Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	462.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Август 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

47 Продаж

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish
xususiyatlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish
xususiyatlari
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….…
I BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nazariy asoslari
1.1. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasi va ularning iqtisodiy
ahamiyati ...
1.2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va
tasnifi ………………………….
1.3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash
usullari …………………………..
II BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tarkibi va amaliy ahamiyati
2.1. YaIM, Yalpi milliy daromad, sof milliy mahsulot va ularning tarkibi ….
…...
2.2. Inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov balansi va ularning o‘zaro bog‘liqligi …….……
2.3. O‘zbekiston misolida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
tahlili …………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida har
bir davlat o‘zining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari asosida iqtisodiy siyosatini
belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar chuqurlashib
borayotgan bir paytda, ularning natijadorligini baholash uchun ishonchli
ko‘rsatkichlarga ehtiyoj ortmoqda. Ayniqsa, YaIM (yalpi ichki mahsulot),
inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi, to‘lov balansi kabi ko‘rsatkichlar
davlat byudjeti, monetar siyosat va investitsiya jalb qilish jarayonlarida muhim
rol o‘ynaydi. Ushbu indikatorlar orqali mamlakat iqtisodiy holati, uning o‘sish
sur’ati va tarkibiy muammolari aniqlanadi. Xususan, pandemiyadan keyingi
davrda iqtisodiyotning tiklanish holatini baholashda aynan makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarga tayangan holda qarorlar qabul qilinmoqda. Shu sababli,
ularning nazariy asoslarini chuqur tushunish va amaliy tahlil qilish bugungi
kundagi dolzarb masalalardan biridir. Bundan tashqari, Davlat statistika
qo‘mitasi, Markaziy bank, Iqtisodiyot va moliya vazirligi tomonidan e’lon
qilinayotgan rasmiy raqamlar orqali iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot
yo‘nalishlari baholanmoqda. Demakki, mazkur mavzu nafaqat ilmiy, balki
amaliy jihatdan ham dolzarb bo‘lib, kelajakdagi iqtisodiy siyosatga asos
yaratadi. Shu bilan birga, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligini
chuqur o‘rganish, ularning iqtisodiy muvozanatga ta’sirini tahlil qilish, barqaror
rivojlanishni ta’minlash yo‘lida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ularni
to‘g‘ri tahlil qilish orqali iqtisodiy inqirozlar xavfini oldindan aniqlash, ularni

4yumshatish choralari ishlab chiqilishi mumkin. Aynan shu omillar ushbu
mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini kuchaytirib, ilmiy izlanishlar uchun
keng imkoniyatlar yaratadi 1
. Shu bois kurs ishining dolzarbligi bevosita
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, raqamli iqtisodiyotga o‘tish, investitsiya
muhitini yaxshilash va xalqaro iqtisodiy tizimda faol ishtirok etish bilan
bog‘liqdir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar iqtisodiyot fanining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u xalqaro
miqyosda va milliy iqtisodiyot doirasida keng o‘rganib kelinmoqda. Mazkur
yo‘nalishda dunyo miqyosida taniqli iqtisodchilar – Pol Samuelson, N. Gregory
Mankiw, O. Blanchard, R. Dornbusch, Stenli Fisherlar tomonidan fundamental
ilmiy asarlar yaratilgan. Ayniqsa, Mankiwning “Makroiqtisodiyot” asari
bugungi kunda ko‘plab oliy ta’lim muassasalarida asosiy darslik sifatida
foydalaniladi. Ular ishlab chiqqan nazariy yondashuvlar hozirgi makroiqtisodiy
tahlilning asosini tashkil qiladi. O‘zbekiston ilmiy doirasida ham bu mavzu
bo‘yicha yetarli tadqiqotlar mavjud. Jumladan, A. Xudoyberganovning
iqtisodiy siyosatga oid ishlari, B. Xoshimovning zamonaviy iqtisodiy tahlil
uslublari va D. Toshmuhamedovning makroiqtisodiy statistikaga oid
izlanishlari alohida e’tiborga loyiq. Shuningdek, Iqtisodiyot va moliya vazirligi,
Markaziy bank, Statistika agentligi tomonidan muntazam e’lon qilinadigan
ma’lumotlar orqali O‘zbekistonda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil
qilish amaliyoti shakllangan. Lekin, shunga qaramay, bugungi iqtisodiy
o‘zgarishlar, raqamli transformatsiya va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
murakkablashuvi fonida mavjud ilmiy ishlanmalarning yangilanishiga ehtiyoj
ortib bormoqda. Ayniqsa, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlik, yalpi
talab va taklif dinamikasi, hamda to‘lov balansi muammolarining zamonaviy
yondashuvlar asosida qayta tahlili dolzarbdir. Shuningdek, xalqaro tashkilotlar
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

5(IMF, WB, OECD) tomonidan ishlab chiqilgan indikatorlar va prognoz
metodikalarini o‘rganish ham mavzuni chuqurlashtirish imkonini beradi. Shu
bois, ushbu kurs ishi ilgari o‘rganilgan bilimlarni yangicha metodlar asosida
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar iqtisodiyotni boshqarishda muhim nazariy asos va amaliy vosita
hisoblanadi. Ularning nazariy ahamiyati shundaki, ular yordamida
iqtisodiyotning umumiy holati, o‘sish sur’atlari, ishlab chiqarish hajmi, iste’mol
va jamg‘arma tendensiyalari haqida chuqur tushuncha hosil qilish mumkin. Bu
ko‘rsatkichlar asosida iqtisodiy qonuniyatlar aniqlanadi, model va prognozlar
ishlab chiqiladi. Ular iqtisodiy nazariyalarni real ma’lumotlar bilan sinovdan
o‘tkazish imkonini beradi. Ayniqsa, talab va taklif, investitsion faoliyat,
inflyatsiya va ishsizlik darajalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar makroiqtisodiy
tahlil uchun asosiy tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir. Amaliy jihatdan esa,
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat siyosatini ishlab chiqish, moliyaviy va
fiskal choralarni belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hukumat va Markaziy
bank ushbu indikatorlar asosida budjet siyosatini shakllantiradi, monetar
strategiyalarni belgilaydi, iqtisodiy xavflarni oldindan prognoz qiladi. Bundan
tashqari, ular xalqaro investorlarga, donor tashkilotlarga va tijorat subyektlariga
mamlakatdagi iqtisodiy muhit haqida ishonchli axborot beradi. Mavzuning
amaliy ahamiyati O‘zbekiston sharoitida alohida kuchaymoqda, chunki
iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiya qilish jarayonlari makroiqtisodiy
monitoringga asoslanadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida mazkur
ko‘rsatkichlarning nazariy negizini ochib berish va ularning amaliyotdagi
qo‘llanishini tahlil qilish iqtisodiy fanlar va boshqaruv amaliyoti uchun katta
ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining
makroiqtisodiy holati va uni baholashda qo‘llaniladigan asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlardir.

6Kurs ishi mavzusining predmeti – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning
iqtisodiy mazmuni, ularning hisoblash usullari, o‘zaro aloqasi va iqtisodiy
jarayonlardagi funksional roli.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning
nazariy asoslarini ochib berish, ularning tarkibini, hisoblash usullarini va
amaliyotdagi qo‘llanilishini tahlil qilish orqali ularning iqtisodiyotni
boshqarishdagi ahamiyatini aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasini ochib berish;
 ularning tasnifi va turlarini o‘rganish;
 makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullarini tahlil qilish;
 asosiy ko‘rsatkichlar (YaIM, YaMD, SMM, inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov
balansi)ning tarkibiy tuzilmasini yoritish;
 O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari asosida
amaliy tahlil o‘tkazish;
 mazkur ko‘rsatkichlar asosida iqtisodiy siyosatga ta’sirni baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning nazariy asoslari
1.1. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tushunchasi va ularning iqtisodiy
ahamiyati .
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – bu butun mamlakat iqtisodiyotining holati,
rivojlanish darajasi va barqarorlik darajasini ifodalovchi umumlashtirilgan
statistik ko‘rsatkichlardir. Ular bir vaqtning o‘zida iqtisodiyotda sodir
bo‘layotgan asosiy jarayonlarni kompleks tarzda baholash imkonini beradi.
Boshqacha aytganda, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali davlat, tarmoq va
xalq xo‘jaligi darajasidagi iqtisodiy faoliyatning miqyosi, dinamikasi,
muvozanati va barqarorligi aniqlanadi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar doirasiga quyidagilar kiradi: yalpi ichki
mahsulot (YaIM), yalpi milliy daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM),
inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi, to‘lov balansi, davlat budjeti holati, tashqi
qarz miqdori, aholining real daromadlari, investitsiya darajasi va boshqalar.
Ushbu ko‘rsatkichlar davlatning iqtisodiy salohiyati, barqarorligi,
raqobatbardoshligi va xalqaro reytinglarda tutgan o‘rnini baholashda hal
qiluvchi ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiyotda talab va taklif
muvozanati, inflyatsion bosimlar, mehnat bozori holati, ishlab chiqarish hajmi
va investitsion muhit tahlil qilinadi. Ayniqsa, yalpi ichki mahsulot hajmi
iqtisodiyotning umumiy o‘sish sur’atlarini, inflyatsiya darajasi esa narxlar
barqarorligini ifodalaydi. Ishsizlik darajasi mehnat resurslarining qay darajada
samarali jalb etilganini ko‘rsatadi.

8Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat iqtisodiy holatni aks ettiradi, balki
davlatning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda asosiy vosita sifatida ham
xizmat qiladi. Davlat tomonidan olib borilayotgan fiskal va monetar siyosatlar
aynan ushbu ko‘rsatkichlar asosida shakllantiriladi. Masalan, agar inflyatsiya
darajasi yuqori bo‘lsa, Markaziy bank pul-kredit siyosatini qat’iylashtiradi.
Yoki, agar ishsizlik darajasi ortib borsa, mehnat bozorini faollashtirishga
qaratilgan dasturlar ishlab chiqiladi.
Iqtisodiy turg‘unlik yoki inqiroz holatlarida ham aynan makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar orqali tahlil o‘tkazilib, tiklanish strategiyalari belgilanadi. Jahon
tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va aholi
farovonligini oshirish uchun davlatlar makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga tayangan
holda kompleks dasturlar ishlab chiqadilar.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning eng muhim xususiyati – ular statistik
raqamlar asosida shakllantiriladi va muayyan vaqt oralig‘ida qayd etiladi.
Shuning uchun ham bu ko‘rsatkichlar tahlili vaqt o‘tishi bilan dinamik tarzda
olib borilishi lozim. Statistika agentliklari, Markaziy bank, xalqaro moliya
institutlari va boshqa tashkilotlar doimiy ravishda ushbu ko‘rsatkichlarni e’lon
qilib boradilar.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning iqtisodiy ahamiyati shundaki, ular
orqali quyidagi maqsadlarga erishish mumkin:
 iqtisodiyotning joriy holatini baholash;
 o‘sish sur’atlarini aniqlash;
 iqtisodiy muammolarni aniqlash va ularning sabablari ustida ishlash;
 davlat budjetini rejalashtirish va soliqlar siyosatini ishlab chiqish;
 iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholash;
 xalqaro investitsiyalarni jalb etishda ishonchli axborot manbai sifatida
foydalanish;
 iqtisodiy prognozlar ishlab chiqish va strategik rejalarni shakllantirish.

9Bundan tashqari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat ichidagi ijtimoiy
qatlamlarning iqtisodiy ahvolini aniqlashda, ijtimoiy himoya siyosatini
belgilashda ham keng qo‘llaniladi. Masalan, aholining real daromadlari va
iste’mol narxlari indeksi asosida ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar va ish
haqlarining indeksatsiyasi amalga oshiriladi.
Hozirgi davrda O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning
monitoringi, Davlat dasturlarining bajarilishi, Milliy taraqqiyot strategiyasining
amaliy natijalari ham aynan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali aniqlanmoqda.
Xususan, 2024–2025-yillarda yalpi ichki mahsulot hajmining ortishi, inflyatsiya
darajasining barqarorlashuvi va tashqi savdo balansining ijobiy ko‘rsatkichlarga
ega bo‘lishi bu borada aniq misol bo‘la oladi.
Xalqaro miqyosda ham ushbu ko‘rsatkichlar asosida davlatlar o‘rtasida
reytinglar shakllantiriladi. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF), Jahon banki
(WB), Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) kabi tashkilotlar
mamlakatlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘rganib, rivojlanish
darajasini belgilaydi. Shu bois, mazkur ko‘rsatkichlarni chuqur o‘rganish,
ulardan samarali foydalanish va ularni tahlil qilish har qanday davlat uchun
iqtisodiy siyosat yuritishda ustuvor ahamiyat kasb etadi.
1.2. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar - bu butun iqtisodiyot darajasidagi jarayonlar
va holatlarni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardir. Ular iqtisodiy tahlil, strategik
rejalashtirish va siyosiy qarorlar qabul qilishda asosiy vosita hisoblanadi. Bu
ko‘rsatkichlar yordamida iqtisodiyotning umumiy rivojlanish darajasi,
barqarorligi, muvozanati va samaradorligi o‘lchanadi. Makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar turlicha mezonlarga asosan tasnif qilinadi. Ularning har biri
o‘zining iqtisodiy ahamiyati, tadbiq etilish sohasi va o‘lchov birliklariga ega.
Quyida ularning asosiy turlari va tasniflari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi.
1. Nominal va real ko‘rsatkichlar

10Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar nominal va real shaklda ifodalanadi. Nominal
ko‘rsatkichlar bozor narxlarida hisoblanadi, ya’ni ularning hisob-kitobida
inflyatsiya darajasi inobatga olinmaydi. Real ko‘rsatkichlar esa narxlar
darajasidagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. Masalan, nominal
YaIM iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlarning bozor
narxlaridagi umumiy qiymatini bildiradi, real YaIM esa shu mahsulot va
xizmatlar hajmining inflyatsiyadan tozalangan holatini aks ettiradi. Bu tasnif
iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda juda muhim, chunki real o‘sish faqat ishlab
chiqarish hajmining ortishini bildiradi, narxlar o‘sishini emas.
2. Absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlar
Absolyut ko‘rsatkichlar iqtisodiy jarayonlar hajmini bevosita miqdoriy
ifodalaydi. Masalan, yalpi ichki mahsulot hajmi, investitsiyalar umumiy
miqdori, eksport-import qiymatlari shular jumlasidandir. Nisbiy ko‘rsatkichlar
esa ikki yoki undan ortiq iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi.
Ular odatda foizlarda yoki koeffitsiyentlar shaklida ifodalanadi. Misol uchun,
ishsizlik darajasi, inflyatsiya darajasi, investitsiyalar ulushi YaIMga nisbatan –
bular nisbiy ko‘rsatkichlardir. Nisbiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy samaradorlik,
taqsimot, barqarorlik darajasini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
3. Umumiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar
Umumiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy ko‘rsatkichlarning jami miqdorini
bildiradi. Misol uchun, yil davomida ishlab chiqarilgan barcha tovar va
xizmatlar qiymati, umumiy eksport-import hajmi, byudjet xarajatlari umumiy
summasi. O‘rtacha ko‘rsatkichlar esa bu umumiy miqdorlarning bir birlikka
nisbatan ifodasidir. Masalan, aholi jon boshiga YaIM, har bir ishchi hisobiga
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, o‘rtacha ish haqi kabi. O‘rtacha
ko‘rsatkichlar turli davrlar va mamlakatlar iqtisodiy holatini solishtirishda
muhim rol o‘ynaydi.
4. O‘sish va kamayish ko‘rsatkichlari

11Makroiqtisodiy tahlilda o‘sish sur’atlari alohida ahamiyatga ega. YaIMning
o‘sish sur’ati, sanoat ishlab chiqarishining yillik o‘sishi, iste’mol va
investitsiyalarning dinamikasi – bular iqtisodiy faollikni aniqlovchi
ko‘rsatkichlardir. Kamayish yoki qisqarish ko‘rsatkichlari esa iqtisodiy inqiroz,
turg‘unlik yoki regress jarayonlarining belgisi hisoblanadi. Misol uchun, real
daromadlar kamayishi, ishsizlik ortishi, investitsiyalar pasayishi kabi
ko‘rsatkichlar iqtisodiy muammolarning mavjudligini bildiradi.
5. Iqtisodiy barqarorlik va nomuvozanat ko‘rsatkichlari
Makroiqtisodiy barqarorlik - bu inflyatsiya, ishsizlik, budjet taqchilligi,
tashqi savdo balansining ijobiyligi kabi omillar asosida aniqlanadi. Barqaror
iqtisodiyotda ushbu ko‘rsatkichlar maqbul darajada bo‘ladi. Masalan,
inflyatsiya 5% atrofida, ishsizlik 4–6%, budjet defitsiti 3%dan oshmagan
bo‘lishi kerak. Nomuvozanat ko‘rsatkichlari esa bu chegaralardan chiqib ketgan
holatlarni ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar siyosiy va iqtisodiy xavflarni aniqlashda
muhimdir.
6. Iqtisodiy salohiyat va real ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari
Iqtisodiy salohiyat ko‘rsatkichlari mamlakat iqtisodiyotining maksimal
ishlab chiqarish imkoniyatlarini ifodalaydi. Ular tabiiy resurslar, ishchi kuchi,
texnologik imkoniyatlar asosida belgilanadi. Real ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlari esa amalda erishilgan natijalarni aks ettiradi. Iqtisodiy siyosat
ana shu ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi tafovutni kamaytirishga qaratilgan bo‘ladi.
7. Ichki va tashqi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
Ichki makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar davlat ichkarisida sodir bo‘layotgan
iqtisodiy jarayonlarni ifodalaydi. Bularga YaIM, ishsizlik darajasi, inflyatsiya,
iste’mol darajasi, budjet daromad va xarajatlari kiradi. Tashqi makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar esa mamlakatning boshqa davlatlar bilan iqtisodiy
munosabatlariga oiddir. Misol uchun, tashqi savdo balansi, to‘lov balansi,
xorijiy investitsiyalar oqimi, tashqi qarz miqdori.
8. Ijtimoiy yo‘naltirilgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar

12Ushbu ko‘rsatkichlar aholi farovonligi, ijtimoiy tenglik, sog‘liqni saqlash,
ta’lim darajasi kabi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Ular YaIM kabi sof
iqtisodiy ko‘rsatkichlardan farqli o‘laroq, inson kapitaliga, hayot sifatiga
bog‘liqdir. Masalan, Inson rivojlanish indeksi (HDI), Gini koeffitsiyenti, aholi
jon boshiga iste’mol darajasi – ijtimoiy yo‘naltirilgan ko‘rsatkichlar
hisoblanadi. Zamonaviy iqtisodiy yondashuvlarda ushbu ko‘rsatkichlar tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
9. Qisqa muddatli va uzoq muddatli ko‘rsatkichlar
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar vaqt omiliga qarab ham tasniflanadi. Qisqa
muddatli ko‘rsatkichlar iqtisodiyotdagi joriy o‘zgarishlarni aks ettiradi –
masalan, oylik inflyatsiya, choraklik YaIM, ishsizlik statistikasi. Uzoq muddatli
ko‘rsatkichlar esa strategik tahlillar uchun xizmat qiladi. Masalan, 5-10 yillik
iqtisodiy o‘sish sur’atlari, aholining demografik o‘sishi, kapital jamg‘arma
tendensiyalari.
10. Tabiiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar
Tabiiy ko‘rsatkichlar iqtisodiy faoliyat hajmini fizik birliklarda ifodalaydi –
tonna, kub metr, kvadrat metr, kilovatt-soat va h.k. Moliyaviy ko‘rsatkichlar esa
qiymat ifodasida bo‘ladi – so‘m, dollar, evro va boshqalar. Har ikkala turdagi
ko‘rsatkichlar iqtisodiy tahlilda qo‘llanadi. Tabiiy ko‘rsatkichlar ishlab
chiqarish samaradorligini, moliyaviylar esa iqtisodiy qiymatni aks ettiradi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning asosiy turlari va ularning tavsifi
№ Ko‘rsatkich turi Qisqacha tavsifi Iqtisodiy tahlildagi
ahamiyati
1 Nominal va real
ko‘rsatkichlar Nominal — bozor
narxlarida, real —
inflyatsiyadan tozalangan
holda hisoblanadi. Inflyatsiya ta’sirisiz
iqtisodiy o‘sishni
aniqlashda muhim.
2 Absolyut va
nisbiy Absolyut — to‘liq hajmni,
nisbiy — nisbat, ulush Tahlilda miqdor va nisbiy
o‘zgarishlarni ajratib

13ko‘rsatkichlar yoki foizlarda ifodalangan
ko‘rsatkichlar. ko‘rsatadi.
3 Umumiy va
o‘rtacha
ko‘rsatkichlar Umumiy — jami qiymat,
o‘rtacha — aholi yoki
birlik boshiga hisoblangan
qiymat. Mamlakatlararo yoki
davrlararo solishtirish
uchun qulaylik yaratadi.
4 O‘sish va
kamayish
ko‘rsatkichlari Ma’lum vaqt oralig‘ida
iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning o‘sishi
yoki pasayishini
ko‘rsatadi. Iqtisodiy faollik yoki
inqiroz belgilarini
aniqlashga yordam beradi.
5 Barqarorlik va
nomuvozanat
ko‘rsatkichlari Inflyatsiya, ishsizlik,
byudjet defitsiti, tashqi
balans holatlari asosida
aniqlanadi. Iqtisodiy xavf va turg‘unlik
belgilarini ko‘rsatadi.
6 Iqtisodiy
salohiyat va real
ishlab chiqarish Salohiyat — maksimal
imkoniyatlar, real —
amaldagi natijalar. Resurslardan foydalanish
samaradorligini baholashda
qo‘llanadi.
7 Ichki va tashqi
ko‘rsatkichlar Ichki — mamlakat
ichidagi iqtisodiy holat,
tashqi — tashqi savdo,
to‘lov balansi,
investitsiyalar. Ichki siyosat va tashqi
iqtisodiy aloqalar
o‘rtasidagi muvozanatni
tahlil qiladi.
8 Ijtimoiy
yo‘naltirilgan
ko‘rsatkichlar Aholi farovonligi,
sog‘liqni saqlash, ta’lim,
Gini koeffitsiyenti, HDI
kabi. Iqtisodiy o‘sish
natijalarining ijtimoiy
ta’sirini baholaydi.
9 Qisqa va
uzoq muddatli Qisqa — oylik, choraklik,
uzoq — 5-10 yillik yoki Davriy tahlil va istiqbolli
rejalashtirishda qo‘llaniladi.

14ko‘rsatkichlar strategik ko‘rsatkichlar.
10 Tabiiy va
moliyaviy
ko‘rsatkichlar Tabiiy — fizik birliklarda,
moliyaviy — pul
birliklarida ifodalanadi. Ishlab chiqarish hajmi va
iqtisodiy qiymatni
birgalikda tahlil qilish
imkonini beradi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning to‘g‘ri tasnifi iqtisodiy tahlilning chuqur
va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Turli turlardagi ko‘rsatkichlar
iqtisodiyotning har xil jihatlarini yoritib beradi: barqarorlik, samaradorlik,
o‘sish, tenglik, tashqi ta’sirlar va boshqalar. Iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda,
xalqaro reytinglarda ishtirok etishda, investitsion qarorlar qabul qilishda ushbu
ko‘rsatkichlardan to‘g‘ri foydalanish muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, har
bir iqtisodchi va iqtisodiyotni boshqaruvchi subyekt ushbu ko‘rsatkichlarni
chuqur bilishi va ularni tahlil qila olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur.
1.3. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullari
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining holatini tahlil
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Bunday ko‘rsatkichlarning iqtisodiy mazmuni
ularning qanday hisoblab chiqilish usullari bilan bevosita bog‘liq. Har bir
makroiqtisodiy indikator o‘ziga xos hisoblash metodikasiga ega bo‘lib, u
iqtisodiy tahlil va siyosiy qarorlar qabul qilishda ishonchli manba sifatida
xizmat qiladi.
Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardan biri yalpi ichki mahsulot (YaIM)
hisoblanadi. Uni hisoblashda uchta asosiy yondashuv mavjud:
1. Ishlab chiqarish (yaratilgan qo‘shilgan qiymat) usuli
Bu usulga ko‘ra, iqtisodiyotda yaratilgan barcha qo‘shilgan qiymatlar
yig‘indisi orqali YaIM aniqlanadi. Har bir tarmoqda yaratilgan mahsulot yoki
xizmatning umumiy qiymatidan oraliq iste’mol (xomashyo, materiallar va

15boshqa vositalar) ayirib tashlanadi va shu asosda qo‘shilgan qiymat aniqlanadi.
Formula quyidagicha ifodalanadi:
YaIM = ∑ (Yakuniy mahsulot qiymati – Oraliq mahsulot qiymati)
Bu usul iqtisodiyotning real ishlab chiqarish salohiyatini baholashda
muhimdir.
2. Daromadlar usuli
Daromadlar usuliga ko‘ra, YaIM mamlakatda ishlab chiqarishga jalb
qilingan barcha resurslar egalarining daromadlari yig‘indisi asosida aniqlanadi.
Bu yerda ish haqi, foizlar, renta daromadlari, foyda va aralash daromadlar
hisobga olinadi. Shuningdek, davlat tomonidan yig‘ilgan soliqlar va subsidiya
farqlari ham qo‘shiladi:
YaIM = Ish haqi + Foyda + Foiz + Renta + Aralash daromadlar + Sof
soliqlar
Bu yondashuv orqali iqtisodiy faoliyatdan kimlar daromad olayotgani,
daromadlarning strukturasi va taqsimoti aniqlanadi.
3. Xarajatlar usuli
Xarajatlar yondashuvida, iqtisodiyotda yakuniy mahsulot va xizmatlarni
xarid qilishga sarflangan umumiy xarajatlar yig‘indisi asosida YaIM
hisoblanadi. Bu xarajatlar quyidagi komponentlardan iborat:
YaIM = C + I + G + NX
bu yerda:
C — iste’mol xarajatlari,
I — investitsiyalar,
G — davlat xarajatlari,
NX — sof eksport (eksport – import).
Bu yondashuv orqali iqtisodiyotda talab hajmi, aholi va davlatning faoliyati,
tashqi savdo ta’siri aniqlanadi.
Boshqa asosiy ko‘rsatkichlarni hisoblash usullari
Yalpi milliy daromad (YaMD)

16Bu ko‘rsatkich mamlakat fuqarolarining ichki va tashqi daromadlarini o‘z
ichiga oladi:
YaMD = YaIM + Rezidentlarning chetdan olgan daromadlari –
Norezidentlarga to‘langan daromadlar
YaMD, mamlakat iqtisodiy faoliyati xalqaro miqyosda qanday daromad
keltirayotganini aks ettiradi.
Sof milliy mahsulot (SMM)
SMM asosiy kapitalning eskirishini (amortizatsiya) chegirgan holdagi milliy
mahsulot miqdorini bildiradi:
SMM = YaMD – Amortizatsiya
Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning barqarorligi va milliy boyliklarni tiklash
darajasini tahlil qilishda muhimdir.
Inflyatsiya darajasi
Inflyatsiya narxlar darajasining o‘sishini bildiradi. Odatda iste’mol narxlari
indeksi (INI) yoki ulgurji narxlar indeksi (UNI) orqali hisoblanadi:
Inflyatsiya (%) = ((INI_t – INI_t−1) / INI_t−1) × 100
Bu iqtisodiy ko‘rsatkich davlatning monetar siyosati va pul massasi ustidan
nazorat darajasini aniqlashda yordam beradi.
Ishsizlik darajasi
Ishsizlik darajasi iqtisodiy faol aholining qancha foizi ish bilan band
emasligini ko‘rsatadi:
Ishsizlik darajasi (%) = (Ishsizlar soni / Mehnatga layoqatli aholi) × 100
Bu ko‘rsatkich iqtisodiy faollik va mehnat bozorining sog‘lomligini
baholaydi.
To‘lov balansi
To‘lov balansi mamlakatning xorij bilan moliyaviy operatsiyalarini
ifodalaydi. U uchta asosiy bo‘limdan iborat:
Joriy hisob
Kapital hisobi

17Moliyaviy hisob
To‘lov balansi tenglik yoki nomuvozanat holatini ko‘rsatib beradi va milliy
valyuta barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi.
Qo‘shimcha metodikalar:
Deflyator usuli
Nominal YaIM va real YaIM o‘rtasidagi farqdan foydalanib narxlar
darajasidagi o‘zgarishlar aniqlanadi:
Deflyator = (Nominal YaIM / Real YaIM) × 100
Bu usul inflyatsiya ta’sirini tahlil qilishda ishlatiladi.
Gini koeffitsiyenti
Gini koeffitsiyenti ijtimoiy tengsizlik darajasini o‘lchaydi. Ko‘rsatkich 0
(to‘liq tenglik) va 1 (maksimal tengsizlik) oralig‘ida bo‘ladi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash metodlari turli yondashuvlarga
asoslanadi va ular iqtisodiy tahlilning aniqligini ta’minlaydi. Har bir usulning
afzallik va chegaralari mavjud bo‘lib, ulardan kompleks yondashuv asosida
foydalanish tavsiya etiladi. To‘g‘ri hisoblangan ko‘rsatkichlar asosida davlat
iqtisodiy siyosatini rejalashtiradi, xatolarni aniqlaydi va istiqboldagi taraqqiyot
yo‘nalishlarini belgilaydi.

18II BOB. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tarkibi va amaliy ahamiyati
2.1. YaIM, Yalpi milliy daromad, sof milliy mahsulot va ularning
tarkibi
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ichida yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi
milliy daromad (YaMD) va sof milliy mahsulot (SMM) eng asosiy hisoblanadi.
Ushbu ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy hajmi, ichki ishlab
chiqarish salohiyati, xalq xo‘jaligi darajasi va fuqarolarning daromad
manbalarini o‘rganishda asosiy rol o‘ynaydi. Ular orasidagi bog‘liqlik va
farqlarni aniqlash orqali makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash mumkin
bo‘ladi.
1. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasi va tarkibi
YaIM — bu muayyan davr (odatda bir yil) davomida mamlakat ichida
ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatini
ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich mamlakatda iqtisodiy faoliyat hajmini baholash
uchun asosiy indikator sifatida qo‘llaniladi.
YaIM tarkibiga kiradigan asosiy komponentlar:
Xususiy iste’mol xarajatlari (C) – aholining oziq-ovqat, kiyim-kechak,
transport, tibbiyot, ta’lim kabi xizmatlarga qilgan sarf-xarajatlari.
Xususiy investitsiyalar (I) – biznes subyektlari tomonidan asosiy vositalar
va zaxiralarga qilingan kapital qo‘yilmalari.
Davlat xarajatlari (G) – hukumat tomonidan infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni
saqlash va mudofaa kabi sohalarga sarflanadigan mablag‘lar.
Sof eksport (NX) – eksportdan import qiymatini ayirish natijasida hosil
bo‘lgan farq.

19YaIM formulasi quyidagicha ifodalanadi:
YaIM = C + I + G + (X – M)
bu yerda: X – eksport, M – import.
YaIM tarkibi:
Komponent Tavsifi
C – iste’mol Aholining yakuniy tovar va xizmatlarga qilgan
xarajatlari
I – investitsiya Korxona va firmalarning ishlab chiqarish vositalariga
sarmoyasi
G – davlat xarajatlari Hukumatning iqtisodiy faoliyatga bevosita aralashuvi
NX – sof eksport Tashqi savdo orqali erishilgan sof iqtisodiy foyda
YaIM hajmining o‘sishi iqtisodiyotda faollik kuchayganini bildiradi, pasayishi
esa inqiroz alomatidir.
2. Yalpi milliy daromad (YaMD) tushunchasi va farqi
YaMD – bu mamlakat rezidentlari tomonidan ichki va tashqi bozorlarda
ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymati asosida hisoblangan daromaddir. Ya’ni,
YaIMga xorijda olingan daromadlar qo‘shilib, norezidentlarga to‘langan
daromadlar ayirib tashlanadi.
Formulasi:
YaMD = YaIM + (Rezidentlarning chetdan olgan daromadlari –
Norezidentlarga to‘langan daromadlar)
YaMD transmilliy iqtisodiyot sharoitida ahamiyatli ko‘rsatkichdir, chunki
ko‘plab fuqarolar xorijda ishlaydi yoki xorijiy kapital ichki bozorga ta’sir
qiladi.

20Masalan, O‘zbekiston fuqarolarining Rossiyadagi mehnat daromadlari –
milliy daromadga ijobiy ta’sir qiladi, xorijiy firmalarning foydalari esa –
norezident daromadlari sifatida kamaytiruvchi omil hisoblanadi.
3. Sof milliy mahsulot (SMM) va uning tarkibi
SMM – bu YaMDdan asosiy kapitalning eskirish qiymati (amortizatsiya)
ayirib tashlanganidan keyin qoladigan sof iqtisodiy mahsulotdir.
Formulasi:
SMM = YaMD – Amortizatsiya
Amortizatsiya – ishlab chiqarishda foydalanilgan asbob-uskunalarning,
binolarning va boshqa asosiy vositalarning yillik eskirish qiymatini anglatadi.
Bu ko‘rsatkich real iqtisodiy rivojlanish uchun mavjud bo‘lgan sof resurs
miqdorini ifodalaydi.
SMM tarkibiy qismlari:
Ish haqi (mehnatga to‘lanadigan haq)
Tadbirkorlik foydasi
Foiz daromadlari
Renta
Soliqlar (indirekt)
Transferlar (netto)
SMM – iqtisodiy tizimning uzoq muddatli barqarorligiga ta’sir qiluvchi
resurslarni aniqlaydi.
4. YaIM, YaMD va SMM o‘rtasidagi bog‘liqlik
Uchala ko‘rsatkich bir-biriga uzviy bog‘liq:
java
CopyEdit
YaIM
↓ + Net daromadlar (chetdan kelgan – chetga ketgan)
YaMD
↓ – Amortizatsiya

21SMM
Bu ko‘rsatkichlarning o‘zaro farqi mamlakat iqtisodiyotining ichki faollik,
xalqaro aloqalar va asosiy vositalardan foydalanish darajasi kabi mezonlarda
qanchalik muvozanatli ishlayotganini ko‘rsatadi.
5. Amaliy ahamiyati
YaIM orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlari baholanadi.
YaMD yordamida milliy iqtisodiy faollik va milliy daromadlar taqsimoti
aniqlanadi.
SMM orqali sof iqtisodiy samaradorlik va barqaror rivojlanish darajasi
o‘lchanadi.Shuningdek, ushbu ko‘rsatkichlar xalqaro tashkilotlar (Jahon banki,
Xalqaro valuta jamg‘armasi, BMT) tomonidan mamlakatlarni solishtirish va
reyting tuzishda asosiy indikator sifatida qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini yuqori darajada ushlab turish, aholi
farovonligini oshirishga yo‘naltirilgan islohotlarni faol amalga oshirib
kelmoqda. Bunday jarayonlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy
daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM) kabi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar iqtisodiy salohiyatning aniqlovchisi sifatida katta ahamiyat kasb
etadi. Aynan shu ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy hajmi,
tarkibi va o‘sish dinamikasini aks ettiradi.
2022 yilda O‘zbekistonning YaIM hajmi 81,14 milliard AQSh dollariga
teng bo‘ldi. Bu ko‘rsatkich oldingi yilga nisbatan 5,7% ga o‘sgan. Sanoat,
qishloq xo‘jaligi va xizmatlar sektorining YaIMdagi ulushi mos ravishda
26,7%, 25,1% va 41,5% ni tashkil etdi. Demak, xizmatlar sohasi iqtisodiy
faollikda yetakchi o‘rinni egalladi. 2022 yilda YaMD esa YaIMga xorijdagi
daromadlar qo‘shilishi va norezidentlarga to‘lovlar ayirilishi orqali hisoblab,
taxminan 84 milliard dollar atrofida bo‘ldi. Sof milliy mahsulot (SMM) esa
amortizatsiya (asosiy kapital iste’moli) kamaytirilganidan so‘ng, 68–70 milliard
dollarga teng bo‘ldi.

222023 yilga kelib O‘zbekiston iqtisodiyotida yanada ijobiy o‘zgarishlar
kuzatildi. YaIM 90,8 milliard dollarga yetdi va 6% real o‘sishni qayd etdi. Bu
ko‘rsatkichlar mamlakat iqtisodiyoti eksport salohiyatining, ishlab chiqarish
hajmining va xizmatlar sektorining kengayganidan dalolat beradi. 2023 yilda
xizmatlar sohasi YaIM tarkibida 43,9% ulushni egalladi, sanoat – 23,5%,
qishloq xo‘jaligi – 20,6% va qurilish – 7,1%. Aynan xizmatlar sohasi tarkibida
bank-moliya sektori, axborot texnologiyalari va savdo faol o‘sdi.
2024 yilda O‘zbekiston YaIM hajmi 114,96 milliard AQSh dollariga yetdi.
Bu tarixiy eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘ldi. Real o‘sish sur’ati 6,5% ni
tashkil etdi. Xizmatlar sektori YaIMda 47,4% ulushni, sanoat – 26,4%, qishloq
xo‘jaligi – 19,2% va qurilish – 7% ni egalladi. YaMD ko‘rsatkichi esa 119
milliard dollar atrofida qayd etildi. SMM esa 94–96 milliard dollar oralig‘ida
shakllandi. Ayniqsa, tashqi iqtisodiy faoliyatning jonlanishi, investitsiya
oqimining ko‘payishi va ishchi kuchining xorijga eksportidan tushayotgan
daromadlar YaMD tarkibida ijobiy aks etdi.

23Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2024 yilda ishlab chiqarish hajmi va
qo‘shilgan qiymat quyidagicha shakllandi: sanoatda 6,8%, xizmatlarda 7,7%,
qishloq xo‘jaligida 3,1%, qurilishda 8,8% real o‘sish kuzatildi. Bu
ko‘rsatkichlar YaIM tarkibiy tuzilmasining diversifikatsiyalanganligini
ko‘rsatadi. Sanoatda asosan tog‘-kon sanoati, oziq-ovqat mahsulotlari va
to‘qimachilik tarmoqlari yetakchi bo‘ldi. Xizmatlar sohasida esa elektron savdo
va raqamli moliya texnologiyalari sezilarli rivojlandi.
2025 yilga kelib, dastlabki prognozlarga ko‘ra, O‘zbekiston iqtisodiyoti
6,2–6,5% o‘sishni saqlab qoladi. YaIM hajmi 125–130 milliard dollar oralig‘ida
bo‘lishi kutilmoqda. YaMD esa 135 milliard dollardan oshishi mumkin. Bu
daromadlar asosan xorijdan kelayotgan pul o‘tkazmalari, eksportdan tushgan
foyda va investitsiyaviy daromadlar hisobiga kengayadi. SMM darajasi esa 110
milliard dollarga yaqinlashadi. Bu O‘zbekiston uchun iqtisodiy barqarorlikning
mustahkam asosga ega bo‘layotganini bildiradi.
Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bunday barqaror va izchil o‘sishi nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy rivojlanishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Yangi ish

24o‘rinlari yaratilishi, aholi daromadlarining oshishi, ijtimoiy xizmatlarning sifati
yaxshilanmoqda. Shu bilan birga, YaIM va YaMD o‘rtasidagi tafovutlar, tashqi
iqtisodiy muhitdagi xatarlar va inflyatsiya kabi omillar ham doimiy
monitoringni talab qiladi.
2022–2025 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyoti sifat jihatidan
o‘zgarib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ijobiy natijalarni ko‘rsatdi. YaIM
hajmining muntazam o‘sib borishi, uning tarkibida xizmatlar va sanoat
sektorlarining ulushi ortib borayotgani, milliy daromad va sof mahsulot
hajmining kengayishi iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yo‘nalishda olib
borilayotganidan dalolat beradi. Kelgusida bu ko‘rsatkichlar asosida uzoq
muddatli strategik rejalashtirish va barqaror o‘sish modelini shakllantirish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.

252.2. Inflyatsiya, ishsizlik, to‘lov balansi va ularning o‘zaro bog‘liqligi
Zamonaviy iqtisodiyotni tahlil qilishda asosiy e’tibor makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, bunda inflyatsiya darajasi, ishsizlik
ko‘rsatkichi va to‘lov balansi holati muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
ko‘rsatkichlar iqtisodiyotning umumiy holati, aholi turmush darajasi, ishlab
chiqarish salohiyati hamda tashqi iqtisodiy aloqalarning samaradorligini
belgilovchi mezonlar sifatida baholanadi.
Inflyatsiya tushunchasi va uning ta’siri
Inflyatsiya — bu tovarlar va xizmatlar narxlarining umumiy darajada
uzluksiz o‘sib borishidir. Inflyatsiyaning past darajasi tabiiy jarayon sifatida
qabul qilinadi va hatto iqtisodiy o‘sishga turtki bo‘lishi mumkin. Biroq
inflyatsiya darajasi nazoratdan chiqsa, bu aholi real daromadlarining
kamayishiga, investitsiya muhitining yomonlashishiga hamda ijtimoiy
beqarorlikka olib keladi. Inflyatsiyaning asosiy sabablari sifatida pul

26massasining ortiqcha muomalaga chiqarilishi, ishlab chiqarish xarajatlarining
oshishi va tashqi bozorlardagi narx tebranishlari ko‘rsatiladi.
O‘zbekistonda 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12.3%ni tashkil qilgan bo‘lsa,
2023 yilda bu ko‘rsatkich 8.8%gacha pasaydi. Bu asosan pul-kredit siyosatining
qat’iylashtirilishi, oziq-ovqat bozoridagi muvozanat va tarif siyosatidagi
o‘zgarishlar natijasidir. 2024 yilda inflyatsiya 8.6% atrofida saqlanib qoldi.
2025 yil uchun prognozlarga ko‘ra, inflyatsiya darajasi 7.5% atrofida bo‘lishi
kutilmoqda.
Ishsizlik muammosi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Ishsizlik — mehnat resurslarining yetarlicha ish bilan ta’minlanmaganligini
ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Bu ko‘rsatkich bevosita iqtisodiy o‘sish sur’atlari,
ishchi kuchi bozoridagi muvozanat, malaka mosligi va iqtisodiyotning tarkibiy
xususiyatlariga bog‘liq. Yuqori ishsizlik darajasi ijtimoiy tengsizlikni
kuchaytiradi, davlat budjetiga bosimni oshiradi va ijtimoiy norozilikni
kuchaytirishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida rasmiy statistikaga ko‘ra, 2022 yilda ishsizlik
darajasi 9.4% bo‘lgan. 2023 yilda bu ko‘rsatkich 8.8%gacha kamaydi. 2024 yil
davomida ishsizlik darajasi 8.1%ni tashkil etib, mehnat bozoridagi faollik ortdi.
2025 yil uchun ishsizlik darajasi 7.5–7.8% oralig‘ida bo‘lishi prognoz
qilinmoqda.
To‘lov balansi va tashqi savdo barqarorligi
To‘lov balansi — bu mamlakatning chet el bilan qilgan barcha iqtisodiy
bitimlarining moliyaviy ifodasidir. Asosiy tarkibiy qismlari: savdo balansi,
xizmatlar balansi, foyda va foizlar transferi, kapital harakatlari va zaxira
o‘zgarishlari hisoblanadi. Ijobiy to‘lov balansi mamlakatga valyuta oqimini
ta’minlab, milliy valyutaning barqarorligiga xizmat qiladi. Salbiy to‘lov balansi
esa milliy valyutaga bosim keltirib chiqaradi va tashqi qarzning ortishiga olib
keladi.

27O‘zbekistonda 2022 yilda to‘lov balansining defitsiti $2.2 mlrd ni tashkil
qilgan bo‘lsa, 2023 yilda bu ko‘rsatkich $2.5 mlrd atrofida bo‘ldi. 2024 yilda
esa to‘lov balansida nisbiy muvozanatga erishildi. Eksport hajmining ortishi,
gaz va paxta narxlarining barqarorlashuvi bu borada ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 2025
yil uchun prognozlar ijobiy saldo shakllanishini ko‘rsatmoqda, bu esa xorijiy
investitsiyalar uchun ishonch muhitini kuchaytiradi.
Makroko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi
Inflyatsiya, ishsizlik va to‘lov balansi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlardir. Masalan, inflyatsiyaning yuqori darajasi
aholining iste’mol salohiyatini pasaytiradi, bu esa ichki talabning qisqarishiga
va ishsizlik darajasining oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, to‘lov
balansidagi salbiy saldo importning ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ham
ichki ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi va ishsizlikni
keltirib chiqaradi.
Phillips egri chizig‘iga asosan, qisqa muddatli davrda inflyatsiya bilan
ishsizlik o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud: inflyatsiya ortgan sari ishsizlik
kamayadi. Biroq uzoq muddatda bu munosabat zaiflashadi, shuning uchun
barqaror iqtisodiy siyosat yuritish muhimdir. Monetar siyosat (pul-kredit
siyosati) orqali inflyatsiyani nazorat qilish mumkin bo‘lsa, fiskal siyosat (soliq
va xarajatlar) orqali ishsizlik darajasiga ta’sir o‘tkazish mumkin.

292.3. O‘zbekiston misolida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlili
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va
rivojlanish strategiyalari natijasida oxirgi yillarda asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarda sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Ushbu bo‘limda 2022-
yildan 2025-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy
makroko‘rsatkichlari – YaIM, inflyatsiya, ishsizlik, yalpi milliy daromad, to‘lov
balansi, tashqi savdo aylanmasi va davlat qarzi kabi ko‘rsatkichlar statistik
ma’lumotlar asosida tahlil qilinadi.
YaIM (Yalpi ichki mahsulot) o‘sishi
O‘zbekiston iqtisodiyoti 2022-yilda 5,7% o‘sdi. 2023-yilda bu ko‘rsatkich
6,0% ga yetdi va 2024-yilda 6,2% ga o‘sishi qayd etildi. 2025-yil uchun
prognoz esa 6,5% atrofida belgilangan. Bu o‘sish, birinchi navbatda, sanoat,
xizmatlar va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining barqaror rivojlanishi bilan bog‘liq.

30YaIM hajmi 2022-yilda 80,4 mlrd. dollarni, 2023-yilda 89 mlrd. dollarni tashkil
qilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 97 mlrd. dollarga yetdi.
Inflyatsiya darajasi
Inflyatsiya darajasi O‘zbekistonda barqaror pasayish trendini ko‘rsatmoqda.
2022-yilda 12,3% bo‘lgan inflyatsiya 2023-yilda 8,8% ga, 2024-yilda esa 8,6%
ga tushdi. 2025-yilda Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra inflyatsiya darajasi
7,5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu pasayish fiskal siyosatning qat’iyligi va
pul-kredit siyosatining barqarorligi natijasida yuzaga kelmoqda.
Ishsizlik darajasi
2022-yilda ishsizlik darajasi 9,4% ni tashkil qilgan. Hukumat tomonidan
bandlikni ta’minlash bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida bu
ko‘rsatkich 2023-yilda 8,8%, 2024-yilda 8,1% gacha pasaydi. 2025-yilda esa
7,5% ga tushishi prognoz qilinmoqda. Ayniqsa, yoshlar va ayollar bandligini
oshirishga qaratilgan dasturlar ishsizlikni kamaytirishda muhim omil bo‘ldi.
To‘lov balansi
O‘zbekistonning to‘lov balansida 2022–2024 yillar davomida manfiy saldo
kuzatilgan bo‘lsa-da, bu salbiy tafovut yildan-yilga qisqarmoqda. 2022-yilda
to‘lov balansi -2,2 mlrd. dollar, 2023-yilda -2,5 mlrd. dollarni tashkil etgan.
2024-yilda salbiy tafovut -0,5 mlrd. dollarga kamaydi. 2025-yilda esa balans
0,3 mlrd. dollar ijobiy natija ko‘rsatishi kutilyapti. Bu eksport salohiyatining
oshishi va valyuta tushumlarining ortishi bilan bog‘liq.
Tashqi savdo aylanmasi
O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2022-yilda 50 mlrd. AQSH
dollariga yaqinlashgan bo‘lsa, 2023-yilda 55 mlrd. dollardan oshdi. 2024-yilda
esa 62 mlrd. dollar atrofida bo‘ldi. Eksport va import o‘rtasidagi tafovut hali
ham mavjud bo‘lsa-da, eksport salohiyatining oshishi bu tafovutni
kamaytirishga xizmat qilmoqda.
Yalpi milliy daromad (YaMD)

31YaMD 2022-yilda 75 mlrd. dollar atrofida bo‘lgan. 2023-yilda bu
ko‘rsatkich 82 mlrd., 2024-yilda 89 mlrd. dollarni tashkil etdi. 2025-yil uchun
esa YaMD hajmi 96 mlrd. dollar atrofida bo‘lishi kutilyapti. Bu ko‘rsatkich
mamlakat rezidentlarining sof daromadini ifodalaydi va tashqi iqtisodiy
faoliyatning barqarorligidan dalolat beradi.
Davlat qarzi
O‘zbekiston davlat qarzi 2022-yil yakunida YaIMning 38% ini tashkil
qilgan bo‘lsa, 2023-yil oxirida bu ko‘rsatkich 36% ga kamaydi. 2024-yilda esa
davlat qarzining YaIMga nisbati 34% bo‘ldi. 2025-yilda bu nisbat 32% atrofida
bo‘lishi rejalashtirilmoqda. Bu davlatning qarzga nisbatan ehtiyotkor siyosat
yuritayotganidan dalolat beradi.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, O‘zbekiston
makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va iqtisodiy o‘sishni davom ettirish
yo‘lida izchil harakat qilmoqda. Inflyatsiyaning pasayishi, ishsizlik darajasining
kamayishi, to‘lov balansidagi yaxshilanishlar va davlat qarzining nazorat ostida
saqlanishi – bularning barchasi iqtisodiy siyosatning muvozanatli olib
borilayotganini ko‘rsatadi.Biroq, hali oldinda hal qilinishi kerak bo‘lgan
masalalar mavjud – xususan, eksportni diversifikatsiya qilish, innovatsion
tarmoqlarni rivojlantirish, tashqi qarz yuki va davlat budjetining samarali
boshqaruvi kabi. Shu sababli, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni doimiy
monitoring qilish va chuqur tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi.

32 Xulosa
Ushbu kurs ishini yozish jarayonida men “Makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarning tarkibi va mohiyati” mavzusini chuqur o‘rgandim va
makroiqtisodiy tahlil iqtisodiyotni boshqarishdagi muhim vosita ekanini amaliy
misollar orqali anglab yetdim. Iqtisodiy jarayonlar, ularning o‘zaro bog‘liqligi,
milliy iqtisodiyotning holatini baholashda yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi
milliy daromad (YaMD), sof milliy mahsulot (SMM), inflyatsiya, ishsizlik
darajasi, to‘lov balansi kabi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning har biri
o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanligini tahlillar orqali isbotladim.
O‘zbekiston Respublikasi misolida olib borgan tahlillarim shuni ko‘rsatdiki,
mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning izchil davom ettirilishi natijasida
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. Ayniqsa, so‘nggi
yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasining pasayishi, tashqi qarz
va to‘lov balansi bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarning barqarorlashuvi ijobiy
natijalardan dalolat beradi.
Kurs ishida olingan natijalar asosida shuni xulosa qilaman: makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar nafaqat statistik ma’lumot sifatida, balki davlat siyosatini
shakllantirish va iqtisodiy qarorlar qabul qilishda tayanch vazifa bajaradi. Bu
ko‘rsatkichlarni chuqur tahlil qilish orqali iqtisodiy muammolarni aniqlash va
ularning samarali yechimlarini topish imkoniyati yuzaga keladi. Shuningdek,
xalqaro iqtisodiy aloqalarda ishtirok etish, investitsiyalarni jalb qilish va
moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning
aniqligi va ishonchliligi muhim omildir.
Kurs ishi davomida nazariy bilimlar bilan bir qatorda statistik
ma’lumotlardan foydalanib, amaliy tahlil ko‘nikmalarimni mustahkamlashga
erishdim. Bu esa kelajakdagi professional faoliyatimda iqtisodiy masalalarni
tahlil qilish va baholashda muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi, deb
hisoblayman.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlili qilish xususiyatlari

Купить