n i o ’ r g а n i s h d а un i n g gr а f i g i n i tаhlil q ilish m uh i m d ir. Оrdi n аtа
o ’qi bo ’ylab b ir b irlik m а h s u l о t n аrхi n i v а а b si s sа o ’qi bo ’ y lab b еrilgаn
v а q t о rаlig’i d а t а k lif q ili ng аn m а h s u l о t m i qdо rini b еl g ilа y m i z . Tа k lif
c h izi g ’i m u a yy an n аrхlаrdа s о t uv c h i lаrni n g q а n c h а m i qdо rdа m а h s u l о t n i
s о tis h g а b o ’lgаn х оh is h i vа i m kоn i y a tlаrini а k s ett i rаdi (3 . 5 - ra s m ) .
P
S
P
Q Q
3 . 5 - r а s m . T а k l i f c hi z i g ’i
Tаklif c h izi g ’i y u qо rigа q аrаb y o’n al g an o ’s uv c h i c h izi q . Tаklif
c h izi g ’ini n g y u q о rigа y o ’nal g a n li g i, s о t uv c h ilаrning n аrх l аr q а n c h а
q i m m at bo ’lsа, s h un c h а ko ’p m а h s u l о t s о tis h g а х оh i s h i v a i m kon i y ati
bо rligi n i а n g lаtа d i. Y uqо ri n аr х lаr s о t uv c h ilаrgа n а f а q аt ko ’pr о q
m i qdо rdа g i t оv аrlаr s о tis h g а b а l k i, u lаrni n g d аr о m а d l аrini y uk sаltiris h g а
h а m i m kо n y ar а t а d i.
Tо v аrni n g o ’z n а r х i tа k lifgа t а ’ sir ko ’ r sаt g а nd а, tа k lif e g ri c h izi g ’i
o ’n gg a y ok i c h a pg a s u ri l m as d a n , c h iz i q bo ’ y lаb b ir nuq tа d аn i kk i n c h i
nuq tа gа , y a ’ n i А n uq tа d аn B nuq t а g а ko ’chi s h y u z b еr аd i ( 3 . 6 - rа s m ). B u n i
tа k l i f m i q d о r i ni o ’ z gа rishi d еb аt аy m i z.
Tаkli f g а t оvа rni n g o ’z n аrхi d аn tаs h q аri bо s h q а о m il l аr h а m t а ’ sir
ko ’ r sаtа d i. J u m lа d а n :
1 . Rе su rslаrni n g nаr х lаri.

P
S
P
2
B
P
1
A
Q
1 Q
2 Q
3 . 6 - r а s m . T а k l i f m iqd o r i ning o’ z g а rishi
2 . Tех nо l оg i y alаr.
3 . S о li q lаr, d о tаts i y alаr vа s ub si d i y a l аr.
4 . B о s h q а tо v аrlа r n i n g nаr х lаri.
5 . B о z о rdа g i s о t u v c h ilаr s о n i.
6 . Kеl gu si d а g i o’z g аris h lаrni ku tis h lar.
Rеsur s l аr ning n а r х l a ri . Tаklif b i lаn is h lаb c h i q аr i sh х аrаj а tlаri
o ’ r tаsi d а b е vо sitа bоg ’liqlik m а v j ud . Fi r m а n i n g m а h s u l о t is h lаb c h i q аrish
i m kоn i y atlаri is h lаb c h i q аrish х а r аjаtlаri b ilаn o ’ l c h а n а d i. Rе su rsl а r
n аrхi n i n g o s h i s h i is h lаb c h i q аrish х аrаj а tl а rini h a m о s h irib, tа k lif h а j m i n i
q is q аrti r а d i v а tа k lif e g ri c h izi g ’ini c h а pg а s u rilis h i g а sа b аb b o ’lаdi y ok i
а k si n c h а. Masal a n , is h lab c h i q aru v c h i n i n g q a n c h a m i qdo rda m a h s u l o t
s o tis h i un i n g n arxi d an tas h q ari is h lab c h i q arish x ar a jatlariga (ish h a q i,
x o m as h y o n arxi) h a m bo g ’ li qd ir. S h u sa b a b li b iz ta k l if e g ri c h iz i g ’ i n i n g ,
ish h a q i sta v k a s i, is h lab c h i q arish x araj a tlari o ’ z g arga nd a q a nd a y
o ’ z g aris h i n i qarab c h i q a m iz ( 3 . 7 - ra s m ) .
P
S ’’
S
S’
P
1
Q
3 Q
1 Q
2 Q
3 . 7 - r а s m . Resur s l a r nar x i o ’ z ga rishi ta s irida t а k l i fn i ng o ’ z gа rishi

Taklif c h izi g ’i d a g i ( S ) o ’ z g aris hn i t a h lil q ilis h d an bo s h la y m i z. 3 . 7 -
ra s m d an k o ’ rinib t u rib d i k i, n arx P
1 bo ’ l g a nd a, is h lab c h i q ariladi g an v a
s o tila d i g an m a h s u l o t m i qdo ri Q
1 g a te ng . En d i x o m a s h y o n arxi p a s a y d i
d eb f araz qilaylik. Bu takli f g a qa nd ay t a ’ sir qili sh i m u m k i n ?
X o m as h y o n arxi n i n g p a s a y is h i, m a h s u l o t n i is h lab c h i q arish
x araj a t i n i k a m a y i s h i g a o lib k ela d i . Xaraj a t n i n g k a m a y is h i esa is h lab
c h i q arish s a m a r a do rlig i n i o s h ib , ko ’ p roq fo y d a o lish i m kon i y ati n i y a ra ta d i.
Bu o ’ z n a vb ati d a is h lab c h i q aris hn i riv o jla n tiris hn i r a g ’ b atla n tiradi v a
il g ari fo y d a ko ’r m a g an f i r m al a r u c hu n b o z o rga o ’ z t ov arla r i b ilan k i rib
k elish i m kon i n i y ara t a d i. D e m a k , res u rslar n a rx i n i n g arzo n lashu v i
t ov ar n i n g n arxi o ’ z g a r m ag an ta q d ir d a bo z o rda g i m a h s u l o t ta k lif i ni
il g arida g i g a n is b atan o s h i radi v a n atija d a ta k lif e g ri c h izi g ’ i o ’ ngg a
su rila d i. B u nd a P
1 n arx g a Q
1 e m as Q
2 h a j m d a g i m a h s u l o t m i qdo ri t o ’ g ’ ri
k ela d i. Bu ho lat d a m a h s u l o t is h lab c h i q arish h a j m in i n g o s h is h i t ov arni n g
n ar x i g a bo g ’ liq e m as . S h u sa b a b li ta k lif e g ri c h iz i g ’ i ( S ) o ’ ngg a ( S ’
ho lat g a) s u rila d i ( 3 . 7 - ra s m ).
A g ar x o m as h y o ( r es u rsla r ) n arxi q i m m at l as h sa, is h lab c h i q arish
x araj a tlari o s h ib k eti b , m a h s u l o t h a j m i q is q aradi v a b u h o lat d a ta k l i f
c h izi g i c h a pg a ( S d an S ’ ’
ho lati g a) s u riladi. Taklif e g ri c h izi g ’ i n i n g n arxga
bo g ’ liq b o ’ l m a g a n o ’ z g aris h i ga , y a n i o ’ ngg a y ok i c h a pg a s u rilis h i g a
ta k l i f o’ z ga rishi d e y ila d i.
Tе х n о l оg i y a l а r . Fa n - te xn i k a taraq q i y o y i t a ’ s i ri d a t е хnо l оg i y alаrni n g
tа k о m il l аs huv i m а h s u l о t i s h lаb c h i q аrish s а m аrаd о rli g i n i о s h i r а d i, y a ’ n i
k а m rоq sar f - х аrа j аt e v azi g a ko ’pr о q m а h s u l о t is h lаb c h i q а rish m u m k i n
bo ’lаdi. Bu tа k lif h а j m i n i о s h irаdi v а tа k lif c h izi g ’ini o ’n gg а s u rilis h i g а
о lib k еlа d i. Masalan, a v t o m ob il n i robo tlar y o rd a m i d a konv e y er u s u li d a
y i g ’is hn i j o riy etil i s h i a v t o m ob il is h lab c h i q arish h a j m i v a ta k li fi n i k es k i n
o s h is h i g a o l ib k el di . Y ok i t o m c h ilatib s u g ’orish v a bo s h q a il g ’or
a g rote xno l og i y alarni qo ’llani sh i n atijasi d a k e y i ng i y ill a rda e k i n l a r
ho sil d o rligi v a q i s h l o q xo ’jaligi m a h s u l o tlari ta k li f i sezilarli d araj a d a
o s h d i. А k si n c h а, es k i tе х n о l оg i y alа r n i qo ’llani sh i tа k lif h а j m i n i
q is q aris h i g а o lib k e lа d i.
S о liql а r, sub s idi ya l а r v a d о t а t si y a l аr . Fi r m a lar u c hu n a k sari y at
s o li q lar is h lab c h i q arish x araj a tlari si f ati d a q aral a d i. S о liq stа v k аlаri n i
o s h iril i s h i is h lаb c h i q аrish х аrаj а tlаrini h a m о s h irаdi v а tа k lifni
q is q аrti r а d i (t аk l i f c h izi g ’i c h а pg а s u rilаdi) y ok i а k si n c h а
s о liqstа v k аlаrini n g p а sаyti r ilis h i is h lаb c h i q аrish х аrаj а tlаrini k а m а y tiri b ,
tа k li f n i о sh irаdi (tаklif chizi g ’i o ’n g g а s u rilаdi).

3. Maxsulotlar xaqida asimmetrik axborotlar va tavakkalchilik
tanlovi
Kelajak k a taall u q li h ar q a nd ay h arakat no a n iq n atija g a e g a.
Dar o m a d l a r i m iz n i n g b ir q i s m i n i b a nkk a d e po zit g a j o y las h tirga n i m iz d a b a nkd an
pu l n i q a y tarib o la d i g an d a v rda un i n g x arid q u v v ati q a n c h a b o ’lis h i n i
b i l m a y m i z, n e g a k i o ’tadi g a n d a v r o ral i g ’ i d a i nf l y asiya s u r'a t lari q a n c h alik o ’sis h i
b iz g a n o m a'l u m . Y ok i b iror m a q s a dd a b a nkd an u z o q m udd atli k redit o l i b , un i
k el gu si d a o l a d i g an d ar o m a d l a r i m iz d an qop las h n i rejalasht i r a m i z . A m m o k el gu si d a
o l a d i g an d ar o m a d la r i m iz h a r do i m h a m a n iq b o ’lave r m a y d i.
B u gu n x arid q il i ng an a k siyani n g bo ’ l g ’ u si q i y m a ti h a m b iz g a n o m a'l u m ,
c hunk i b iz a k siy a si n i x a r id q il g an a k siyad o rlik k o m p a n i y asi n i n g k el gu si d a g i
m o li y a v iy ho lati, ob ro ’ - e'ti bo ri v a d i v i d e n d siyo s ati fon d b o z o r larida ak s i y a
q i y m ati g a k u c h li ta'sir k o ’ r sata d i.
Tad b irk o rlik f a o l i y ati — ta db irk o rl i k f a o li y ati s u b 'e k t l ari t o m on i d an a m al g a
o s h irilad i g a n , ta v a kk al q ilib v a o ’z m u l k iy ja vobg arligi o st i d a d ar o m ad ( fo y d a)
o lis h g a q aratilgan tas h a bbu s ko r f a o li y at. D e m a k , ta db irk o rlik k a yo k i d ar o m ad o lish
u c hu n ti k il g an k a p ital n i n g q i y m a ti k el g u si d a und an o li n a d i g an d ar o m ad q i y m ati g a
b o g ’liq e k a n , d e m ak u no a niq lik va risk ( ta v a kk alc h ili k ) b ilan b o ’lan g an eka n .
Ri s k (tava kk alc h ili k ) – b u h ar q a nd ay u s u l b ilan b a ho la ng a n
e h t i m o lli k , n o a n i q lik esa ba ho lab b o ’ l m a y d i g an h o lat.
N o a niq lik s h aro i ti d a iste ' m o lc h i l ar t o m on i d an h a m , is h lab c hiq aru v c h ilar
t o m on i d an h a m s o t u v c h i v a x arid o rlar si f ati d a q aror q a b u l q ilis h g a to ’ g ’ ri k ela d i v a
b u q a b u l q ili ng an q arorlar al b atta, m a'l u m d araj a d a g i ris k lar (tava kk alc h ili k ) b ilan
b o g ’l i q b o ’lis h i m u m k i n . N o a n i q lik c h e k l a ng an res u rslarni s a m a r asiz
ta q s i m l a n is h i g a, o rtiqc h a sar f larga, va q t n i y o ’q o tis h g a olib ke l a d i.
S h u v a q t g acha b iz b archa ko ’ rsat k ic h lar ( n ar x , ist e ’ m o l c h i d ar o m a d i , is h lab
c h i q arilgan m a h s u l o t m i qdo ri, o li n a d i g an fo yd a , x araj a t l ar) a n iq b erilgan d eb k el d i k .
Leki n , real h a y o t d a bo z o r s u b ’ e k tl a ri t o m on i d an q a bu l q ili n a d i g an q aror no a n i q li k lar
b ilan bo g ’ li q . M a ’ l u m k i, t o ’ g ’ ri q aror q a bu l q ilis h n i n g as o siy s h arti - b u a xbo rot.
N o a n i q lik s h aroiti d a q aror q a b u l q ilish d e g a n d a, t o ’ liq a xbo rot b o ’ l m a g a nd a
q a ror q a bu l q ilish t u s hun ila d i . Bir o r voq ea y ok i hod isa t o ’ g ’ risi d a a xbo rot t o ’ liq
b o ’ l m a sa, q a bu l q ili ng an q aror sal b iy oq i b atlarga, y a ’ n i m a ’ l u m y o ’ qo tis h larga o lib
k ela d i. Us h b u y o ’ qo tis h lar ta va k k a lchil i kni b il d ir ad i.
N o a n i q lik s h aroiti d a q aror q a bu l q i lis h d a ta v a kk alc h ilik ( y o ’ qo tis h ) d araj a si n i
b ilis h , un i o l d i n i o li s h u c h un , ta v a kk alc h ilik d araj a si n i k a m a y t irish uc hun , c ho ra
ta db irlar k o ’ris hg a i m ko n ber a d i.

T a va kk a lchil i kni o ’ lch a sh. Tav a kk alc h ili kn i o ’lc h as hn i n g asosi e h t i m o l
t u s h un c h asi b ilan bo g ’ li q . A m e rikalik o l i m F.N a y t (1 88 5 - 19 74 ) e h t i m o l n i i kk i t u rga
b o ’ la d i: m at e m ati k , y a ’ n i o l d i nd an a n i q lash m u m k i n b o ’ l g an e h t i m o l v a stati s tik
e h t i m o l. Biri n c h i t u r e h t i m o l g a ta ng a n i n g raq a m y ok i g erb t o m on i n i t u s h ish
e h t i m o li 1 /2 g a te ng li g i y ok i o ’y n a y d i ga n o lti q ir r ali t o s h n i n g o ltita raq a m i d a n
b ittasi n i t u s h i s h i e h t i m o li n i n g 1/6 ga te ng li g i m is o l b o ’ lis h i m u m k i n .
Ik k i n c h i t u rda g i e h t i m o l n i e m p irik, y a ’ n i f araz q ili s h y o ’ li o rqali a n i q lash
m u m k i n . Masalan, ko rx on a g a x o m as h y on i v a q ti d a etib k e l m asl i k e h t i m o li f a r az
q i l i ng a nd a, u shbu fa r az q ili ng an raq a m b a ho l ov c h i n i n g b il i m i g a tajriba s i g a
as o sla n a d i. N i m a u c hu n d e g a nd a, u s h b u v o q ean i n g ta k rorlan i s h i t o ’ g ’ risi d a stati s tik
m a ’ l u m o tlar y o ’ q . Eht i m o l s u b ’ e k tiv ravi shd a a n i q la ng a nd a, b itta hod isa n i h ar x il
i n s o n lar h ar x il q i y m at d a g i e h t i m o l bilan ba ho la y d i.
Y uqo rida g i m is o l d a voq eaga t a ’ s i r q il uv c h i tas o d i f iy o m i llar k o ’ p v a u larni
h a m m asi n i b arta r af q ilish m u m k in e m as. B u nd an tas h q ari, b u y erda te n g e h t i m o lli
alte rn ativ v ariantlarni n g o ’ zi n i y o ’ q li g i e h t i m o l n i m at e m at i k h is ob - k it o b lar o rqali
a n i q las h g a i m k o n be r m a y d i.
Biri n c h i t u rda g i e h t i m o l n i o b ’ e k tiv e h t i m o l d esa k , u i q tis o d i y o t d a k a m roq
u c h r a y d i, i kk i n c h i t u rda g i e h t i m o l s u b ’ e k t i v e h t i m o l b o ’ li b , b iz n es g a xo s d ir. H a m
o b ’ e k tiv v a h a m s u b ’ e k tiv e h t i m o llar ta v a kk alc h ilik d araj a si n i i f od al a s h d a v a
ta n lashda foydala n ila d i. O b ’ e k tiv e h t i m o l o ’ rtacha q i y m at n i a n i q las h g a y o rd a m
b ers a , s u b ’ e k t iv e h t i m o l o li n is h i m u m k in b o ’ l g an n atijalarni n g o ’ z g aru v c h a n lik
m ezo n i n i a n i q la s h g a y o rd a m b e r a d i. T a v a kk alc h ili kn i m i qdo riy a n i q lash u c hu n
b iror voq e a y ok i hod is a n i n g o lib k elis h i m u m k in b o ’ l g an o q i b atlarini v a b u
oq i b atlarni n g eht i m o li n i bili s h kerak b o ’ la d i.
K utiladi g a n m i q d o r - b u m u m k i n b o ’ l g an b archa n atijalarni n g o ’ rtacha
o ’ lc h a ng an q i y m atlar i . Bu y erda h ar b ir n atija n i n g e h ti m o li u s h b u m o s qi y m atl a rni n g
takr o rlani s h cha s t o tasi y ok i o ’ lc hov i.n
E(
X )
 
1 x1  
2 x2  

 
n xn 
 
i x
i
,
i
 1
B u y erda: x
i - m u m k in b o ’ l g an n atija;
n
 i - u s h b u n atija n i n g p a y d o
b o ’ lish eht i m o l i ,
 
i
i
 1
 1
.
Masalan, f i r m a y a ng i m a h s u l o t is h lab c h i q a r m oq c h i, a g ar f i r m a n i n g y a ng i
m a h s u l o ti b o z o rda m uv a ff a q i y at g a eris h sa, h ar b ir a k siyani 10 00 0 s o’ m d an s o tish
m u m k i n , a g ar m uv a f faqiyatga eris h m a s a, b ir a k si y a u c hu n 10 0 0 so ’ m o li n a d i.

Fi r m a m a h s u l o ti n i n g bo z o rda m uv a ff a q i y at g a eris h ish e h t i m o li 0 ,6 g a te n g
b o ’ lsa, k ut ila d i g an d i v i d e n d q i y m a ti qu y i d a g ic h a
a n i q la n a d i:E(
X )  0,6  1000 0  0,4  100 0  6400
so ’ m /a k s i y a.
Chetlani s h - b u h a q i q iy n atija b il a n ku tila d i g an n at i ja o ’ rtasi d a g i f arq
b o ’ li b , u ta vakk alc h ili kd an ( y o ’ qo tis h d a n ) d arak b eradi. Us h b u f arq q a n c h a k atta
b o ’ lsa y o ’ qo tis h , y a ’ n i ta v a kk alc h ilik h a m s h un c h a y uqo ri b o ’ la d i. Far a z q il a y lik
ta db irk o rni n g b ir o y lik s o l i q t o ’ l ov i 40 0 m i n g s o ’ m , s o l i q t o ’las hd an q o c hg a n lik
u c hu n j ar i m a 1 0 00 0 m i n g so’ m . A g ar s o l i q i n s p e k siyasi n i n g y as h irgan s o l i qn i
a niq lash e h t i m o li 1 / 5 bo ’lsa, ta db irk o r u c hu n natija n i n g k u tila d i g an q i y m ati:
E (x) q 4 /5 × 40 0  1 /5 × 1 0 0 0 0 q 32 0  200 0 q  1 6 8 0 m i n g s o ’ m . D e m a k ,
s o li qd an q o c h ish tad b irk o rga fo y d a keltiris hd an k o ’ r a z a ra r li eka n .
N o a ni q ho lat n atijalarini n g m u m k in bo ’lgan c h e g aral a ri – o ’zgaru v c h a n lik d eb
atalad i . Faraz q ila y lik tala b a o ’ q is h d an k e y in q o ’s h i m c h a ish izla y a p ti. U n i n g u c h u n
i k k ita v ariant m a v j ud . Biri n c h isi, f i r m a d a s o tish bo ’ y ic h a m e n e d j er bo ’lib
is h las h , und a s o til g a n m a h s u l o t d an % shakli d a m a o sh o la d i. A g ar t ov ar a y la n m a si
y a x s h i bo ’lsa, o y i g a 1 50 0 m i n g s o ’ m , y o m o n ho lat d a esa 80 0 m i n g s o ’ m m a o sh
o lish e h t i m o li b o r. Soti s h ha j m i n i ya x s h i y o k i y o m o n b o ’lish e h t i m o li 1/ 2 .

 22Us h b u for m u la d an fo y d ala n ib q u y i d a g i ja dv al d a i kk ita d ar o m ad m a nb ai u c hu n
h a q i q iy n atijalarni n g ku tila d i g an n atij l ardan c h etla n is h i ni t op a m i z (3 .3 - j a dv al ) .
3.3-
Ja dv al
H a qiqiy natijal ar ni k utiladi g a n na t ijal a rd a n che t l a n i sh i , m ing
so’ m da
Is h j o y i So t u v d a n foiz s ha k l i d a Qa t ’iy o k l a d s ha k l id a
na t i j a C h e t la n i s h na t i j a c h e t lan i s h
B i r i n c h i 1 5 00 350 800 350
I k k i n c h i 900 2 0 70 0 180
Man b a: s h artli ra q a m l a r
1 q 0 ,5 (1 50 0  1 1 5 0 ) 2
Q 0 ,5 (8 0 0  1 150 ) 2
q 6 1 2 5 0 Q 6 1 25 0 q
12 2 5 0 0 .

2
q 0 ,9 (9 0 0  880 ) 2
Q 0,1 ( 70 0  880 ) 2
q 3 6 0 Q 3 24 0 q 3 600 .
K o ’ r i n ib t u rib d i k i, h ar i kk ala v ariant d is p ersi y alari k es k in f arq q ila d i. A g ar b u
d is p ersi y alarni kv a d rat i l d iz d an c h i q arsak sta n d art (o’rta c h a kv a d rat) chetla n ish h o sil
bo ’ladi.
Sta nd art c h etla n ish ( o ’ rtacha kv a d ratik c h etla n ish h a m d e y ila d i), b u
d is p ersi y a d an o li ng an kv a d rat il d iz g a te ng , y a ’ n i: 

sta n d art c h etla n is h .  2
, b u y erda 
-
Biri n c h i ish j o y i u c hu n s t a nd art c h etla n ish s o’ m. 
1

122500  350
X udd i s h u n d ay y o ’ l b ilan i kk i n c h i ish j o y i u c hu n s ta nd art c h etla n ish


2
 360 0 
60
s o’ m .
Bu s h u nd an d ar a k b eradi k i, b irinc h i v ariant d a i kk i n c h i v ariant g a n is b atan
ta v a kk al c h ilik ( r is k ) y uqo ri. Ik k ala m ezon h am b u y erda b ir h i l v azi f a n i b ajar a d i,
g ap u larni n g q a y si b iri fo y d ala n is h d a o ’ ng ’ a y li g i d a. K o ’ rinib t u rib d i k i i kk ala
ho l d a h a m i kk i n c h i i s h j o y i b i rinc h i g a q araga n d a k a m roq tava kk alc h ili kk a
(y o ’ qo tis h g a) e g a.

T ava k k a lchil i k k a b o ’ l ga n m u n o s a b a t
Y uqo rida g i m is o l d a n ko ’ rdi k k i, k i m t a v a kk alc h ili kk a b o ris hg a m o y il b o ’ l m asa,
i kk i n c h i ish j o y i g a bo rad i , n i m a u c hu n d e g a nd a b u ish j o y i d a ku tila d i g an dar o m ad
k a m roq tava kk alc h ilak bilan b o g ’ li q .
In son lar ta v a kk alc h ili kg a bo ris hg a ta y y o rligi b o ’y i c h a u ch t u rga b o ’ li n a d i:
ta v a k a l c h ili kg a bo ris h g a m o y il, t a v a kk alc h ili kg a bo ris h g a q ars h i, y a ’ n i m o y il
e m as va ta v a kk al c h ili kk a be f arq q ara y d i g an in son lar.
Tava kk alc h ili kg a q ars h i b o ’ l g an i n s o n d e g a nd a s h und ay i n son t u s h un ila d i k i,
ku t ila d i g an d ar o m ad b erilga nd a, u t a v a kk a l c h ilik b ilan bo g ’ liq n atijalarga n is b ata n ,
k a fo la t la ng an n atija n i u s t u n k o ’ radi. A g ar ta v a kk alc h ili kg a q ars h i i n s o n n i
ist e ’ m o l c h i d eb q ara s ak v a u o la d i g an d ar o m a d i g a ist e ’ mo l t ov arlar m a j m u asi n i
s o tib o li b , un i ist e ’ m o l q ilis h d a n m a ’ l u m d a r aja d a n af o la d i d e b f araz q ilsa k , b iz
ist e ’ m o l c h i n i n g ta v a kk alc h ilik b i l an bo g ’ liq d ar o m a d i n i n g n a f lik d araj a si b ilan
q a nd ay bo g ’ liq eka n li g i n i k o ’ ris h i m iz m u m k in ( 8 . 1 - ra s m ).
Na f l i k
da r a j as i
68
64
58
50
40
0
1 0 2 0 3 0
40 7 0 Dar o m a d
( m i n g s o ’ m )
T ava kk a lchilik k a m oy il b o ’ l m aga n hol a t
Tava kk alc h ili kk a q ars h i i n s o n d ar o m a d i p ast d araj a d a g i c h e k li n a f li kk a e g a
e k a n li g i n i k o ’ r a m i z . Ra s m d an ko ’ r ish m u m k i nk i, h ar b ir b irlik qo ’s h i m c h a
d ar o m a dg a t o ’g’ri k ela d i g an qo ’s h i m c h a n a f lik d ar o m ad o s h is h i b ilan k a m a y ib
bor m oqd a. M asala n , 2 0 - 3 0 m i n g s o ’ m lik d ar o m a d o ralig’i d a g i h ar m i n g
s o ’ m d ar o m a d g a 0 ,8 b irlik n af t o ’g’ri k elsa, 40 - 70 m i n g s o ’ m lik o ra l i g ’ida
d ar o m a dg a 0 , 1 3 n af b irligi t o ’g’ri k e l y a p ti. C h e k l i n a f li kn i k a m a y i s h i i n sonlar d a
ta v a kk alc h ila kk a s al b iy m uno sa b ati n i ku c h a y tiradi. S hun i n g u c h u n h a m
t a v a kk alc h ili kg a b o ris hg a m o y i lli kn i n g y o ’qli g i ko ’pc h ilik i n s o n larga x o s d ir.

Tava kk alc h il i k u lar u c hu n o g ’ir si n ovd e k h is o b l a n a d i v a u lar m a ’ l u m k o m p e n sa t siya
bo ’lga nd a g i n a ta v a kk alc h ili kk a b o ris h i m u m k i n .

Tava kk alc h ili kk a b e f arq q aray d i g an i n son s hund ay i n son h is o b la n a d i k i,
ku tila d i g an d ar o m ad b erilga nd a, u k a fo latla ng an n atija b ilan ta v a kk alc h ilik b i lan
bog ’liq n at i jalarni ta n las h g a b e f arq q ara y d i. Tava kk alc h ili kk a n e y tral q ar a y d i g an
i n s o n u c hu n o ’ r tac h a fo y d a m uh i m h is o b la n a d i.
O ’ rt a c h a q i y m at g a n is b atan c h e k l a n is h lar b i r - b iri b ilan q is q arib, u m u m i y
c h etla n is h lar no l g a te n g b o ’ l g a n i u c hu n h a m u s h b u c h etla n is h l a r un i q izi q ti r m a y d i .
Tava kk alc h ili kk a b e f arqlik k o o rdi n ata bo s h i d a n c h i q a d i g an t o ’ g ’ ri c h iziq si f ati d a
i fo d ala n is h i m u m k in (8 . 2 - ra s m ) .
Dar o m a dn i n g b ir te k is d a o ’ z g aris h i u m u m i y n a f li kn i t o ’ g ’ ri c h iziq b o ’y ic h a
o ’ si shg a o lib k ela d i. Ta v a kk alc h ili kk a m o y il b o ’ l g an i n s o n , s h und ay i n s o n
h is o b la n a d i k i, ku tila d i g an d ar o m ad b erilga nd a u k a fo latla ng an n at i ja g a k o ’ ra
ta v a kk alc h ilik b ilan bo g ’liq n a t ija n i u st u n
k o ’ radi.
U m u m iy
na f l i k
80
60
40
20
1 0
2 0 3 0 40
Dar o m a d
( m i n g s o ’ m )

T ava kk a chilik k a befarql i k
Tava kk alc h ili kk a q izi q a d i g an i n son und an b a h ra o la d i. B u nd ay t u rda g i
i n s o n larga o ’ z ta qd irini si n ab k o ’ ris hd an b a h ra m a n d b o ’ lish u c h u n b arqaror
d ar o m a d d an vo z k echa o la d i g an i n sonlar k iradi. Ular y u tish e h t i m o li g a y uqo ri b a h o
b erib y u b o radilar. Tava kk a lc h ili kk a m o y illik g rafi g i k e s k in s u r ’ at d a o rtib
b o ra y o t g an p arab o la g raf i g i o rqali i fod ala n ishi
m u m k in ( 8.3 - ra s m ) .
U m u m iy
na f l i k
40
25
11
5
1 0
20 3 0 40
Dar o m a d
( m i n g so ’ m )
T ava kk a lchilik k a m oy illik
Ha y o t d a v a u m u m a n b archa bo z o r s u b ’ e k tl a ri t a v a kk alc h ili k n i e ’ ti bo rga o la d i.
K o ’ c h alarda g i, bo z o rla r d a g i h ar x il f irib g arlar ta v a kk alc h ili kk a m o y il i n s o n lar
h is o b i d an b o y lik o rtti r sa, s u g ’ u rta k o m p a n i y a lari ta v a kk alc h ili kk a m o y il
b o ’ l m a g an i n s o n larni y o ’ qo tis h larini k a m a y tiris hg a xi z m a t qila d ila r .
T ava k k a lchil i k ni ( y o ’q o tishl a r n i) p a s a y tirish
Tava kk alc h ili kn i p asayti r is h n i n g qu y i d a g i t u rla r i m a v j ud : d i v ersi f i k atsiya,
s u g ’ u rtalas h , ta v a kk alc h il i kn i b irlas h tir i s h , ta v a kk alc h ili kn i ta q s i m l as h , a xbo rot
izlas h , f y u c h ers, o p si o n , x e d jerlash v a bo s h q alar.
Di v ersif i k a tsi y a u s u li d a ta v a k k alc h ilik b ir n echa t ov arla r g a ta q s i m la n a d i,
y a ’ n i b iror t ov arni s o tish (s o tib o lis h ) yu qo ri ta v a kk alc h ilik b ilan b o g ’ liq b o ’ lis h i
bo s hq a b ir t ov arni s o ti s hd a n (s o tib o li s hd a n ) b o ’ la d i g an tava kk a lc h ili kn i
k a m a y t i r i s h g a olib kela d i.

Masalan, b iror f i r m a i k k i x il m a h s u l o t is h lab c h i q aradi. M a ’ l u m k i, b ir v a q t n i n g
o ’ zi d a i k k ala m a h s u l o t t u r i g a b o ’ l g an tala bn i n g k a m a y ib k etish e h t i m o l i , u lardan
b ittasi g a b o ’ l g an tala bn i k a m a y ib k etish e h t i m o li d an y uqo ri. K o ’ p ho l l arda b ir
t u rda g i m a h s u l o t g a b o ’ l g an talab k a m a y g a n d a i kk i n c h i t u rda g i m a h s u l o t g a b o ’ l g a n
talab o s h a d i. quy i d a g i 3 .5- ja dv al d a
i kk i tur d a g i m a h s u l o t d an oli n a d i g a n dar o m a d lar k elt i ri l g a n .
T o va rl a rni s o tishd a n t ush g a n dar o m a d
T ova r l a r t u r i Yoz f a s li Qi s h fas l i
1- t u r ( m u z q a y m oq ) 15 0 m l n . s o ’ m 5 m l n . s o ’ m
2- t u r ( ko fe v a i s s iq c ho y ) 5 0 m l n . s o ’ m 12 0 m l n . s o ’ m
3.5 jadval Man b a: s h artli ra q a m l a r
Fi r m a o ’ z is h lab c h i q aris h i n i d i v ersifikat s i y a q ilib y o z o y i d a i kk i n c h i t u r t ov ar
h is o b i d an y o ’ qo ta d i g an d ar o m a d i n i b irinc h i t u r t ov arni k o ’ p r o q s o tish h isobi d an
qop la y d i. X udd i s h und ay q ish f a s li d a g i y o ’ qo tis h lar i kk i n c h i t ov ar h is o b i d an
q o p la n a d i . K o ’ rinib t u rib d i k i f i r m a d i v ersi f i k atsiya y o ’ li b ilan t a v a kk alc h ili kn i
k a m a y tird i . Lek i n , d i v ersi f i k atsiya t a v a kk alc h ili kn i t o ’ l iq y o ’ qo t m a y di , u f a q at
k a m a y tira d i xo l o s .
T a va kk a lchil i kl a r ni q o ’ shi s h - u s h b u u s u l tasodi f iy y o ’ qo tis h larni o ’ z g a r m as
x ar a ja t larga a y la n ti r ish o rqali ta v a kk alc h i li kn i k a m a y tiris hg a q aratilga n . M a ’ l u m ki ,
m u l kn i n g o ’ g ’ irlani shi , s h a x s n i n g k asal bo ’ lib is h g a c h i q m asli g i , ta b iiy of atlarni n g
bo ’ l is h i tas o d i f iy bo ’ l ib u lar j ud a k atta x araj a tlarga o lib k elis h i m u m k i n . U s hb u
n oxu s h h od is a larni n g oq i b atlari n i k a m a y t iris hd a sug ’ u rtani n g a h a m i y ati k atta.
O ’ z b e k ist o nd a h am ho zirgi v a q t d a ko ’ pg i n a i n sonlar o ’ z h a y o tlarin i , m u l k i n i
sug ’ u rta l a y d ila r . S ug ’ u rta is h larini y o ’ l g a qo ’y ish u c h u n res pub li k a d a m a x s u s
q o nun lar is h l ab c h i q il g an v a b ir q at o r d a v lat va nod a v lat sug ’ u rta l ash f i r m ala r i
f a o li y at ko ’ rsa t m oqda .
S ug ’ u rtalas hd a ta v a kk alc h ili kn i qo’ s h ish s a m arad o r l i g i s h u b ilan b el g ila n a d i k i ,
s u g ’ u rtalan g an s h a x slar n i n g ta v a k k alc h ili g i b ir - b iri g a b o g ’ liq bo ’ l m asli g i k erak.
T a va kk a lchil i kni taq s i m l a sh - u s hb u u s u l g a k o ’r a zar a r ko ’ rish e h t i m o li
b ilan bo g’ liq bo ’ l g an t a v a k k alc h ilik b ilan q a t n as huv c h i su b ’ e k t l ar o ’ rtasi d a s h und ay
ta q s i m la n a d i k i , oq i b at d a h ar b ir s u b ’ e k t n i n g ku tila d i g a n y o ’ qo tis h i n is b atan k ic h ik
bo ’ la d i.
Us h b u u s u l d an f o y d ala ng an ho l d a y irik m o l i y a k o m p a n i y alari k at t a
m a s sh ta bd a g i l oy ih alarni v a il m i y iz l a n is h larni ta v a kk alc h ili kd a n q o ’ r q m as d an
m o l i y alas h tiradil a r .

4.As i mm e tr i k ax b o r o tla s h ga n b o z o r va uning oqibatlari
A xbo rot b ilan t a ’ m i n l ash h a m ta v a kk alc h ili kn i k a m a y tiradi. N i m a u c hu n
d e g a nd a, a xbo rot n i n g y etis h m a sli g i no t o ’ g ’ ri q aror q a bu l q ilishga o lib k ela d i. H o zirgi
v a q t d a a x bo rot as o siy ta q c h il res u rslardan b iri bo ’ li b , un i o li s h u c hu n h a q t o ’ lash
k erak, y a ’ n i a xbo rot o lish x araj a t b ilan bo g ’ li q , b a ’ zi a xbo rotlar n i ho y at d a q i m m a t
t u radi. S hun i n g u c hu n h a m k e r a k li b o ’ l g an a x b o rot d a n q a n c h a oli s h kerak d e g a nd a,
un i n g che k li x araj a ti b ilan c h e k li na f i n i s o lishti r ib k o ’ rish kerak b o ’ la d i.
As i mm e tr i k ax b o r o tla s h ga n b o z o r . As i m m et rik a xbo rot - bu s h und ay
ho lat k i, bo z o rda g i b o z o r s u b ’ e k tlari o ’ r tasi d a b o ’ la d i g an sa v d o - s o ti qd a u larni n g b i r
q i s m i k erakli, m uh i m a xbo rot g a e g a, qo l g an q i s m i e s a e g a e m a s .
B o z o rda g i t ov arla r n i ta q s i m la n is h i op t i m al b o ’ lis h i t o v arlar n arxi v a t ov ar t o ’ g ’ risi d a
q a n c h alik t o ’g’ ri a xbo rot b eris h i b ilan bo g ’ l i q . Ra q ob atlas hg an b o z o rni
q araga n i m i z d a b iz a xbo rot n i s i m m e trik ravi shd a ta q s i m la ng a n , y a ’ n i s o t u v c h ilar v a
s o tib o l uv c h i l ar a xbo rot b ilan t o ’ l i q t a ’ m i n la ng a n , d eb f araz q il g an e d i k . B u nd ay
ho lat d a n arxlar s o tila d i g an n e ’ m atl a rni n g alternativ x araj a tlari t o ’ g ’ risi d a t o ’ liq
a xbo rot b eradi. A n iq v a t o ’ liq a xbo rot n i n g b o ’ lis h i bo z o rda g i n e ’ m a tl a rni n g op t i m a l
ta q s i m la n is h i g a y o r d a m b eradi. Lek i n , bo z o rda a hvo l b u t un lay bo s h q ach a .
S o t uv c h ilar o ’ z t ov arla r i si f ati n i y a x s h i b ilsa d a, u s h b u a x b o ro t n i x arid o rdan
y as h ir ad i. X udd i s h u nd ay x arid o rlar h a m o ’ zlarini n g bo z o rdagi h att i - h arakatlarini
y as h irib, h ar x il y o ’l b ilan savd o - s o t i qd a b ir t o m on l a m a y u t uqq a eris h is h g a h arakat
q ila d i. B o z o r n arxi o ’ zi d a j ud a k o ’ p a xbo rtni m u j as s a m l as h tiradi. Us h b u a x b o rotni
bo z o r q at n a s h c h ilari q a n c h a t o ’ liq b ilsa, sa vd o - s o tiq i kk i t o m o n u c hu n s h un c h a
s a m ara l i b o ’ la d i, y a ’ n i i kk i t o m o n h a m m a k s i m a l fo y d a k o ’ radi. Yuqo rida g i d an k elib
c h i q ib a y tish m u m k i nk i, bo z o rda a xbo rotlar as i mm e trik (t o ’ li q ) b o ’ l m a g a n li g i u c hu n
bo z o r m e x a n i z m i h a m et a rli d a r aja d a m uk a m m a l e m a s.
B o z o r i q tis o d i y o ti s h a k lla ng an d astla bk i d a v rla r d a ―iste 'm olch i e h ti y o t
c ho rasi n i ko ’ r sin (ca v eat
venditor)‖ qo i d asi a m al d a bo ’lga n . Ya' n i s o t uv c h ilar
t ov a rni n g f a q at s i f ati b ilan b o g ’liq c h e k la ng a n x arakteristi k asi g a j a vo b b erga n .
H o zirgi kund a
―sotuvch i e h ti y o t c ho rasi n i k o ’ rsin (caveat em ptor)‖ qo i d asi k irib
k el d i, y a' n i s o t uv c h i t ov arn i n g si f atsizli g i y ok i x arid o rga y et k azg a n m odd iy v a
m a ' n a v iy zar a r i u c hu n t ovo n p u li to ’ las h i kerak.
Ma hsul o t sif a ti n oa niqli g i. Faraz q ila y li k , bo z o rda fo y d ala n il g an
a v t o m ob illar s o til a d i. Mas h i n a n i n g ho lati (si f at i ) o ’ r t a c h a ho lat d an y uqo r i bo ’lsa
y a x s h i a v t o m ob il, p ast bo ’lsa - y o m o n a v t o m o b il (u shb u m as a l a n i
197 0 y il d a b irinc h i bo ’lib a m e rikal i k o l i m A .Akerl o f o ’rga ng a n ). Ya x s h i
a v t o m ob illarni n g nar x i n i s o t uv c h ilar 500 0 d o ll. v a iste ' m o l c h ilar 560 0 d o ll.
b a ho la y d i lar.

H o l a ti o ’ r ta d an p ast a v t o m ob ill a r n arxi n i esa m o s ravi shd a
300 0 v a 3 5 0 0 d o llarga. A g ar bo z o r d a i kk ala k ate go ri y a d a g i a v t o m ob illar s o n i b i r -
b iriga t e n g bo ’lsa, a v t o m ob il n i n g o ’ r tac h a n arxi 400 0 do l l . bo ’ladi. Us h b u
ho l at d a y a x s h i a v t o m ob il n i h a m , y o m o n a v t o m ob il n i h a m s o tib oli s h eht i m o l i 50
fo iz g a ten g .
Ma hsul o t sif a ti n oa niqli g i. Faraz q ila y li k , bo z o rda fo y d ala n il g an a v t o m ob illar
s o til a d i. Mas h i n a n i n g ho lati (si f at i ) o ’ r t a c h a ho lat d an y uqo r i bo ’lsa y a x s h i
a v t o m ob il, p ast bo ’lsa - y o m o n a v t o m o b il (u shb u m as a l a n i
197 0 y il d a b irinc h i bo ’lib a m e rikal i k o l i m A .Akerl o f o ’rga ng a n ). Ya x s h i
a v t o m ob illarni n g nar x i n i s o t uv c h ilar 500 0 d o ll. v a iste ' m o l c h ilar 560 0 d o ll.
b a ho la y d i lar. H o l a ti o ’ r ta d an p ast a v t o m ob ill a r n arxi n i esa m o s ravi shd a
300 0 v a 3 5 0 0 d o llarga. A g ar bo z o r d a i kk ala k ate go ri y a d a g i a v t o m ob illar s o n i b i r -
b iriga t e n g bo ’lsa, a v t o m ob il n i n g o ’ r tac h a n arxi 400 0 do l l . bo ’ladi. Us h b u
ho l at d a y a x s h i a v t o m ob il n i h a m , y o m o n a v t o m ob il n i h a m s o tib oli s h eht i m o l i 50
fo iz g a ten g .
Bir o q s o t uv c h ilar o ’zla r i n i n g a v t o m ob ili si f ati n i y a x s h iroq b ila d i, x arid o rlar
bund ay a xbo rot g a e g a e m a sla r . Ya x s h i m as h i n a s o t uv c h ila r n i
400 0 d o ll. n arx q a no atla n ti r m a y d i. Y o m o n m as h i n a s ot uv c h ilarni e sa 400 0 do ll. n arx
q a no atla n tiradi v a bu narx u lar ku t g an nar xd an anc h a y uqo ri.
B o z o rda as i m m et r ik a x b o rot b o ’lgan s h aroit d a a v t o m o b il bo z o rida g i n arx
a v t o m ob il s i f ati t o ’g’risi d a t o ’liq a xbo rot n i b e r m a y d i, n atija d a bo z o rda g i sa vd o -
s o ti q larni no ratsi on al bo ’lis h i g a o lib k ela d i. Ya x s h i a v t o m ob il e g alari o ’z
a v t o m ob ill a rini 400 0 do llarda s o tis h d an v o z k echa d ilar. O q i b at d a y a x s h i
a v t o m ob ill a r ta k li f i k a m a y a d i. Y o m o n a v t o m ob illar n arxi y uqo ri bo ’lga n i u c hun ,
u larni n g t a k li f i o s h a d i. B u nd a y ho lat d a y a x s h i avt o m ob il oli s h eht i m o li 50 fo iz d an
n o l g a tu sh ib keta d i
Su g ’ urtal a sh b o z o ri. S u g ’ u rtala s h bo z o rida h a m a v t o m ob illar bo z o rida g i
ho lat n i ku zatish m u m k i n . S u g ’ u rta q ili n a d i g an s h a x s o ’ zi n i n g s ug ’ u rta o b ’ e k ti
t o ’ g ’ risi d a s ug ’ u rtalo v c h i g a q araga n d a k o ’ p roq a xbo rotga e g a. S hun i n g u c h u n h a m ,
b u y erda zai f ro q , so g ’ li g i y a x s h i b o ’ l m a g an s h a x slar k o ’ p roq s u g ’ u rta k o m p a n i y asi
x i z m ati d an fo y d ala n is h g a h arakat q ila d ilar. Us h b u ho lat s u g ’ u rta k o m p a n i y alarini
s u g ’ ur ta n arxi n i o s h is h i g a o lib k ela d i v a y u q o ri s u g ’ u rta n arxi o ’ z n a vb ati d a so g ’ li g i
y a x s h i b o ’ l g a n s h a x slar n i s u g ’ u rtalas hg a b or m asli g i n i k u c h a y tiradi.
Ma ’ n av iy ta va kk a lchil i k (y o ’ q o tish) - y o ’ qo tis h lar s u g ’ u rta k o m p a n i y asi
t o m on i d an t o ’ liq q o p la n is h i g a i s hon i b vu j u dg a k elishi m u m k in b o ’ l g an
y o ’ qo tis h lar e h t i m o li n i o n g li r a v is h d a o s h iris h g a i n til uv c h i s h a x sla r n i n g hatt i -
h arakati.
In son lar o ’ z h a yo ti n i, m u l k i n i s u g ’ u rtalaga nd an k e y i n , o ’ zi n i n g h a y o ti g a,
m u l k i n i n g sa q la n i s h i g a k o ’ p i n c h a b e f arq q aray bo s h la y d il a r. Ular

s ug ’ u rtalas hg acha q ili n a d i g an e h ti y o t - c ho rala r n i b aj a r m ay q o’ y a d ila r . B u nd ay ho lat
ta v a kk alc h ili kn i ku c h a y tiradi v a i n s o n o ’ zi n i s u g ’ u rta q il g a n voq e a - hod isalar n i n g
s od ir b o ’ lish ehti m o li n i o sh is h i g a o l ib kela d i.
B a ’ z i b ir nopo k i n s o n lar y uqo ri s u g ’ u rta h a q i o lish m a q sa d i d a, o n g li ravi shd a
o ’ zi n i n g es k i u y i n i y oq a d i, m u l k i n i y aro q siz ho lat g a k eltiradi v a h atto o ’ z
qarin d o s h larini o ’ l d iris hg acha bo radilar.
M a ’ n a v iy y o ’ qo ti s h larni qu y i d a g i y o ’ llar o rqali k a m a y t i rish m um kin :
s u g ’ u rtalana d i g an s h a x slar n i y a x s h iroq te k s h iris h ,
m i jozlarni y o ’ qo tis h lari
b o ’ y ic h a k las s i f i k atsiya q ilish as o s i d a s u g ’ u rta
badali n i d i f f erents i atsiyalash
( y a ’ n i , y o ’ qo tis h i y uqo ri b o ’ l g an s h a x s u c hu n
yuqo ri
s ug ’ u rta b a d ali bel g ilas h );
y uqo ri y o ’ qo tis h g a e g a b o ’ la d i g an s h a x slar b il a n s u g ’ u rta s h artn o m asi n i
t u z m a slik (nark o m a n lar, s p irtli ic h i m l i k ic h ib a v t o m ob il h a y d a y d i g an s h a x slar);
y o ’ qo tis h n i qi s m a n q o p lash s h arti b ilan
sug’urtalas h.
B o z o rd ag i a s i m metr i k a x b o r o tlar n i y o ’ q o tish
yo’llari.
B o z o r si g n a ll a r i . B o z o rda s o tila d i g an t ov ar t o ’ g ’ r i si d a, t ov arni is h lab
c h i q aru v c h i f i r m a n i n g n o m i t o ’ g ’ risi d a g i a xbo r o tlar, t ov ar m arka s i, f i r m a b el g isi,
f i r m a n i n g ob r o ’ i, t ov ar si f ati v a k a fo lati t o ’ g ’ risi d a g i a xbo rotlar bo z o r si g n allari
b o ’ lib x iz m a t q ila d i v a b u s i gn allar t ov ar s o tib o lis h d a g i ta v a kk a lc h ili kn i
k a m a y t i r a d i. Masa l a n , s i z s o tib o l m oq c h i b o ’ l g an t ov ar siz b il g a n , si f atli
m a h s u l o t i s h lab c h i q aradi g an f i r m a n i n g m a h s u l o ti b o ’ lsa, s iz m a h s u l o t n i y o ’ q o tis h siz
s o tib ola s i z.
A u k si o nl ar . A u k si o n lar h a m a xbo rotlar d a g i as i m m e tr i y a n i
y o ’ qo ta d i g an bo z o r h is o b la n a d i. N oyo b sa n ’ at n a m un as i g a, tez bu zila d i g an
m a h s u l o tlarga (s a b zav o t, m e v a, b a l i q ) n arxlar s o tish v a q ti d a o ’ rnatila d i.
A uk si o n larni n g a s o san ik k i turi m a v j ud : I ng liz va G o ll a n d Au k si o n lari.
In g liz a uk si o n i - b u a uk si o n d a sta v k a p ast d an y uq o ri g a q arab o s h ib bo radi v a
b u o s h i sh ta k lif q ili ng an m a k s i m al n arx d a t ov ar s o til gun c h a d a v o m eta d i. Us h b u
a uk s i ond a as o s a n sa n ’ at n a m un al a r i, zeb u - zi y n atlar v a hok azo l ar s o tila d i.
G o lla n d a uk si o n i d a sta v k alar y u q o ridan p ast g a q arab, t ok i t ov ar m i n i m al
m u m k in b o ’ l g an n arx d a sotilg u ng a q a d ar t u s h ib bo radi. Us h b u a uk si o n d a v a q t
m uh i m a h a m i y at g a e g a, n i m a u c hu n d e g a nd a a uk sionda as o san tez bu zila d i g an
t ov arlar s o til a d i: gu llar, sa b zavotlar, m e v a l ar, b aliq v a h ok azo l ar s o tila d i.
G o lla n d a uk sionida m i n i m al m u m k i n bo ’ l g an n arx - b irinc h i e ’ l o n q ili ng an
n arx n i n g 2 0 fo izi h i s ob l a n a d i. A g ar t ov ar u s h b u n arx d a h a m s o ti l m asa, u
s o t uvd an oli n a d i.
Y op iq a u k si o n - b u a u k si o n d a q a t n as huv c h ilar b i r - b iriga bo g ’ liq
b o ’ l m a g an ho l d a t ov ar u c hu n st a vk a lar q o ’y a d i v a t ov ar k i m k o ’ p sta v k a q o ’y g an
b o ’ lsa, u n g a beriladi.

H o zirgi v a q t d a is t e ’ m o lc h i huquq i n i h i m o y a q il uv c h i q onun lar is h l a b c h i q il g a n .
Bu q onu n g a k o ’ ra i s t e ’ m o lc h i s o tib o li ng an t ov ardan fo y d ala n is h i d a v o m i d a
k o ’ rgan ji s m on iy h a m d a m a ’ n a v iy y o ’ qo tis h larini qop lashni s o t uv c h i d an talab
q ilis h g a h a q i bo r.
Leki n , ist e ’ m o lc h i huquq i n i h i m o y a q ilis h d a o b ’ e k tiv c h e g ara b o ’lis h i l o z i m .
Ri v o jla ng an d a v latlarda ist e ’ m o lc h i n i n g y o ’ qo tis h i n i q o p lash s o tib o li ng an t ov ar
q i y m ati n i n g u ch b aro b aridan o s h m a sli g i k erak.
M a ’ l u m k i, ist e ’ m o lc h i huquq i n i h i m o y a q ilish s o tila d i g an t ov ar v a
k o ’ rsatila d i g an x i z m at t o ’ g ’ risi d a to ’liq a xbo rot g a e g a b o ’ lis h n i ta q o zo q ila d i. Leki n ,
bun d ay a xbo rot n i o lish m u m k i n m i , d e g an sa vo l t u g ’ ila d i. B u y erda ist e ’ m o l c h ilar
j a m i y ati v a om m a v iy a xbo rot vo sitalari (gazet a , r a d i o , tele v i d e n ie), qon u n
c h i q aru v c h i v a i j ro et uv c h i hok i m i y at o rga n lari m uh i m rol o ’y n a y d i. A xbo rot
b eris hd a f i r m a l arni n g o ’ zi h a m k a tta rol o ’y n a y d ilar. Leki n , a xbo rot u c hu n haq
t o ’ lash kerak.
M a ’ l u m k i, a xbo rotlar n i n g j ud a k atta q i s m i rekl a m a s h a k li d a k ela d i.
Leki n , rekl a m al a r t o ’ g ’ ri a xbo rot b e r a d i m i y ok i y o ’ q m i un i a n i q lash q i y i n . S hun i n g
u c hu n h a m b u y e rda as o s i y m ezon m a h s u l o t si f ati b ilan un i n g n arxi o ’ rtasi d a g i
n is b at n i n g op ti m a l b o ’ lis h i d a d ir. M a ’ l u m k i, m a h s u l o t si f ati n i n g o s h is h i, un i n g
nar x i n i o s h iradi.
O lib s o tarl i k v a uning iqtis o di yo tda g i o ’ rni. Olib s o tarlik (sa vdog arla r )
d e g a nd a, fo y d a o lish m a q sa d i d a b iror t o v arni s o tib o li b , u n i y uqo ri n arx d a s o tish
f a o li y ati t u s h u n ila d i. Olib s o tar l ar bo z o r s h aroiti d a m uh i m rol o ’y n a yd ilar, u lar
o rtiqc h a t ov arni s o t i b o li b , q aerda ung a tal a b k o ’ p b o ’ lsa, o ’ s h a y erga et k azib
b eradilar. Bu o ’ z n a vb ati d a t o v arga b o ’ l g an n arx n i b u t u n f azo b o ’y ic h a m a ’ l u m
d a r aj a d a te k is b o ’ lis h i n i ta ’ m i n l a y d i. Sa v d og arlar ist e ’ m o l n i v a q t b o ’y ic h a silji sh i n i
t a ’ m i n l a y d il a r. Ular q is h l o q x o ’ j alik m a h s u l o tlarini y o z f asli d a s o tib o li b , q ish
f aslida s o ta d i, y ok i ser ho sil y il d a s o tib o li b , qu r g ’ oq c h ilik k e l g an y il d a s o ta d ilar.
Us h b u h o lat ist e ’ m oln i m o ’ l - ko ’ l c h ilik v a q t i d a n t o v arlar c h e k la ng an v a q t g a
k o ’ c h iradi v a s h u bilan nar x larni n g teki s las h uv i n i t a ’ m i n l a y d ila r .
Tava kk alc h ili kn i p asayti r s h d a f y u c h erslar, op si o n v a x e d jirlas h tiris h lar h a m
m uh i m r o l o ’ y n a y d il a r.
Fyucher s l a r - b u o l d i nd an b el g ila ng an n arxlarda m a ’ l u m m i qdo rda g i
t ov arla r n i k elajak d a m a ’ l u m kund a et k azish u c hu n t u zil g an m udd atli s h artn o m a .
F y u c h ers bo z o ri y o rd a m i d a q is h l o q x o ’ jalik m a h s u l o tlari, kof e, s h a k ar v a
bo shqa t ov arlar s o tila d i. F yu c h ers bo z o ri y o rd a m i d a is h b ila r m o n m a ’ l u m m i qdo rda g i
t ov arni b u gu ng i n arx d a k elajak d a m a ’ l u m m udd at g a q o ’y ish uc hu n s h artn o m a tuza d i.
O psi o n y ok i m uk o fot g a k o ’ ra s a v do - s o tiq - b u F y u c h ers n i n g b ir t u ri
b o ’ li b , ung a k o ’ ra b ir t o m o n ko m is s i o n t o ’ l o v a s o si d a b iror t ov arni k elajak d a s o tib
o l ish y ok i s o ti s h h uquq i n i o l d i nd an k elis h il g an n arxda s o tib o la d i. S hun i a y tish

k e rak k i, F y u c h ers h a m , op si o n h a m t ov ar l ar n arxi n i va q t bo ’y i c h a teki s las h g a
y ord a m beradi.
X e djirla s ht i rish - b u o p eratsi y a b o ’ li b , ung a k o ’ r a f y u c h erslar bo z o ri v a
op si o n lar bo z o ri y o rd a m i d a b ir ta v a kk a lc h ilik bo shqa b ir ta v a kk alc h ilik b il a n
qop la n a d i. Us h b u op eratsi y a n i n g m oh i y ati s h und an i bo ratki, n arxlar o ’ z g aris h i b ilan
bo g ’ liq ta v a kk al c h ilik ( y o ’ qo tis h la r ) sa vdog ar z i m m as i g a y uk latila d i.
Xu l o s a va takliflar
Ushbu Mikroiqtisodiyot fanidan menga berilgan “Asimmetrik
axborotlashgan bozor ” mavzusidagi kurs ishini tayyorlashda men bozor
iqtisodiyoti s h aroiti d a iste ' m o lc h il a r t o m on i d an h a m , is h lab c h i q aru v c h il a r
t o m on i d an h a m s o t uv c h i v a x arid o rlar si f ati d a q aror q a bu l q ilis h g a t o’g ’ ri k ela d i v a
b u q a bu l q ili ng an q arorlar al b att a , m a 'l u m d araj a d a g i ris k l a r (tava kk alc h ili k ) b ilan
b o g ’l i q bo ’lis h i m u m k i n . N o a n i q lik c h e k la ng a n res u rslarni s a m a rasiz
ta q s i m la n i s h i g a, o rtiqc h a sar f larga, v a q t n i y o ’q o tis h g a olib k ela d i.
Tad b irk o rlik k a yok i d ar o m ad o l i sh u c hu n ti k i l g an k a p ital n i n g q i y m ati
k e lgu si d a und an o l i n a d i g a n d ar o m ad q i y m a ti g a b o g ’l i q e k a n , d e m ak u no a n i q lik va
risk ( t a v a kk alc h ili k ) b ilan b o ’lan g an eka n .
Ri s k (tava kk alc h i li k ) – b u h ar q a nd ay u s u l b ilan b a ho la n g an e h t i m o lli k ,
n o a n i q lik esa ba ho lab b o ’ l m a y d i g an h o lat.
N o a n i q lik s h aroit i d a q aror q a bu l q ilish d e g a n d a, t o ’ liq a xbo rot b o ’ l m a g a nd a
q aror q a bu l q ilish t u s h un ila d i. Bir o r voq ea y ok i hod i s a t o ’ g ’ risi d a a xbo rot t o ’ liq
b o ’ l m asa, q a bu l q ili n g an q aror sal b iy oq i b atlarga, y a ’ n i m a ’ l u m y o ’ qo tis h larga o lib
k ela d i. U s hb u y o ’ qo tis h lar ta v a kk alc h ili kn i b i l d iradi.
Tava kk alc h ili kn i o ’lchas h n i n g a s o si e h t i m o l t u s h un c h asi b ilan bog ’liq.
Eht i m o l i kk i t u rga bo ’linadi: m a te m a ti k , y a ’ n i o l d i nd an a n i q la s h m u m k in b o ’lgan
eh t i m o l va stati s tik e h t i m o l .
K utiladi g a n m i q d o r - b u m u m k i n bo ’l g an b archa n atijalarni n g o ’ r tac h a
o ’lcha n g an q i y m a tlar i . C hetlani s h - b u h a q i q iy n atija b il a n ku tila d i g an n ati j a
o ’ r tasi d a g i fa r q bo ’lib, u ta v a kk alc h ili k d an ( y o ’q o tis h d a n ) d a r ak beradi.
In son lar ta v a kk alc h ili kg a bo ris hg a ta y y o rligi bo ’yi c h a u ch t u rga bo ’li n a d i:
ta v a k a l c h ili kg a bo ris h g a m o y il, t a v a kk alc h ili kg a bo ris h g a q ars h i, y a ’ n i m o y il
e m as va ta v a kk al c h ili kk a be f arq q ara y d i g an in son lar.
Tava kk alc h ili kn i p asayti r is h n i n g qu y i d a g i t u rla r i m a v j ud : d i v ersi f i k atsiya,
s u g ’urtalas h , ta v a kk alc h il i kn i b irlas h tir i s h , ta v a kk alc h ili kn i ta q s i m l as h , a xbo rot
izlas h , f y u c h ers, o p si o n , x e d jerlash v a bo s h q alar.B o z o rda s o tila d i g an t ov ar
t o ’ g ’ risi d a, t ov arni is h lab c h i q aru v c h i f i r m a n i n g n o m i t o ’ g ’ risi d a g i a xbo rotlar, t ov ar
m a rka s i, f i r m a b el g isi, f i r m a n i n g ob r o ’ i, t ov ar si fa ti v a k a fo lati t o ’ g ’ risi d a g i
a xbo rotlar bo z o r si g n allari b o ’ lib x i z m at q ila d i v a b u si g n allar t ov ar s o tib o lis h d a g i
ta v a kk alc h ili kn i k a m a y tirad i . Kur ishini yozish davomida bozor munosabatlari

xaridorlar va sotuvchilar o’rtasida ma’lumotlar va axborotlarga bo’lgan talabning
zarur ekanligini tushunib yetdim.
As o siy ad a bi yo tl a r ro’yxa ti va internet resurslari.
1.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti. B.T.Salimov,M.S.Yusupov
“Mikroiqtisodiyot” fanidan darslik .Toshkent 2019.121-145 betlar
2.
Toshkent moliya institute. Qosimov N.S “Mikroiqtisodiyot” fanidan
ma’ruzalar matni.Toshkent 2016
3.
www.yandex.ru
4.
www.fayllar.org
5. www.ziyonet.uz internet saytlari.

Asimmetrik axborotlashgan bozor

Sotib olish