Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	109.6KB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO’YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditi
Reja:
Kirish
1. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar tarkibi va ullarni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazishning zarurligi.
2. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini rejalashtrish tartibi.
3. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini o’tkazish.
4. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini takomillashtrish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Shavkat Mirziyoyev: «Asosiy maqsad - odamlarning daromadini oshirish»
Shavkat Mirziyoyev Xiva tumanidagi «Rahimbergan hoji anbar» ko’p
tarmoqli fermer xo’jaligi dalasida ilg’or dehqon va fermerlar bilan suhbatlashdi,
deb yozadi Prezidentning rasmiy sayti.
Muloqotda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, odamlar
tafakkuri, mehnatga munosabatida ro’y berayotan o’zgarishlar haqida so’z bordi.
Fermer va dehqon xo’jaliklari, shaxsiy tomorqalardan samarali foydalanish,
takroriy ekinlar ekib, qo’shimcha daromad topishning ahamiyati ta'kidlandi.
«Bu islohotlardan asosiy maqsad — odamlarning daromadini, yurtimiz
fayzu barakasini oshirishdir. Toki ishlaganlar mehnatining rohatini ko’rsin,
xalqimiz boy bo’lsin», dedi davlatimiz rahbari.
2030 yilga borib aholi jon boshiga daromad 4 ming dollardan oshiriladi —
Shavkat Mirziyoyev 1
Shavkat Mirziyoyev kelgusi besh yilda aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulotni 1,6 barobar oshirish vazifasi oldinda turganligini ta’kidladi.
Shuningdek, prezident 2023 yil oxirigacha inflyatsiya darajasi 5 foizga
tushirilishini aytib o’tdi.
Ayni vaqtda O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining X s’ezdi bo’lib
o’tmoqda. Unda Shavkat Mirziyoyev o’z saylovoldi dasturi bo’yicha ma’ruza
qilmoqda. Bu haqda «Gazeta.uz» muxbiri xabar berdi.
«Mavjud zaxira va imkoniyatlarimizni safarbar etgan holda kelgusi besh
yilda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotni 1,6 barobar oshirish vazifasi
oldimizda turibdi. Shu tariqa 2030 yilga borib aholi jon boshiga to’g’ri
keladigan daromadni 4 ming dollardan oshirib , „daromadi o’rtachadan yuqori
bo’lgan davlatlar qatoriga kirishga puxta zamin yaratgan bo’lamiz», — dedi
Shavkat Mirziyoyev.
U ushbu vazifa oson emasligini ta’kidladi. Qo’shimcha qilinishicha, bunga
erishish uchun, «iqtisodiyotda ilm va innovatsiyalarga asoslangan rivojlanish
1
https://www.gazeta.uz/oz/2021/09/09/mirziyoyev/
3

hisobidan yangi texnologiyalar va qo’shilgan qiymat zanjirlarini ko’paytirish orqali
mehnat samaradorligida tub o’zgarishlar qilish shart».
Shuningdek, prezident 2023 yil oxirigacha inflyatsiya darajasi 5 foizga
туширилиши ни aytib o’tdi. Ma’lum qilinishicha, davlat budjeti taqchilligi yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 2,5 foizdan oshmasligi ta’minlanadi.
«Bevosita aholining talablari asosida yiliga 1,5 — 2 trln so’m
mablag’ joylardagi eng dolzarb muammolarni hal etishga sarflanadi. Yangidan
jalb qilinadigan yillik tashqi qarz miqdori 5 mlrd dollardan , umumiy davlat qarzi
esa yalpi ichki mahsulotning 50−60 foizidan oshmasligi ta’minlanadi», — dedi
Shavkat Mirziyoyev.
Kelgusi besh yilda 120 mlrd dollar, shundan kamida 70 mlrd dollar xorijiy
investitsiyalar jalb qilinishi ta’kidlandi.
Qo’shimcha qilinishicha, mamlakatning eksport salohiyati 1,7 barobar
oshirilib, 2026 yilda 30 mlrd dollarga yetkaziladi.
«Eksport tarkibida xomashyoning ulushi hozirgi 46 foizdan 23 foizga
kamayib, tayyor mahsulotlar hajmi 2,5 barobar ko’payadi», — dedi prezident.
Oldinroq, O’zbekiston hukumati aholi jon boshiga YAIMni hozirgi paytdagi
1700 dollardan 2025 yilgacha 2500 dollarga va 2030 yilgacha bo’lgan muddat
ichida 4200 dollarga yetkazishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganligi haqida xabar
berilgan edi .
4

1. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar tarkibi va ullarni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazishning zarurligi.
Korxonalarda mahsulot, ishlar va xizmatlar sotishdan olingan yalpi foydadan
tashqari asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar ham bo’lishi mumkin.
Bunday daromadlar kelib tushish manbalariga qarab quyidagi: 9310-«Asosiy
vositalarning chiqib ketishdan foyda», 9320 «Boshqa aktivlarnining chiqib
ketishdan foyda», 9330-«Undirilgan jarima, penya va ustamalar», 9340-«O’tgan
yillar foydalari», 9350-«Qisqa muddatli ijaradan daromadlar», 9360- «Kreditor va
deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan daromadlar», 9370-«Хizmat
ko’rsatuvchi xo’jaliklar daromadlari», 9380-«Тekin moliyaviy yordam»,
9390-«Boshqa operatsion daromadlar» schyotlarda hisobga olinadi. Bular tranzit
schyotlar bo’lib, passiv schyotlarga mansub.
Yuqoridagi schyotlarning kredit oboroti tegishli manbalar hisobidan foyda
(daromad) ning ko’payishi, debet aylanmasi esa ularning hisobdan chiqarilishini
ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarning shakllanishi milliy
standat bilan tartibga keltiriladi. 2
9310-«Asosiy vositalarning chiqib ketishidan foyda» schyotida asosiy
vositalarni sotish va boshqa ko’rinishdagi hisobdan chiqarishlardan olingan foyda
hisobga olinadi. Bu vaqtda quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 9210-«Asosiy
vositalarning chiqib ketishi», Kt 9310 «Asosiy vositalarning chiqib ketishidan
foyda» schyoti.
9320-«Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda» schyotida nomoddiy
aktivlar, qimmatli qog’ozlar va shunga o’xshagan boshqa aktivlarni sotishdan
olingan foyda summasi quyidagi rasmiylashtiriladi: Dt 9220-«Boshqa aktivlarning
chiqib ketishi», Kt 9320 «Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda» schyoti.
2
ЎзР АВ томонидан рўйхатла олинган 2-сонли «Асосий хўжалик фаолиятидан олинадаган даромадлар»
БХМС.
5

9330-«Undirilgan jarima, penya va ustamalar» schyotida shartnoma
shartlarini buzganligi uchun undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan
jarimalar, boqimandalar, vaqtida to’lanmagan qarzlar va boshqa hil jazo jarimalari,
shuningdek yetkazilgan zararlarni undirish bo’yicha daromadlar aks ettiriladi.
Bunday jarima va boqimandalar undirib olinsa 5110 yoki pul mablag’larini
hisobga oladigan boshqa schyotlar debetlanib, 9330 schyoti kreditlanadi. Lekin
bunday jarima va boqimandalar aybdor tomonidan tan olinib hali puli o’tkazib
berilmagan bo’lsa, 4860-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyoti
debetlanib 9330- schyot kreditlanadi.
9340 - «O’tgan yillar foydalari» schyotida hisobot yilida aniqlangan oldingi
yillarga tegishli foyda aks ettiriladi. Bunga xususan, oldingi yillarda olinib sarflab
yuborilgan materiallar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida mol
yuboruvchilardan olingan summa, xaridorlarga oldingi yillarda jo’natilgan
mahsulot, ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida hisobot
yilida olingan summa va shunga o’xshaganlar kiradi.
Bunday foyda o’tkazib berilsa, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar
debetlanib, 9340-«O’tgan yillar foydalari» schyoti kreditlanadi. Agar bunday foyda
hali o’tkazib berilmagan bo’lsa, 4010-«Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan
schyotlar» schyoti debetlanib, 9340-«O’tgan yillar foydalari» schyoti kreditlanadi.
9350-«Qisqa muddatli ijaradan daromadlar» schyotining kreditida
4820-«Qisqa muddatli ijara bo’yicha olinadigan to’lovlar» schyoti bilan
korrespondentlangan holda mulklarni qisqa muddatli ijaraga berishdan olinadigan
daromadlar aks ettiriladi. Qisqa muddatli ijara haqi olinganda pul mablag’larini
hisobga oladigan schyotlar debetlanib 4820-«Qisqa muddatli ijara bo’yicha
olinadigan to’lovlar» schyoti kreditlanadi.
9360-«Kreditor va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan daromadlar»
schyotida da’vo qilib olish muddati o’tgan kreditor va deponent qarzlarni hisobdan
chiqarishdan olingan daromadlara ks ettiriladi. Bunday hollarda quyidagi
rasmiylashtiriladi: Dt-6720-«Deponentlangan mehnat haqi», 6990-«Boshqa
6

majburiyatlar», Kt 9360-«Kreditor va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan
daromadlar» schyotlari.
9370-«Хizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar daromadlari» schyotida korxonaning
asosiy faoliyati bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar
ko’rsatish bilan bog’liq bo’lmagan daromadlar hisobga olinadi. Bularga korxona
balansida turadigan sog’liqni saqlash, maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari
obyektlari, turar-joy-kommunal xo’jaligi, madaniyat, sport obyektlari kiradi.
Yuqorida keltirilgan obyektlarning daromadlari xarajatlaridan ko’p bo’lsa,
farqi quyidagicha daromadga o’tkaziladi: Dt 2710-«Хizmat ko’rsatuvchi
xo’jaliklar» schyotining tegishli analitik schyoti, Kt 9370-«Хizmat ko’rsatuvchi
xo’jaliklar daromadlari» schyoti.
9380-«Тekin moliyaviy yordam» schyotining kreditida pul mablag’lari va
ularning ekvivalentlarini hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondentlangan
holda qaytib olmaslik sharti bilan pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari
ko’rinishida olingan daromadlar aks ettiriladi. Bu vaqtda quyidagicha
rasmiylashtiriladi: Dt 5110-5530-schyotlar, Kt 9380«Тekin moliyaviy yordam»
schyoti.
9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyotida b oshqa operatsion
faoliyat i dan daromadlar hisobga olinadi. Bu schyotining kreditida, xususan,
quyidagi lar hisobga olinadi :
-asosiy, yordamchi, xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarda ortiqcha chiqqan
tugallanmagan ishlab chiqarishlar, umumxo’jalik omborlarida ortiqcha chiqqan
materiallarning kirimga olinishi, Dt 2022, 2310, 2510, 2710-schyotlar, Kt 9390
«Boshqa operatsion daromadlar» schyoti».
- oldin hisobdan chiqarilgan debitor qarzlarni undirib olishdan olingan
daromadlar, Dt 4010- « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», Kt
9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti».
Shu bilan birga balansdan tashqari 007- « Т o’lashga qobiliyatsiz
debitorlarning zararga o’tkazilib hisobdan chiqarilgan qarzi» schyotidan chiqim
qilinadi;
7

- mulk sug’urtasi bo’yicha sug’urta organlaridan tushgan to’lovlarga, Dt
4510- «Sug’urta bo’yicha bo’nak to’lovlari», Kt 9390-«Boshqa operatsion
daromadlar» schyoti;
- zaxira tashkil etilgan yildan keyingi yilning oxirigacha dargumon qarzlar
zaxiraidan foydalanilmagan qismini daromadga o’tkazilishiga, Dt
4910-«Dargumon qarzlar bo’yicha zaxira», Kt 9390-«Boshqa operatsion
daromadlar» schyoti.
- ortiqcha chiqqan mahsulot va tovarlarning kirimga olinishi, Dt 2810-2890,
2910-2990-schyotlari, Kt 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» schyoti.
- tugallanmagan qurilishda aniqlangan ortiqcha chiqishlarni daromadga
olinishiga, Dt 0810-0890-schyotlar, Kt 9390-«Boshqa operatsion daromadlar»
schyoti.
-xaridor va buyurtmachilardan olingan bo’nak summalarni talab qilib
olinmaganligi uchun hisobdan chiqarilishiga, Dt 6310-6390-schyotlar, Kt
9390-«Boshqa operatsion daromadlar» schyoti.
Bu xil daromadlar hisobot davri oxirida yakuniy moliyaviy natijaga
o’tkaziladi: Dt - 9310 , 9320, 9330, 9340,9350, 9360 ,9370 ,9380, 9390-schyotlari,
Kt 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti.
5-BHMSning 9-bandiga muvofiq asosiy vositalar dastlabki qiymati bo’yicha
baholanadi va buxgalteriya hisobiga kiritilali. Asosiy vositalarni barpo qilish yoki
sotib olish uchun ketgan barcha sarfharajatlar qiymati, deganda, jumladan,
to’langan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivlarni ishchi holatga
keltirishga bevosita bog’liq bo’lgan boshqa har qanday sarfharajatlar tushuniladi.
Yana shuni hisobga olish kerakki, boshqa shart-sharoitlarda qo’shimcha qiymat
soligi va aksiya solig’i kabi soliqlar undiriladigan soliqlar hisoblanadi, yani
umumiy tartibda soliq to’laydigan korxona tomonidan mazkur soliqlar to’langanda
hisobga olinadi, biroq asosiy vositalarni sotib olish ishga tushirishda yuqorida
ko’rsatilgan soliqlar ham ularning dastlabki qiymatga qo’shiladi.
Хo’jalik yurituvchi subektlar amaliyetida asosiy vositalarning dastlabki
qiymati, odatda, ularning korxonaga kelib tushishi sabablaridan kelib chiqqan
8

holda belgilanadi. Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishining asosiy
manbalari quyidagilar: obyektni oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha sotib olish; kapital
kiritmalar yakunlangandan keyin ishga tushirilgan obyektning oldi-berdisi; tasischi
tomonidan ustav kapitaliga qo’shilgan ulush; tekin tushum yoki davlat subsidiyasi;
ayirboshlash; uzoq mudlatli ijara shartnomasi moddiy-tovar zaxirasi tarkibidan
o’tkazish; qiymati avval belgilangan asosiy vositalarsa kapital kiritmalar;
Inventarizatsiya paytida asosiy vositalarning ortiqcha obyektlarini ani ql ash.
5-BHMSning 11-bandi haq evaziga olingan asosiy vositalarning dastlabki
qiymatiga kiritilgan quyidagi sarflarni belgilaydi: shartnoma bo’yicha qurilish-
montaj ishlari uchun pudratchilarga va aktivlarni yetkazib beruvchilarga to’langan
summa; asosiy vositalarga egalik huquqini olish bilan bog’liq ro’yxatga olish
yig’imi, davlat bojlari va shunga kabi boshqa to’lovlar; bojxona bojlari va
yig’imlari; asosiy vositalar obektlarini sotib olish bilan bog’liq soliqlar va
yig’imlar summasi; asosiy vositalar obektlarini sotib olish (yaratish) bilan bog’liq
axborot va maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summa; asosiy vositalarning
obektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug’urta qilish bo’yicha harajatlar;
asosiy vositalarning sotib olishdagi vositachilarga to’lanadigan haq; asosiy
vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash, ishga tushirishga to’lanadigan
harajatlar; aktivni maqsadli foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan
bevosita bog’liq boshqa harajatlar;
5-BHMSning 12-bandiga muvofiq qurilish davrida qurilish uchun olingan
uzoq muddatli kredit bo’yicha o’tka z ilgan foizlar ishga tushirilgan asosiy
vositalarning dastlabki qiymatiga qo’shiladi. Agar xo’jalik yurituvchi subekt
asosiy vosita bilan bog’liq sarflarni to’lash uchun moliya - kredit tashkilotlaridan
maqsadli kredit olish bo’lsa, mazkur m a q s a d li kre d it bo’yicha o’tkazilgan foizlar
obyek t ning ishga tushirilishi xo’jalik yoki pudrat usullari bilan amalga
oshirilganidan qatiy nazar, ishga tushirilish jarayoni davomida asosiy vositalarning
ishga tushirilayotgan obyekti qiymatiga kiritilishi k e rak .
Asosiy vositani ishga tushirish yakunlangan, ya’ni u foydalanishga
topshirilgan bo’lsa, foiz xarajatlarini kapitallashtirish to’xtatiladi, asosiy vositalar
9

obyekti foydalanishga berilgandan keyin o’tkazilgan foizli xarajatlar esa xo’jalik
yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar (9610 - «Foiz
ko’rinishidagi xarajatlar" hisobvarag’i) ga kiritiladi.
Korxonaning o’z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalarning dastlabki
qiymati sotib olingan aktiv qiymati kabi tamoyil asosida belgilanadi, yani asosiy
vositalarning ushbu obyektlarini ishga tushirish bo’yicha aniq sarflar summasidan
tashkil topadi.
Agar asosiy vositalarning obektlari chet el valutasiga sotib olinsa, u holda
ularning dastlabki qiymati barcha to’lanadigan va qoplanmaydigan soliqlar,
shuningdek, aktivni yetkazib berish va montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish
bo’yicha sarflar va undan maqsadli foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish
bilan bevosita bog’liq har qanday boshqa xarajatlar yuk bojxona deklaratsiyasi
to’ldirilgan sanaladi O’zbekiston Respublikasya Markaziy banki belgilagan kurs
bo’yicha summani chet el valutasining qiymatiga hisoblash yo’li bilan milliy
valuta (so’mlar)da belgilanadi va buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Shuni ham
ta’kidlash kerakki, asosiy vositalarning sotib olingan obyektlari to’lovlari, moddiy-
tovar zaxiralarini sotib olish bo’yicha kontraktlarni tayyorlash, ro’yxatdan
o’tkazish va yopish bilan bog’liq xarajatlar va bevosita sotib olish bilan bog’liq
bo’lmagan boshqa xarajatlar moddiy-tovar zaxiralarining tannarxiga kiritilmaydi,
balki ular hisobot davrida yuzaga kelgan xarajatlar deb etirof etiladi.
Yuqorida bayon qilinganidek, asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati
odatda ularning korxonaga kelib tushish sabablaridan kelib chiqib aniqlanadi.
Quyida asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab, ularning
boshlang’ich qiymati shakllanishi, yani uni tan olish uchun maqbul asoslar
keltirilgan.
10

Asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab ularning
boshlang’ich qiymatini tan olish
Asosiy vositalariing
kelib tushish manbai Boshlang’nch kiymatni baxolash uchun asos
1 Т ekin (sovg ’ a qilish
shartnomasi buyicha) Joriy kiyma t , to’langan va qoplanib berilmaydigan
soliqlar (yigimlar) xamda aktivni yetkazib kelib,
montaj kilish, o’rnatish, ishga tushirish bo’yicha
xarajatlar va uni ishchi holatga keltirish bilan
bevosita bog’liq bo’lgan har qanday boshqa
xarajatlarni hisobga olgan xolda
2 Тayyor maxsulotlar
tarkibidan o’tkazish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Malkamasining
1999 yil 5 fevraldagi 54 sonli qarori bilan
tasdiqlangan **Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab
chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risida"gi Nizomga muvofik aniqlanadigan
ishlab chnkarish tannarx i
3 Т ovar - moddiy
zaxiralari (tayyor
maxsulotlardan
tashqari) tarkibidan
o’tkazish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirliga
tomonidan 1998 yil 27 avgustdagi 44 son bilan
tasdiqlangan va O ’zbeknston Respublikasi Adliya
vazirligi tomonidan 1998 yil 28 avgustda 486 ra q am
bilan ro’yxatdan o’tkazilgan 4son BHMS "Тovar -
moddiy zaxiralar"ga muvofiq ani q lanadngan balans
kiymati
4 Qonun xujjatlarida
belgnlangan tartibda
ayirboshlash bo’yicha
olish Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalar
obyektinnng qoldik kiymati
5 Qonun xujjatlarida
belgilangan tartibda Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalarning
obyektini qoldik kiymatini ayirboshlash paytida
11

qo’shimcha pul to’lash
yuli bilan ayirboshlash
bo’yicha olish berilgan (olingan) pul mablaglari yoki uning
ekvivalentlariga ko’paygan (kamaygan) summasi
6 Qonun hujjatlarida
belg ila ngan tartibda
majburiyatlarni pulsi z
vositalar bilan bajarish
(to’lash) n i na za rda
tu t adigan shartmomalar
buyicha olish Korxona tomonidan bsrilgan yoki berilishi lozim
bo’lgan boyliklar qiymatn yoxud shunga o’xshash
asosiy vositalar obyektini tesh holatlarda sotib
olinadigan qiymati
2. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini
rejalashtrish tartibi.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda va zararlar alohida daromad va
xarajatlar guruhiga kiritiladi. Bu foyda va zararlar korxonaning asosiy faoliyati
bilan bevosita bog’liq emas. Buxgalteriya hisobida moliyaviy faoliyatdan
olinadigan foyda alohida, zarar alohida schyotlarda hisobga olinadi.
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda (daromad) quyidagi: 9510-«Royalti
ko’rinishidagi daromadlar», 9520-«Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar»,
9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar», 9540-«Valutalar kursi farqidan
daromadlar», 9550 -«Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9560-«Qimmatli
qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar» va 9590-«Moliyaviy faoliyatning
boshqa daromadlari» schyotlarda hisobga olinadi.
Bu schyotlar tranzit schyotlar bo’lib , passiv schyotlariga mansub dir . Ushbu
schyotlarning kredit aylanma tegishli manbalar hisobidan moliyaviy foydaning
ko’payishini, debet aylanmasi esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va
hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi.
12

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foydaning shakllanishi buxgalteriya hisobi
milliy standartlari bilan tartibga solinadi. 3
9510 - «Royalti ko’rinishidagi daromadlar» schyotida pul mablag’larini
hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondentlangan holda royalti va kapitalning
transfertidan olingan daromadlar hisobga olinadi.
Royalti - sotuvchiga (litsenziyalarga) litsenziya shartnoma buyumdan
foydalanish huquqi uchun vaqti - vaqti bilan ajratib turiladigan summa. Olishga
tegishli bo’lgan royalti va gonorarlar summasiga quyidagicha rasmiylashtiriladi:
D-t 4850-«Olinadigan royalti», Kt 9510-«Royalti ko’rinishidagi daromadlar»
schyoti. Ushbu olishga tegishli summa olinsa, pul mablag’larini hisobga oladigan
schyotlar debetlanib 4850- schyot kreditlanadi.
9520-«Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar» schyotida O’zbekiston
Respublikasi xududida va chet ellarda ulush qo’shish yo’li bilan boshqa korxonalar
faoliyatida qatnashishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo’yicha dividendlar,
obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar aks ettiriladi.
Bunday daromadlar hisoblanganda 9520 - «Dividendlar ko’rinishidagi
daromadlar» schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:
5110-«Hisob - kitob schyoti», 5210-«Mamlakat ichidagi valuta schyotlari»-
korxonaning hisob - kitob schyotidagi pul mablag’laridan foydalanganligi uchun
bank tomonidan o’tkazib berilgan summaga;
4840 - «Olinadigan dividendlar» schyoti - korxona tomonidan sotib olingan
aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisoblangan dividendlar
summasiga. Ushbu dividendlar hisob - kitob schyotiga o’tkazib berilsa,
5110 - « H isob - kitob schyoti» debetlanib 4840- schyot kreditlanadi.
9530-«Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» schyotida uzoq va qisqa muddatli
investitsiyalar bo’yicha hisoblangan foizlar aks ettiriladi.
Foizlar hisoblanganda 9530 - «Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» schyoti
kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:
3
2-сонли «Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромадлар»; 6-сонли «Лизинг ҳисоби»; 12-сонли
«Молиявий инвестициялар ҳисоби» БХМС.
13

4830-«Olinadigan foizlar» schyoti – uzoq muddatli va joriy investitsiyalar
bo’yicha va berilgan kreditlar bo’yicha mijozlardan olinadigan foizlar summasiga.
Foizlar summasi olinganda pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib
4830- schyoti kreditlanadi.
9540-«Valutalar kursi farqidan daromadlar» schyotida valuta schyotlari,
shuningdek xorijiy valuta muomalalari bo’yicha ijobiy kurs farqlaridan olingan
daromadlar hisobga olinadi.
Valuta schyotlari va xorijiy valuta muomalalari bo’yicha kurs farqlaridan
daromad olinganda 9540- «Valutalar kursi farqidan daromadlar» schyoti
kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:
5210-«Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» - valuta schyotidagi mablag’
bo’yicha ijobiy kurs farqiga;
0610-«Qimmatli qog’ozlar», 5810-«Qimmatli qog’ozlar» schyotlari - uzoq
va qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar bo’yicha xorijiy valutalarning ijobiy kurs
farqi summasiga;
4720- «Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzi» schyoti – xodimlarga
xorijiy valutada berilgan qarzlarning ijobiy kurs farqi summasiga;
4110 - «Ajratilgan bo’linmalardan olinadigan schyotlar» - filial va
vakolatxonalar bilan olib boriladigan hisob–kitoblar bo’yicha valuta kursining
ijobiy farqi summasiga;
6230-“Boshqa kechiktirilgan daromadlar» schyoti - muddati uzaytirilgan
qarz bo’yicha valuta kursi”ning ijobiy farqi summasiga.
9550-«Uzoq muddatli ijaradan daromadlar» schyotida mulkni uzoq muddatli
ijaraga berishdan olingan daromad aks ettirilib quyidagi provodkalar bilan
rasmiylashtiriladi:
- Uzoq muddatli ijara bo’yicha joriy yilda olinadigan daromad summasiga;
D-t 6230-«Boshqa muddati o’zaytirilgan daromadlar» - joriy qismi, K-t
9550-«Uzoq muddatli ijaradan daromadlar».
14

- Uzoq muddatli ijara bo’yicha asosiy vositalarni ijaraga berishdan olingan
daromad summasiga; D-t 7290- «Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan
daromadlar», K-t 9550 «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar».
9560-«Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar» schyotida
qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashdan olingan
daromadlar hisobga olinadi.
Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar bo’yicha qimmatli qog’ozlarning
nominal qiymatidan ortiq baholangan farq summasiga 0610- «Qimmatli qog’ozlar»
va 5810 «Qimmatli qog’ozlar» schyotlari debetlanib 9560- «Qimmatli qog’ozlarni
qayta baholashdan daromadlar» schyoti kreditlanadi.
9590- «Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar» schyotida
yuqoridagi schyotlarda aks ettirilmagan muomalalardan olingan foyda aks
ettiriladi.
Masalan, uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar auksionida auksion
muvafaqqiyatli o’tkazilgandan so’ng garov summasi qoldirilsa 0610-«Qimmatli
qog’ozlar» schyoti debetlanib, 9590-«Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa
daromadlar» schyoti kreditlanadi.
Hisobot davri oxirida yuqoridagi schyotlarning kredit oborotlari yakuniy
moliyaviy natijaga o’tkaziladi: Dt 9510, 9520, 9530, 9540, 9560, 9590 schyotlar,
Kt-9910 -«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti.
Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar – bu alohida guruhga ajralib turadigan
xarajatlar bo’lib ular korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog’liq emas.
Mazkur modda bo’yicha korxonaning moliyaviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlar aks ettiriladi.
Korxonaning moliyaviy faoliyati deganda quyidagilar tushiniladi: kredit
resurslarini jalb etish va berish; qimmatli qog’ozlar bilan olib boriladigan
operatsiyalar; valutalar bilan olib boriladigan operatsiyalar; asosiy vositalarni uzoq
muddatli ijaraga berish va olish.
Shunday qilib moliyaviy faoliyat xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:
15

1) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan hisob
stavkasi doirasida va ulardan yuqori doirada qisqa muddatli hamda uzoq muddatli
kreditlar bo’yicha, shu jumladan to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan ssudalar
bo’yicha to’lovlar.
Shuni inobatga olish kerakki, xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga binoan
olingan kreditlar bo’yicha har qanday foiz to’lovlari korxona tomonidan o’zining
xarajatlari tarkibida hisobga oladi.
15 oktabr 2003 yilda O’z R.V.M. tomonidan tasdiqlangan xarajatlar tarkibi
to’g’risidagi Nizomga asosan faqat to’lov muddati o’tgan va kechiktirilgan
ssudalar bo’yicha foizlar, shuningdek bank va boshqa moliyaviy tashkilotlarning
bergan uzoq muddatli kreditlari bo’yicha to’lanadigan foizlar xarajatlar tarkibi
to’g’risidagi Nizomning 1-ilovasiga asosan (1.44;1.45) soliqqa tortiladi.
2) Mulklarni uzoq muddatli ijaraga olish bo’yicha to’lanadigan foiz
xarajatlari.
3) Kurslardagi salbiy farqlar va xorijiy valuta operatsiyalari bo’yicha
zararlar.
4) Sarflangan (qimmatli qog’ozlarga, shu’ba korxonalarga va hakozalarga
qo’yilgan) mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar.
5) O’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar:
aksiyalar, obligatsiyalar, veksellar va boshqa qimmatli qog’ozlar. Bularga
blankalarni xarid qilish, qimmatli qog ’ ozlarni tarqatgani uchun bankka
to’lanadigan komissiya summasi va b.
6) Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy
diskont.
Korxonalarning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar to’g’risidagi axborot
9600-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar»
bo’yicha ochilgan quyidagi schyotlarda umumlashtiriladi: 9610-«Foizlar
ko’rinidagi xarajatlar»; 9620-«Valutalar kurslari farqlaridan zararlar»;
9630-«Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar»;
9690-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar» schyotlari.
16

Yuqorida keltirilgan schyotlar tranzit hisoblanib aktiv schyotlarga masubdir
va ular debet saldosiga ega bo’lmaydi. Debet aylanmasi hisobot davrida
xo’jalikning moliyaviy faoliyatidan sodir bo’lgan xarajatlarni ko’rsatadi. Hisobot
davri oxirida ushbu debetida yig’oilgan jami xarajatlar 9910- «Yakuniy moliyaviy
natija» schyotining debeti bilan korrespondentlangan holda hisobdan chiqariladi.
Bank kreditlari, mol yuboruvchilardan qarzlar, shuningdek uzoq muddatli
ijara va boshqalar bo’yicha foizlar to’lash uchun hisoblanganda 9610- «Foizlar
ko’rinidagi xarajatlar» schyoti debetlanib 6920- «Hisoblangan foizlar» schyoti
kreditlanadi. Ushbu foizlar summagi hisob-kitob schyotidan o’tkazib berilsa, 6920-
schyoti debetlanib 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi.
Salbiy kurslar farqlari va balansning valuta moddalari bo’yicha
operatsiyalardan ko’rilgan zararlar 9620-«Valutalar kurslari farqlaridan zararlar»
schyotining debetida aks ettiriladi.
Х orijiy valutalardagi operatsiyalar bo’yicha salbiy kurslar farqi, shu
jumladan buxgalteriya balansini tuzish sanasiga bo’lgan qarzlarni qaytadan
baholashdan vujudga kelgan farqi pul mablag’larini hisobga oluvchi schyotlar,
olishga tegishli schyotlarni hisobga oluvchi schyotlar, majburiyatlar va boshqalarni
hisobga oluvchilarning krediti bilan korrespondentlangan holda 9620-«Valutalar
kurslari farqlaridan zararlar» schyotining debetida aks ettiriladi.
Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar
majburiyatlar va pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlarning krediti bilan
korrespondentlangan holda 9630-«Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish
bo’yicha xarajatlar» schyotining debetida aks ettiriladi.
Yuqoridagi xarajat moddalariga kirmaydigan xo’jalikning moliyaviy
faoliyatidan ko’rilgan boshqa xarajatlar 9690- «Moliyaviy faoliyat bo’yicha
boshqa xarajatlar» schyotining debetida hisobga olinadi.
Ҳ isobot davrining oxirida korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha 9610,
9620, 9630 va 9690-schyotlarning debetida yiYoilgan xarajatlar hisobdan
chiqarilganda quyidagicha buxgalteriya yozuvi beriladi: D-t 9910-«Yakuniy
moliyaviy natija», K-t 9610, 9620, 9630 va 9690-schyotlari.
17

Korxonalarga asosiy vositalar turli manbalardan kirim qilinadi. Asosiy
vositalarni kirim qilish jarayonida turli xarajatlar sarflanadi va ularning
boshlang’ich qiymati buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadi. Ushbu
muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirilish jarayonini misollarda ko’rib
o’tamiz.
Misol. "Sitroniks" AJ 2020 yil 10 martda italiyalik xorijiy sherik bilan
umumiy qiymati 2500000 yevro bo’lgan to’qimachilik uskunasini sotib olish
bo’yicha shartnoma tuzdi. Yetkazib berish shartnomasiga muvofiq, sotib oluvchi
uskuna qiymatining 50 foizni yetkazib beruvchining akkreditiv hisob varag’iga
oldindan o’tkazishi kerak. AJ 2020 yil 15 martda yetkazib beruvchining bankida
akkreditiv hisob varag’ini ochdi. Akkreditiv hisobvarag’i ochilgan sanada
yevroning O’zbekist’on Respublikasi Markaziy banki tomonidan so’mga nisbatan
belgilangan kursi bo’yicha (keyinchalik so’mga nisbatan 1 yevroning kursi deb
yuritiladi) 1 yevro 1440 so’mni tashkil etdi. Akkreditiv hisobvarag’ini ochish bilan
bog’liq xarajatlar o’tkaziladigan valuta summasining 0,2 foizini, akkreditiv
o’tkazish uchun bank haqi o’tkazilgan summaning 1,2 foizini, kontraktni
tayyorlash uchun yuridik firma 200 yevroni, kontraktni ro’yxatdan o’tkazish va
yopish bilan bog’liq garflar kontrakt summasining 0,05 foizini tashkil etdi. Bunlan
tashqari, milliy valutani yevroga konvertatsiya qilishda konvertatsiya qilingan chet
el valutasi summasining 0,2 foiz miqdorida komission haq to’landi. 2020 yil 18
martda uskuna k o’llandi. Uskunani tashish (transportda tashish, jo’natish,
ortishtushirish ishlari, yetkazib berish) da xavfsizlikni taminlash, fransport uchun
to’lov va boshqalar bo’yicha sarflar 250.000 yevroni tashkil etdi. 2020 yil 25
martda invoysda ko’rsatilgan qiymatdan 5 foizni tashkil etadigan bojxona to’loviga
muvofiq yuk bojxona deklaratsiyasi taqdim etildi. Yuk bojxona deklaratsiyasi
taqdim etilgan sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan
so’mga nisbatan o’rnatilgan yevro kursi 1 yevro uchun 1470 so’mni tashkil etli.
Хorijiy mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan uskunani o’rnatish. Montaj
qilish, sinash va ishga tushirish, sozlash ishlari bo’yicha sarflar 100000 yevroni
tashkil etdi. Bu xususda ular 2020 yil 10 aprelda hisob-kitob taqdim etishdi (bu
18

sanada kurs bo’yicha 1 yevro 1472 so’mni tashkil etdi). Uskuna 2020 yil 1 2
aprelda ishga tushiriddi.
Ishlab chiqarish uskunasini sotib olish bilan bog’liq operatsiyalar "Sitroniks"
AJ buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: 2020 yil 15 martda
yetkazib beruvchi bankida akkreditiv hisob varag’ini ochishni aks ettirish: Dt
25510 - «Akkreditivlar" - 1800000 m.so’m; Kt 5210 - «Mamlakatlar o’rtasidagi
valuta hisoblari" schyoti - 1800000 m.so’m. 1800000 m.so’m = (1 250000 yevro x
1440 so’m 1800000 m.so’m);
Sotib olingan asosiy vositalarning to’lovi bilan bog’liq sarflar summasiga:
Dt 9430 - «Boshqa operaiion xarajatlar" - 34200 m.so’m; Kt 5210 - «Mamlakatlar
o’rtasidagi valuta hisoblari" schyoti - 34200 m.so’m. (23750 yevro x 1440 so’m =
34200 m. so’m).
Sarflar summasining hisob-kitobi quyidagi ko’rinishga ega:
Akkreditiv hisobvarag’ini ochish bilan
bogliq xarajatlar 1250000 yevro x 02 foiz yevro;
Akkreditiv o’tkazish uchun bank haqi 1250000 yevro x 1, 2 foiz - 15000 yevro;
Kotraktni tayyorlash uchun to’lov 200 yevro;
Kontraktni ro’yxatdan o’tkazish va yopish
bo’yicha sarflar 250 0000 yevro x 0,05 foiz - 1250 yevro;
Chet el valutasining konvertatsiyasi
bo’yicha xarajatlar 250 0000 yevro x 0,5 foiz - 5000 yevro;
Jami 23750 yevro.
3. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini
o’tkazish.
Favqulodda foyda va zararlar - bu korxonaning xo’jalik faoliyatida
nihoyatda kam sodir bo’ladigan, uning uchun odat bo’lmagan va korxonada
boshqaruv qarorlarini qabul qilish natijasi bilan bog’liq bo’lmagan voqealardan
olinadigan daromad va xarajatlardir. U yoki bu moddani favqulodda daromad va
xarajat tarzida aks ettirilishi uchun quyidagi uchta talablarga javob berishi kerak:
19

- o’z xarakteri bo’yicha odatdagidek bulmasli (korxonaning
odatdagi xo’jalik faoliyatiga tegishli emas);
- bir necha yillar davomida takrorlanmaydi gan ;
- korxonaning boshqaruv xodimlari tomonidan qabul qilinadigan
qarorlarga bog’liq bo’lmagan holatlardan tashkil topadi.
Shunday qilib, tegishli modda bir vaqtning o’zida odatdagidek emaslik,
oldindan ko’rabilmaslik va takrorlanmaslik talablariga mos kelishi kerak.
Korxonalarning xo’jalik faoliyatida shunday voqealar sodir bo’lishi
mumkinki, ular faqat odatdagidek emas yoki faqat oldindan ko’rabilmaydigan
voqea. Masalan, xorijiy valuta muomalalaridan olingan foyda yoki zararlarni
oldindan ko’rib bo’lmaydi, lekin bu favqulodda emas, chunki valuta kursining
barqaror emaslik sharoitida bu odatdagi foyda va zarar hisoblanadi.
Demak, quyidagi moddalar favqulodda foyda va zararlarga kiritilmaydi:
darg’umon debitor qarzlarni hisobdan chiqarilishi yoki shu maqsad uchun tashkil
qilinigan zaxira; valuta muomalalaridan yoki kurslar farqidan olingan daromad
yoki yo’qotishlar; narxlardagi tuzatishlar; aktivlar qiymatini qaytadan baholashdan
olingan natija, soliq summalari bo’yicha tuzatishlar; oldingi yillar foydasi yoki
zarari.
Хorijiy amaliyotda favqulodda zararlarga quyidagilar kiritiladi: tabiiy
ofatlardan ko’rilgan yirik yo’qotishlar; siyosiy voqealar, masalan, urush, inqiloblar
natijasida yo’qotishlar; mazkur davlatning qonuniyatchiligidagi o’zgarishlar,
natsionalizatsiya qilish, ma’lum bir faoliyatni taqiqlash va boshqalar natijasidagi
yo’qotishlar.
Shuni ham aytish kerakki, tegishli modda favqulodda holatga to’g’ri kelishi
va kelmasligiga korxona faoliyat ko’rsatayotgan tashqi muhit ham ta’sir qiladi.
Foyda va zararlar summasining hajmi favqulodda voqealarga o’tkazish va
o’tkazmaslik uchun sabab bo’lolmaydi.
Favqulodda foyda va zararlarni alohida ajratib hisobga olishdan maqsad
hisobot davri ichida korxona faoliyati natijasini obyektiv aks ettirishdir.
Favqulodda voqealar sodir bo’lganda bu voqealardan olingan foyda va zararlar
20

quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 9710-«Favquloddagi foydalar» va
9720-«Favquloddagi zararlar» schyoti. Bular tranzit schyotlar bo’lib 9710-passiv,
9720-aktiv schyotlariga mansubdir.
Favqulodda voqealardan olingan daromadlar summasiga
9710-«Favquloddagi foydalar» schyoti kreditlanib turli schyotlar debetlanadi.
Sodir bo’lgan zarar summasiga esa 9720 - «Favquloddagi zararlar» schyoti
debetlanib turli schyotlar kreditlanadi. Bu schyotlarning debet va kredit oborotlari
hisobot davri oxirida yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi: favqulodda
voqealardan olingan foyda summasiga- Dt 9710-«Favquloddagi foydalar», Kt
9910- «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti.
Favqulodda voqealardan sodir bo’lgan zarar summasiga- Dt 9910-«Yakuniy
moliyaviy natija», Kt 9720-«Favquloddagi zararlar» schyoti.
Ma’lumki, xo’jalik yurituvchi subyektlarda asosiy vositalarning qiymati
odatda ularga eskirish (amortizatsiya) hisoblash yo’li bilan qoplanadi. Asosiy
vositaning amortizatsiyalanadigan qiymati uning butun foydali xizmat muddati
mobaynida xo’jalik yurituvchi subyektning xarajatlariga amortizaiion ajratmalar
ko’rinishida muntazam taqsimlanali. Bu yerda amortizatsiyalanadigan qiymat
deyilganda aktivning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan boshlang’ich (qayta
tiklash) qiymatidan uning taxminiy (baholangan) tugatish qiymatini chegirib
tashlangandan qolgan summasi tushuniladi.
5-son BHMS, aktivning foydali xizmat muddati davomida asosiy
vositalarning amortizatsiyalanadigan qiymatini uning tayinlashidan kelib chiqib,
mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam
ravishda taqsimlanadigan eskirishning qiymat ko’rinishidagi ifodasini
amortizatsiya sifatida belgilab beradi. Shuni nazarda tutish kerakki, asosiy
vositalar obyekti bo’yicha eskirish hisoblanishi, mazkur obyekt asosiy vositalar
tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi va
ushbu obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to’la qoplanguncha yoki u
balansdan chitsarilguncha amalga oshiriladi. Agar asosiy vositalarning obyektlari
bo’yicha eskirish hisoblanishi mazkur obyekt qabul qilingan oydan keyingi
21

birinchi oydan boshlanadigan bo’lsa, unga mos ravishda mazkur obyekt bo’yicha
eskirish hisoblanishi uning amortizatsiya qiymati to’liq qoplangan yoki u
balansdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan to’xtatiladi.
Asosiy vositalar obyektining foydali xizmat muddati davomida
amortizatsiya hisoblanishi to’xtatilmaydi, qonunchilikda o’rnatilgan tartibda ularni
konservatsiyaga o’tkazish hollaridan hamda obyektning foydalanishi to’liq
to’xtatilgan sharoitda ularning qo’shimcha qurilishi, qo’shimcha jihozlanishi,
rekonstrukiiya qilinishi, zamonaviylashtirilishi, texnik qayta qurollantirilishi
davridan tashqari.
Asosiy vositalar obyektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalarining
hisoblanishi, korxonaning hisobot davridagi faoliyati natijalaridan qat’iy nazar,
amalga oshiriladi va u mos holatda hisobot davrining buxgalteriya hisobida aks
ettiriladi.
21son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar obyektlari bo’yicha hisoblangan
amortizatsiya summasi buxgalteriya hisobida tegishli summalarni to’plash yo’li
bilan asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlarda (0200) aks
ettiriladi. 4
Хo’jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya hisobida asosiy vositalar
obyektlari bo’yicha amortizatsiya hisoblanishi quyidagi tarzda aks ettiriladi:
Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli
bo’yicha amortizatsiyani hisoblash davrida aktivning amortizatsiyalanadigan
qiymati kamayib boradi. Ushbu usul bo’yicha amortizatsiyani bir tekisda (to’g’ri
chiziqli) hisoblash usulidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya meyori ikki
karraga oshirilib, mazkur hisobot davridagi tegishli asosiy vositaning qoldiq
qiymatiga ko’paytirilali. Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi
qoldiq usuli bo’yicha amortizatsiyani hisoblashda taxminiy baholangan tugatish
qiymati boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatilan chegirib tashlanmaydi.
Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usulida
yillik amortizatsiya ajratmalari summasi asosiy vositalar obyektining hisobot yili
4
21-сонли БҲМС "Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик фаолияти бухгалтерия ҳисоби
счётлар режаси ва уни қўллаш бўйича Йўриқнома".
22

boshidagi qoldiq qiymati va ushbu obyektning foydali xizmat muddatidan kelib
chiqib hisoblangan va ikki karraga oshirilgan amortizatsiya meyoriga asoslangan
holda aniqlanadi.
Masalan: oldingi -misolda kompyuterning foydali xizmat muddati 5 yilga
teng edi. Mos holatda, to’g’ri chiziqli usulda yillik amortizatsiya meyori 20 %
(100% / 5)ni tashkil etadi. Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib
boruvchi qoldiq usulida, amortizatsiya meyori 40 % (2 x 20%) ga teng bo’ladi.
Ushbu 40 %dagi qatiy stavka har yil oxirida asosiy vositaning balans qiymatiga
nisbatan ishlatiladi.
5.1-jadval
Kompyuter bo’yicha amortizatsiya ajratmalari
Amort i zatsiy
a ajratmalari
davri Boshlan g’ ich
( q ayta tiklash)
q i ymat Amortizatsiyan i ng yillik
summasi Тo’plangan
amortizatsi
ya Balans
q i ymati
1 - yil oxiri 1 100 000 40% x 1100000= 440000 440 000 660 000
2 - yil oxiri 1 100 000 40% x 660000= 264 000 704 000 396 000
3 - yil oxiri 1 100000 40% x 396000=158 400 862 400 237 600
4 - yil oxiri 1 100000 40% x 237600=95 040 957440 142 560
5 - yil oxiri 1 100 000 (40%x 142560=57024
«nazorat maqsadida")
1000000 - 57440= 42560 1000 000 100 000
Yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul) ga muvofiq, har bir yil uchun
amortizatsiya me’yori amortizatsiya muldatining oxirigacha qoladigan
amortizatsiyalanadigan qiymatning ulushi sifatida aniqlanadi. Ushbu ulush,
amortizatsiya ajratmalari tugashigacha qolgan to’liq yillar raqami (soni)ni
amortizatsiya muddatini tashkil qiluvchi yillarning tartib raqami yig’indisiga
bo’lish orqali aniqlanali.
Yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul) da yillik amortizatsiya ajratmalari
summasi asosiy vositalar obyektining tugatish qiymati chegirib tashlangan
23

boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati hamda mahrajida obyektning foydali xizmat
muddati oxirigacha qolayotgan yil soni (raqami) va suratida obyektning foydali
xizmat muddati yillari yig’indisi bo’lgan nisbatdan kelib chiqib aniqlanadi.
Masalan: oldingi -misolda kompyuter 5 yillik foydali xizmati muddatiga ega
edi. Foydalanish yillari soni (raqamlari)ning yig’indisi 15 (kumulyativ son) ni
tashkil etadi.
5.2-jadval
Kompyuter bo’yicha amortizatsiya ajratmalari
Amortizatsiya
ajratmalari davri Amortizatsnya
kilingan kiymat Amortizatsiyaning yillik
summasi Тo’plangan
amortizatsiya
1 - yil oxiri 1000 000 (5/15x1000000)=
333333,3 333333,3
2 - yil oxiri 1 000 000 (4/15x1000000)=
266666,7 600000,0
3 - yil oxiri 1 000 000 (3/15x1000000)=
200000,0 800000,5
4 - yil oxiri 1000 000 (2/15x1000000)=
133333,3 933333,3
5 - yil oxiri 1000 000 (1/15x1000000)= 66666,7 1000000,0
Keyinchalik har bir kasrni 1000000 so’mga teng bo’lgan
amortizatsiyalanadigan qiymatga ko’paytirish yo’li bilan har yilgi amortizatsiya
summasi aniqlanadi: yani 5/15, 4/15, 3/15, 2/15,1/15.
Soliq solish maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida asosiy
vositalarning boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatiga nisbatan foizlarda yillik
amortizatsiya meyori belgilangan bo’lib, ular xarajatlarga bir tekisda olib boriladi.
Masalan: kompyuterning boshlang’ich qiymati 1100000 so’m, uning
foydalanish muddati oxiridagi qoldiq (tugatish) qiymati 100000 so’m, xizmat
muddati 5 yil, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi bo’yicha yillik
amortizatsiya meyori amortizatsiyalanadigan qiymatdan 20 %ni yoki 200000 so’m
((1100000-100000)/5=200000 so’m) ni tashkil etadi.
Hisobot yili davomida, qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblashning
usulidan qatiy nazar (ishlab chiqarish usuli bundan mustasno), asosiy vositalar
obyektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmasi har oyda, yillik summaning 1/12
miqdorida hisoblanib boriladi.
24

Mavsumiy xarakterli ishlab chiqarishga ega korxonalarda foydalanilayotgan
asosiy vositalar bo’yicha yillik amortizatsiya ajratmalari summasi bir tekisda,
korxona tomonidan hisobot yilida asosiy vositalardan foydalanish mobaynida,
hisoblab boriladi.
Asosiy vositalarning turli guruhlariga nisbatan amortizatsiyani hisoblashning
turli usullarining qo’llanilishiga yo’l qo’yilali. Bunda, asosiy vositalarning bir
toifadagi obyektlari faqatgina bir usul qo’llaniladi.
Foydalanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli majburiy tartibda
korxonaning hisob siyosatila aks ettirilishi kerak. Kalendar yil davomida hisob
siyosatini o’zgartirish mumkin emas. Х o’jalik yurituvchi subyektning hisob
siyosatini quyidagi hollarda o’zgartirishga yo’l qo’yiladi: subekt qayta tashkil
etilganda; mulk egalari almashganda; O’zbekiston Respublikasi qonunlarida yoki
O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy
tizimda o’zgarishlar bo’lganda; buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab
chiqilganda.
Agar asosiy vositalardan foydalanishdan kutilayotgan iqtisodiy manfaatlarda
muhim o’zgarish sodir bo’lsa, u holda amortizatsiya hisoblash usuli o’zgarayotgan
tendeniiyani to’la aks ettira oladigan tartibda o’zgartirilishi mumkin, qachonki
kelib chiqqan bunday holat amortizatsiya usulining o’zgarishini oqlasa.
Bunday o’zgartirish albatta hisob siyosatida aks ettirilishi kerak. Bunda,
moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida ushbu o’zgarishning sabablarini va
ularning iqtisoliy samarasini ochib berish zarur bo’ladi.
Foydali xizmat muddati korxona tomonidan aktivning foydalanilishi
kutalayotgan vaqt davri yoki korxona tomonidan ushbu aktivni ishlatishdan
kutilayotgan mahsulot (ish va xizmatlar) miqdori. Asosiy vositalarning foydali
xizmat muddati, korxona tomonidan asosiy vositalarning holatini yaxshilash
maqsadida va shuningdek foydali xizmat muddatini oshirilishiga yoki texnologik
o’zgartirishlar hisobiga ushbu muddatni qisqartirilishiga olib keladigan amalga
oshirilgan xarajatlarni hisobga olgan holda, qayta ko’rib chiqilishi mumkin.
25

Т ugatish qiymati kutilayotgan foydali xizmat muldati oxirida asosiy
vositalarni tugatishda olinadigan aktivlarning taxminiy baholangan summasidan
asosiy vositaning chiqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ayirib tashlash
natijasidagi qiymatdir.
Asosiy vositalarning amortizatsiyalanidigan qiymatini hisoblashda tugatish
qiymati muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Т ugatish qiymatining miqdori jiddiy
summani tashkil etmaydigan bo’lsa, bunday holatda, amortizatsiyalanadigan
qiymatni hisoblashda u hisobga olinmasligi mumkin.
Agar tugatish qiymati muhim summani tashkil etsa, bunday holda, u asosiy
vositalar sotib olingan sanada yoki qayta baholangan sanada belgilanishi shart.
Т ugatish qiymati asosiy vositalarning xizmat muddati oxirida tugatish bilan
bog’liq kutilayotgan xarajatlar summasiga kamaytirilishi kerak.
26

4. Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditini
takomillashtrish
Foyda korxonalar tomonidan yil davomida budjet oldidagi foyda (daromad)
dan ajratma bo’yicha majburiyatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Yil davomida
budjetga daromad (foyda) dan ajratma bo’yicha bo’nak to’lanmalar va haqiqiy
foydadan qaytadan hisoblash bo’yicha to’lanmalar quyidagi schyotlarda hisobga
olinadi: 9810-«Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar» va 9820-«Foydadan
hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» schyoti. Bular tranzit
schyotlar bo’lib kontrpassiv schyotlariga mansubdir. Ushbu schyotlarning debet
oborotlari yil davomida daromad (foyda) dan budjetga ajratma bo’yicha
to’lanmalar summasini ko’rsatadi. Hisobot davri oxirida yillik hisobotini tuzishda
bu schyotlar yopiladi va ularda yil boshiga qoldiq qolmaydi.
Foyda (daromad) dan ajratiladigan soliqlarni hisoblash va to’lash
qonunchilik va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Yil davomida budjetga foydadan ajratma, yig’im va boshqa ajratmalar
hisoblanganda 9810 va 9820 schyotlari debetlanib 6410 -«Budjetga to’lovlar
bo’yicha qarz» schyoti kreditlanadi. Ushbu foydadan ajratma, yig’im va boshqa
ajratmalar budjetga o’tkazib berilganda 6410- schyot debetlanib, pul mablag’larini
hisobga oladigan schyotlar kreditlanadi.
Hisobot yili oxirida bu schyot quyidagi yopiladi: Dt 9910- «Yakuniy
moliyaviy natija», Kt 9810, 9820 - schyotlar.
Foydadan ajratma, yig’im va boshqa ajratmalarni hisobga oladigan 9810 va
9820 - schyotlarning sintetik va analitik hisoblari bankning hisob - kitob
schyotidan berilgan ko’chirmasiga va boshqa hujjatlarga asosan 15 - jurnal -
orderda yuritiladi.
Odatda korxona faoliyatining yakuniy moliyaviy natijasi yil oxirida
aniqlanadi. Buning uchun korxona buxgalteriyasida 9910- «Yakuniy moliyaviy
natija» schyoti ochiladi. Bu schyot hisobot yilida korxona faoliyatining yakuniy
moliyaviy natijasini shakllanishi to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun
tayinlangan.
27

Yakuniy moliyaviy natija (foyda yoki zarar) quyidagicha aniqlanadi: asosiy
faoliyatdan olingan moliyaviy natija (foyda) ga moliyaviy faoliyatdan olingan
daromad va favquloddagi foyda summasi qo’shiladi va shu faoliyatlardan sodir
bo’lgan zarar (xarajat) lar olib tashlanadi.
9910 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti tranzit bo’lib aktiv - passiv
schyotlarga mansub dir . Debeti bo’yicha xarajatlar, krediti bo’yicha - korxonaning
foydasi aks ettiriladi. Bu schyotning debet oboroti bilan kredit oborotini
solishtirish yo’li bilan hisobot davridagi yakuniy moliyaviy natija aniqlanadi.
B ir hisobot davrining oxirida 9910- «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining
debet va kredit tomonlari ko’rsatkichlari jamlanib bu schyotning umumiy saldosi
hisoblab chiqariladi. Ҳisoblab topilgan saldo hisobot davrida soliqqa tortilgunga
qadar bo’lgan umumiy balans foydasi (yoki zarari) ni ko’rsatadi.
Hisobot yilining oxirida 9810- «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha
xarajatlar», 9820 «Foydadan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar»
schyotlarida foyda (daromad) dan hisoblangan umumiy summa aks ettiriladi. Yillik
hisobotni tuzishda oxirgi buxgalteriya o’tkazmalari bilan hisoblangan soliq va
yig’imlar summasi, ilgari aytilganidek, quyidagi hisobdan chiqariladi: Dt
9910-«Yakuniy moliyaviy natija», Kt 9810-«Daromad (foyda) solig’i bo’yicha
xarajatlar» yoki Kt9820-«Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar
bo’yicha xarajatlar» schyotlari.
9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyotida qolgan sof foyda (yoki zarar)
summasi quyidagi yozuv bilan taqsimlanmagan foydaga o’tkaziladi:
Sof foyda summasiga - Dt 9910-«Yakuniy moliyaviy natija», Kt 8710-
«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)». Zarar
summasiga esa, Dt 8710, Kt 9910 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti.
Korxona faoliyatining boshidan yig’ib kelingan va hisobot davrida sodir
bo’lgan mavjud taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasining
harakati to’g’risidagi axborotlar quyidagi schyotlarda hisobga olinadi:
8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» va
8720-«Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotlari. Bu schyotlar nazariy
28

jihatdan passivdir, lekin amaliyotda 8710-schyot debet saldoga ham ega bo’lishi
mumkin, ya’ni korxona hisobot davrini zarar bilan yakunlashi ham mumkin.
Jamg’arilgan foyda - bu har qanday zararlar, dividendlar va mulkdorlar
qarori bo’yicha hususiy kapitalga reinvestitsiya qilingan summalar chiqarilib
tashlangandan qolgan xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyatini boshidan boshlab
olgan sof foydasidir.
8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)»
schyotida korxonaning hisobot yili bo’yicha taqsimlanmagan foydasi
(qoplanmagan zarari) hisobga olinadi.
Dividendlar va mulkdorlar qaroriga binoan boshqa ajratmalar qilingandan
so’ng hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi 8710-«Hisobot davrining
taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schyotidan 8720-«Jamg’arilgan
foyda (qoplanmagan zarar)» schyotiga o’tkaziladi.
Ilgari aytganimizdek, 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi
(qoplanmagan zarari)» schyoti, agar xo’jalik faoliyatidan olingan foydasidan
zararlari va to’langan dividendlari ko’p bo’lsa, debet saldoga ham ega bo’lishi
mumkin. Bunday hollarda zarar summasi quyidagi yozuv bilan jamg’arilgan
foydani kamaytirishga o’tkaziladi: Dt 8720-«Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan
zarar)», Kt 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan
zarari)» schyoti.
Тaqsimlanmagan foydadan zaxira kapitalini shakllantirish uchun ajratiladi.
Bunda quyidagicha rasmiylashtiriladi: Dt 8710-«Hisobot davrining
taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)», Kt 8520- «Zaxira kapitali»
schyoti.
Тaqsimlangan foydadan dividendlar hisoblansa, 8710- schyot debetlanib,
6610- «Тo’lanadigan dividendlar» schyoti kreditlanadi. Dividendlar to’langanda,
6610 «Тo’lanadigan dividendlar» schyoti debetlanib quyidagi schyotlar
kreditlanadi: 5010, 5110, 5210- schyotlar. Pul mablag’lari bilan yoki 9010-
«Mahsulot sotishdan olingan daromadlar» schyoti - sotish bahosida ishlab
chiqarilgan mahsulot bilan to’lansa, shu bilan birga natura shaklida to’langan
29

mahsulotning haqiqiy tannarxiga 9110- «Sotilgan tayyor mahsulotlar tannarxi»
schyoti debetlanib, 2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schyoti kreditlanadi.
4610-«Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi» schyoti -
dividendlar aksiyalar bilan to’lansa, 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyotining
sintetik va analitik hisobi 15-jurnal - orderida yuritiladi. Bu jurnal - orderga yozish
uchun asos bo’lib buxgalteriyaning ma’lumotnomasi, bankning hisob - kitob
schyoti va boshqa schyotlardan bergan ko’chirmasi va boshqa hujjatlar
hisoblanadi. Chorak va hisobot yili oxirida jurnal - order ko’rsatkichlari chorak va
yillik hisobot shakllarini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Asosiy vositalar obyektlarini ishchi holatda ushlab turish ularni tamirlash
yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Joriy tamir — asosiy vositalar obyektini ishchi holatida ushlab turish
maqsadida amalga oshiriladigan tamirlashdir. O’rta ta’mirda tamirlanadigan
agregatni qisman ajratib yig’ish yoki detallar qismlarini qayta tiklash yoki
almashtirish amalga oshiriladi.
Uskuna va transport vositalarini kapital tamirlash agregatni to’liq ajratib
yig’ish, bazaviy va korpus detallari va uzellarni ta’mirlash, barcha eskirgan detallar
va uzellarni almashtirish yoki tiklash hamda agregatni yig’ish, sozlash va sinash
amalga oshiriladigan tamirlashdir.
Bino va inshootlarni kapital tamirlash — bazaviy va korpus detallari va
uzellarini tamirlash, barcha eskirgan konstruksiyalarning detallari va uzellarini
almashtirish yoki tiklash ishlari amalga oshiriladigan ta’mirlashdir.
Obyektni ishchi holatida ushlab turish va undan foydalanishda kelgusidagi
iqtisodiy manfaatning dastlab aniqlangan malum summasini olish maqsadida
amalga oshirilgan xarajatlar ular tegishli bo’lgan hisobot davri xarajatlari tarkibiga
olib boriladi. Ishlab chiqarish asosiy vositalarini ishchi holatida saqlab turish
xarajatlari va ishlab chiqarish asosiy vositalarning barcha turdagi ta’mirlashini
o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ishlab
chiqarish tannarxiga, mamuriy va ijtimoiy, madaniy vazifalarni amalga oshirish
30

uchun mo’ljallangan asosiy vositalar obyektlari bo’yicha esa davr xarajatlari
tarkibiga olib borilali.
Zarur holatlarda, alohida sohalarning xo’jalik yurituvchi subyektlari
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan kapital tamirlash
ishlarini o’tkazish uchun mablag’lar zaxiraini tashkil etishlari mumkin. Mazkur
zaxira bo’yicha ajratmalar "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar" elementi
tarkibida aks ettiriladi, u asosiy vositalarning har bir obyektini kapital
ta’mirlanishdan o’tkazishning davriyligi va unga ketadigan xarajatlarning taxminiy
baholangan qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Zaxira bo’yicha ajratmalar meyori
har bir hisobot davri oxirida qayta ko’rib chiqiladi va zarur hollarda yangi
moliyaviy yil uchun ajratmalar hajmi ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
Agar kapital tamirlash uchun zaxira qilingan mablag’lar summasi mazkur
obektning tamirlashiga ketgan haqiqiy xarajatlardan oshib ketsa, ortiqcha summa
tuzatib qo’yilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zaxira qilingan mablag’lar
summasidan oshib ketsa, unda ortiqcha summa "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa
xarajatlari" elementi tarkibida aks ettiriladi.
Zaxiralarni hisoblash bo’yicha operatsiyalar 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar
va to’lovlar zaxiralari" schyoti krediti va harajatlarni hisobga oluvchi schyotlar
debeti bo’yicha aks ettiriladi.
Zaxira qilingan mablag’lar summasi hisobiga amalga oshirilgan haqiqiy
xarajat va to’lovlar, 8910 - «Kelgusilagi xarajatlar va to’lovlar zaxiralari"
schyotining debeti hamda xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning krediti yozuvi
orqali, zaxiralarning kamayishiga olib boriladi.
31

Xulosa
Moliyaviy natijalar - k orxona faoliyatining yakuniy natijasini tasniflovchi
ko’rsatkich bo’lib, balansning foyda va zarari haqidagi umumiy ma’lumotlarni
buxgalteriya hisobida qiymat ko’rinishida ma’lum davrga aks etishidir.
Shuningdek, korxonalarda hisobot davri ichida sodir bo’lgan xarajatlar va
daromadlarni tan olish, dastlabki hisob ma’lumotlarni aniqlashtirish hamda ularni
buxgalteriya hisobi va hisobotlarida to’g’ri hisobga olishning nazariy –uslubiy
asoslarini mukammallashtirish hisob tizimini tashkil qilishda muhim ijobiy
natijalarga erishiladi.
Asosiy vositalar obyektlari chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natija,
asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad summasidan ularning
qoldiq qiymatini hamda asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog’liq egri
soliqlar va xarajatlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi.
Asosiy vositalar obektlarining chiqib ketishidan ko’rilgan moliyaviy natijani
aniqlashda, ilgari qayta baholangan asosiy vositalar obektlarini qo’shimcha
baholash summasining qoldig’i, ya’ni avvalgi qo’shimcha baholash summalarining
asosiy vositalar ushbu obyektining avvalgi arzonlashtirilgan summasidan oshib
ketgan qismi, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad tarkibiga
kiritilib, ayni vaqtda 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar"
schyoti bo’yicha zaxira kapitali kamayadi.
O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi qonuniga
muvofiq, asosiy vositalarning haqiqiy mavjudligini aniqlash va ularning
saqlanishini nazorat qilish maqsadida korxona tomonidan asosiy vositalarning
inventarizatsiyasi vaqti-vaqti bilan, lekin ikki yilda kamida bir marta, kutubxona
fondlari bo’yicha esa besh yilda bir marta o’tkaziladi.
Asosiy vositalar obektini qisman tugatish hollarida uning boshlang’ich
qiymati va to’plangan amortizatsiyasi obyektning tugatilgan qismiga tegishli
boshlang’ich qiymati va to’plangan amortizatsiya summasiga mos holda
kamaytiriladi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O’RQ-582.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to’g’risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573.
4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580.
5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari
to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini
boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital
bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14
yanvardagi PF-5630-sonli farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-
5635-son, “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili” da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”
farmoni.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-
3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora–
tadbirlari to’g’risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel.
33

Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar auditi

Sotib olish