Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	07 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

asadbek asrorov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

112 Sotish

Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili
Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Qarshiboyeva Muhayyo Abduvali qizi

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024

Asosiy makroiqtisodiy modеllarning qiyosiy tahlili
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………...3
I bob . Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili …………………….4
1.1. Makroiqtisodiy tahlil fanining maqsadi va vazifalari………………………….4
1.2. Asosiy makroiqtisodiy modellarning mazmuni va mohiyati …….……………5
1.3. Doiraviy oqimlar (aylanishlar)modeli ………………………………………..7
1.4. Yalpi talab va yalpi taklif (AD-AS) modeli …………………………………..9
1.5. Tovarlar miqdori va pul massasi (IS-LM) modeli ……………...……………10
II.Bob. Makroiqtisodiy modellashtirishning O’zbekiston iqtisodiyotidagi
o’rni ……………………………………………………………………………….14
2.1 Makroiqtisodiy modellashtirishning O’zbekistondagi tatbiqi Makroiqtisodiy
model tavsifi………………………………………………………………………14
2.2 Makroiqtisodiy tahlilning usullari va tamoyillari…………………………….19
2.3 Makroiqtisodiy modellar tushunchasi va ko’rinishlari……………………….24
2.4 O’zbekistonda makroiqtisodiy modellarni qo’llash bilan bog’liqmuammolar va
ularni hal etish yo’llari……………………………………………………………26
Xulosa…………………………………………………………………………….30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….…32

3

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti, ayniqsa vaqtinchalik yuzaga keladigan moliyaviy-iqtisodiy
inqiroz sharoitida iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish, bashoratlash va boshqarish
bo’yicha qarorlar qabul qilishda hamda ularni amaliyotga joriy etishda
makroiqtisodiy modellardan foydalanish muhim o’rin tutadi. Jumladan, ko’p
tarmoqli ishlab chiqarish jarayonlarida tarmoqlararo munosabatlarni modellarini
qo’llash, tarmoqlar orasidagi iqtisodiy aloqalarni samaradorligini aniqlash
imkonini beradi.
Raqobarbardosh bozor sharoitida iste’molchilarning o’z daromad va
jamg’armalariga qarab iste’mol uchun tayyor maxsulot yoki ishlab chiqarish
uchun xomashyo maxsulotlarini tanlash holati yuzaga keladi.
Bunday sharoitda is’te’mol tanlovi modellaridan foydalanish tanlovni
samarali o’tkazish masalalarini yechishda yordam bersa, iqtisodiy ko’rsatkichlarga
ta’sir etuvchi omillardan birining o’zgarishi natijasida uning o’zgarish darajasini
aniqlashda elastik nazariyani qo’llash yordamida moddiy ishlab chiqarish
qonuniyatlari, taqsimoti va iste’molni o’rganish hamda iqtisodiyotda
optimallashtirish masalalari yechiladi.
Barcha iqtisodiy tadqiqotlar iqtisodiy o’zgaruvchilar orasidagi o’zaro
bog’lanishlarni o’rganish natijasida amalga oshiriladi. O’zaro bog’lanishlarni
tasavvur va tahlil qilish asosini esa iqtisodiy – statistik usullar va ekonometrik
modellar tashkil etadi. Bunday makroiqtisodiy muvozanatlik modelllaridan
inflyatsiyani jilovlashda, muomaladagi pul miqdorini muvozanatda saqlab turishda
va eng muhimi iqtisodiy o’sishni jadallashtirishda keng foydalaniladi va bunday
makroiqtisodiy muvozanatlik modellari bu jarayonlarni amalga oshirishda “yo’l
xaritasi” sifatida namoyon bo’ladi.
Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina
kiritilgan bo‘lsada makroiqtisodiy tahlil elimentlari iqtisodiyot fani bilan deyarli
bir gap paydo bo‘ldi.
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish,
unga turli elimentlarining o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri xos bo‘lgan tizim
sifatida yondoshish dastlab F. Keneasarlarida uchraydi.
Fransiya qiroli Lyudovik XV saroyi vrachi F.Kene 1758 yilda, milliy
mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida
tasvirlangan “Kene jadvali”ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy tahlil elimentlarini
qo‘lladi.
Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Valras,
V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo‘yilgan edi deb ta’kidlash
mumkin.
4

I Bob . Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili
1.1. Makroiqtisodiy tahlil fanining maqsadi va vazifalari.
Hozirda jahon hamjamiyatida yuz berayotgan jarayonlar (globallashuv, o‘tish
iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi)
milliy iqtisodiyotni tartibga solish sohasida muvofiqlashtirilgan qarorlarni qabul
qilishning asosi sifatida makroiqtisodiy tahlil usullaridan faol foydalanishni
nazarda tutadi.
Makroiqtisodiy tahlilning predmeti sifatida milliy iqtisodiy jarayonlarning
o‘ziga xos xususiyatlari, iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi universal
bog‘liqliklarning o‘ziga xos shakllari, iqtisodiy siyosatning turli vositalaridan
foyd alanishda amal qiladigan sabab-oqibat mexanizmlari, shuningdek, ichki
iqtisodiyot hamda tashqi dunyoning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro ta’siri ishtirok
etadi. Ta’kidlash lozimki, huddi makroiqtisodiyot kabi, makrotahlil ham pozitiv va
normativ tarkibiy qismlarni o‘zida mujassam etgan. Pozitiv tarkibiy qism «Nima
sodir bo‘layapti?» degan savolga javob beradi va prognoz qilish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi (bunda muayyan faktlar, nisbatlar va raqamlardan foydalaniladi).
Normativ tarkibiy qism «Qanaqa bo‘lishi kerak?» degan savolga javob beradi va
iqtisodiy siyosat vositalarini ishlab chiqish orqali vaziyatni to‘g‘rilashga yordam
beradi.
Ushbu ikkita tarkibiy qismning uyg‘unlashuvi siyosiy tizimdan qat’i nazar har
qanday mamlakatning iqtisodiy ahvolini makroiqtisodiy tahlil qilishda namoyon
bo‘ladi. Mamlakatlarning iqtisodiy siyosatidagi farqlar birinchi galda pozitiv va
normativ tarkibiy qismlarning ulushi bilan belgilanadi. Davlat tomonidan tartibga
solish tarafdorlarida normativ yondashuv yaqqol ifodalangan, liberallarda esa bilim
orttirishga (pozitiv) yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi, ular ko‘proq bozorning
kuchiga ishonib, bozor erkinligini nazarda tutadi, davlat tomonidan ta’sir etishning
bilvosita, tuzatish kirituvchi vositalaridan foydalanishni afzal ko‘radi:
 Iqtisodiy vaziyatni monitoring qilish;
 Iqtisodiyotda amal qiluvchi sababli-oqibatlimexanizmlarni tahlil qilish;
 Moliyaviy oqimlarni tadqiq etish asosida iqtisodiyot sektorlari o’rtasidagi
o’zaro bog’liqliklarni o’rganish;
 Iqtisodiy siyosatni tadqiq etish va yangi iqtisodiy strategiya variantlarini
ishlab chiqish;
Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarga bozor iqtisodiyoti sharoitida
mamlakat iqtisodiyotining tahlili uchun talab qilinadigan nazariy va amaliy
masalalar to‘g‘risida bilimlar berish hisoblanadi. Ushbu fanning maqsadi esa
mamlakat iqtisodiyotida daromad va boyliklar taqsimotiga, ishlab chiqaruvchilar
va iste’molchilar faoliyatiga ta’sir etuvchi budjet, soliq, pul-kredit siyosatlari,
5

to‘lov balansi va tashqi qarzni tahlil qilayotganda asosiy konsepsiyalar, soliq
sohasi, davlat xarajatlari va kapital qarz siyosati bilan tanishtirishdan iborat.
Faning mazmuni– makroiqtisodiy tahlilning paydo bo‘lishi, rivojlanishi
bosqichlari va xususiyatlari, uslubiyoti va usullari, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
axborot ob’ekti, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlili, budjet, soliq, pul,
kredit siyosati, to‘lov balansi, bandlik, ishsizlik va inflatsiya darajasidagi
o‘zgarishlar va ular rivojlanish qoidalarining takomillashuvining nazariy va amaliy
asoslarini o‘rgatadi.
Makroiqtisodiy tahlilning asosiy bo‘limlari quyidagilar: makroiqtisodiy
tahlilning uslubiy asoslari, makroiqtisodiy jarayonlarning iqtisodiy tahlilini
o‘rganish, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirish, mavjud imkoniyatlardan
to‘liq foydalanish, erishilgan muvaffaqiyatlarni keng yoyish va yo‘l qo‘yilgan
kamchiliklarning sabablarini o‘rganish hamda ularni imkoni boricha tugatishga
yordam berishdan iborat. Shunday qilib, makroiqtisodiy tahlilning vazifalariga
quyidagilar kiradi:
 makroiqtisodiy tahlilning uslubiyoti va usullarini har tomonlama o‘rganish;
 real sektorni batafsil o‘rganish asosida sektorning faoliyatiga baho berish;
 to‘lov balansiga ta’sir qilgan omillar va ularning sabablarini o‘rganish;
 budjet-soliq sektorini makroiqtisodiy tahlil qilish va undagi o‘zgarishlarni
amaliyotga tadbiq etishni o‘rganish;
 pul kredit sektorini iqtisodiy tahlil qilish va ilg’or tajribalarga tayangan
holda rivojlantirish va mustahkamlashga yordam beradigan tadbirlarni ishlab
chiqish va amalga oshirish;
 bandlik, ishsizlik va inflyatsiya darajasini iqtisodiy tahlil qilish, ularga ta’sir
qilgan omillar va sabablarni o’rganish;
“Makroiqtisodiy tahlil” fanining vazifasi milliy iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini
baholash va monitoring o‘tkazishda foydalanadigan usullar majmuini o‘rganishdir.
Shu maqsadda unda mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning
jami hajmini hisoblash, inflatsiya sur’atlarini, ishsizlik darajasini, to‘lov balansi
saldosini va valuta almashtiruv kursi ko‘rsatkichlarini tahlil qilish usul va uslublari
bayon etilgan.
1.2. Asosiy makroiqtisodiy modellarning mazmuni va mohiyati.
Makroiqtisodchilar tomonidan o’rganiladigan butun iqtisodiyotda yuz
beradigan voqeliklar va jarayonlar oxir-oqibatda ko’plab uy xo’jaliklari hamda
ko’plab firmalar o’zaro hatti-harakatlari natijasida yig’ilganligi sababli, mikro va
makroiqtisodiyot bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Butun iqtisodiyotni
o’rganishda biz alohida iqtisodiy agentlarning qarorlarini e’tiborga olishimiz
lozim. Masalan, yalpi iste’mol omillarini aniqlash uchun oilaning bugun qancha
sarflashi, kelajak uchun qancha olib qo’yishi haqidagi qarorini tahlil qilishi kerak.
6

Investitsiyalarning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlash uchun
firmalarning yangi korxonalarni qurish haqidagi qarori to’g’risida ma’lumotga ega
bo’lish zarur. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar alohida shaxslar yoki korxonalar
qarorlari natijasida yig’iladigan o’zgaruvchilarning oddiy yig’indisi bo’lganligi
uchun, makroiqtisodiyotning asoslari mikrodarajada qo’yiladi.
Makroiqtisodiy modellar asosida xar doim mikroiqtisodiy darajada qabul
qilinadigan qarorlar tursa, firmalar va uy xo’jaliklari nuqtai nazaridan maqbul
bo’lgan ko’plab modellarda ularninghatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlar yaqqol
ko’rinishda bo’lmaydi, balki ko’zda tutiladi.Bizning non bozori modelimiz bunga
misol bo’lib xizmat qiladi. Nonga bo’lgan talab asosida uy xo’jaliklarining sotib
oladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar yotsa, non taklifi nonvoyxonalarning
non ishlab chiqarish hajmlari to’g’risidagi qarorlari bilan aniqlanadi. Uy
xo’jaliklari qarorni naflilikni maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda,
nonvoyxonalar esa foydani maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda qabul
qilishlari ko’zda tutiladi. Shu bilan birga, bu mikroiqtisodiy qarorlar modelda
o’zidan o’zi qatnashmaydi: ular uning “foni”ni tashkil etadi. Xuddi shunday
firmalar va uy xo’jaliklari tomonidan qabul qilinadigan ular nuqtai nazaridan
maqbul hisoblangan qarorlar faqat yopinchiqli ko’rinishda va butun
makroiqtisodiyotda qatnashadi.
Iqtisodchilar modellar nomini olgan soddalashtirilgan nazariyalarni qo’llab
iqtisodiyot haqidagi qarashlarni tuzishga urinadilar. Modellarda ko’pincha
matematik ko’rinishda turli iqtisodiy o’zgaruvchilar o’rtasidagi nisbat ifodalanadi.
Modellarni qo’llash ahamiyatli bo’lmagan qismlarga e’tibor bermaslik va
ahamiyatli iqtisodiy bog’liqliklarni aniqlashga imkon berganligi uchun ham
maqsadga muvofiqdir. Modellarda ikki xil: ekzogen (tashqi) va endogen (ichki)
o’zgaruvchilar qo’llaniladi. Ekzogen o’zgaruvchilar tashqaridan kiritiladi-bu
dastlabki ma’lumotlar; endogen o’zgaruvchilar model “ichida” shakllanadi- ular
uni hal etishning natijasi hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, ekzogen
o’zgaruvchilarning miqdori modelni qurish boshlanguncha beriladi, endogen
o’zgaruvchilarning miqdori esa model bo’yicha hisob-kitoblar qilish jarayonida
aniqlanadi. 1.2.1-rasmda ko’rsatilganidek, modelning maqsadi ekzogen
o’zgaruvchilar endogen o’zgaruvchilarga qanday ta’sir qilishini aniqlash
hisoblanadi.
1.2.1-rasm. Model nimani ko’rsatadi.
7

М odel Ekzogen o’zgaruvchilar
Endogen o’zgaruvchilar

Model iqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi asosiy bog’liqliklarni soddalashtirilgan
nazariy asoslanishi hisoblanadi Ekzogen o’zgaruvchilar - bu tashqaridan
kiritiladigan o’zgaruvchilar. Endogen o’zgaruvchilar – bu ushbu model bilan
tushuntiriladigan o’zgaruvchilar. Model ekzogen o’zgaruvchilardan birining
o’zgarishi endogen o’zgaruvchilarga qanday ta’sir etishini ko’rsatadi.
Har qanday model (nazariya, tenglama, grafik) real borliqning sodda va
abstrakt ko‘rinishi hisoblanadi, chunki tadqiqot o‘tkazishda barcha elementlarni bir
vaqtning o‘zida barchasini hisobga olish mushkul masala hisoblanadi. Shuning
uchun har qanday makroiqtisodiy modelni absolyut deb hisoblash mumkin emas.
Bunday makroiqtisodiy modellar barcha mamlakatlar uchun bir vaqtning o‘zida bir
xil to‘g‘ri javob berish imkonini bermaydi. Ammo bunday «umumiylashtirilgan»
modellar orqali bandlik, ishlab chiqarish, inflatsiya, investitsiya, iste’mol, foiz
stavkasi, valuta kursi kabi ichki (endogen) iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
boshqarishning kompeks muqobil usullari aniqlanadi.
1.3. Doiraviy oqimlar (aylanishlar)modeli.
Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida
echiladi:
- optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan
foydalanishdan maksimal foyda olish;
- alternativ xarajatlar tamoyili - noyob resurslardan foydalanish
yo’nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali.
Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko’ra o’z maqsadlariga
erishishi uchun xo’jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati
shundan iboratki, iqtisodiy sub’ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan
olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun
xarajatlarni kamaytiradi.
Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo - bu iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:
1) ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan qancha ishlab
chiqaradi) muvofiqlashtirish;
2) iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste’mol qiladi)
muvofiqlashtirish;
3) ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo’yicha qabul qilingan qarorlarni
muvofiqlashtirish.
Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u muammoning
ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi
o’zgaruvchilar ishlatiladi: ekzogen va endogen. Ekzogen o’zgaruvchilar tashqi
o’zgaruvchilar bo’lib, ular oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endogen
o’zgaruvchilar model ichida, hisob-kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar
8

aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo’linadi: uy xo’jaliklari va firmalar. Uy
xo’jaliklari o’z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga sotib daromad
oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar.
Firmalar o’zlarining tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan daromadni uy
xo’jaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar.
4) Quyida keltirilgan 1.3.1-rasmdan ko’rinib turibdiki, xaqiqatdan ham nima
iste’mol qilish kerak, demak, nima ishlab chiqarish kerak, degan masalani uy
xo’jaliklari hal qiladi. Uy xo’jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab
chiqarish rejalarini tuzish uchun asos bo’lishi kerak. Firmalar, o’z navbatida,
noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri bilan muvofiqlashtirishi lozim.
Nihoyat, uy xo’jaliklari iste’mol qilish uchun rejalashtirgan ne’matlarni olishlari
kerak, ya’ni ular iste’mol qilish bo’yicha qarorlarini bir-biri bilan moslashtirishi
kerak bo’ladi.
5) Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi:
ishlab chiqarish resurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori.
6) Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xo’jaliklari sektori
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor
tovarlar bozorida oldi-sotdi bo’yicha o’zaro munosabatda bo’lsa, talab va taklif
modeli tovar narxini va sotiladigan tovar hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar
bozorida oldi-sotdi bo’yicha o’zaro munosabatda bo’lsalar model sotiladigan
resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi.
1.3.1-rasm. Sof bozor iqtisodiyoti sharoiti “resurslar - mahsulotlar” va
“daromadlar – xarajatlar”ning doiraviy aylanishi modeli.
9

1.4. Yalpi talab va yalpi taklif (AD-AS) modeli.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli muhim ahamiyatga ega bo’lib, yalpi
talab milliy iqtisodiyotdagi barcha yakuniy iste’molchilarning, ya’ni aholi,
korxonalar, davlat va chet elliklarning tovar va xizmatlar sotib olishga qiladigan
xarajatlarining umumiy miqdorini, yalpi taklif esa davlat va xususiy sektorning
milliy iqtisodiyot darajasida sotishga taklif qilgan barcha tovar va
xizmatlarining umumiy miqdorini puldagi ifodasidir.
AD-AS modelida yalpi talab o’sib, yalpi taklif kamaygan holatda narxlar
darajasi o’sib, milliy mahsulot miqdorini o’zgarishi esa ularni o’zgarish
nisbatlariga bog’liq bo’ladi. Yalpi taklif o’sib, yalpi talab pasaygan holatda narxlar
darajasi pasayib, milliy mahsulot miqdori o’zgarishi ularning o’zgarish nisbatlariga
bog’liq bo’ladi. Agar yalpi talab va yalpi taklif bir xil yo’nalishda, ya’ni biri o’ssa
ikkinchisi ham o’ssa, biri pasayganda ikkinchisi ham pasaysa narx darajasi va
milliy mahsulot miqdorini o’zgarishi bo’yicha aniq xulosa qilish qiyin bu ularning
o’zgarish ko’lamlariga bog’liq bo’ladi.
Narxlarni muvozanatli darajasi deb shunday narx darajasi tushuniladiki, unda
yalpi talab va yalpi taklif bir-biriga mos kelishi yoki bir-biriga teng bo’lishi kerak.
Narxlarni muvozanatli darajasida ma’lum miqdordagi mahsulotni haridorlar sotib
olishga, ishlab chiqaruvchilar esa uni ishlab chiqarish va sotishga rozi bo’ladi.
Buni milliy ishlab chiqarish hajmini muvozanatli real hajmi deb ataydilar.
Chizmada bu ikki ko’rsatkich yalpi talab va yalpi taklif egri chiziqlarining
kesishgan nuqtalari bilan aniqlanadi. Bu holat AD-AS modelini o’zida ifodalaydi.
(1.4.1- ras m).
Biz bilamizki, yalpi talab egri chizig’i yalpi talab tarkibiga kiruvchi iste’mol
xarajatlari, investitsiya xarajatlari, davlat xarajatlari va xorijiy iste’molchilar
xarajatlaridagi o’zgarishlar hisobiga o’ngga yoki chapga siljishi mumkin. Boshqa
tarafdan esa, yalpi taklif egri chizig’i ham texnologiya, resurslar narxlari yoki
soliqlar o’zgarishi bilan birgalikda mos tomonga siljiydi.
1.4.1-rasm AD-AS modeli
10

Har qanday bozordagi vaziyat talab va taklifga ya’ni, ularning hajmini
o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Ular o’rtasida yuzaga kelgan nisbat o’z ketidan
narxlarni o’zgarishiga va aksincha, narxlarni (u yoki bu tomonga) tebranib turishi
talab va taklif hajmiga bevosita ta’sir qiladi. Bunday o’zaro bog’liqlik faqat
qandaydir bir alohida mahsulot yoki xizmatga oid bo’lmay, balki umuman milliy
bozorga ham taalluqlidir. Shu bozordagi talab alohida haridorlar istagi ko’rinishida
bo’lmasdan, barcha haridorlarning birlashtirilgan talabi sifatida amal qiladi va
makrodarajadagi iste’mol qobiliyatini aks ettiradi. Taklif esa, milliy ishlab
chiqarish jami hajmining taklifi sifatida bozorga chiqadi.
Shunday qilib, yalpi talab uy xo’jaligi, korxonalar, hukumat hamda xorijiy
haridorlarning tovar va xizmatlarga talabidir. Boshqacha qilib aytganda, yalpi
talab bu barcha yakuniy iste’molchilar, yani aholi, korxonalar, hukumat hamda
xorijiy haridorlarning tovar va xizmatlarni sotib olishga qiladigan xarajatlarining
puldagi ifodasidir. AD = C+I+G+Xn
Narxlar darajasi va yalpi talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud bo’lib,
narxlar darajasini o’sib borishi bilan yalpi talab hajmi qisqarib boradi va aksincha.
Ushbu bog’liqlikni chizma ko’rinishida ifodalash mumkin (1.4.2-rasm).
1.4.2-rasm yalpi talabegri chizig`i
1.5. Tovarlar miqdori pul massasi (IS-LM) modeli.
Tovar va pul bozorida umumiy muvozanatga erishish shartlari va
makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib
tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida bajariladi. IS - LM modeli birinchi marta
1937 yilda J.Xiks tomonidan keynsning makroiqtisodiy kontseptsiyasini izohlash
uchun taklif etildi hamda 1949 yilda A. Xansenning “Monetar nazariya va fiskal
siyosat” nomli kitobi nashr qilinganidan so’ng keng yoyildi. Shu sababli bu model
Xiks modeli yoki Xiks-Xansen modeli deb ham yuritiladi.
I S - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida
birgalikda muvozanat o’rnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovarlar
bozori deganda ham iste’mol, ham investitsion tovarlar bozori tushuniladi. Makro
11

ko’lamda milliy ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan birga narxlar umumiy
darajasining o’zgarishi o’rtasida bog’liqlikni tadqiq qilish, nima uchun milliy
ishlab chiqarish hajmi ayrim davrlarda barqaror o’sishi, ba’zi davrlarda esa pasayib
ketishni izoxlab berish uchun yalpi talab - yalpi taklif (ADAS aggregate demand –
aggregate supply) modelidan foydalanamiz.
Bu modelda yalpi talab va taklif, narxlarning umumiy darajasi kabi agregat
ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va narxlar
darajalarining tebranishlarini hamda ular o’zgarishining oqibatlarini o’rganish
uchun asosiy model bo’lib hisoblanadi va boshqa bir qancha modellar AD-AS
modelining xususiy holi hisoblanadi. AD-AS modeli yordamida davlat iqtisodiy
siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.
Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab- yalpi taklif
modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida aniqlashtirgan
bo’lib, uning xususiy holi hisoblanadi. Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli
o’laroq bu modelda narxlar darajasi va ish haqi o’zgarmas miqdorlar hisoblanadi.
Ayni shu sababga ko’ra tovar moddiy zahiralarining o’sishi qisqa muddatda
makroiqtisodiy muvozanatga erishishni belgilovchi omil bo’ladi.
Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan yo’qotishlarning
oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur.
Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda jami talab
nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning
o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida makroiqtisodiy muvozanatga erishishning roli va ahamiyati benihoya
kattadir. Makroiqtisodiy muvozanat mamlakat iktisodiyotining to’g’ri yoki
noto’g’ri yo’ldan borayotganligini ko’rsatuvchi omillardan biri bo’lib hisoblanadi.
Chunki, iqtisodiyotda bo’layotgan doimiy o’zgarishlar xar qanday mamlakatni
ham iqtisodiy muvozanatdan chiqarib yuborishi mumkin.
Iqtisodiy tizimlardagi og’ish tovarlar va xizmatlar taqchilligini yoki ortiqcha
ishlab chiqarilganligini, inflyatsiya, ishsizlik va shunga o’xshash boshqa salbiy
hodisalar sifatida namoyon bo’ladi. Ular iqtisodiyot samaradorligining pasayishiga
va aholi turmush tarzini tushib ketishiga olib keladi. Shu sababli ham iqtisodiy
muvozanat muammolarini tadqiq qilish eng muhim vazifalardan biri bo’lib
hisoblanadi. IS-LM egri chiziqlari kesishadigan nuqta IS-LM modelidagi iqtisodiy
muvozanat holatini ko’rsatadi. Bu nuqta o’zida shunday foiz stavkasi «R» ni va
daromad darajasi «Y» ni aniqlaydiki, bunda tovarlar va xizmatlar bozorida talab va
taklif hamda real pul mablag’lariga bo’lgan talab va ularning taklifi o’zaro teng
bo’ladi. (1.5.1-rasm)
12

1.5.1-rasm. IS – LM modelidagi iqtisodiy muvozanat
Bu erda : R* -muvozanatli foiz stavkasi; Y*- muvozanatli daromad hajmi
IS va LM egri chiziqlarining o’zaro kesishishi pul taklifi investitsiyalar va
jamg’armalarni o’zaro tenglashtiruvchi foiz stavkasi shakllanishi uchun etarli
ekanligini anglatadi.
IS egri chizig’i rejalashtirilgan xarajatlarga bog’liq bo’lganligi uchun uning
o’zgarishi fiskal siyosatidagi o’zgarishlarni xarakterlaydi. LM pul taklifiga bog’liq
bo’lganligi uchun undagi o’zgarish monetar siyosat tadbirlari natijasini ko’rsatadi.
Bundan xulosa shuki IS-LM modeli fiskal va monetar siyosatning
iqtisodiyotga birgalikda ko’rsatadigan ta’sirini baholash imkonini beradi. Davlat
xarajatlarining o’sishi yoki soliqlarning kamayishi IS egri chizig’ini o’ngga
siljitadi. Davlat xarajatlarining kamayishi va soliqlarning oshishi esa bu egri
chiziqni chapga siljitadi. Xuddi shuningdek pul taklifining oshishi LM egri
chizig’ini o’ngga, kamayishi esa chapga siljitadi. IS-LM modeli ma’lum
makroiqtisodiy natijalarga erishishning turli variantlarni ko’rib chiqish
imkoniyatini beradi. Bir bozorda bo’lgan o’zgarish ikkinchi bozorga ham ta’sir
etadi. Masalan Markaziy bank ochiq bozordan obligatsiyalar sotib ola boshladi.
Natijada pul taklifining ko’payishi (LM egri chizig’ini o’ngga siljishi da aks etib)
foiz stavkasining pasayishini keltirb chiqaradi. Monetar impuls ta’sirida, ya’ni, foiz
stavkasining pasayishi oqibatida investitsiya xarajatlari ko’payadi va IS egri
chizig’i ham o’ngga siljib yangi nuqtada muvozanat o’rnatiladi.
Agar modelda muvozanati LM egri chizig’ining gorizontal(keyns) kesmasida
yuzaga kelsa pul massasining ko’paytirilishi investitsiyalar, ishlab chiqarish va
bandlilikning o’sishiga olib kelmaydi. Bu iqtisodiy tizimda aloqalar
buzilganligidan dalolat beradi. Bunda pul taklifining o’sishi tovarlar bozoriga ta’sir
ko’rsata olmaydi, chunki pul bozorida foiz stavkasini kamaytirish imkoniyati
qolmaydi. Bunday vaziyat likvidlilik tuzog’i nomini olgan.
“Likvidlilik tuzog’i vaziyatida kredit (monetar) siyosat yalpi talab va milliy
daromadni rag’batlantirish vositasi sifatida kutilgan samarani keltirib chiqarmaydi
13R
LM
R*
IS
Y* Y

va shu sababli, keynschilar fikriga ko’ra, (ixtiyorimizda) faqat bir dastak - soliqlar
va hukumat xarajatlari orqali yalpi talabga bevosita ta’sir ko’rsatadigan fiskal
siyosatgina qoladi”.
Agar modelda IS egri chizig’i LM egri chizig’ining vertikal kesmasidan
kesib o’tganda yuz bergan bo’lsa pul taklifini oshirish milliy daromadning
o’sishigava foiz stavkasining pasayishiga olib keladi. Aksinsa davlat
xarajatlarining oshirilishi esa, keynschilar fikriga ko’ra, bu kesmada yalpi talabga
va milliy daromar hajmiga ta’sir ko’rsatmaydi.
Agar IS egri chizig’i vertikal ko’rinishda bo’lsa, ya’ni investitsiyalarga
talab foiz stakasi o’zgarishiga ta’sirchan (elastik) bo’lmagan, masalan investorlar
kelajakdagi bozor konyukturasining noaniqligi sababli o’z investitsiyalari
istiqboliga tushkun baho bersalar investitsion tuzoq yuzaga keladi. Investitsion
tuzoq shuni anglatadiki IS egri chizig’i vertikal bo’lganda LM egri chizig’ining
siljishlari real daromad miqdorini o’gartirmaydi. Bu holatda pul-kredit siyosati
yalpi talalab va milliy daromad hajmiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi, fiskal
siyosat esa samarali bo’ladi.
Demak pul- kredit siyosati foiz stavkalari yuqori bo’lgandasamarali bo’ladi.
Fiskal siyosat esa foiz stavkasi minimal, ya’ni LM egri chizig’i gorizontal, IS
egri chizig’i esa vertikal bo’lganda samaraliroq bo’ladi.
Model yordamida makoiqtisodiy siyosat variantlarini tanlash, shuningdek
usullarini muvofiqlashtirilgan holda qo’llash va siqib chiqarish samaralarini
kamaytirish yo’llarini tahlil etish mumkin.
14

II.Bob. Makroiqtisodiy modellashtirishning O’zbekiston iqtisodiyotidagi
o’rni .
2.1 Makroiqtisodiy modellashtirishning O’zbekistondagi tatbiqi
Makroiqtisodiy model tavsifi
Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli makroiqtisodiy jarayonlarni
agregat ko`rsatkichlardan foydalangan holda iqtisodiy matematik
modellashtirishdir. Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko‘rsatkichlar va jarayonlar
o‘rtasidagi miqdoriy, sabab- oqibat bog‘lanishlarini matematik formula, grafik va
chizmalar ko‘rinishida ifodalaydi.
Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri
chizig`ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o`sishning Domar, Xarrod va Solou
modellarini keltirish mumkin. Bu modellarni bir vaqtning o`zida ham grafik
ko`rinishda, ham algebraik formula ko`rinishida tasvirlash mumkin. Algebraik
formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki, uch yoki bundan ko`p
o`zgaruvchili bo`lishi mumkin.AD-AS modelida yalpi talab va yalpi taklif
hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta`sirida o`zgarishi va
makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o`rganilsa, Fillips egri chizig`i
yordamida ishsizlik va inflatsiya ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog`liqlik tadqiq
qilinadi. Yuqorida sanab o`tilgan modellar barcha mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil
qilishda qo`llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empirik koeffitsentlar, turli
iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro bog`liqligi xususiyati bir mamlakatda
ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy modelda, u
qanchalik sodda yoki murakkab bo`lmasin, ma`lum darajada mavhumlikka yo`l
qo`yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy iqtisodiyot ba`zan yopiq
iqtisodiy tizim, ya`ni tashqi iqtisodiy aloqalari mavjud bo`lmagan “yopiq
iqtisodiyot” deb qaraladi. Amalda esa barcha mamlakatlar tashqi dunyo bilan
iqtisodiy aloqalarga ega, ya`ni “ochiq iqtisodiyot”ga ega. Hech bir model iqtisodiy
hodisa va jarayonlar o`rtasidagi bog`liqliklarni to`la-to`kis qamrab olmaydi.
Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng muhim iqtisodiy
qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy qarorlarning olinishi
mumkin bo`lgan ko`p variantli natijalarini oldindan aniqlab olish, makroiqtisodiy
siyosatning turli yo`nalishlarini muvofiqlashtirish imkonini beradi.
Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya`ni modelda tayyor
kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o`zgaruvchilar hamda modelni yechish
natijasida topiladigan ichki-endogen o`zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda
ekzogen hisoblangan o`zgaruvchi (ko`rsatkich) ikkinchi model uchun endogen
hisoblanishi mumkin.
Tarixda ma`lum bo`lgan birinchi makroiqtisodiy model bobning birinchi
savolida qayd etilgan “Kene jadvali” hisoblanadi. Bu modelda F. Kene milliy
15

iqtisodiyot amal qilishini uch sinfning- 5 mlrd. frank qishloq xo`jalik mahsulotlari
ishlab chiqaruvchi dehqonlar, jami 2 mlrd. frank turadigan buyumlar yasashadigan
hunarmandlar va 2 mlrd. frank renta olishadigan yer egalarining o`zaro aloqalari
sifatida tasvirlaydi. Kene modeliga ko`ra yer egalari olgan 2 mlrd. frank yer
rentasining 1 mlrd. frankini qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotib olishga, qolgan 1
mlrd. frankini esa hunarmandchilik buyumlarini sotib olishga sarflaydilar.
Hunarmandlar dehqonlarga 1mlrd. franklik buyumlarini sotadilar va
dehqonlardan o`zlari ega bo`lgan 2 mlrd. frankning 1mlrd frankiga oziq-ovqat
mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. frankiga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun
xomashyo sotib oladilar.
2.1.1-rasm. F. Kenening pul oqimlarining doiraviy aylanish modeli
(keltirilgan raqamlar o`lchami mlrd. frank).
Dehqonlar yer egalariga 1 mlrd. franklik qishloq xo`jalik mahsulotlarini
sotadilar va qolgan 2 mlrd. franklik mahsulotni iste`mol va ishlab chiqarish
ehtiyojlari uchun o`zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. franklik daromadning
1 mlrd. franki dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari sotib olishga,
yana 2 mlrd. franki esa yer rentasi to`lashga sarflanadi. Shunday qilib
makroiqtisodiy bozorlarning balanslashishi ro`y beradi. Makroiqtisodiy
ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan
zahiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi.
Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot ob`ektining ma`lum sanadagi holatini
tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat
qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar ma`lum davr
oralig`ida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida
ishlab chiqilgan YaIM hajmi, iste`mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflatsiya
sur`ati kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma`lum davr mobaynida
zahiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan
investitsiyalar iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa mehnatni
kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi.
16

Har qanday bozorda vaziyat talab va taklif o`rtasidagi nisbatga bog`liq bo`lib,
ular hajmlarining o`zgarishi baholarning o`zgarishini keltirib chiqaradi.
Baholarning o`zgarishi esa talab va taklif hajmlariga ta`sir ko`rsatadi. Bunday
o`zaro bog`liqlik umumlashtirilgan holda ko`rib chiqiladigan milliy bozorga ham
taaluqlidir.
Alohida tovarlar va xizmatlar bozoridagi bunday bog`liqlik talab va taklif
modeli yordamida tadqiq qilinishini yaxshi bilamiz. Ammo makroko`lamda milliy
ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi bilan baholar umumiy darajasining o`zgarishi
o`rtasida bog`liqlikni tadqiq qilish, nima uchun milliy ishlab chiqarish hajmi ayrim
davrlarda barqaror o`sishi, ba`zi davrlarda esa pasayib ketishini izohlab berish
uchun bu modellardan foydalanib bo`lmaydi.
Bu vazifani bajarish uchun yalpi talab – yalpi taklif (AD-AS aggregate
demand –aggregate supply) modelidan foydalanamiz.
Bu modelda yalpi taklif, baholarning umumiy darajasi kabi agregat
ko`rsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiyotda AD-AS modeli ishlab chiqarish hajmlari va baholar
darajalarining tebranishlarini hamda ular o`zgarishining oqibatlarini o`rganish
uchun bazaviy model bo`lib hisoblanadi .AD-AS modeli yordamida davlat
iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi mumkin.
Yalpi talab –uy xo`jaliklari, korxonalar hukumat va chet ellik xaridorlarning
baholar ma`lum darajada bo`lganda iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy
tovarlar va xizmatlar umumiy hajmiga bo`lgan talabidir. Yoki, boshqacha qilib
aytganda, yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovar va xizmatlarni
sotib olishga `qilingan umumiy xarajatlar yig`indisidir .Formula ko`rinishida yalpi
talabni quyidagicha tasvirlash mumkin:
AD = C + I +G +Xn
Baholar darajasi va talab qilingan milliy mahsulot hajmi o`rtasidagi
bog`liqlikni ifoda etuvchi chiziq yalpi talab egri chizig`i deb ataladi .Buni chizma
ko`rinishida tasvirlash mumkin.
2.1.2-rasm yalpi talab egri chizig`i
Bunday surilishning sababi har xil. Ma`lumki, alohida olingan tovarlar
bozorida talab egri chizigining surilishiga asosan daromad samarasi va o`rinbosar
tovarlar sabab bo`ladi. Ayrim tovarlarning bahosi pasayganda iste`molchilarning
17

pul daromadlari ko`proq mahsulot sotib olish imkonini beradi (daromad samarasi).
Shuningdek, baho pasayganda iste`molchi ushbu tovarni ko`proq sotib oladi,
chunki u boshqa tovarlarga nisbatan arzonroq bo`ladi (o`rnini bosadigan tovarlar).
Milliy bozorda AD- egri chizig`ining trayektoriyasi ,ya`ni uning quyiga
egilganligini ,avvalo ,pulning miqdoriy tenglamasi nazariyasi yordamida izohlash
mumkin :
MV=YP
Bu yerda : M- muomaladagi pulmiqdori; V–pulning aylanish tezligi; P –
iqtisodiyotdagi baholar darajasi (baholar indeksi); Y – talab qilinayotgan real
ishlab chiqarish hajmi. Bu tenglamadan:
P=MV/Y va Y=MV/P tenglamalarni keltirib chiqaramiz. Bu tenglamalardan
ko`rinadiki, baholar darajasi qancha oshsa, real YAIM hajmiga talab shuncha past
bo`ladi, ya`ni pul massasi M va apulning aylanish tezligi V o`zgarmas bo`lsa,
baholar darajasi va yalpi talab o`rtasida teskari bog`liqlik mavjud bo`ladi.
Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish,analiz va
sintez, deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish
usullari kiradi. .Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish
o‘ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlarni,minglab
ko‘rsatkichlarni alohida-alohida o‘rganib chiqish va ular borasida ilmiy asoslangan
xulosalar chiqarish o‘ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham makroiqtisodiyot fanida
agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqiy usullaridan foydalaniladi.
Agregatlash, ya’ni bir qancha iqtisodiy ko‘rsatkichlar va kategoriyalarni yagona
makroiqtisodiy ko‘rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy
iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi.
Agregat ko‘rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlarni mamlakatning
yagona bozori sifatida ko‘rib chiqish mumkin bo‘ladi. Makroiqtisodiy tahlil
jarayonida alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi,ularga bo‘lgan talab va ularni
taklif etish hajmlari ko‘rsatkichlari emas, balki agregat ko‘rsatkichlar hisoblangan
baholarning o‘rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko‘rsatkichlaridan
foydalaniladi. Davlat obligatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari, Markaziy bankning
hisob stavkasi, tijorat banklarining kreditlar uchun belgilagan foiz stavkalari kabi
kapital uchun to‘lov stavkalari umumlashtirilib, ularning o‘rtacha miqdori bozor
foiz 8 stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida bu agregat
ko‘rsatkichdan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli
makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko‘rsatkichlardan foydalangan holda iqtisodiy
matematik modellashtirishdir. Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko‘rsatkichlar va
jarayonlar o‘rtasidagi miqdoriy, sabab-oqibat bog‘lanishlarini matematik formula,
grafik va chizmalar ko‘rinishida ifodalaydi. Bunga yalpi talab – yalpi taklif (AD-
AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri chizig‘ini, IS-LM modelini, iqtisodiy
18

o‘sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini i keltirish mumkin. Bu modellarni
bir vaqtning o‘zida ham grafik ko‘rinishda, ham algebraik formula ko‘rinishida
tasvirlash mumkin . Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki,
uch yoki bundan ko‘p o‘zgaruvchili bo‘lishi mumkin. AD-AS modelida yalpi talab
va yalpi taklif hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta’sirida
o‘zgarishi va makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o‘rganilsa, Fillips
egri chizig‘i yordamida ishsizlik va inflatsiya ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi bog‘liqlik
tadqiq qilinadi. Yuqorida sanab o‘tilgan modellar barcha mamlakatlar
iqtisodiyotini tahlil qilishda qo‘llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empiric
koeffitsientlar, turli iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi xususiyati bir
mamlakatda ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy
modelda, u qanchalik sodda yoki murakkab bo‘lmasin, ma’lum darajada
mavhumlikka yo‘l qo‘yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy
iqtisodiyot ba’zan yopiq iqtisodiy tizim, ya’ni tashqi iqtisodiy aloqalari mavjud
bo‘lmagan “yopiq iqtisodiyot” deb qaraladi. Amaldva esa barcha mamlakatlar
tashhi dunyo bilan iqtisodiy aloqalarga ega, ya’ni “ochiq iqtisodiyot”ga ega. Hech
bir model iqtisodiy hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni to‘la-to‘kis
qamrab olmaydi. Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng
muhim iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy
qarorlarning olinishi mumkin bo‘lgan ko‘p variantli natijalarini oldindan aniqlab
olish, makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini muvofiqlashtirish imkonini
beradi.
Global tovar bozorlaridagi noaniqlik va beqaror vaziyatni, ko‘plab yirik
mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari pasaygani hamda boshqa jiddiy
tahdidlarni e’tiborga olib, Davlat o‘z iqtisodiy siyosatini qanday murakkab
sharoitlarda amalga oshirishi kerakligini yaxshi anglaydi. Shuning uchun
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha o‘zini oqlagan chora-tadbirlar va
mexanizmlardan foydalanish masalalari ustuvor vazifa sifatida saqlanib qoladi.
Umuman olganda, mustaqillik yillarida mamlakatda huquqiy demokratik davlat,
kuchli fuqarolik jamiyati qurishga, erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk
ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirishga, xalq osoyishta va farovon
hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar yaratishga,xalqaro maydonda
O‘zbekistonning munosib o‘rin egallashiga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar
amalga oshirildi. Bosib o‘tilgan yo‘l va orttirilgan tajribani xolisona baholashdan,
mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni tahlil qilishdan hamda zamon
talablaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
mamlakat taraqqiyotini jadallashtirishning muhim ustuvorliklarini hamda aniq
marralarini belgilash vazifalarini amalga oshirish yo‘lida 2017- yil 7- fevralda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
19

rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi.
Harakatlar strategiyasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
tomonidan saylovoldi jarayoni, jamoatchilik, ishbilarmon doiralar vakillari hamda
davlat organlari bilan uchrashuvlar chog‘ida bildirilgan mamlakatni ijtimoiy-
siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy-gumanitar rivojlantirishning konseptual
masalalari kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotining bugungi bosqichida makroiqtisodiy
kompleksda o‘z yechimini kutayotgan qator muammolar mavjudki, Harakatlar
strategiyasida ushbu muammolarni bartaraf etish ko‘zda tutilgan. Bunday
muammolarga milliy valyuta va ichki baholarning barqarorligi, valyuta kursining
mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligiga salbiy
ta’sir etishi, tadbirkorlik sub’ektlarining o‘z ixtiyoridagi xorij valyutadan erkin
foydalana olmayotgani, naqd va naqd pulsiz to‘lovlarda farqning mavjudligi,
tijorat banklarining barqarorligi va moliyaviy holatini mustahkamlash, aholining
banklarga bo‘lgan ishonchini oshirish kabilar iqtisodiy rivojlanishga jiddiy
to‘sqinlik qilmoqda.
Harakatlar strategiyasining “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va
liberallashtirish” deb nomlangan uchinchi yo‘nalishda bu borada qator
choratadbirlarni amalga oshirish uchun milliy valyuta va narxlarning barqarorligini
ta’minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini
bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy budjetlarning daromad bazasini
kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, eksportga mo‘ljallangan
mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy
etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda
xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq
ma’murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy
prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish nazarda tutilmoqda. 2017 – 2021- yillarda
umumiy qiymati 40 milliard AQSh dollari miqdoridagi 649 ta investitsiya
loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq dasturlarini ro‘yobga chiqarish
rejalashtirilmoqda. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 1,5
baravar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36 foizgacha, qayta
ishlash tarmog‘i ulushi 80 foizdan 85 foizgacha oshadi.
2.2 Makroiqtisodiy tahlilning usullari va tamoyillari
Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarni
qo’llasa shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari va
tamoyillariga abstraktlashtirish (iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarni tadqiq qilish
va tushuntirish uchun modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarini
muvofiqlashtirish; normativ va pozitiv tahlilni muvofiqlashtirish; ispolzovanie
printsipa «boshqa teng sharoitlarda» tamoyilidan foydalanish, iqtisodiy
20

agentlarning oqilona hulq-atvori haqidagi farazlar va boshqalar taalluqli.
Makroiqtisodiy tahlilning xususiyati shundan iboratki, uning muhim tamoyili
bo’lib agregatlash, ya’ni umumlashtirish qatnashadi. Iqtisodiy bog’liqliklar va
qonuniyatlarni butun iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularni umumlashtirib
yoki agregatlar sifatida qaralsagina mumkin bo’ladi. Makroiqtisodiy tahlil
umumlashtirishni talab etadi.
Umumlashtirish alohida qismlarni bitta qilib birlashtirish, yig’ishni o’zida aks
ettiradi.Umumlashtirish doimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy jarayonlar va
voqeliklarning ahamiyatli bo’lmagan holatlaridan voz kechish hamda eng
ahamiyatli, zarur o’zig xos belgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi.
Umumlashtirish makroiqtisodiy agentlarni, makroiqtisodiy bozorlarni,
makroiqtisodiy o’zaro bog’liqliklarni, makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni ajratadi.
Iqtisodiy agentlar hulq-atvorining eng o’ziga xos belgilarini aniqlashga asoslangan
umumlashtirish, to’rtta makroiqtisodiy agentlarni ajratib ko’rsatish imkoniyatini
ta’minlaydi: 1) uy xo’jaliklari, 2) firmalar, 3) davlat, 4) xorijiy soha. 1. Uy
xo’jaliklari (households) – bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy
agent bolib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi naflilikni 7 maksimallashtirish
hisoblanadi.U iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a) iqtisodiy resurslar
(mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyati) egasi. Iqtisodiy resurslarni sotib, uy
xo’jaliklari daromad oladilar, ularning katta qismini iste’molga (iste’mol
xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar va xizmatlarning asosiy xaridori.
Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar va shuning uchun v)
asosiy jamg’aruvchi yoki qarz beruvchi, ya’ni iqtisodiyotda kredit mablag’larini
taklifini ta’minlovchi sifatida qatnashadi. 2)Firmalar (businessfirms) - bu mustaqil,
oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini
maqsadi foydani maksimallashtirish hisoblanadi. Firmalar a) iqtisodiy
resurslarning xaridori, ular yordamida ishlab chiqarish jarayoni ta’minlanadi va
shuning uchun b) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab
chiqaruvchisi hisoblanadilar. Ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan
olingan tushumni firmalar omilli daromadlar ko’rinishida uy xo’jaliklariga
to’laydilar. Ishlab chiqarish jarayonini kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha
o’sishini ta’minlash va kapital eskirishini tiklash uchun firmalarga investitsion
tovarlar (birinchi navbatda uskunalar) zarur, shu sababdan firmalar v) investorlar,
ya’ni investitsion tovar va xizmatlarni xaridorlari hisoblanadilar. Firmalar o’z
investitsion xarajatlarini moliyalashtirish uchun odatda qarz mablag’larini
ishlatganligi sababli ular iqtisodiyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit
mablag’lariga talab bildiruvchi bo’lib qatnashadi. 3) Davlat (government) – bu
iqtisodiy jarayonlarni borishiga ta’sir ko’rsatish, iqtisodiyotni tartibga solishda
siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgan davlat muassasalari va tashkilotlari
21

yig’indisidir. Davlat - bumustaqil, oqilona harakat qiluvchimakroiqtisodiy agent,
osnovnayazadauning asosiy vazifasi – bozor zaifliklarini yo’q qilish
(marketfailures) va jamiyat farovonligini maksimallashtirish– va shuning uchun a)
ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisi; b) davlat sohasini amal qilishini
ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridori hamda o’zining ko’p sonli
funktsiyalarini bajaruvchisi;v) milliy daromadni (soliqlar va transfertlar tizimi
orqali)qayta taqsimlovchisi; g) davlat byudjetining holatiga qarab – moliya
bozorida qarz beruvchi yoki qarz oluvchisi sifatida qatnashadi. Bundan tashqari,
davlat d) bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibga soluvchisi va tashkilotchisi
sifatida qatnashadi. U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini
yaratadi va ta’minlaydi (zakonodatelnayaqonuniy asos, havfsizlik tizimi, sug’urta
tizimi, soliq tizimi va boshqalar), ya’ni «o’yin qoidalariniigri» ishlab chiqadi; pul
emissiyasi bo’yicha yakka o’z huquqqa ega bo’lganligi uchun mamlakatda pul
taklifini ta’minlaydi va nazorat qiladi; makroiqtisodiy siyosatni o’tkazadi va bu
siyosat quyidagilarga bo’linadi: 8 iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi tuzilmaviy
iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liq bandligini,
narxlarning barqaror darajasi hamda tashqi iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga
yo’naltirilgan kon’yunkturali (barqarorlashtiruvchi). Barqarorlashtirish
siyosatining asosiy turlari bo’lib a) fiskal (yoki byudjet-soliq) siyosati; b) monetar
(yokipul-kredit) siyosati v) tashqi iqtisodiy siyosat; g) daromadlar siyosati.
Xususiy va davlat sektorlariyopiq iqtisodiyotni tashkil etadi. 4) Xorijiy sektor
(foreignsector) – jahonning barcha qolgan mamlakatlarini birlashtiradi va mustaqil
oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent hisoblanadi, va u ushbu mamlakat
bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarni amalga oshiradi: a) xalqaro savdo
(tovar va xizmatlar eksporti va importi) b) kapitallarni ko’chishi (kapital eksporti
va importi, ya’ni moliyaviy aktivlar). Tahlilga xorijiy sektorni qo’shilishi ochiq
iqtisodiyotni olishga imkon beradi. Bozorlarni umumlashtirish ularning xar birini
amal qilish qonuniyatlarini aniqlash maqsadida, aynan esa xar bir bozorda talab va
taklif hamda uning muvozanat shartlarini shakllanish xususiyatlarini tadqiq qilish;
talab va taklif nisbati asosida muvozanatli narx va muvozanatli miqdorni aniqlash;
xar bir bozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili uchun amalga oshiriladi
Bozorlarni umumlashtirishto’rtta makroiqtisodiy bozorni ajratish imkonini beradi:
1) tovar va xizmatlar bozori (haqiqiy bozor), 2) moliya bozori (moliyaviy aktivlar
bozori), 3) iqtisodiy resuslar bozori, 4) valyuta bozori. 1) tovar va xizmatlarning
umumlashtirilgan bozorini (goodsmarket) olish uchun biz iqtisodiyot tomonidan
ishlab chiqariladigan turli-tuman tovarlardan abstraktlashimiz va bu bozor amal
qilishining eng muhim qonuniyatlarini, ya’ni tovar va xizmatlarga talab va taklifni
shakllanish qonuniyatlarini ajratishimiz lozim. Talab va taklifning nisbati tovar va
xizmatlarning muvozanatli narx darajasi miqdorini hamda ularni ishlab
22

chiqarishning muvozanatli hajmini olish imkoniyatini beradi. Tovar va xizmatlar
bozorini shuningdek haqiqiy bozor deb ham yuritiladi (realmarket), chunki u erda
haqiqiy aktivlar (haqiqiy qimmatliklar) sotiladi va sotib olinadi. 2) Moliya bozori
(qarz mablag’lari bozori) (financial assets market) – bu moliyaviy aktivlar (pullar,
aktsiyalar va obligatsiyalar)sotiladigan va sotib olinadigan bozordir. Bu bozor
ikkiqismga bo’linadi: 9 a) pul bozori (money market) yoki pul ko’rinishidagi
moliyaviy aktivlar bozori; b) qimmatli qog’ozlar bozori (bonds market) yoki pul
ko’rinishida bo’lmagan moliyaviy aktivlar bozori. Pul bozorida olish va sotish
jarayonlari yuz bermaydi (pulni pulga sotib olish ma’nosizdir), biroq pul bozori
amal qilishi, pulga bo’lgan talab hamda taklifni shakllanishi qonuniyatlarini tadqiq
qilish makroiqtisodiy tahlil uchun juda muhimdir. Pul bozorini, uning muvozanat
shartlarini o’rganish «pul narxi» (kredit narxi) sifatida qatnashuvchi muvozanatli
foiz stavkasini va pul massasining muvozanatli miqdorini olish, shuningdek pul
bozorida muvozanatni o’zgarish oqibatlari va uni tovar hamda xizmatlar bozoriga
ta’sirini ko’rib chiqish imkoniyatini beradi. Pul bozorida asosiy vositachilar bo’lib
pul omonatlarini qabul qiluvchi va kreditlar beruvchi banklar hisoblanadilar.
Qimmatli qog’ozlar bozorida aktsiyalar va obligatsiyalar sotiladi hamda sotib
olinadi. Qimmatli qog’ozlarning xaridorlari bo’lib, birinchi navbatda o’z
jamg’armalarini daromad olish (aktsiyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar
bo’yicha foizlar) maqsadida sarflovchi uy xo’jaliklari hisoblanadilar. Aktsiyalarni
sotuvchilari (emitentlari) sifatida firmalar, obligatsiyalarni sotuvchilari sifatida
firmalar va davlat qatnashadilar. Firmalar o’z investitsion xarajatlarini
moliyalashtirish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirish uchun mablag’lar olish
maqsadida aktsiya va obligatsiyalarni chiqaradilar, davlat esa davlat byudjeti
taqchilligini moliyalashtirish uchun obligatsiyalar chiqaradi. 3)Makroiqtisodiy
modellarda resurslar bozori mehnat bozori bilan ifoda etilgan, chunki uning amal
qilish (mehnatga talab va mehnat taklifini shakllanishi) qonuniyatlari
makroiqtisodiy jarayonlarni, ayniqsa qisqa muddatli davrda tushuntirish
imkoniyatini beradi. Mehnat bozorini o’rganishda biz turli mehnat
ko’rinishlaridan, malaka va mutaxassis tayyorlash darajasidagi farqlardan
abstraktlashimiz lozim. Uzoq muddatli makroiqtisodiy modellarda shuningdek
kapital bozori ham tadqiq qilinadi. Mehnat bozori muvozanati iqtisodiyotda
muozanatli mehnat miqdorini va muvozanatli «mehnat narxi» - ish haqi stavkasini
aniqlash imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida muvozanat bo’lmagan holat tahlili
ishsizlik sabablari va shakllarini aniqlashga imkon beradi. 4) Valyuta bozori
(foreign exchange market) – bu turli mamlakatlar milliy pul birliklari (valyutalar)
bir biri bilan ayirboshlanadigan (dollarni ienaga, evroni funtga va shu kabi) bozor.
Bir milliy valyutani boshqasiga ayirboshlash natijasida ayirboshlash (valyuta)kursi
(exchange rate).shakllanadi.
23

Global tovar bozorlaridagi noaniqlik va beqaror vaziyatni, ko‘plab yirik
mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari pasaygani hamda boshqa jiddiy
tahdidlarni e’tiborga olib, Davlat o‘z iqtisodiy siyosatini qanday murakkab
sharoitlarda amalga oshirishi kerakligini yaxshi anglaydi. Shuning uchun
makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha o‘zini oqlagan chora-tadbirlar
va mexanizmlardan foydalanish masalalari ustuvor vazifa sifatida saqlanib qoladi.
Umuman olganda, mustaqillik yillarida mamlakatda huquqiy
demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati qurishga, erkin bozor
munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni
rivojlantirishga, xalq osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar
yaratishga, xalqaro maydonda O‘zbekistonning munosib o‘rin egallashiga
qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Bosib o‘tilgan yo‘l va orttirilgan tajribani xolisona baholashdan,
mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni tahlil qilishdanhamda zamon
talablaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va mamlakat taraqqiyotini jadallashtirishning muhim ustuvorliklarini hamda
aniq marralarini belgilash vazifalarini amalga oshirish yo‘lida 2017 yil 7
fevralda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoniqabul
qilindi.
Harakatlar strategiyasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev tomonidan saylovoldi jarayoni, jamoatchilik, ishbilarmon doiralar
vakillari hamda davlat organlari bilan uchrashuvlar chog‘ida bildirilgan
mamlakatni ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy-gumanitar
rivojlantirishning konseptual masalalari kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi
taraqqiyotining bugungi bosqichida makroiqtisodiy kompleksda o‘z yechimini
kutayotgan qator muammolar mavjudki, Harakatlar strategiyasida ushbu
muammolarni bartaraf etish ko‘zda tutilgan.Bunday muammolarga milliy
valyuta va ichki baholarning barqarorligi, valyuta kursining mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir etishi,
tadbirkorlik sub’ektlarining o‘z ixtiyoridagi xorij valyutadan erkin foydalana
olmayotgani, naqd va naqd pulsiz to‘lovlarda farqning mavjudligi, tijorat
banklarining barqarorligi va moliyaviy holatini mustahkamlash, aholining
banklarga bo‘lgan ishonchini oshirish kabilar iqtisodiy rivojlanishga jiddiy
to‘sqinlik qilmoqda. Harakatlar strategiyasining “Iqtisodiyotni yanada
rivojlantirish va liberallashtirish” deb nomlangan uchinchi yo‘nalishdabu borada
qator chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun milliy valyuta va narxlarning
barqarorligini ta’minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor
mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy budjetlarning
24

daromadbazasini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish,
eksportga mo‘ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni
rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni
oshirish, soliq ma’murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning
zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish nazarda tutilmoqda.2017-2021
yillarda umumiy qiymati 40 milliard AQShdollari miqdoridagi 649 ta
investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq dasturlarini ro‘yobga
chiqarish rejalashtirilmoqda. Natijada keyingi 5 yilda sanoat mahsulotini
ishlab chiqarish 1,5 baravar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6
foizdan 36 foizgacha, qayta ishlash tarmog‘i ulushi 80 foizdan 85 foizgacha
oshadi.
2.3 Makroiqtisodiy modellar tushunchasi va ko’rinishlari.
Makroiqtisodchilar tomonidan o'rgani1adigan butun iqtisodiyotda yuz
beradigan voqeliklar va jarayonlar oxir-oqibatda ko'p1ab uy xo'jaliklari hamda
ko'plab firmalar o'zaro hatti-harakatlari natijasida yig'ilganligi sababli, mikro va
makroiqtisodiyot bir-biri bilan chambarchas bog'1iq. Butun iqtisodiyotni
o’rganishda biz alohida iqtisodiy agentlarning qarorlarini e'tiborga olishimiz lozim.
Masalan, yalpi iste'mol omillarini aniqlash uchun oilaning bugun qancha sarflashi,
kelajak uchun qancha olib qo’yishi haqidagi qarorini tahlil qilishi kerak.
Investitsiyalarning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlash uchun
fırmalarning yangi korxonalarni qurish haqidagi qarori to’g’risida ma'lumotga ega
bo'lish zarur. Makroiqtisodiy ko'rsatkich1ar alohida shaxslar yoki
korxonalarqarorlari natijasida yig'iladigan o'zgaruvchilarning oddiy yig'indisi
bo’lganligi uchun, makroiqtisodiyotning asoslari mikrodarajada qo'yiladi.
Makroiqtisodiy modellar asosida xar doim mikroiqtisodiy darajada qabul
qilinadigan qarorlar tursa, firmalar va uy xo'jaliklari nuqtai nazaridan maqbul
bo'lgan ko’plab modellarda ularninghatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlar yaqqol
ko'rinishda bo’lmaydi, balki ko’zda tutiladi.Bizning non bozori modelimiz bunga
misol bo'1ib xizmat qiladi. Nonga bo’lgan talab asosida uy xo’jaliklarining sotib
oladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar yotsa, non taklifi nonvoyxonalarning
non ishlab chiqarish hajmlari to’g’risidagi qarorlari bilan aniqlanadi. Uy
xo'ja1iklari qarorni naflilikni maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda,
nonvoyxonalar esa foydani maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda qabul
qilishlari ko’zda tutiladi. Shu bilan birga, bu mikroiqtisodiy qarorlar modelda
o'zidan o'zi qatnashmaydi: ular uning “foni”ni tashkil etadi. Xuddi shunday
firmalar va uy xo'jaliklari tomonidan qabul qilinadigan ular nuqtai nazaridan
maqbul hisoblangan qarorlar faqat yopinchiqli ko’rinishda va butun
makroiqtisodiyotda qatnashadi.
25

Iqtisodchilar modellar nomini olgan soddalashtirilgan nazariyalarni qo'llab
iqtisodiyot haqidagi qarashlarni tuzishga urinadilar. Modellarda ko’pincha
matematik ko’rinishda turli iqtisodiy o'zgaruvchi1ar o’rtasidagi nisbat ifodalanadi.
Modellarni qo'llash ahamiyatli bo'lmagan qismlarga e'tibor bermaslik va
ahamiyatli iqtisodiy bog'liqliklarni aniqlashga imkon berganligi uchun ham
maqsadga muvofıqdir.
Modellarda ikki xi1: ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) o'zgaruvchilar
qo'llaniladi. Ekzogen o’zgaruvchilar tashqaridan kiritiladi-bu dastlabki
ma'lumotlar; endogen o'zgaruvchilar model “ichida” shakllanadi- ular uni hal
etishning natijasi hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, ekzogen
o’zgaruvchilarning miqdori modelni qurish boshlanguncha beriladi, endogen
o’zgaruvchilarning miqdori esa model bo’yicha hisob-kitoblar qilish jarayonida
aniqlanadi. 1-rasmda ko’rsatilganidek, modelning maqsadi ekzogen o’zgaruvchilar
endogen o’zgaruvchilarga qanday ta'sir qilishini aniqlash hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyot rivojlanishi jarayonlarida turli makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar o‘rtasida ma’lum proporsiyalar yoki tenglik ta’minlanishi lozim.
Proporsiya atamasi aynan tenglikni bildirmasdan bir butunga nisbatan uning
bo‘laklarining nisbatini, yoki shu bo‘laklar o‘rtasidagi nisbatni bildiradi.Bunga
mavzuimizning YaMTD ning yakuniy iste’mol va milliy jamg‘arishga bo‘linishini
misol qilib keltirish mumkin. Odatda YaMTD hajmida yakuniy iste’mol hajmi
yuqori bo‘ladi. Ammo mavzuning 4-savolida Xitoy Xalq Respublikasi
misolida ko‘rdikki milliy jamg‘armalarning ulushi ham yuqori bo‘lishi mumkin
ekan. Demak yakuniy iste’mol va milliy jamg‘armalarning YaMTD dagi ulushi
3:1 proporsiyada ham, 2:1 proporsiyada ham bo‘lishi mumkin ekan.Shu bilan
birga iqtisodiyotda muvozanat bo‘lishi uchun ayrim ko‘rsatkichlarning aynan
teng bo‘lishi talab etiladi. Turli makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, yoki ko‘rsatkichlar
guruhlario‘rtasidagi mavjudbo‘ladigan, yoki mavjud bo‘lishi iqtisodiy
qonuniyat hisoblagan o‘zaro tenglikka makroiqtisodiy ayniyat deyiladi.Xarajatlar
va daromadlarko‘rinishida hisoblangan YaIM ko‘rsatkichlarining o‘zaro
tengligi asosiy makroiqtisodiy ayniyat hisoblanadi.Y= C+I + G + XnIkkinchi bir
makroiqtisodiy ayniyat investitsiyalar va jamg‘armalar o‘rtasidagi tenglik
hisoblanadi. Investitsiyalar miqdori mamlakatdagi jamg‘armalar miqdoriga
bog‘liq bo‘ladi. Bu ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi tenglikka erishish
makroiqtisodiybarqarorlikka erishishning muhim shartidir.Agarda, milliy
iqtisodiyot tashqi dunyo bilan hech qanday aloqaga ega emas (Xn = 0) va
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi nolga teng (G=0), deb faraz qilinsa, unda
YaIM orqaliifodalangan ishlab chiqarish hajmiShTD ga teng bo‘ladi. Ya’ni:YaIM
= ShTD = C + S, ayni paytda:YaIM = C + IBu yerda makroiqtisodiy ayniyat
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:C + I = C + S yoki I = SUshbu ayniyatdan
26

ko‘rinib turibdiki, uy xo‘jaliklarining jamg‘arishga bo‘lgan istaklari
tadbirkorlikning qancha miqdorda investitsiyalash xohishlariga mos tushsa,
unda daromadlar hajmi (C+S) va yalpi xarajatlar (C+I) hajmiga tengligiga
yoki ishlab chiqarishning muvozanat darajasiga erishish mumkin.Aytaylik,
mamlakat iqtisodiyoti ochiq, ya’ni eksport-import aloqalari yo‘lga qo‘yilgan, soliq
solish va transfert to‘lovlari ko‘rinishida davlat aralashuvi mavjud bo‘lsin.
Bunday holatda jamg‘arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi ko‘rinishga
ega bo‘ladi:21S = Sp + Sg + SxBu yerda: Sp-xususiy jamg‘armalar; Sg -davlat
jamg‘armalari; Sx -boshqa mamlakatlar jamg‘armalari.Bunda xususiy
jamg‘armalar daromadlar (Y), transfert to‘lovlari (TR), davlat zayomlari
bo‘yicha foizlar yig‘indisidan (N) soliqlar (T) va iste’mol (C) xarajatlari
yig‘indisini ayirish natijasiga teng bo‘ladi. Sp = (Y + TR + N -T) –CDavlat
jag‘marmalari quyidagi miqdorga teng bo‘ladi:Sg = (T -TR -N) –GAgar davlat
jamg‘armalari nolga teng bo‘lsa, davlat budjeti muvozanatlashgan,
jamg‘arishning manfiy miqdori budjet taqchilligini (BT) bildiradi:BT = -SgBu
yerda: BT –budjet taqchilligi miqdori.
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish
umumiy jarayonini resurslar, Tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning
doiraviy oqimi modeli ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin.
Bu soda model makroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi. Ya’ni, uy
xo‘jaliklari o‘zlari etkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad
oladihamda ularni tovarlar va xizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki
aksincha korxonalar resurslar uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor
mahsulotlarni sotish evaziga daromad oladilar.
Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi yalpi taklifni, daromadlar
va xarajatlar oqimi yalpi talabni ko‘rsatadi.Davlat ishtiroki mavjud bo‘lmagan
yopiq iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o‘zaro teng bo‘lishi
firmalarnining yalpi sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo‘jaliklarining
yalpidaromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo‘lishi shaklida namoyon
bo‘ladi.
2.4 O’zbekistonda makroiqtisodiy modellarni qo’llash bilan bog’liq
muammolar va ularni hal etish yo’llari.
Har bir davlatning iqtisodiy salohiyatini belgilab beruvchi asosiy ko’rsatkich
bu YaIM. YaIMning asosiy komponentalari bu iste’mol sarflari, investitsion
sarflar, davlat sarflari va sof eksportdir. Biz hozir bu asosiy makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarni tahlil qilamiz.
Dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2018 yilning yanvar-martida O’zbekiston
Respublikasi YaIM hajmi joriy narxlarda 64458,0 mlrd so’mni tashkil etdi va
o’tgan yillarning mos davri bilan taqqoslaganda 5,1 % ga o’sdi. YaIM deflyatori
27

indeksi 2017- yilning yanvar-martidagi narxlarga nisbatan 137,4 % ni tashkil etdi.
Yanvar-mart uchun iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha YaIM ishlab chiqarish (2.4.1
rasm)
2.4.1 rasm YaIM ishlab chiqarish
Aholi jon boshiga hisoblangan YaIM 1986 ming so ’ mni tashkil etdi va bu
ko ’ rsatkich o ’ tgan yilning mos davriga nisbatan 3,3 % ga yuqoridir . Iqtisodiy
o ’ sish sur ’ ati milliy iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida kuzatilgan ijobiy o ’ sish
sur ’ atlari bilan bog ’ liqdir . Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan yalpi
qo ’ shilgan qiymat ( keying o ’ rinlarda YaQQ ) hajmi YaIM umumiy hajmining
83,8% ini tashkil etdi va 5% ga o ’ sdi ( YaIM mutlaq o ’ sishiga ta ’ siri 4,4% punktni
tashkil etdi ). Mahsulotlarga sof soliqlarning YaIM tarkibidagi ulushi 16,2% ni
tashkil etdi va 5,3 % darajasida o ’ sish qayd etildi ( YaIM mutlaq o ’ sishiga ta ’ siri
0,7 %). YaIM o ’ sish sur ’ atiga xizmatlar sohasi eng katta ta ’ sir ko ’ rsatdi (2,2%) va
bu soha o ’ tgan yilning yanvar - martiga nisbatan 4,4% ga o ’ sdi . Jumladan , savdo ,
yashash va ovqatlanish bo ’ yicha xizmatlar 1,1% ga , tashish va saqlash , axborot va
aloqa – 7,1% ga va boshqa xizmatlar 4,6 % ga o ’ sdi . Sanoat tarmog ’ ining
qo ’ shilgan qiymatida 5,0% o ’ sish qayd etildi . Sanoat ishlab chiqarishining
28

2.4.2 rasm. Sanoat tarmog’ining qo’shilgan qiymati tarkibi
YaIM mutlaq o’sishi sur’atiga ijobiy ta’siri 1,3% darajasida baholandi. Sanoat
tarmog’idagi o’sish kon-tog’ sanoati va ochiq konlarni ishlash tarmog’i qo’shilgan
qiymatining 20,7 %ga ishlab chiqaradigan sanoat tarmog’i qo’shilgan qiymatining
1,8%ga va boshqa sanoat tarmoqlarining 5,8% o’sishi hisobiga ta’minlandi(2.4.2
rasm).
2.4.3 rasm YAIM o`sishi
29

O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy soha va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
barcha mulkchilik shakllaridagi tashkilotlarning 2016 yilda 49770,6 mlrd.so`m
(16782,3 mln. AQSh dollari dollar ekvivalentida) yoki 2015 yilga nisbatan 107,7
foiz asosiy kapitalga investitsiyalaridan foydalanildi. Asosiy kapitalga
investitsiyalar hajmi 1991 yilga nisbatan 4,2 martta, 2000 yilga nisbatan 5,4
martta, 2005 yilga nisbatan 4,3 martta va 2010 yilga nisbatan 170,1 foizga
ko`paydi.(2.4.3 rasm)
2.4.4 rasm Asosiy kapital investitsiyalar
Y aIMga nisbatan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 2016 yilda 25,0
foizni tashkil etib, o`tgan yildagiga nisbatan 0,6 foiz punktga o`sdi (1991 yil
18,foiz 2000 yilda 22,9 foiz, 2005 yilda 19,9 foiz, 2010 yilda 24,6 foiz va 2015
yilda 24,4 foizni tashkil etgan). (2.4.4 rasm)

30

Xulosa
Resurslar, daromadlar va tayyor mahsulotlar bilan ayirboshlashning barcha
jarayonlari uzluksiz, bir tekis kechayotgan bo’lsa, unda iqtisodiy tizim barqaror va
muvozanatli deb tushuniladi. Ammo, har qanday iqtisodiy tizimning bunday holati
hayoliydir. Amalda u yoki bu resurslarning, tovar hamda daromadning ortiqchaligi
yoki etishmasligi doimo uchrab turadi. Iqtisodiyotda umumiy muvozanatning shu
kabi buzilish hollari inflyatsiya va ishsizlik darajasining, yalpi ichki mahsulot va
milliy daromadning o’sish sur’atlarini o’zgarishida namoyon bo’ladi.
Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi roli
sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish
strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda
iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat
makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni
hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z
tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar
esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir. Xulosa qilib aytganda
makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik
aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi.
Zamonaviy makroiqtisodiyotning asosiy belgisi va afzalligi - bu jamiyatdagi
jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish,
farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi.
Makroiqtisodiyot fanining ahamiyati nafaqat davlat boshqaruvida
umumiqtisodiy siyosatni olib borishi va yo’nalishlarini ishlab chiqish uchungina,
balki alohida tadbirkorlar, korxonalar, uy xo’jaliklari, oddiy fuqarolar faoliyatida
ham zarur. Makroiqtisodiyot o’rganadigan asosiy muammolar bo’lib iqtisodiy
o’sish va uning sur’atlari; iqtisodiy davr va uning sabablari; bandlik darajasi va
ishsizlik muammolari; umumiy narx darajasi va inflyatsiya muammolari; foiz
stavkasi darajasi va pul muomalasi muammolari; davlat byudjeti holati, byudjet
taqchilligini moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; to’lov balansi
holati va valyuta kursi muammolari; makroiqtisodiy siyosat muammolari
hisoblanadi. Bu muammolarni mikroiqtisodiy tahlil jihatdan, ya’ni alohida
iste’molchi, alohida firma va hatto alohida tarmoq darajasidan hal etish mumkin
emas. Aynan shuning uchun qator umumiy yoki makroiqtisodiy muammolar
mavjud, iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo’limi, makroiqtisodiyot mustaqil fani
yuzaga kelishi zarurati paydo bo’ladi. Makroiqtisodiyotni o’rganishning
muhimligi: 1) u makroiqtisodiy voqeliklar va jarayonlarni oddiy ravishda
izohlabgina qolmay, shu bilan birga ular o’rtasidagi qonuniyatlarni va
bog’liqliklarni aniqlaydi, iqtisodiyotdagi sabab-oqibat aloqalarini tadqiq qiladi; 2)
makroiqtisodiy bog’liqliklar va aloqalarni bilish iqtisodiyotdagi mavjud vaziyatni
31

baholashga imkon beradi va uni yaxshilash uchun nima qilish va birinchi navbatda
siyosat vakillar qanday chora ko’rishlari kerakligini ko’rsatadi, ya’ni iqtisodiy
siyosatni tamoyillarini ishlab chiqishga imkon beradi; 3) makroiqtisodiyotni bilish
kelajakda jarayonlar qanday rivojlanishini oldindan ko’rish, ya’ni prognozlar
tuzish, kelgusidagi iqtisodiy muammolarni oldindan ko’rishga imkoniyat beradi.
Makroiqtisodiy tahlilning ikki xil ko’rinishi farqlanadi: expost va exante
makroiqtisodiy tahlili. 6 Expost makroiqtisodiy tahlil yoki milliy hisobchilik, ya’ni
statistik ma’lumotlar tahlili bo’lib, iqtisodiy faoliyat natijalarini baholash,
muammolar va salbiy voqeliklarni aniqlash, ularni hal etish hamda engib o’tish
bo’yicha iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, turli mamlaktalar iqtisodiy
imkoniyatlarni qiyosiy tahlilini o’tkazishga imkon beradi. Exante makroiqtisodiy
tahlil, ya’ni muayyan nazariy kontseptsiyalar asosida iqtisodiy jarayonlar va
voqeliklarni prognozli modellashtirish bo’lib, iqtisodiy jarayonlarning rivojlanish
qonuniyatlarini aniqlash hamda iqtisodiy voqeliklar va o’zgaruvchilar o’rtasidagi
sabab-oqibat aloqalarini ochib berish imkonini beradi. Bu makroiqtisodiyotni fan
sifatida namoyon bo’lishidir.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. ''O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar
strategiyasi to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasining Prezidentining 2017-yil 7-
fevraldagi PF-4947-farmoni.
2.Mirziyoyev.Sh.M ERkin va farovon, demokratik mamlakatini biurgalikda barpo
etamiz.-Toshkent O'zbekiston NMIU 2017.
3. Mirziyoyev.Sh.M. Milliy taraqqiyot yo`limizni qa`tiyat bilan davom
ettirib,yangi bosqichga ko`taramiz.”Toshkent: O`zbekiston, 2017. 592 b.
4. Mirziyoyev.Sh.M. Erkin va faravon demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimga bag`ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo`shma majlisidagi
nutq / Sh.M.Mirziyoye.- ”Toshkent: O`zbekiston, 2016. 56 b.
5.O‘zbekiston: iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo‘lida. - Toshkent,
«O‘zbekiston», 1995.
6. Bunyodkorlik yo‘lidan T.4,Toshkent, «O‘zbekiston», 1997. -332b
7. Edward Shapiro. Macroeconomic analysis. Fifth edition. Oford. Copuright 2015.
8. Maxmudov N.M., Asqarova M.T., Umarov I.Y u . Makroiqtisodiy tahlil va
prognozlash. Darslik. T.: “Fan va texnologiyalar”, 2014 – 338 b.
9. Maxmudov N., Hakimov H. Makroiqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma – T.: TDIU,
2019. – 181 bet.
10. Xodiyev B.Yu., Shodiyev T.Sh., Berkinov B.B. Ekonometrika. O’quv
qo’llanma. T.: Iqtisodiyot, 2018 – 178 bet.
11. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: 2018-7 bet.
12 . Mahmudov N., Hakimov H, “ Makroiqtisodiy tahlil” fanidan o’quv-uslubiy
majmua. Т.: Iqtisodiyot , 2018. – 308 b .
13. Teshabayev T.Z., Otaqo’ziyeva Z.M. Makroiqtisodiyot. Ma’ruzalar matni. T.:
Iqtisodiyot. 2018. – 480 b.
14. Makroiqtisodiyot. 2-nashr.-SPb .: Pyotr, 2008 - 544 p.: Kasal. - ("Universitetlar
uchun darslik" seriyasi).
15. Makroiqtisodiyot: rivojlanish va rivojlanishning rivojlanishi: Navch. Posib. -
K.: VD "Professional", 2006. - 272 p.
16. Agapova Τ . Α ., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot: darslik / jami. tahrirlangan
A.V. Sidorovich. - Μ .: Biznes va xizmat, 2000. - Ch. 1.
17. Iqtisodiy nazariya kursi: Darslik / Jami. tahrirlangan Μ . Η . Chepurin. - Kirov:
ASA, 1999. - Ch. 2.
18. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot: Pidruch. talabalar uchun ekon.
mutaxassis. prl. ta'lim: soat 2 da / S. Budagovska, O. Kilievich, I. Lunina va iy.
33

Foydalanilgan i nternet saytlari
1. www. lex .uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
2. www.minstroy.uz - O‘zbekiston Respublikasi Q urilish vazirligining rasmiy
sayti.
3. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy
sayti.
4. www.soliq.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi rasmiy sayti.

34

Sotib olish