Auditda boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	143.7KB
Покупки	5
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Auditda boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanish

Купить

1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT
MOLIYA INSTITUTI
“ ............ ”
KAFEDRASI
“ ......... ” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Auditda boshqa audit orlarning
ishi natijalaridan foydalanish

2 Mundareja
Kirish
I BOB. AUDIT HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
1. 1 Auditning paydo bo’lishi va rivojlanish
1. 2 . Audit fanining predmeti va ob’ektlari
1.3 Auditorlarning ish natijalari
II BOB. AUIDITDA BOSHQ AUIDORLARNING ISHI
NATIJALARIDAN FOYDALANISH VA STANDARTLAR
2.1 . Auditorlik tekshiruvida ekspert ishidan foydalani shning xorij
tajribasi
2 .2. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari
2.3 . Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va baholash
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar

3 Kirish
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va uning keyingi
bosqichlarida ustuvor yo’nalishlarning belgilanishi, ayniqsa ijtimoiysiyosiy
hayotni, jumladan, iqtisodiyotni erkinlashtirish, mulkdorlar sinfini tashkil qilishdan
kelib chiqqan holda bir qancha sohalarni, jumladan audit tizimini ham isloh
qilishni taqozo etmoqda.
Хo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti yuzasidan xulosa
berishda auditorlar o’zlarining shaxsiy, haqqoniy va mutaxassisligi bo’yicha
yuqori darajadagi bilimlariga tayanishlari lozim, zero auditorlar tomonidan xo’jalik
sub’ektining moliyaviy hisobotlari to’g’risida berilgan beg’araz xulosadan mulk
egalari, investorlar, kreditorlar, banklar aksiyalarni sotib olishda va sotishda,
kreditlar va qarzlar berish to’g’risida qarorlar qabul qilishda foydalanadilar.
Ma’lumki, so’ngi yillarda auditorlik faoliyatini shakllantirish va
rivojlantirish bo’yicha qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga muvofiq, 2000 yil 26 mayda yangi
tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonunni
amalga oshirish, auditorlik xulosalari soliq va boshqa nazorat organlari tomonidan
hisobga olinishini ta’minlash maqsadida 2000 yil 22 sentabrda O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 365-sonli «Auditorlik faoliyatini
takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’pisida»
gi qarori va boshqa qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi, Auditorlik faoliyati bilan
shug’ullanish huquqi uchun attestatsiya o’tkazish va auditorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun litsenziya berish tartiblari belgilandi. 20 dan ortiq auditorlik
faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqildi. shuningdek, 2000 yil 7 avgustda
O’zbekiston hududida faoliyat ko’rsatayotgan auditorlar va auditorlik
tashkilotlarini ixtiyoriy ravishda birlashtiruvchi mustaqil jamoat tashkiloti -
O’zbekiston auditorlar palatasi tashkil etildi.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizatsiyalash,
bozor islohotlarining yanada chuqurlashtirilishi natijasida yildan yilga salmoqli
natijalar qo’lga kiritilib, barqaror iqtisodiy o’sish yo’nalishi mustahkamlanib

4bormoqda. Bunda hukumatimiz tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy siyosatning
to’la va izchil amalga oshirilishi, iqtisodiyotning muhim ustuvor tarmoqlarining
belgilab berilishi hamda ularni rivojlantirish bo’yicha «Audit» fanini chuqur
o’rganish moliya, soliq, bank ishi va boshqa iqtisodiy sohalardagi muammolarni
hal qilishda muhim rol o’ynaydi.
Soliqlar va soliqqa tortish yo’nalishidagi mutaxassislar mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan soliq islohotlarining ma’no-mohiyatini anglashi, iqtisodiy
bilimlarga ega bo’lishi bilan bir qatorda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning byudjet
oldidagi qarz majburiyatlarini hisobini yuritish tartiblarini, soliqlar va boshqa
majburiy ajratmalar hisob-kitoblarini hamda hisobotlarini tekshirish
ko’nikmalarga ega bo’lishi zarur.
S h u jihatdan «Audit» fanini chuqur o’rganish moliya, soliq, bank ishi va
boshqa iqtisodiy sohalardagi muammolarni hal qilishda muhim rol o’ynaydi.
Uning asosiy maqsadi - moliyaviy buxgalteriya hisobotlaridagi
ma’lumotlarning haqqoniyligini ta’minlash, sub’ekt faoliyatini iqtisodiy tahlil
qilish, hisob yuritish bo’yicha maslahatlar berish va boshqalardan iborat. «Audit»
fanini o’rganish uning turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarni tekshirishda
tutgan o’rnini tushunish va nazariy bilimlarni amaliy bilimlar bilan boyitishni
vazifa qilib qo’yadi.

5I BOB. Audit haqida umumiy tushuncha
1. 1 Auditning paydo bo’lishi va rivojlanish
Тarixiy manbalardan ma’lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo
bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat
va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq
tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik professor P. I. Kamishanov
ma’lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida
shakllana boshlagan. Bu paytlarda kvestorlar ya’ni Rim Imperiyasi davrida moliya
va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat
buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kvestorlarning hisobotlari Rimga
yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. «Auditor» lotinchadan
«eshituvchi» degan tushuncha ham shundan kelib chiqqan.
Demak, «Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi «u
eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi.
Amir Тemur tuzuklarida ham hisob, moliya va nazorat ishlari mamlakatni
boshqarishda muhim vosita bo’lganligi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud.
Masalan, «Raiyatdan mol-xiroj olish, mamlakatni tartibga keltirish, uning
obodonchiligi, xavfsizligini amalga oshiruvchi kishilar tuzugi»da saltanatni
boshqarishda hisob va nazorat ishlari haqida shunday deyilgan: «... har o’lkaga uch
vazir tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun bo’lib, undan
yig’iladigan soliqlarning undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq-soliq
miqdori, soliq to’lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig’ilgan
mablag’ni saqlasin. Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga berilgan va
berilishi lozim bo’lgan mablag’ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz
yo’qolgan kishilar, kelib-ketib yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil
yo’l bilan yig’ilib qolgan hosil, aqldan ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-
mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi bilan olingan jarimalarni tartibga
keltirsin».

6«Sipohga haq taqsimlash tuzugi»da esa o’sha zamonga xos nazorat tizimi
haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: «Mulk qilib berilgan har bir mamlakatga
ikkitadan vazir tayinlasinlar. Biri viloyatdan yig’ilgan molni yozib, raiyat ahvolini
tekshirib tursinki, jogirdor[ Jogirdor – jogir egasi. Тoj – taxt oldida ko’rsatgan
xizmatlari uchun beriladigan in’om; yer – suv, mol – mulk.
Хolisa – Davlat ixtiyorida bo’lgan va barcha soliqlardan ozod etilgan yer –
suv va mol – mulkni tasarruf etuvchi oliy idora. ] fuqaroga jabr zulm yetkazib,
ularning holini xarob etmasin. U viloyatdan yig’ilgan butun mol ashyolarni kirim
daftariga yozishi lozim. Ikkinchi vazir esa (daromad)ning xarj etilgan qismini
chiqim daftariga yozsin va (yig’ilgan mollardan) sipohiylarning maoshi uchun
taqsim qilsin. Qaysi amirga mulk berilar ekan, uni uch yilgacha o’z holiga
qo’ysinlar. Uch yil o’tgandan so’ng uni tekshirib ko’rsinlar. Agar mamlakat obod,
raiyat rozi ekan, shu holicha qoldirsinlar. Agar ahvol bunga ters bo’lsa, u viloyatni
holisa[ Тemur tuzuklari. ga o’tkazib, uch yilgacha o’sha jogirdorga haq
berilmasin»
Keyingi 25 yil mobaynida auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan
o’tdi:
1.Тasdiqlovchi audit – bunda asosan hisob registrlari va hujjatlar tekshirildi.
2.Maqsadli sistemali audit – bu bosqichda muomala (operatsiya)larni nazorat
qilish sistemasini kuzatish imkoniyati yaratildi.
3.Тavakkalchilikka asoslangan audit - sistemani nazorat qiluvchi shaxslar
tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi.
Maqsadli sistemali audit shakllanishi bilan auditorlar ichki nazorat orqali
ekspertiza o’tkaza boshladilar. Buning oqibatida shu narsa isbotlandiki, agar ichki
nazorat tizimi samarali tashkil qilingan bo’lsa, xato va kamchiliklarni aniqlash
uchun jiddiy tekshirishlar o’tkazishga hojat qolmaydi.
Тavakkalchilikka asoslangan audit yoppasiga yoki tanlov yo’li bilan
o’tkaziladigan tekshirish bo’lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqadi va
asosan tor doiradagi ob’ektlarni tekshirish bilan yakunlanadi.
Davlat organlarining auditorlik xizmatlariga munosabati turlicha. Masalan,

7AQSH va Buyuk Britaniyada auditorlik tashkilotlari mustaqil bo’lib, ular
auditorlarni o’zlari tayyorlaydilar, tegishli malakaviy unvonlarni beradilar va
keyinchalik ham ularning o’z vazifalarini vijdonan, halol bajarishlarini nazorat
qilib turadilar. Boshqa Yevropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati hukumat
organlari tomonidan tashkil qilinadi.
Bozorning kengayishi bilan auditorlik firmalari ko’rsatadigan xizmatlar
turlari va hajmlari ham ortib boradi. Ko’plab firmalar odatdagi buxgalteriya
hisobiga oid maslahatlar va xizmatlardan tashqari soliqqa tortish, boshqaruv
faoliyati va axborotlarni olish texnologiyasi, marketing, moddiy ishlab chiqarish
zahiralarini baholash, iqtisodiy rejalashtirish va istiqbolni belgilash, bank va
sug’urta ishlari bo’yicha ham xizmat ko’rsata boshladilar.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi
tashkiliy tizimidan foydalaniladi:
1. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki davlat
bosh auditorlik apparati bo’lib, u bevosita parlament yoki prezidentga bo’ysunadi.
Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini umum nazorat
qilishdir.
2. Soliq boshqarmasi. Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi, davlat
byudjeti daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.
3. Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari byudjet tomonidan mablag’
bilan ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli
vazirlikka bo’ysunadi. Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini
nazorat qiladi.
4. Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat balans ma’lumotlarining
to’g’riligini, amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida
nazorat qiladi. Nodavlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma
asosida hisob va moliya masalalari bo’yicha maslahat (konsultatsiya) beradi.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning
asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga
oshiriladi.

8Т urli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish
shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:
 korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan
o’tkazish;
 auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum malakaga
ega bo’lishi bilan bog’liq talablar.
 auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.
Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p.
Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik
tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Х ususan, Diplomli jamoatchi
buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4
mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Х orijiy mamlakatlarning nazorat
amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BM Т
qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Х alqaro Т ashkiloti
(INTOSAI) tuzilga n . Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:
 jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendensiyalarining kuzatilishi;
 biznes va savdosotiqning rivojlanishi;
 ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;
 pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;
 davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining
boshqarilishi.
Buxgalter-auditorlarning professional tashkilotlari jahonning ko’p
mamlakatlarida tuzilgan. Jumladan Buyuk Britaniyada Angliya va UELS
mamlakatlarida mustaqil buxgalterlar instituti tashkil qilingan bo’lsa, AQSHda
diplomli va diplomsiz jamoatchi buxgalterlarning buxgalter-auditorlar jamiyati,
Germaniyada Auditorlar palatasi va Auditorlar instituti faoliyat ko’rsatmoqda.
Barcha auditorlik firmalari, xizmatlari o’z faoliyatlarida « Х alqaro audit
normalari va qo’shimcha ishlar Nizomi» dan foydalanadilar. Х alqaro audit
normalari normativi 29 ishdan iborat bo’lib, unga yana 4 ta qo’shimcha ishlar
normativlari ham kiritilgan.

9Т ashqi audit bilan birga ko’pchilik korxonalarda ichki audit yo’lga qo’yilgan
bo’lib, ular ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi, rentabellik, tejamkorlik,
maqbul rejimga rioya qilish va ko’rsatiladigan xizmatlarning yuqori sifatliligi
ustidan nazorat qiladilar.
Firmalarning, shu jumladan auditorlik firmalarining ham bozorda
mustahkam o’rin topishida ularning mahsulot (ish, xizmat) larining sifati muhim
ahamiyatga ega. Ichki audit transnatsional firmalar ishlab chiqarish-moliya
faoliyatining muhim omilidir. Masalan, «Istmen Kodak» oliy sifatli sport mollari
sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha jahonda yetakchi o’rin egallaydi. Unda ichki
auditning tashkil qilinganiga 60 yildan oshgan. Uning uchun mas’uliyat Rochester
(Nyu-York shtati) dagi umumiy audit bo’limiga yuklangan.
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada amalga
oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati bilan
to’qnashadilar. Ammo audit nima ekanligini hali ko’pchilik tushunib yetgan emas.
Audit mamlakatimizdagi xo’jalik faoliyatini nazorat va iqtisodiy tahlil
qilishning nisbatan yangi yo’nalishidir. Agar G’arb mamlakatlarida audit 150
yildan buyon ma’lum bo’lsa, O’zbekistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida
xo’jalik yuritishda davlat monopoliyasidan voz kechish va bozor iqtisodiga o’tish
natijasida shakllana boshladi. shuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan
mamlakatlar tajribasini o’rganish zarurdir. Т a’kidlash joizki, oldin ham
mamlakatimizdagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini
nazorat va taftish qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit
tushunchalari bir-birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa deb tushunish to’g’ri
emas.
Auditorlik bizning tushunchamizdagi xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli
to’liq taftish, balans schyotlarini tekshirish yoki aytaylik, sud-buxgalterlik
ekspertizasi emasligiga qaramasdan, auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga
oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan ishlar tartibi va hisob hamda nazorat-
tahliliy amaliyotning boshqa sohalaridan foydalanadilar.
Audit tushunchasi nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda kengroq,

10chunki u nafaqat moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki
xarajatlarni maqbullashti-rish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida
xo’jalik faoliyatini yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Auditni biznesni o’ziga xos ekspertiza qilish deb ta’riflash mumkin. Bunda
buxgalteriya hisobi va ichki xo’jalik nazorati shartnoma asosida amalga oshirilib,
moliya-xo’jalik muomalalarining qonunchilikka muvofiqligi tekshiriladi (ya’ni
hisobot ko’rsatkichlarining haqqoniyligi nazorat qilinadi). shuningdek, noo’rin
xarajatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida ekspert konsultatsiyasi o’tkaziladi.
Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim,
mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim.
Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik
firmalarining barpo etilishi asosan, aksiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar
va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari
auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.
1. 2 . Audit fanining predmeti va ob’ektlari
Auditning o’ziga xos predmeti va ob’ektlari mavjud. Audit maxsus fan sifatida
ma’lum maqsadga qaratilgan va bir qancha vazifalarni bajaradi. Auditning
perdmeti xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, ularning faoliyatlari hisoblanadi. Ma’lumki
korxonalar o’z ustavlariga asosan faoliyat yuritadilar. Ushbu faoliyat jarayonida
moliyaviy, moddiy va mehnat resurslaridan foydalaniladi. Korxonalarning aktivlari
doimiy ravishda daromad, foyda olishga qaratilgan bo’ladi. Lekin, ushbu
natijalarga faqat qabul qilingan qonun-qoidalarga to’liq amal qilgan holda erishish
mumkin. Korxonalar o’z faoliyatlarida me’yoriy hujjatlarga, qabul qilingan
qoidalarga rioya qilishlari shart. Har bir korxona o’zining hisob siyosatini
belgilaydi va unga asosan hisob-kitoblarni yuritadi. Audit paytida korxona
faoliyatining qabul qilingan qonunlarga monandligi, hisob ma’lumotlarining
korxona moliyaviy-xo’jalik ko’rsatkichlariga muvofiqligi tekshiriladi.
Auditning predmeti taftishdan o’laroq korxonaning faqat bir faoliyat turi yoki
birgina ko’rsatkichi bo’lishi mumkin. Misol uchun, savdo faoliyati, ishlab
chiqarish faoliyati yoki bo’lmasa pul mablag’lari, tovarlar, qimmatbaho qog’ozlar,

11valyuta operatsiyalari va boshqalar. Auditning predmetiga korxona moliyaviy
hisobotning to’g’riligi, hisob siyosatiga, soliq siyosatiga to’liq amal qilinishlikni
tekshirish ham kiradi. Auditning aniq predmeti yoki ob’ekti mijoz bilan tuzilgan
shartnomaga bevosita bog’liq bo’ladi.
Bozor sharoitida korxonalarning faoliyati kengayib har tomonlama
rivojlanmoqda. Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida auditning asosiy
ob’ektlari quyidagilardan iborat bo’lishi kerak deb hisoblaymiz:
- mulklarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan bog’liq
bo’lgan opretsiyalar;
- moliyaviy natijalarni shakllantiruvchi ko’rsatkichlar ( xarajatlar, daromadlar,
foyda ( zararlar);
- valyuta operatsiyalari;
- tashqi iqtisodiy faoliyat, shu jumladan xorijiy sarmoyalar;
- hisob-kitob operatsiyalari ( debitorlik, kreditorlik qarzlari);
-qimmatbaho qog’ozlar bilan bog’liq jarayonlar.
Shunday qilib auditning predmeti va ob’ektlari quyidagi tartibda guruhlash
mumkin:
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatlari;
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning aktivlari va majburiyatlari;
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning alohida jarayonlari ( operatsiyalari).
Auditning asosiy predmeti bo’lgan korxonalarning faoliyatlari quyidagilarga
bo’linadi:
- ishlab chiqarish faoliyati;
- savdo faoliyati;
- xizmat ko’rsatish faoliyati.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatlari o’z navbatida quyidagi
jarayonlarni o’z ichiga oladi:
- ta’minot jarayoni;
- ishlab chiqarish jarayoni;
- realizatsiya jarayoni.

12Jarayonlar xo’jalik operatsiyalari orqali sodir bo’ladi.
Xo’jalik jarayonlarning auditi ma’lum ko’rsatkichlarni tekshirish orqali amalga
oshiriladi. Ushbu ko’rsatkichlarning ikkiga bo’lish mumkin:
- miqdor ko’rsatkichlari;
- sifat ko’rsatkichlari.
Miqdor ko’rsatkichlar - ishlab chiqarilan mahsulotlar, sotilgan tovarlar,
bajarilgan xizmatlar hajmidan iborat.
Sifat ko’rsatkichlar - faoliyat yuritish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar, foyda,
mehnat unumdorligini ifodalaydi.
Korxonalarning alohida jarayonlari va ko’rsatkichlari auditning ob’ektlari
hisoblanadi.
Auditning predmetiga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga dolzarb masalalarda
konstalting xizmatlarini ko’rsatish ham kiradi. Auditorlar va auditorlik tashkilotlari
korxonalarga o’zaro tuzilgan shartnomalarga asosan «Biznes reja» tuzish, hisob
siyosatini belgilash, soliqlarni to’g’ri hisoblash, mahsulot tannarxini aniqlash,
moliyaviy hisobot tuzish kabi masalalarda yaqindan yordam beradilar.
1.3 Auditorlarning ish natijalari
A audit jarayonida yuzaga kelgan ma'lumotlarning analizi va baholash
natijalarini ifodalayadi. Bu natijalar, audita bajaruvchisiga, maslahat bergan
jihatdan ishlab chiqarilgan dokumentlar orqali beriladi. Ish natijalari, audita
buyurtmachisi, hodimi yoki boshqalar bilan o'rtacha tartibda o'zlashtiriladi.
Ish natijalari odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi:
Xato va kamchiliklarni aniqlash: Auditorlar audit davomida xato va
kamchiliklarni aniqlashadi. Bu xatolar va kamchiliklar hisob-kitoblarda yoki
tashkilotning moliyaviy-hisobkitob bo'limida yuzaga kelgan xatolardan bo'lishi
mumkin. Auditorlar ushbu xatolarni aniqlash, qayta-hisoblash va to'g'rilash
maslahatlarini beradi.
Ma'lumotlarni tekshirish va baholash: Auditorlar audita obyektining
moliyaviy ma'lumotlarini to'plab, tekshirib chiqaradi va baholashni amalga

13oshiradi. Ular moliyaviy hisobotlarda yoki hisob-kitob tizimida mavjud bo'lgan
ma'lumotlarni qarshilashtiradi, to'g'rilaydi va baholashlarini beradi. Bunda hisob-
kitob tamoyillari, hisobot shakllari, moliyaviy nazorat tizimlari, hisobotlash
usullari va qonun hujjatlari asosida baholanadi.
Moliyaviy nazorat va sharhlar: Auditorlar ish natijalarida moliyaviy
nazorat tizimini baham ko'rsatadi. Ular tashkilotning moliyaviy hisob-kitobining
qayta tekshirishlarini, nazoratning yaxshi amalga oshirilishini va mavjud nazorat
tizimlarini baholashni amalga oshiradi. Auditorlar o'zlashtirish va tartibga solish
maslahatlari beradi.
Maslahatlar: Ish natijalarida auditorlar shaxsiy yoki tashkiliy tarzda
maslahatlarni beradi. Ular tashkilotning moliyaviy rivojlanishiga yordam
beradigan maslahatlarni, hisob-kitob usullarini yaxshilash, nazorat tizimlarini
yangilash va tashkilotning moliyaviy maqsadlarini erishishda qo'llaniladigan
usullarni taklif etadi.
Ko'rsatmalarga asoslangan natijalar: Auditorlar ish natijalarida
ko'rsatmalarga asoslangan natijalarni taqdim etadi. Ular audit davomida yuzaga
kelgan muhim ko'rsatmalarni ta'qib qiladi, ularga moliyaviy nazorat va hisob-kitob
usullarida qo'llanishni baham ko'rsatadi va takliflarda bulunadi.
Hisob-kitobning to'g'ridan-to'g'ri qilinishi: Auditorlar ish natijalarida hisob-
kitobni to'g'ridan-to'g'ri qilishga doir maslahatlarni beradi. Ular xatolarni aniqlaydi,
ularni to'g'rilaydi va hisob-kitob jarayonlarini tuzatishga yordam beradi. Bunda
moliyaviy hisob-kitobni to'g'ridan-to'g'ri qilishga doir tavsiyalarni berish, xodimlar
va bo'shliqlarga ushbu ishlarni o'zlashtirishda yordam berish mumkin.
Auditorlarning ish natijalari, audit davomida uchragan tashkiliy
maslahatlar, xato va kamchiliklar, ma'lumotlarni baholash natijalari va moliyaviy
nazorat tizimini baham ko'rsatadi. Ular tashkilotning moliyaviy hisob-kitobi va
nazoratning yaxshi amalga oshirilishida katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Natijalar tahlili
A udit jarayonida yuzaga kelgan ma'lumotlarni to'plab, tekshirib chiqish,
qiymatlash va qisqa tushunchaga keltirishning asosiy qismidir. Ushbu tahlil

14auditorlar uchun muhimdir, chunki u ularning hisobotlar, maslahatlar va takliflarni
tayyorlashda asosiy asbobdir. Batafsil audit mavzusiga tegishli natijalar tahlili
quyidagi jarayonlarni o'z ichiga oladi:
1. Ma'lumotlarni to'plash: Natijalar tahlili uchun auditorlar to'plab olingan
ma'lumotlarni amalga oshiradi. Bu ma'lumotlar audit davomida to'plangan
dokumentlar, hisobotlar, hisob-kitob ma'lumotlari, tahlil natijalari va boshqa
moliyaviy ma'lumotlardan iborat bo'lishi mumkin.
2. Ma'lumotlarni tekshirib chiqish: Auditorlar olingan ma'lumotlarni
to'g'ridan-to'g'ri tekshirib chiqish uchun muhokama qiladi. Ular ma'lumotlarning
to'g'ri va yorliq ekanligini tekshirib chiqadi, xatolarni aniqlab chiqadi va ularni
to'g'rilaydi.
3. Qiymatlash: Auditorlar ma'lumotlarni qiymatlash jarayonida muhokama
qiladi. Ular moliyaviy ma'lumotlarni tahlil qilib, ulardan xususiy ko'rsatkichlarni
olishadi va moliyaviy ko'rsatkichlarni baholashda foydalanadi.
4. Xatolar va kamchiliklarni aniqlash: Auditorlar audit jarayonida yuzaga
kelgan xatolar va kamchiliklarni aniqlayadi. Ular audit natijalaridan foydalanib,
moliyaviy ma'lumotlardagi xatolarni topib chiqaradi, ularning sabablarini tahlil
qiladi va takliflarini beradi.
5. Tahlil natijalarini tuzish: Auditorlar olingan ma'lumotlar va tahlil
natijalarini ishlab chiqib, tahlil xulosalari va ko'rsatmalarni tuzishadi. Ular
moliyaviy hisobotlarni tayyorlayadi, xisob-kitob ko'rsatkichlarini qayta hisoblaydi
va moliyaviy nazorat tizimlarini tuzishda yordam beradi.
6. Maslahatlar va takliflar: Natijalar tahlili auditorlarga moliyaviy
maslahatlar va takliflarni tayyorlashda qo'llaniladi. Ular moliyaviy
ma'lumotlarning tahliliga asoslanib, tashkilotning hisobotlar, nazora t tizimlari va
moliyaviy jarayonlarini yaxshilashga yo'l qo'yadi.
Natijalar tahlili auditorlar uchun muhimdir, chunki bu jarayonlarda
ma'lumotlar to'g'ridan-to'g'ri qiymatlandiriladi, xatolarni aniqlash, maslahatlar va
takliflar tayyorlanadi va moliyaviy hisobotlar tuziladi. Ushbu tahlil auditorlarga ish

15natijalarini o'rganish, moliyaviy nazoratni amalga oshirish va tashkilotlarga yaxshi
maslahatlar berishda qo'llanadi.

16II BOB. Auiditda boshq auidorlarning ishi natijalaridan foydalanish
va standartlar
2.1 . Auditorlik tekshiruvida ekspert ishidan foydalani shning
xorij tajribasi
Auditorning ma’lumoti va tajribasi unga ishchanlikka oid masalalardan
yaxshi xabardor bo’lishga imkon beradi, biroq unda, kutilganidek, aktuarniy yoki
muxandis kabi boshqa kasbga o’qigan ogdam kabi boshqa kasbga o’qigan odam
kabi ekspertlik bilimi bo’lmaydi. Agar audit maxsus ekspertlik ibilimini talab qilsa,
auditor zarur dalillarni yig’ishda yordam berishi uchun ekspert yollaydi. ISA 620
ekspertni maxsus barqaror mahoratga, buhgalteriya hisobi va auditdan tashqari
aniq sohalarda bilim va tajribaga ega inson sifatida ta’riflaydi.auditor eksperdan
foydalanishi mumkin bo’lgan vaziyat aktivlarning ma’lkm turlarini baholash (er va
binolar, san’kt asarlari, qimmatbaho toshlar va boshqalar.); aktivlarning fizik
(jismoniy) holatini aniqlash (belgilash); sug’urta bahosi shartnomalardan kelib
chiqadigan qimmatliklar; aniqlangan ekspertlik bilimi LTS (masalan,
telekomunikatsiya kompaniyalari auditi); va sud qarorlari.
Agar ekspertning ishidan nazorat dalili sifatida foydalanilsa, auditor
ekspertning kasbiy guvohnomasi, tajribasi va obro’sini kshrib chiqib (bilib)
malakasi va omilkorligi (bilim darajasi v.b.)ni aniqlashi zarur. Ekspertning
xolisligi (ob’ektivligi) bag’olanishi lozim. Ekspert mijoz tomonidan yollab olingan
yoki ayrim yo’llar bilan mijozga bog’langan bo’lsa, (ya’ni bog’liq korxona yoki
“bog’liq tomon”) xolislikka putur etadi. Auditor ekspertning ishlari hajmi audit
maqsadi uchun etarliligi haqida etarlicha tegishli nazorat dalillarini olishi lozim.
Mijoz ekspertga quyidagilarni kamrab oluvchi ko’rsatmalarni yozishi kerak:
 Ekspertning ish hajmi;
 Ekspert dokladining qamrovi;
 Auditor tomonidan ekspertning ishlaridan maqsadli foydalanish;
 Ekspertning mijozning fayllari va yozuvlariga kira olish imkoniyati.

17Tayyorlanmagan va o’zgartirilmagan (o’zgarmagan) auditorning dastlabki
hisoboti (bitiruv hisoboti) ekspertning ishiga murojaat qilishi lozim. Bunday
havola noto’g’ri tushunilishi mumkin, auditor xulosasini malakasini bo’lishi yoki
javobgarlikni bo’lib olish – bularning hech qaysisi mo’ljallanmagan.
Agar ekspert ishining natijasida auditor o’z xulosasini o’zgartirgan tarzda
chiqarishiga qaror qilsa, ayrim holatlarda, modifikatsiyaning tabiatini tushuntira
borib, ekspertga nomi va ishtiroki darajasi bo’yicha murojaat qilish o’rinli bo’ladi.
Bu axborotlarni ochishda ekspertning ruxsati talab qilinadi.
Agar mavjud auditor bo’lsa, Professional Buxgalterlar uchun IFAS Ahloq
kodeksi (etikaning 3-bobida muhokama qilingan, Professional Buxgalterlar uchun)
yangi auditordan o’zidan avval bevosita muloqotda bo’lishni talab qiladi. Yangi
auditor mavjud auditorning o’rnini egallaganda, ahloq kodeksi yangicha, taklif
qilingan auditorga mavjud buxgalter bilan muomalada bo’lishni tavsiya etadi.
(maslahat beradi) Mavjud buxgalter mijozning ishini taklif qilingan buxgalter bilan
muhokama qilgunga qadar bo’lgan daraja ushbu ochish(fosh etish)ga taaluqli
mijozning ruxsatini olish bo’yicha va myuridik hamda etik talablarga bog’liq
bo’ladi. Bu kommunikatsiyaning maqsadi yangi auditor auditni qabul qilib
olgunicha bilishikerak bo’lgan texnik yoki etikaga oid faktlar yoki holatlar bor –
yo’qligini aniqlashdan iborat. Bu talab – muhim chora bo’lib “fikrni sotib olish”
yoki avvaogi auditor mijoz bilan munosabatlarini tugatgan holat haqida yangi
auditorni xabardor qilishning oldini oladi.
Professional Buxgalterlar uchun ahloq kodeksida bayon qilinishicha,taklif
qilingan auditor izdoshidan so’rovnoma olishi bo’yicha mavjud auditor qandaydir
kasbiy sabablar bor-yo’qligi, izdoshining taklif qilingan auditori vazifasini noma
uchun lavozimini qabul qilmasligi kabilarni maslahatlashishi kerak. Augr mijoz
mavjud ruxsat berilgan auditorga izdoshining taklif qilingan auditori bilan o’zining
(uning) ishini muhokama qilishini rad etsa, mavjud auditor fakt taklif qilingan
auditorga avvalgitomonidan ochilishi kerakligini aytishi mumkin.

182 .2. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari
Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining ikkinchi pog’onasi –
auditorlik faoliyatining milliy standartlarini (AFMS) va boshqa me’yoriy hujjatlarni
o’z ichiga oladi. Auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) – bu barcha
auditorlik tashkilotlari o’zlarining professional faoliyatlari jarayonida rioya qilishlari
lozim bo’lgan yagona asosiy tamoillardir. Standartlar O’zbekiston Respublikasi
Moliyaviy Vazirligida Buxgalteriya hisobi, hisoboti va audit uslubiyoti boshqarmasi
tomonidan ishlab chiqilib tasdiqlanadi va Adliya Vazirligida ro’yxatga olinadi.
O’zbekiston Respublikasi Auditorlik faoliyati Milliy Standartlari (AFMS) Auditning
Xalqaro Standartlari – AXS (International Standards of Auditing - ISAs) negizida
ishlab chiqiladi va asosan auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish qoidalarini belgilaydi.
Bu qoidalar moliya-xo’-jalik faoliyatining barcha sub’ektlarida bir xil qo’llani-ladi.
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida auditorlik standartlariga rioya
qilish audit sifatini va uning natijalari ishonchliligini kafolatlaydi.
Auditorlik standartlarining ahamiyati quyidagilardan iborat:
 ularga rioya qilinganda auditorlik tekshiruvlarining yuqori sifatli
bo’lishi ta’minlanadi;
 auditorlik amaliyotiga yangi ilmiy yutuqlarni joriy qilishga yordam
beradi;
 muayyan vaziyatlarda auditorlar qanday ish tutishlarini belgilab
beradi.
2-jadval.
Hozirgacha auditorlik faoliyatiga doir masalalarni aks ettiruvchi quyidagi
milliy standartlar qabul qilingan:
№ Standartning № va nomi O’z. R.
MV O’z. R AV
da Kuchga
kirgan

19 tasdiqla
gan sana va
№ ro’yxatga
olingan
sana va № sanasi
№3- AFMS «Auditni
rejalashtirish» 14. 10.
1999 №54 10. 11.
1999 №837 01. 01.
2000
№4- AFMS «Auditorlik
tashkilotlarining ichki
standartlariga qo’yiladigan
talablar» 21. 09.
2006
№76 25. 09.
2006
№1624 05. 10.
2006
№5- AFMS «Auditor ishining
sifatini nazorat qilish» 04. 08.
1999 №62 03. 09.
1999 №811 01. 01.
2000
№6- AFMS «Auditni
hujjatlashtirish» 04. 08.
1999
№61 03. 09 1999
№812 01. 01.
2000
№9- AFMS «Jiddiylik va
auditorlik riski» 04. 08.
1999
№63 03. 09.
1999
№813 01. 01.
2000
№10- AFMS «Moliyaviy hisobot
tarkibidagi boshqa axborotlar» 09. 09.
1999
№75 23. 09.
1999
№822 01. 01.
2000
№11- AFMS «Ma’lumotlarni
kompyuterda ishlash (MKI)
sharoitida audit o’tkazish» 09. 09.
1999
№76 23. 09.
1999
№823 01. 01.
2000
№12- AFMS «Auditorlik
tekshiruvlari jarayonida
buxgalteriya hisobi va ichki
nazorat tizimini baholash» 29. 12.
2006
№108 12. 04.
2007
№1673 22. 04.
2007
№13- AFMS «Tahliliy amallar» 04. 08.
1999
№64 03. 09.
1999
№814 01. 01.
2000

20№14- AFMS «Auditorlik tanlash» 27. 07.
1999
№59 03. 09.
1999
№815 01. 01.
2000
№16- AFMS «Ekspert ishidan
foydalanish» 27. 07.
1999
№60 03. 09.
1999
№816 01. 01.
2000
№24- AFMS «Moliyaviy
hisobotning buzib ko’rsatilganligi
aniqlanganida auditorlik
tashkilotining ish tutishi» 31. 05.
2001
№49 30. 06.
2001
№1045 10. 07.
2001
№25-AFMS-«Auditorlik tekshiruvi
o’tkazilishda normativ huquqiy
hujjatlarga rioya etilishini
tekshirish» 27.01.2003
№14 28.02.2003
№1223 10.03.2003
№31- AFMS «Xo’jalik yurituvchi
sub’ekt faoliyati (biznesi) bilan
tanishish» 30. 05.
2001 №48 21. 06.
2001 №
1043 01. 07.
2001
№50- «Auditorlik dalillar» 03. 04.
2002
№ 48 18. 04.
2002
№ 1128 29. 04.
2002
№55 AFMS – «O’zaro bogliq
shaxslar o’rtasidagi bitimlar
bo’yicha auditorlik dalillarini olish
bosqichlari» 27.01.2003.
№15 3.03.2003.
№1224 10.03.2003
№56 AFMS–«Moliyaviy hisobot
tuzilganidan keyingi hodisalar» 9.04.2003.
№54 23.04.2003.
№12 23.04.2003.
№60 AFMS-«Boshqa auditor ishi
natijalaridan foydalanish» 27.01.2003.
№16 20.02.2003.
№1221 2.03.2003
№70- AFMS» Auditorlik hisoboti
va moliyaviy hisobot haqidagi 14. 02.
2001 10. 03.
2001y 20. 03.
2001

21auditorlik xulosasi» №20 №1016
№80 AFMS –«Maxsus masalani
tekshirish natijalari bo’yicha
auditor hisoboti» 27.01.2003.
№13 19.02.2003.
№1220 1.03.2003
№90- AFMS «Auditorlik
tashkilotlarining professional
xizmatlari» 14 fevral
2001 №19 10. 03.
2001
№1017 21. 03.
2001
*-№4- «Mijoz faoliyati (biznesi) bilan tanishish» nomli auditning milliy
standarti bekor qilinib, uning o’rniga qabul qilingan.
Uchinchi pog’ona- standartlarni tadbiq qilish uchun zarur hujjatlar to’plami,
ya’ni auditorlik tashkilotining ichki ishchi standartlaridan iborat. Bu hujjatlar
standartlarni qo’llash va standartlar asosida auditorlik faoliyatini tashkil etishga doir
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Auditorlik tashkilotlari bilan mijoz-korxona o’rtasidagi munosabatlar
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq shartnoma asosida amalga
oshiriladi.
Auditorlik xizmati ko’rsatish shartnomasi audit predmetini, xizmat ko’rsatish
joyini, haq to’lash hajmi va tartibini, tomonlarning javobgarligini o’z ichiga oladi.
Shartnoma shartlari va topshiriq mazmuni O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik
faoliyati to’g’risida»gi qonunga zid bo’lmasligi lozim.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik faoliyati bilan
faqat yuridik shaxs huquqiga ega auditorlik tashkiloti shug’ullanishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega
bo’lgan yuridik shaxsdir.
Auditorlik tashkilotlari o’z faoliyatini amalga oshirishda mustaqildir.
Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining shakllanishi va
rivojlanishida professional jamoat tashkilotlari muhim o’rin tutadi.
I. O’zbekiston buxgalterlar va auditorlarining milliy assotsiatsiyasi (O’BAMA)
– buxgalterlar, auditorlar, ilmiy va pedagogik xodimlar, soliqlar bo’yicha

22maslahatchilarning respublika jamoat tashkiloti bo’lib, o’z a’zolarini ular
manfaatlari va maqsadlarining umumiyligi, hududiy yoki profes-sional tamoyillar
bo’yicha birlashtiradi.
Assotsiatsiya O’zbekiston Respublikasida buxgalterlar va auditorlar kasb
malakasini rivojlantirish va ularni xalqaro standartlar talablariga moslashtirishni
ta’minlaydi. Shuningdek, buxgalterlar va auditorlarni professional himoyalashda
amaliy yordam ko’rsatadi.
Assotsiatsiya buxgalteriya hisobi, auditorlik faoliyati, soliqqa tortish,
xususiylashtirish, qimmatli qog’ozlar bozori, korxonalar moliya- xo’jalik
faoliyatining tahlili va moliyaviy menejment bo’yicha qonunchilik va me’yoriy
hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi. Shu bilan birga yuqorida sanab o’tilgan
masalalar bo’yicha maslahatlar beradi va «hammasi buxgalterlar uchun» nomli
oylik byulleten, o’quv, me’yoriy hamda uslubiy adabiyotlar nashr qiladi.
II. O’zbekiston Auditorlar Palatasi (O’AP) – malaka sertifikatiga ega mustaqil
auditorlarni ixtiyoriy tarzda birlashtiruvchi, mustaqil notijorat jamoat tashkiloti.
Auditorlar Palatasining asosiy maqsadi auditorlarning professionallik darajasini
rivojlantirish va qo’llab-quvvat-lashga yordam ko’rsatish, o’z a’zolarining kasbga
oid manfaatlarini davlat va jamoat organlarida himoya qilish, hamda kasbga oid
talablar bo’yicha barcha o’zgarishlar to’g’risidagi va axborot ta’minoti bo’yicha
aloqa o’rnatishdan iborat.
Auditorlar Palatasining asosiy vazifalariga quyida-gilar kiradi:
 audit sohasiga oid me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish;
 o’quv dasturlarini hamda malakaviy imtixonlarni topshirish tartibini
ishlab chiqish va tasdiqlash;
 auditorlik malaka sertifikatini olish uchun da’vogarlar uchun
malakaviy imtihonlarni o’tkazish;
 auditorlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo’yicha o’quv markazlari
tashkil etish;
 auditorlarni kasb ahloqi kodeksi qoidalariga rioya qilishini nazorat
qilish;

23 O’zbekiston auditorlar palatasi a’zoligiga malakali auditorlarni jalb
etish uchun xalqaro tashkilotlar va boshqa davlatimiz organlari bilan hamkorlik
qilish;
 O’zbekiston Respublikasi auditorlarining boshqa davlatlar jamoat
tashkilotlari tomonidan tan olinishiga erishish .
2.3 . Auditorlik tekshiruvlar natijalarini umumlashtirish va
baholash
Auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini
umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi.
Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi:
* ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash;
* aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash;
* auditorlik dalillarning etarliligini baholash;
* buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish;
* hisobot tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash;
* tekshiruv natijalari bo’yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga
taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish;
* auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks
ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina
auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni
baholaydilar.
Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt
mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada
professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur.
Auditor quyidagi katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko’rsatuvchi holatlarni
ob’ektiv baholashi zarur:

24* xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor
tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari;
* tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim qilinmagan
dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomalalari;
* mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar;
* inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash
vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va
tuzatilmagan katta tafovutlar;
* katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga kutilgan
javoblar olinmaganligi;
* tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli
ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari.
Auditor to’plangan dalillar etarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan
bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak. Shuningdek, katta
xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga
olinishi lozim.
Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan
bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning etarliligiga va rejalashtirilgan hamda
qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho
berishi zarur.
Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit
o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda
auditorning ishchi hujjatlarida qaid qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish
dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan
audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash
maqsadga muvofiq:
-k eyingi pul kirimlari va tegishli schyotlar qoldiqlaridan to’langan to’lovlarga
doir dastlabki hujjatlarni tekshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya balansi
tuzilgandan keyingi to audit o’tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga oshirilgan
to’lovlarni ham tekshiradi. Bu tekshiruv natijalari hisob ma’lumotlarining

25ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning to’liqligi va
haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu amallarni bajarish
natijasida joriy majburiyatlar to’liq va haqqoniy aks ettirilganligi to’g’risida
olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng to’langan qarzlarga
nisbatan etarli darajada deb baholanishi mumkin. Shundan so’ng auditor to’lovi
tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta - kichikligini
baholaydi;
- schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng tayyorlangan moddiy
javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma’lumotlari bo’yicha qoldiqlar bilan
solishtirish. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar
(etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun) joriy
davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak.
Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so’ng tayyorlangan
materiallar harakati to’g’risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va
majburiyatlarning balansda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish maqsadida
taqqoslanishi maqsadga muvofiq.
-m avjud qoldiqlarni schyot-fakturalar ma’lumotlari, moddiy javobgar shaxslar
hisobotlari va to’lov hujjatlari bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor
qarzlarning miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli
darajada bo’lsa, auditorlar hisobga olishning to’g’riligi va aniqligini tekshirishi,
shuningdek, hisob ma’lumotlari bo’yicha majburiyatlarning oshirib
ko’rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari
analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot yoki saldo vedomostlari) da aks
ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular
bo’yicha oshirib ko’rsatish ehtimoli ko’proq) solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar
bo’yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni hisob registrida ikki marta aks
ettirish va shunga o’xshash) majburiyatlar (debitor va kreditor qarzlar) oshirib
ko’rsatilish holatlarining katta-kichikligini baholash zarur.
-m ol etkazib beruvchilar va boshqa kontragentlar bilan hisob-kitoblarni
tasdiqlash. Audit o’tkazish chog’ida bunday tasdiqni olish majburiy emas. Lekin,

26ushbu amal ko’pchilik hollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, mol etkazib
beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun ishlatilishi
mumkin:
* mol etkazib beruvchilar bo’yicha debitor qarzlar ularning asosli da’vosi
hisoblanadi;
* buxgalteriya hisobi ma’lumotlari mol etkazib beruvchilarga barcha mavjud
qarzlarni o’zida aks ettiradi;
* sotib olingan moddiy resurslar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar
tegishli hisobot davrida aks ettirilgan. Bunda audit o’tkazish chog’ida
kontragentlardan tasdig’ini olish zarurligi to’g’risida guvohlik beradigan omillarni
belgilab qo’yish kerak: xaridlarni ichki nazorat qilish tuzulmasining bo’shligi;
moliyaviy muammolar; tovar-moddiy boyliklar bo’yicha qoldiqlar chiqarishda
yoki qarzdorlarni tekshirishda yo’l qo’yilgan xatolar to’g’risidagi faktlar; bir necha
mol etkazib beruvchilardan qilingan katta xaridlar; xaridlar to’g’risidagi hisobot
buxgalteriya balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining
natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur.
Bunda qarzlarning yozma va og’zaki shaklda tasdiqlangan miqdori va
ahamiyatliligi baholanadi.
Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish qabul
qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to’g’ri rasmiylashtirilishiga
bog’liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib, tasdiqlangan va
tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning
ishonchliligi to’g’risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar
etarliligi baholanadi;
Debitor va kreditor qarzlar analitik hisobi ma’lumotlarining tengligini
tekshirish. Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki debitor va kreditor qarzlar
tasdig’ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-kitoblarni hisobga oladigan
analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar
ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari hisobga olinadigan
schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin:

27* mol etkazib beruvchilar schyotlari bo’yicha debet qoldiqlar;
* mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, sho’’ba va tobe korxonalarga va
boshqa o’zaro bog’liq tomonlardan qarzlar summalari;
* mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga doir haddan tashqari katta
tuzatishlar;
* da’vo muddati o’tib ketgan yoki o’tayotgan to’lanmay qolgan schyot-
fakturalar.
Barcha belgi qo’yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda
tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa
olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan, da’vo muddati o’tib
ketayotgan to’lanmay qolgan schyotlar va mol etkazib beruvchilar bilan hisob-
kitoblar bo’yicha debet qoldiqlarning aniqlangan summalariga ma’lumotlar
muvofiqligi to’g’risida tasdiq olinishi mumkin. Bu holda auditor analitik hisob
ma’lumotlarining ishonchliligi haqida etarli dalillarga ega bo’ladi.
Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko’ra kontragentda bunday
qarzdorlikning yo’qligi aniqlansa, u holda auditor analitik hisob ma’lumotlarini
ishonchsiz deb baholashi mumkin.
Analitik hisob registrlari ma’lumotlarini Bosh daftar bilan taqqoslash mijoz
tomonidan vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan nazorat tadbiri bo’lib hisoblanadi.
Qoidaga ko’ra, auditorlar qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan g’ayrioddiy
summalarni tahlil qiladi, jami summalarni qayta jamlab chiqadi.

28Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning xilma-xil shakllarining vujudga
kelishi hamda xo’jalik yuritishning zamonaviy usullarining joriy etilishi
auditorlik tashkilotlarida auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish va taqdim etish
borasida ham ma’lum bir muammolarni vujudga keltirdi. Ushbu bitiruv malakavy
ishimizda auditorlik tekshiruvlarining natijalarini baholash va umumlashtirish
hamda auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish bo’yicha taklif va amaliy tavsilar
ishlab chiqdik quyidagi xulosalar ishlab chiqildi.
I. Auditorlik hisoboti tuzishda tomonlarning huquqlari va burchlarini tartibga
solish. Ularning o’zaro mas’uliyati mustaqil tekshirish chog’ida tomonlarning
huquqlari, burchlari va o’zaro mas’uliyati moliya nazoratida audit uchun xarakterli
uch xususiyat asosida o’rganildi. Ushbu dissertatsiyada auditorlarning tadbirkorlik
faoliyati va ular bajaradigan dalolat berish vazifasi natijalarining o’zaro bog’liqligi
jihatlari bo’yicha zarur aniqliklar ishlab chiqildi. Ayni shu sababli, bunday
munosabatlarning zarur va qat’iy nazorat qilinadigan sharti – bu tashqi auditorning
tekshirayotgan iqtisodiy sub’ektning ma’muriyatidan mustaqilligidir. Ilmiy ishda
bunday mustaqillikning turli muammolari umumlashtirildi va tafsillashtirildi. Unda
mustaqillikning quyidagi jihatlari muhokama qilingan:
1. Tashkiliy mustaqillik: ta’sischilarning tarkibi bo’yicha; tashkiliy-huquqiy
shakli bo’yicha; mulkchilik shakli bo’yicha; ishlab chiqarish tuzilishi bo’yicha,
kadrlar tarkibi bo’yicha (jumladan shaxsiy va oilaviy sifatlar bo’yicha)
2. Moddiy-texnikaviy mustaqillik: ustav kapitali miqdori etarliligi; muayyan
moddiy texnika bazasining mavjudligi; zarur hollarda davlatning qo’llab
quvvatlashi; xodimlarning moddiy ta’minlanishi darajasi.
Umumiy xulosa shundan iboratki, audit o’tkazish uchun tuzilgan
shartnomalarning dispozitiv jihatlaridan ayniqsa hozirgi sharoitda xatarlarni
oqilona taqsimlash uchun mumkin qadar to’la foydalanish lozim.
II. Auditorlik hisobotini ishonchliligini ta’minlash va xatarni kamaytirish
uchun dalillar to’plash. Auditorlik xatarini kamaytirishning asosiy yo’llari
maxsus 65 adabiyotlarida ko’p marta bayon qilingan modeli (DAR=IR CR DR)

29yo’nalishida tadqiq etilgan. Auditorlik xatari komponentlari va uning darajasini
auditorlik dalillarini to’plash orqali komponentlar bo’yicha pasaytirish omillari
tahlil qilindi. Shu omillar orasida quyidagilar batafsil tadqiq etildi:
1. Oldingi auditorlik tekshirishlarining natijalari yuzasidan chiqarilgan
xulosalar (nazorat tizimi samaradorligi baholash uchun asos sifatida); ichki
nazorat tizimining bo’sh joylari borligi to’g’risida auditorlik dalillarining
mavjudligi; ma’muriyatga yoziladigan xatda shu bo’sh joylarni ko’rsatish; joriy
yilda ichki auditorlar yordamida shu bo’sh joylarni o’rganish va mustahkamlash;
mustaqil auditor yordamida bo’sh joylarni tugatish imkoniyati; nazorat tizimining
shu uchastkasi o’z holiga tashlab qo’yilgani yoki aksincha – yaqinda tahlili
qilingan va bu sohada ishlarning ahvoli mustahkamlangani.
2. Hisobotning o’zi tahlil qilishga auditorlik tadbirlariga,to’plangan dalillarga
asoslangan xulosalar; foydanilgan usullarni baholashdagi sub’ektivlik darajasi;
hisobot mijoz firmasini boshqarishda yuz bergan tarkibiy o’zgarishlar;
operatsiyalarning murakkabligi darajasi; faoliyatning ayrim uchastkalari bo’yicha
yakunlovchi ko’rsatkichlarning katta xatarga uchrashi mumkinligi, hisob siyosati
o’zgarishining jiddiy ta’siri; operatsiyalarning ularning turlariga ko’ra
operatsiyalarni amalga oshirish oralig’i; alohida e’tibor berish talab qiladigan
havfxatar kuchli zonalarining mavjudligi; qadrlar qo’nimsizligi, ularning
professional bilimini oshirish omillari; turli dasturlardan foydalanish chog’ida
axborotni ishlab chiqarish tizimining murakkabligi va boshqalar.
3. Auditor standart ijobiy xulosa berish chog’idagi aminlik darajasi mutloq
darajadan kam bqladi - bu fikr oldingi ikki fikrdan mantiqan kelib chiqadi, lekin
uni aloxida ta’kidlash muhim, chunki O’zbekistonda, xalqaro tajribada ham
auditorning ijobiy xulosasining vazni ancha yuqoridir.
4. Auditorlar va foydalanuvchilarning maqsadlaridagi sanab qtilgan
ziddiyatlar sqzsiz ravishda ularning qrtasida boshqa ziddiyatlarni, jumladan pul
bilan baholanadigan ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Tajribaning ko’rsatishicha,
xaqiqiy auditorlik tekshirishi chog’ida nuqsonlarning aniqlanishi deyarli 66
muqarrardir. Taraqqiyotning eng maqbul yqlidan ma’lum darajada og’ishining

30paydo bqlishi umuman har qanday xqjalik tizimiga xosdir. Shu sababli auditor har
gal har bir nuqsonning muhimligini (qilinayotgan hisobot segmentlaridagi
nuqsonlarni xam) baxolashga, to’plangan jami auditorlik dalillarini ko'rib
chiqishga, ularning buxgalteriya hisobotining to’g’riligiga va ishonchligiga
umumiy ta’sirini baholashga majbur bo’ladi.

31Foydalanilgan adabityotlar
1) O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari
2) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T. “O’zbekiston”, 2011.
3) O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr- O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi. -T. «Adolat », 2008 y.-692 b.
4) O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni -
Toshkent 1996 y. 30 avgust.
5) O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi
tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar
kiritilgan: O’zR. 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR. 04.04.2006 y. O’RQ-28-
son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR. 17.09.2007 y.
O’RQ-110-son Qonuni, O’zR. 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosida)
6) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi
215-son Qaroriga 2-ilova «Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida» Nizom.
7) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son
Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom.
8) Абдуллаев А. «Молиявий ҳисоб. – Т. «Фан ва техналtия», 2005 йил. 286
б.
Internet saytlari
1. http://www.ziyonet.uz/
2. http://www.tfi.uz/
3. http://www.audit-it.ru/
4. http://www.cfin.ru/finanalizis /
5. http://www.lex.uz/

Auditda boshqa auditorlarning ishi natijalaridan foydalanish

Купить