Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish, tanlash xatarlar va natijalarni baholash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	62.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

11 Sotish

Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish, tanlash xatarlar va natijalarni baholash

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Buxgalteriya hisobi va audit bakalavriat ta’lim yo’nalishi
5-kurs HBAS-60 guruh talabasi
Xusanov Sardor Muzaffar o’g’lining
Audit fanidan
”Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish, tanlash xatarlar va
natijalarni baholash”
mavzusidagi
K URS ISHI
Ilmiy rahbar:
Phd.Xayitboyev M.I.
Toshkent-2023
1

M U N D A R I J A :KIRISH………………………………….……………………………….…3
I BOB. AUDITORLIK TANLASH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA VA
UNING MOHIYATI
1.1. Auditorlik tanlash usullari, tanlash uslubini shakllantirish…………………..6
1.2. Tanlab tekshirish uslubining mohiyati ………………………………….…..12
1.3. Tanlab tekshirishning uslubiyati………………………………….…………13
1.4. Tanlab tekshirish uslubini qo’llashda ichki nazorat tizimining ahamiyati….15
1.5.Tanlashning statistik va nostatistik turlari……………………………….…..17
II BOB Auditorlik tanlash natijalarini baholash va xatarlari
2.1 Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash………………19
2.2. Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi………………………………...……22
XULOSA ……………………………………………...……………….………...31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………39

2

KIRISH
Iqtisodiyotini modernizatsiyalash sharoitidabiznesni muvaffaqiyatli
rivojlantirishga yordam beradigan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy
hisobotlarining ishonchliligi to’g’risida xulosa beradiganhamda hisobotni
yaxshilash maqsadida ularga maslahat, yo’l-yo’riq va boshqa turlardagi amaliy
yordam ko’rsatadigan professional xizmatning yangi shakli –auditorlik faoliyatiga
talab ortib bormoqda. Mamlakatimizda auditorlik faoliyatnirivojlantirish bilan
birga bu boradagi qonunchilikni tartibga solish vamustahkamlash bo’yicha katta
ishlar amalga oshirilmoqda. xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish,
xalqaro va xorijiy moliyaviy institutlar bilan aloqalarni kengaytirish, puxta
o’ylangan tashqi qarzlar siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, jalb qilingan
xorijiy investitsiya va kreditlardan samarali foydalanishni to’g’ri yo’lga qo’yish
muhim masalalardan biri hisoblanadi. Buborada 2017 yil 7 fevral kuni O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo’yicha Harakatlar strategiyasito’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni imzolandi.
Mazkur Farmoni 3.2. bandida“Makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash, qabul
qilingan o’rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o’zgarishlarni
chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning yuqori o’sish sur’atlarini
ta’minlash, harajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganinini saqlab qolgan holda, Davlat
byudjetining barcha darajalarida mutanosibligini muvozanatni saqlash, mahalliy
byudjetlarning daromad qismini mustahkamlashga yo’naltirilgan byudjetlararo
munosabatlarni takomillashtirish, ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan
instrumentlardan foydalangan holda pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish,
shuningdek valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini
bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash”.
Mazkur chora tadbirlar, avvalambor aholining yangi shakllanayotgan bozor
institutlari hamda mexanizmlariga ishonchini mustahkamlashga qaratilgani bilan
muhim ahamiyat kasb etadi. Auditorlik faoliyatni rivojlantirish huquqiy-meyoriyva
amaliy tashkil etish jihatlarini ilmiy asoslangan holda takomillashtirishmaqsadida
2000 yil 26 mayda yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»qonun qabul
qilindi. Ushbu qonunni amalga oshirish, auditorlik xulosalari soliq va boshqa
3

nazorat organlari tomonidan hisobga olinishini ta’minlash maqsadida 2000 yil 22-
sentyabrida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 365-sonli
«Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshiruvlarining ahamiyatini
oshirish to’g’risida»gi qarori orqali mustahkamlandi. Shuningdek 2000 yil
7 avgustda O’zbekiston hududida faoliyat ko’rsatayotgan auditorlar va auditorlik
tashkilotlarini ixtiyoriy ravishda birlashtiruvchi mustaqil professional jamoat
tashkiloti – O’zbekiston Auditorlar palatasi tashkil etildi. Auditorlik tashkilotlari
faoliyatini yanada takomillashtirish shu bilan birga ular ko’rsatayotgan
xizmatlarini rivojlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida» 4-aprel
2007 yil 615-sonli qarori hamda boshqa qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi.
Natijada, auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi uchun attestatsiya
o’tkazish tartibi va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya berish
tartiblari aniqlandi.
Auditda tanlash ichki nazoratni va schetlar qoldiqlarini hamda ularning
tasdiqlanganligini tekshirish uchun foydalaniladi va tekshirlayotgan hisobot
davrida amalga oshirilgan operatsiyalarni barchasini to’liq tekshirish imkoni
bo’lmaganda qo’llaniladi. Chunki moliyaviy hisoboti tekshirilayotgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning hajman kattaligi va ularda sodir bo’lgan muomalalarning
murakkabligi hamda qo’pligidan, mazkur muomalalarni tekshirish iqtisodiy
jihatdan imkonsiz hisoblanadi. Auditor hujjatlarni tekshirish, hisob – kitoblarni
takror bajarish yoki tasdiqlarni jo’natish kabi amallarni bajarganda tanlash
usullaridan foydalanish maqsadga muvofik bo’ladi. Shuningdek, shuni ta’kidlash
lozimki boshqa auditorlik amallaridan, jumladan so’rov, ko’zatish va ko’pchilik
tahliliy amallaridan foydalanishda tanlashdan foydalanish maqsadga muvofiq
hisoblanmaydi.
To’liq auditorlik tekshiruvi tanlashni o’z ichiga oladi, chunki auditor hisobot
davrida amalga oshirilgan barcha operatsiyalarni to’liq tekshirish imkoniyati
mavjud emas. Lekin auditor schetlar qoldiqini tashkil etadigan asosiy hajimning
batartibligi ( saramjonlik ) xaqida xulosalar qilishi lozim. Har bir auditorlik
4

tekshiruvida ichki nazoratni testlash yoki schetlar qoldig’ini bevosita tekshirish
uchun tanlab olishning ayrim shakllari mavjud bo’ladi, chunki auditor doimiy
ravishdan mumkin qadar etarlicha ishonchli dalillar yig’ishga xarakat qiladi.
Auditor bosh to’plam to’g’risida ishonchli xulosa chiqarish uchun riskni
pasaytirmoqchi bo’lsa tanlash bosh to’plam uchun reprezentativ bulmog’i kerak.
Tanlashning reprezentativ bo’lish ehtimolini oshirish uchun u etarlicha miqdorga
ega bo’lgan va muvofiq keladigan bosh to’plamdan olinishi lozim.
Auditning umumlashtirilgan dasturiy ta’minoti (AUDT). Bu dasturiy
ta’minotlar aynan auditorlar uchun ishlab chiqilgan. AUDTdan 100% muvofiq
bosh to’plamnini testlashni soddalashtirish va avtomatlashtirish uchun foydalanish
mumkin, u shuningdek, auditorni risk yuqori bo’lgan ma’lum soxalarga yoki
operatsiyalar toifasiga e’tiborni qaratishga yordam beradi. AUDT dasturiy
ta’minoti ma’lumotlarni o’qish, ishlov berish va yozish uchun yaratilgan.
Auditorlar AUDTdan mijozning kompyuterlashtirilgan ma’lumotlarini yuklab
olishda foydalanishlari mumkin: shundan keyin dasturiy ta’minot ma’lumotlarga
nisbatan ko’p yo’llar orqali ulanishi mumkin. Masalan, ma’lumotlar ko’rib
chiqilishi, ajratilishi, umumlatirilishi, stratifikatsiyalanishi, tahlil qilinishi va tanlab
olish uchun foydalanilishi mumkin. Auditorlarni qiziqtiradigan AUDTning boshqa
funktsiyalari tarkibiga dublikat elementlarni, jumladan dublikat schet –fakturalar,
sanalar orasida uzilishlar va chek nushalari ma’lumotlaridagi uzilishlarni
aniqlashni o’z ichiga oladi. Amaliyotda siz AUDTni hammaga ma’lum bo’lgan
Excel elektron jadvaliga o’hshatishingiz mumkin, lekin auditorlar Excel
jadvallaridan ham AUDTga qo’shimcha ravishda foydalanishadi. Bugungi kunda
AUDT, Excel elektron jadvallari va ma’lumotlarni boshqarishning boshqa
zamonaviy vositalaridan deyarli hamma auditorlik tekshiruvida foydalaniladi.
5

I BOB. AUDITORLIK TANLASH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA VA
UNING MOHIYATI
1.1. Auditorlik tanlash usullari, tanlash uslubini shakllantirish
Korxonadagi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat ahvolining auditor
tomonidan to’g’ri baholanishi uning barcha keyingi ishlari muvaffaqiyatining
garovidir. Chunki, auditorda mijoz hisobotini o’rganish va xodimlar bilan suhbat
o’tkazish natijasida, hisobot to’g’ri va ishonchli birlamchi ma’lumotlar asosida
tuzilganligiga mutlaqo ishonch hosil bo’lsa, u dastlabki hujjatlar va hisob
registrlarini tanlab tekshiruvdan o’tkazishi mumkin. Aks holda, auditor birlamchi
ma’lumotlarning to’g’ri rasmiylashtirilganligi, buxgalteriya xodimlarining bilim
darajasi va ichki nazoratning tashkil etilishiga qoniqish hosil qilmasa, u juda
puxta, odatda, yoppasiga tekshiruv o’tkazishi lozim. Korxonaning butun moliya-
xo’jalik faoliyatini yoppasiga tekshirish juda sermehnat ishdir. Ammo, auditor
kasb etikasining me’yorlariga muvofiq mijoz-korxona moliyaviy hisobotining
ishonchli (ishonchsiz) ligiga to’la ishonch hosil qi-lishi yoki u to’g’risida fikr
bildirishdan bosh tortishi lozim. Agar tekshiriladigan ob’ektlarining soni statistik
tanlash usullarini talab qilmaydigan darajada kam bo’lsa, yoki auditorlik tanlash
usulini qo’llash yoppasiga tekshiruv o’tkazishga qaraganda samarasiz bo’lsa,
auditorlik tashkiloti buxgalteriya hisobidagi qoldiqlarni va muomalalarning
schyotlarda aks ettirilishini yoki nazorat tizimi vositalarini yoppasiga tekshiruvdan
o’tkazishi mumkin. Auditor ko’p hollarda mijoz hisobotining ishonchliligiga
o’rtacha darajada ishonch hosil qiladi. Bu ayrim hisob bo’limlari bo’yicha hisob
yaxshi tashkil etilganligi, malakali mutaxassislar tomonidan amalga
oshirilayotganligi, avtomatlashtirilayotganligi bosh buxgalter va yondosh hisob
bo’linma-lari tomonidan ichki nazoratning yaxshi yo’lga qo’yilganligi bilan,
boshqalari bo’yicha esa bunga teskari ahvol vujudga kelganligi bilan izohlanishi
mumkin. Aynan hisobot ko’rsatkichlariga nisbatan ishonch hosil qilish darajasi
o’rtacha bo’lganda auditorlik tanlash usullarini qo’llash zarur. Auditorlik tanlash –
bu alohida hujjatlar, yozuvlar va hokazolar ko’rinishidagi tekshiriladigan
to’plamni shakllantirish uchun ma’lum qoidalar asosida tanlab olingan
elementlardir. Auditning xalqaro amaliyotida auditorlik tanlash №530-«Auditorlik
6

tanlash» (Audit Sampling) nomli xalqaro standartga muvofiq amalga oshiriladi.
Bizning mamlakatda esa, auditorlik tanlash ishlari №14-«Auditorlik tanlash»
nomli Auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) asosida bajariladi. Shuning
uchun ushbu standartga batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Standartning maqsadi
auditorlik tashkiloti uchun tekshiriladigan to’plamdan ma’lumotlarni tanlab olish
va shu tarzda olingan axborotlarning natijalarini baholash qoidalarini o’rnatishdan
iborat. O’tkazilgan audit natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi berishni
ko’zda tutadigan auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishda, «tavsiya tavsifiga ega» deb
ko’rsatilgan qoidalardan tashqari barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy
hisoblanadi. Tanlab tekshirish ikki turli bo’lishi mumkin: 1. Muvofiq (mos)
kelishni tanlab tekshirish
1. Mohiyatan tanlab tekshirish. Muvofiqlikni tanlab tekshirishning vazifalari.
Tekshiriladigan hisobot davri ichida ichki nazorat me’yorlarining tez-tez
buzilib turishini aniqlashdan iborat. Bunga korxona rahbariyatining chetdan
sotib olingan tovar-moddiy zahiralar va chet tashkilotlar xizmatlari uchun
taqdim etilgan schet-fakturalarni to’lashga ruxsat etishi, korxonaga sotib
olinayotgan tovar-moddiy zahiralar-ni nomlari, miqdori va sifati bo’yicha
ularning tegishli hujjatlari bilan solishtirishi misol bo’ladi. Mohiyatan tanlab
tekshirishning vazifasi ichki nazoratning buzilishini qiymat ifodasida
o’lchashdan iborat. Mohiyatan tanlab tekshirish miqdoriy tanlab tekshirish
deb ham ataladi. Bunga buxgalteriya hisobi schyotlarining qoldiqlari-ni,
dastlabki hujjatlardagi yozuvlarni tasdiqlash, uchinchi shaxslardan tasdiqlar
olish, xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish misol bo’ladi.
Buxgalteriya hisobotining muayyan bo’limini tekshiruvdan o’tkazish tartibini
ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti tekshiruv maqsadlarini va ushbu
maqsadga erishishni ta’minlaydigan auditorlik amallarini aniqlaydi. So’ngra
auditor ehtimoldan holi bo’lmagan xatolarni aniqlashi, to’plash talab
qilinadigan zarur dalil-isbotlarni baholashi va shunga asosan ko’rib
chiqiladigan ma’lumotlar to’plamini aniqlashi zarur. Bu to’plam ma’lum
tarzda identifikatsiyalanadigan birliklar yig’indisidan tashkil topishi mumkin.
Auditorlik tashkiloti to’plam elementlarini tanlashni, audit o’tkazishdan
7

qo’yilgan maqsadga erishishga imkon beruvchi, eng samarali va tejamli
tarzda o’tkazadi. Har qanday tanlab tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: -
tanlash ko’lami; - kuzatish birligi; - tanlash birligi; - tanlash uslublari; - saylab
olish hajmi; - salmoqli (reprezentativ) tanlash; - tanlangan ma’lumotlarni
tekshiriladigan to’plamga tadbiq qilish. Tekshiruv maqsadlariga erishish
uchun tegishli tekshiriladigan to’plamni aniqlash zarur. Chunki, tanlash
asosida qilinadigan xulosa aynan shu to’plamga taalluqli bo’ladi.
Tekshiriladigan to’plam – bu ma’lum elementlar yig’indisidir. Auditda
buxgalteriya yozuvlari (provodkalari), moddalar, yozuvlar to’plam
elementlari sifatida tanlab olinib, ushbu tanlash ular haqida ma’lumot berishi
lozim. Tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun mijoz-korxonaning
barcha hujjatlari turli belgilar – hujjatlar turi, moddiy javobgar shaxslar,
vaqtinchalik izchilligi va boshqalar bo’yicha ma’lumotlar o’xshash
bo’laklarga bo’lib chiqiladi. Masalan, auditor ma’lum summadan yuqori
debitor qarzlar haqidagi axborotlarni to’playdigan bo’lsa, u holda debitorlar
bilan hisob-kitoblarga taalluqli bo’lgan, ammo belgilangan (shart qilib qo’yil-
gan) summadan kam bo’lmagan barcha buxgalteriya hujjatlari, yozuvlar va
hokazolar to’plami tekshiriladigan to’plam bo’lib hisoblanadi. Bunday turdagi
tanlovda tanlash birligi kuzatish birligi bilan mos keladi. Bu mijoz
korxonasida tayyorlangan yoki mijozning uchinchi shaxslardan olgan
hujjatlaridir. Tanlash birligi va kuzatish birligi bir-biridan farq qiladi.
Kuzatish birligi auditorlik tekshiruvida shartli qabul qilingan. Buxgalteriya
hisobining har qanday bo’limi yoki sohasi, xo’jalik muomalalarining turi
kuzatish birligi bo’lishi mumkin. Bitta kuzatish birligi ichida har xil tanlash
birliklari bo’lishi mumkin. Tanlash birligi sifatida eng batafsil element
aniqlanganda tanlov samaradorligi oshadi. Ammo, bunda ushbu element
albatta tekshiriladigan bo’lishi shart.
Auditni rejalashtirish bosqichida aniqlangan muhimlik va auditorlik riskining
kattakichikligiga bog’liq holda auditorlik tanlash jarayoni qay tarzda amalga
oshirilishini aniqlash zarur. Ushbu jarayonni amalga oshirish №14-«Audi-torlik
tanlash» nomli AFMSga muvofiq tartibga solinadi. Xususan, ushbu standartda
8

auditorlik tanlash maqsadi, mohiyati va usullari; tanlash tamoyillari, tanlash
risklari va natijalarini baholash masalalari bayon etilgan. Auditorlik tanlash
tekshiriladigan to’plam ob’ektlarining 100 %dan kam qismiga nisbatan auditorlik
amallarini qo’llash maqsadida o’tkaziladi. Tekshiriladigan to’plam deganda
schyotlarning qoldiqlarini yoki muomalalarni tashkil etuvchi, schyotlar bo’yicha
oborotlarni tashkil etuvchi butun tekshiriladigan to’plam haqida fikr
shakllantirishga imkon beradigan auditorlik dalil-isbotlarni to’plash uchun zarur
bo’ladigan elementlar tushuniladi. Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish uchun
auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning muayyan bo’limini, tekshiriladigan
to’plamni tekshirish tartibini aniqlashi lozim. Tekshiriladigan element ushbu
to’plamdan tanlab olinadi. Tanlov o’tkazishda auditorlik tashkiloti o’rganiladigan
butun to’plamni alohida guruhlar (quyi to’plamlar)ga bo’lishi mumkin. Ushbu
guruhlar elementlari bir-biriga o’xshaydi. To’plamni bo’laklash mezonlari, uning
qaysi guruhga tegishli ekanligini aniq ko’rsata oladigan bo’lishi lozim. Ushbu
amal stratifikatsiya deb nomlanib, ma’lumotlarning tarqoqligini pasaytiradi. Bu
esa o’z navbatida auditor ishini engillashtirishi mumkin. Auditorlik tanlashga
qo’yiladigan muhim talablardan biri- reprezentativlik, ya’ni tekshiriladigan
to’plamning barcha elementlaridan teng miqdorda tanlanish ehtimolining
ta’minlanishidir. Auditorlik tashkiloti ushbu talabni ta’minlash uchun quyidagi
statistik usullarning birortasidan foydalanishi mumkin:
1)Tasodifiy tanlash. Tasodifiy sonlar jadvali bo’yi-cha o’tkazilishi mumkin.
2)Sistematik tanlash. Bunda elementlar tasodifan tanlangan ma’lum bir sondan
boshlab, har bir doimiy –intervaldan tanlab olinadi. Interval yoki to’plam
elementlarining soniga qarab, yoki ularning qiymatiga qarab tuziladi. Masalan,
mazkur toifadagi hujjatlarning har o’ninchisini o’rganish yoki elementlar to’plami
qiymatidan saldo yoki oborotni shakllantiradigan yuz ming (yoki million) so’mlik
qiymat ifodalangan hujjat tanlanadi.
3)Uyg’unlashgan tanlash. Tasodifiy va sistematik tanlash usullaridan tarkib
topgan uyg’unlik ko’rinishida bo’ladi. Auditorlik tanlash masalasiga nazariy
jihatdan yondashilganda, hatto ushbu maqsad uchun tanlash uslubini ishlab
chiqadigan matematiklar mehnati talab qilinsada, yuqorida keltirilgan tanlash
9

usullaridan istalgan birini qo’llash uncha murakkab ko’rinmaydi. Murakkablik
tanlash jarayonini bevosita amaliyotda bajarish chog’ida vujudga keladi.
Auditorlik tanlashda statistik usullarni qo’llash har biridagi elementlar o’xshash
xossalarga ega bo’lgan to’plamlar (quyi to’plamlar)ga nisbatan qo’llanganda
samarali bo’lishi mumkin. Masalan, bu mahsulot (ish, xizmat) larni sotish cho-
g’ida xaridorlarga taqdim etiladigan schyotfakturalarni tekshirishda qo’llanilishi
mumkin. Chunki, schyot-fakturalar yagona shaklga ega, bitta faylda saqlanadi va
ketma-ket tartib raqami beriladi. Ammo, mol etkazib beruvchilardan olingan
schet-fakturalarni tekshirishda, ularning mol etkazib beruvchilar tomonidan
raqamlanishi va tartib raqamlari kelib tushish tartibiga mos kelmasligi bilan
bog’liq muammolar yuzaga keladi. Bu holda auditor, agar statistik tanlash
usullarini qo’llamoqchi bo’lsa, tekshiriladigan to’plamdagi barcha schet-
fakturalarni o’zi raqamlab chiqishi mumkin (faqat tekshiruv maqsadida). Ko’p
hollarda esa mijoz-korxonadagi hujjatlar aylanish grafigining tuzilish printsipi
statistik tanlashni to’g’ri amalga oshirishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki,
hujjatlarni arxivga topshirishda stratifikatsiyalashni amalga oshirishga imkon
beradigan bir xillik buziladi. Auditorlik tanlashda statistik usullarni qo’llash
ko’proq mijoz-korxonada buxgalteriya hisobi kompyuterlashgan sharoitda samara
beradi. Bu holda tekshirishning kompyuterlashgan vositalaridan foydalanish
imkoni bo’ladi. Tekshiriladigan to’plamdagi elementlar soni statistik usullarni
qo’llash samara bermaydigan darajada kam, yoki statistik usullarni qo’llash
yoppasiga tekshirishdan ko’ra samarasiz bo’lishi mumkin. Bunday hollarda
auditorlik tashkiloti buxgalteriya hisobi schetlarida qoldiq va oborotlarning to’g’ri
aks ettirilganligini yoki nazorat tizimini yoppasiga tekshiradi. Amaliyotda ko’p
hollarda tekshiriladigan bosh to’plamni 100% to’liq tekshirish imkoni yo’q yoki
maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Bunda tekshiriladigan elementlarni tanlash
auditorlarning kasb mahoratiga tayangan holda amalga oshiriladigan nostatistik
usullar qo’llaniladi. Tanlash ko’lami muhimlik darajasiga bog’liq bo’lishi kerak,
ya’ni muhimlik darajasi qanchalik past bo’lsa, zarur bo’ladigan tanlash ko’lami
shuncha yuqori bo’ladi. Har qanday tanlash (statistik yoki nostatistik) uchun
auditorlik tashkiloti quyidagilarni bajarishi lozim: tanlashga tushgan har bir
10

xatoni tahlil qilish;  tanlash jarayonida olingan natijalarni barcha tekshiriladigan
to’plamga tarqatish  (ekstrapolyatsiya); tanlash risklarini baholash.  Tanlovga
tushgan xatolarni tahlil qilishda auditorlik tashkiloti birinchi navbatda ularning
tavsifini aniqlashi lozim. Auditorlik tanlash jarayonida olingan natijalarni
auditorlik tashkiloti barcha tekshiriladigan to’plamga tarqatishi lozim. Natijalarni
butun to’plamga tarqatish uslublari turlicha bo’lishi mumkin, ammo hamma vaqt
tanlovning tuzilish uslublariga mos kelishi kerak. Agar tekshiriladigan to’plam
quyi to’plamlarga bo’laklangan bo’lsa, u holda natijalarni tarqatish ularning har
biri bo’yicha amalga oshiriladi. Auditorlik tashkiloti tanlov hajmi (ko’lami)ni
aniqlash chog’ida tanlash risklarini, yo’l qo’yiladigan va kutiladigan xatolarni
aniqlashi lozim. Tanlash riskining mazmuni shundan iboratki, tanlab olingan
ma’lumotlar asosida tuzilgan, ma’lum masalaga doir auditorning fikri xuddi shu
masalaning o’zi bo’yicha butun to’plamni o’rganish asosida tuzilgan fikrdan farq
qiladi. Tanlash riski nazorat vositalarini test sinovidan o’tkazishdagi kabi,
schyotlar bo’yicha qoldiq va oborotlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning
to’g’riligini batafsil tekshirishda ham mavjud. Auditorlik amaliyotida nazorat
vositalarini test sinovidan o’tkazish va schyotlar bo’yicha qoldiq hamda
oborotlarning to’g’riligini tekshirish uchun tanlash risklari birinchi darajali va
ikkinchi darajali toifalarga bo’linadi. Nazorat vositalarini test sinovidan
o’tkazishda tanlash risklarining quyidagi turlari mavjud: a) birinchi toifa risklar-
tanlash natijalari nazorat tizimining ishonchsizligidan dalolat berib, ayni paytda
haqiqatan bu tizim ishonchli bo’lganida to’g’ri gipotezani chiqarib tashlash riski;
b) ikkinchi toifa risklar-tanlash natijalari nazorat tizimining ishonchliligidan
dalolat berib, ayni payida ushbu tizim ishonchsiz bo’lganida noto’g’ri gipotezani
qabul qilish ehtimoli. Schyotlar bo’yicha qoldiq va oborotlarni buxgalteriya
hisobida aks ettirishnig to’g’riligini batafsil tekshirishda quyidagi tanlash xatarlari
mavjud: a) birinchi toifa xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda
jiddiy xatolar mavjudligidan dalolat berib, ayni paytda ushbu to’plamda bunday
xatolar yo’q bo’lganida to’g’ri gipotezani chiqarib tashlash xatari; b) ikkinchi toifa
xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda jiddiy xatolar yo’qligidan
dalolat berib, ayni paytda ushbu to’plamda jiddiy xatolar mavjud bo’lganida
11

noto’g’ri gipotezani qabul qilish xatari. Auditorlik tashkiloti auditorlik tanlashning
barcha bosqichlarini va uning natijalari tahlilini auditorning ishchi hujjatlarida aks
ettirishi shart.
1.2. Tanlab tekshirish uslubining mohiyati
Mijozning buxgalteriya va ichki nazorat tizimi sifati audit tekshiruvining
butun keyingi jarayonmi belgilab beradi. Auditor tekshiruvning dastlabki
bosqichida mijoz mohyaviy hisobotlarini o'rganish va buxgalteriya xizmati
xodimlari bilan suhbatlashish jarayonida shu mohyaviy hisobotlar to‘g‘ri va to'liq
dastlabki hujjatlarga asosan tuzilgan degan xulosaga kelsa auditor dastlabki
hujjatlarni tanlab tekshirishi mumkin bo‘ladi. Aks holda, ya’ni moliyaviy
hisobotlarni o‘rganish, mijoz ichki nazorat tizimini tekshirish jarayonida auditor
ularning sifatidan qoniqmasa auditor moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun asos
bo'lgan barcha dastlabki hujjatlarni yoppasiga, hammasini tekshirishi lozim.
Yoppasiga tekshirish auditordan katta vaqt va mehnat talab etadi. Ammo
auditorlik etikasiga asosan auditor moliyaviy hisobotlaming BHMSga asosan
tuzilganini yoki bu standartlardan chetga chiqish bo‘lganini o‘z xulosasida aniq
bayon etishi kerak. Bu esa auditordan dastlabki hujjatlarga tayanishni talab etadi.
Dastlabki hujjatlarning sifati esa moliyaviy hisobotlarning haqqoniy yoki noto'g'ri
ma’lumotlami aks ettirayotganini ko‘rsatadi. Auditor mijoz moliyaviy
hisobotlarining BHMS ga asosan tuzilgani yuzasidan ko‘pincha o‘rta darajadagi
ishonchga ega bo‘ladi. Bunga sabab moliyaviy hisobotlarning ba’zi elementkiri
bo‘yicha buxgalteriya hisobi sifatli taslikil etilgan bo‘lishi, malakali mutaxassislar
tomonidan olib borilishi, kompyuterlashgan bo‘lishi, samarali ichki nazorat tizimi
tashkil etilgan bo'lishi, moliyaviy hisobotlarning boshqa ba’zi elementlari
bo‘yicha esa buning aksi bo‘lishi mumkin. Tanlab tekshirish uslubini ham aynan
o‘rta darajadagi ishonchga ega bo‘lgan holda qo‘llash kerak. Auditda tanlab
tekshirish uslubi — moliyaviy hisobotlar yuzasidan o‘z professional fikrini bayon
etish uchun zaruriy dalillar, hujjatlarni ma’lum tartibda, me’zonlarga asoslangan
holda tanlash va o‘rganishdir. Tanlab tekshirish uslubi ehtimollar nazariyasi
qonunlariga asoslanadi. Tanlab tekshirish uslubini qo‘llash uchun quyidagi
12

omillarga e’tibor qaratish lozim: 1) tanlab tekshirish hajmi; 2) kuzatuv birligi; 3)
tanlash birligi; 4) tanlab olish uslubiyati. Tanlab tekshirish uslubini qo'llash uchun
ma’lum to‘plam tuzilishi kerak. Tanlab tekshirish aynan shu to‘plamga nisbatan
qoilaniladi va natija ham shu to‘plamga tegishli bo'ladi. To‘plam — ma’lum
elementlarning jamlanmasi. Audit tekshiruvida element sifatida buxgalteriya
o‘tkazmalari, yozuvlar kabilarni keltirish mumkin. To‘plamni shakllanitirish
uchun auditor barcha elementlarni m a’lum me’zonlar, xususiyatlarga ko‘ra
guruhlarga taqsimlaydi. Bu me’zonlar hujjatlaming xususiyati, moddiyjavobgar
shaxs, davriy ketmaketlik kabilar bo‘lishi mumkin.
1.3. Tanlab tekshirishning uslubiyati
Auditda tanlab tekshirish uslubi tekshirilishi lozim bo‘lgan elementlar,
operatsiyalar, hujjatlar va boshqalarning 100% dan kam bo‘lgan qismini o’rganish
va shuning asosida ulamlng to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi yuzasidan biror fikrga
kelish uchun qo‘llaniladi. Bu yerda 100% dan kam foizda tekshiruv olib
borishning quyidagi asosiy sabablari mavjud: 1) barcha operatsiyalar, hujjatlarni
tekshirish uchun auditordan katta vaqt talab etiladi; 2) auditda ish haqi vaqtbay
hisoblangani uchun, barcha hujjat va operatsiyalarning tekshirilishi mijoz, uchun
qimmatga tusliadi. Natijada audit tekshiruviga talab keskin qisqarishi mumkin.
Tanlab tekshirish uslubini qo’llash uchun auditor tekshirilishi lozim bo'lgan
hujjatlar, operatsiyalarni m a’lum xususiyatlariga ko‘ra alohida gunihlarga
ajratadi. Bu auditda stratifikatsiya deyiladi. Har bir alohida guruh strata deyiladi.
Stratalar hosil qilingach har bir strata bo‘yicha tanlab tekshirish uslubi
qo‘haniladi. Auditda tanlab tekshirish uslubi qo‘llanilganda barcha hujjatlar,
operatsiyalar reprezentativ, ya’ni tanlanish uchun bir xil imkonoyatga ega deb
faraz qilinadi. «Auditorlik tanlash» deb nomlangan № 14 AFMSning 5-bandiga
asosan tanlab tekshirishda reprezentativhk quyidagi uslublarning biri orqali
ta’minlanadi: 1) tasodifly — hujjatlar, operatsiyalar ixtiyoriy tarzda, erkin
tanlanadi. Tasodifiy tanlash ixtiyoriy sonlarjadvali bo‘yicha amalga oshiriladi.
Bunda biror ketma-ketlik, tartibga amal qilinmaydi; 2) sistemali — tekshirilislii
lozhn bo‘lgan elementlar ixtiyoriy ravishda tanlanga.11 biror elementdan keym
13

qat’iy intervalda aniqlanadi; 3) kombinatsiyalangan — ixtiyoriy va tizimh
uslublarning kombinatsiyasini ifodalaydi. Har bir tanlab tekshiruvda auditorlik
firmasi quyidagilarga e’tibor qaratishi lozhn: - tanlab tekshiruv jarayonida
aniqlangan har bir xatoni talilil qilish; - tanlab tekshirish rlskini baholash.
Xatolanii tahhl qihsh jarayonida auditorhk tashkiloti bu xatolildaming xususiyatini
o‘rganishi kerak. Tanlab tekshirish uslubini qo‘llash orqali auditor bu uslub aynan
qanday maqsadlar uchun qo‘ llanilayotganini aniq bilishi va yozma bayon etishi
lozim. Xatoni tahlil qilishda uning muhimligini va uning yuzaga kehsh sabablarini
aniqlash zarur. Tanlab tekshirilgan hujjatlar, operatsiyalarnmg natijalari shu tur
butun to‘plam haqida tasavvur berishi lozim. Tanlab tekshirishda aniqlangan
xatoliklar belgilangan darajadan oshmasligi kerak.
Tanlab tekshirishning hajmini aniqlashda auditor tanlab tekshirish riskini aiiiqlashi
lozim. Tanlab tekshirish riskining mohiyati shundan iboratki, hujjatlar,
operatsiyalar auditor tanlab tekshirganda hosilbo‘lgan tasavvurbu hujjat va
operatsiyalarning barchasini tanlab tekshirganda hosil bo'ladigan tasavvurdan
qisman yoki mutlaqo farq qiladi. Tanlab tekshirish riski icliki nazorat tizimini
tekshirish davrida ham, buxgalteriya tizimida aks ettirilgan schyotlarning
aylanmasi va saldosini batafsil tekshirish jarayonida ham mavjud bo'ladi. Tanlab
tekshirish uslubi orqali icliki nazorat tizimi va buxgalteriya schyotlarining
to‘g‘riligini tekshirishda birinchi va ikkinchi tur risklar mavjud. Ichki nazorat
tizimini tekshirishda: 1) birinchi tur risk — ichki nazorat tizimi aslida sifatli
tuzilgan va ishlasada, tanlab tekshirish uslubi orqali tekshiruv olib borish bilan bu
tizimni sifatsiz deb topish; 2) ikkinchi tur risk — ichki nazorat tizimi aslida
sifatsiz tuzilgan va ishlayotgan bo‘lsada, tanlab tekshirish uslubi orqali bu tizimni
yetarli darajada sifatli deb baholash. Schyotlarning aylanmasi va saldosini
tekshirishda: 1) birinchi tur risk — tanlab tekshirish natijalariga asosan aslida
to‘g‘ri bo‘lgan to‘plamni noto‘g‘ri deb baholash; 2) ikkinchi tur risk — tanlab
tekshirish uslubi natijalariga asosan aslida noto‘g‘ri ma’lumotlarni aks
ettirayotgan to‘plamni to‘g‘ri deb baholash. Tanlab tekshirish hajmi auditor
tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasiga bog‘liq. Qabul
qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi audit tekshiruvini rejalashtirish
14

davridagi muhimlik ko'rsatkichiga asosan belgilanadi. Auditor tomonidan qabul
qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi qanchalik kichik bo‘lsa tanlab tekshirish
hajmi ham shunchalik katta bo‘lishi lozim. Ichki nazorat tizimiga nisbatan audilor
tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi mijoz korxona
tomonidan shu tizimga nisbatan qo‘yilgan talablardan chetlanish bo‘lganda ham
auditor e’tibor qaratishi shart bo'lmagan miqdordir. Buxgalteriya schyotlariga
nisbatan auditor qabul qihshi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi shu schyotlarda
mavjud bo'lgan animo moliyaviy hisobotlarga nisbatan umuman olganda sezilarli t
asilga ega bo'lmagan xatolik darajasi hisoblanadi. Agar auditor tekshirilayotgan
to‘plamda muhim xatolik bor deb baholasa, bu xatolik umumiy to ‘plamga
nisbatan sezilarli ta ’sir yetmayotganiga va auditor tomonidan qabul qilinishi
mumkin bo‘lgan xatolik darajasidan oshmayotganiga ishonch hosil qilish
maqsadida tanlab tekshirish hajmini ham kengaytirishi lozim.
Tekshirilayotganto‘plamda xatolik darajasi kichik yoki umuman yo‘q deb
hisoblansa, auditor tanlab tekshirish hajmini sezilaiii darajada qisqartirishi
mumkin bo‘ladi. Auditor majburiy tartibda o‘z ishchi qog‘ozlarida tanlab
tekshirish uslubining barcha bosqichlari, uslublari va natijalarining tahlilini
ko'rsatishi kerak.
1.4. Tanlab tekshirish uslubini qo’llashda ichki nazorat tizimining ahamiyati
Auditda tanlab tekshirish uslubini samarali qo‘llashda korxonaning ichki
nazorat tizimi katta ahamiyatga ega. Biz ushbu tizimga VII bobda to‘xtalib
o‘tganmiz. Korxonada ichki nazorat tizimini joriy etish rahbariyal zimmasidagi
vazifa hisoblanadi. Ichki nazorat tizimi korxona hajmi va faoliyat xususiyatlariga
javob berislii, doimiy va samarali ishlashi lozim. Bu vazifani amalga oshirish
uchun rahbariyat korxona ichida audit qo'mitasini tuzishi, ichki auditorlarni jalb
etishi mumkin. Ushbu xodimlarning vazifasi korxona ichki nazorat tizimini joriy
etish, uning sifati ustidan doimiy nazorat olib borish, kamchiliklar aniqlanganda
ulami bartaraf etish choralarini taklif etishdan iborat. Korxonada ichki nazorat
tizimining vazifasi shu korxona o‘z oldiga qo‘ygan ma’lum maqsadlarga
erishishini ta’minlashdir. Auditor ichki nazorat tizimini o'rganganda ushbu nazorat
15

tizimi korxona oldiga qo'yilgan maqsadlarga qanchalik erishilishini ta’minlaganini
baholashi zarur. Bu faoliyat ichki nazorat tizimining sifatini aniqlash imkonini
beradi. Ichki nazorat tizimi korxonada o‘tkaziladigan audit tekshiruvi hajmi va
yo‘nalishini oldindan belgilashda mu him omil hisoblanadi. Ammo ichki nazorat
tizimi har qancha sifatli tuzilmasin, korxona oldidagi maqsadlarga to‘liq
erishilishini ta’minlay olmasligi mumkin. Bunga asosiy sabablar:
1. Ichki nazorat tizimini joriy etish xarajatlari ushbu tizimni joriy etishdan
keladigan foydadan oshmasligi kerak. Bu esa ichki nazorat tizimining mutlaqo
mukammal bo‘lishiga yo‘l bermaydi.
2. Har qanday ichki nazorat tizimida inson oniili mavjud. Ya’ni ushbu tizim inson
tomonidan joriy etiladi va unda m a’lum sabablarga ko‘ra xatoliklar, kamchiliklar
yuzaga kelishi mumkin.
3. Ichki nazorat tizimi sifatiga xodimlarning til biriktirishi orqali ta’sir o‘tkazilgan
bo‘lishi mumkin.
Auditor tomonidan ichki nazorat tizimini tekshirish quyidagi uch bosqichda
amalga oshirilishi lozim: - ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish; - ichki
nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash; - ichki nazorat tizimining
ishonchliligini tasdiqlash. Ushbu bosqichlami batafsil ko‘rib chiqamiz: Ichki
nazorat tizimi bilan umumiy tanishish. Auditor tekshiruvning dastlabki bosqichida
korxonaning xususiyatlari va faoliyat ko‘lami bilan, shuningdek, buxgalteriya
tizimi bilan yaqindan tanishishi lozim. Buning natijasida auditor tekshiruv
o‘tkazilishi maqsadida mijoz ichki nazorat tizimiga asoslanish qanchalik
maqsadga muvoiiqligini aniqlaydi. Agar auditor mijoz ichki nazorat tizimiga
asoslanish mumkin emas deb topsa, audit tekshiruvini shunday tashkil etishi
kerakki, unda ichki nazorat tizimidan umuman foydalanilmasligi kerak. Aksincha,
ichki nazorat tizimiga asoslanish maqsadga muvofiq dcb topsa, ushbu tizimning
ishonchliligi yuzasidan dastlabki baholashni amalga oshirishi zarur. Ichki nazorat
tizimining ishonchliligini dastlabki baholash. Ushbu vazifa auditorlik iirmasi
tomonidan ishlab chiqilgan uslublar asosida amalga oshirüadi. Bu baholash
amaliyoti natijasi sifatida auditorlik firmasi mijozning butun ichki nazorat tizimi
yoki uning alohida tarmog‘i sifatini «O'rta” yoki «Yuqori” deb baholash imkoniga
16

ega bo'ladi. Auditor ichki nazorat tizimiga asoslanish yoki unga murojaat etmaslik
masalasini shu baholshga asosan amalga oshirishi kerak. Agar ichki nazorat tizimi
yoki uning alohida tarmoqlarida muhim kamchiliklar aniqlansa auditor bu haqda
mijoz rahbariyatiga xabar berishi, bu holning oldini olish bo‘yicha chora-
tadbirlarni taklif etishi va tekshiruvini shunga mos ravishda olib borishi lozim.
Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash. Auditorlik iirmasi ichki nazorat
tizimini dastlabki baholash natijasida bu tizim ishonchli deb topsa, audit tekshiruvi
davomida ushbu tizimning muhim kamchiliklardan xoli ekanligini doimiy
tekshirib borishi kerak. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash uchun
zaruriy uslubiyatlarni auditorlik firmasining o‘zi mustaqil ravishda ishlab chiqadi.
Agar auditorlik iirmasi ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash
amaliyotini o‘tkazish davrida ushbu tizimni dastlabki baholash natijasidan farqli
xulosaga kelsa, tekshiruvni sifatli tashkil etish maqsadida tanlab tekshirish hajmini
oshirishi lozim bo‘ladi. Ichki nazorat tizimini auditor tomonidan baholashning har
bir bosqichi tegishli tartibda hujjatlashtirilishi kerak. Bu jarayonda ichki nazorat
tizimi b o ‘y k h a aniqlangan barcha kamchiliklar, ularni bartaraf etish bo‘yicha
amaliy takliflar ham bayon etilishi kerak. Ichki nazorat tizimini baholash bo‘yicha
yuqorida keltirilgan uch bosqichni amalga oshirgach auditor tekshiruv davomida
lanlab tekshirish uslubini samaraii asosda qo‘llash uchun ichki nazorat tizimiga
qanchalik asoslanish mumkinligi masalasini hal etadi.
1.5.Tanlashning statistik va nostatistik turlari
Auditorlar nostatistik va statistik tanlashdan foydalanadilar. Agar zarur tarzda
foydalanilsa tanlash har qanday yondashuvi etarlicha tegishli auditorlik dalillarini
taqdim etishda samarali bo’lishi mumkin. Nostatistik tanlashlar auditorga tanlab
olish haqidagi noto’g’ri talqin qilish riskini statistik jihatdan nazorat qilish yoki
o’zgartirishga ruxsat bermaydi. Statistik tanlash auditorga tanlab olishning mos
keluvchi hajmini aniqlash va tanlab olishlar natijalarini baholashda yordam berish
uchun mulohazalari va tajribalari bilan bir qatorda ehtimollar nazariyasini va
statistik tanlab olishni ham qo’llashni o’z ichiga oladi. Aksincha, nostatistik
tanlash ehtimollik nazariyasi va statistik xulosalarni qo’llash ko’zada tutilamaydi;
buning o’rniga auditorga tanlab olishning mos keluvchi hajmini aniqlash va tanlab
17

olishlar natijalarini baholashda yordam berish uchun auditorning mulohazalari va
tanlab olishni qo’llashdagi tajribasida qo’llanilishi ko’zda tutadi.
Statistik tanlab olishni qo’llaydigan auditor tanlov hajmini xisoblab chiqish uchun
jadvallar va formulalardan foydalanadi, shu bilan birga statistik bo’lmagan tanlab
olishni kullaydigan auditor esa fakat kasbiy mulohazalaridan foydalanadi. Odatda
tanlab olishning nostatistik hajmi statistik tanlab olishning mohironi va samarali
to’zilgan tanlov hajmidan kam bo’lishi mumkin emas. Statistik va nostatistik
tanlovlarning ikkalasidan ham zarur holatda foydalanilganda, auditorning xulosasi
uchun etarlicha dalillar takdim etishi mumkin. Statistik tanlab olish auditorga
jamlanganlik haqidagi noto’g’ri xulosa riskini aniq boshqarish va o’lchash
imkonini beradi, statistik bo’lmagan tanlab olish esa bunday nozorat va o’lchovlar
qilishga imkon bermay. Ikkala yonda shu uchun ham auditor nazoratga
layoqatsizlik yoki tanlab olishda topilgan xatoliklarning mohiyatini xisoblab
chiqishni va tanlab olish natijalarini jamlanmalarga spektrlashtirishi va butun
jamlanganlikni yakunlamog’i zarur. Tanlab olishning miqdoriy baholanishiga
qushimcha ravishda auditor nazorat va xatoliklar layoqatsizligi tomonlarini ko’rib
chiqishi kerak. Tanlab olishlar natijalari xatolar tufayli kelib chiqqanligi yoki ular
firibgarlik extimolini ko’rsatayaptimi va nazoratning layoqatqizligi auditning
boshqa fazalariga qanday ta’sir etadi? Audit mulohazalari bilan
kombinatsiyalangan statistik tanlab olishlar odatda fakat auditorlik bitta
mulohazasidan foydalanganlikga nisbatan ancha yuqori sifatli auditorlik
xulosalarin yaratadi. Bundan tashqari, statistik tanlab olish regulyatorlar yoki
hakamlar yigilishining ikkinchi nuqtai nazari (farazi) dan qochishga imkon berishi
mumkin, boshqa tomonlar tanlab olishning foydalanilayotgan usullariga nisbatan
shubhani bartaraf etish lozim.
18

II BOB Auditorlik tanlash natijalarini baholash va xatarlari
2.1 Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash
Auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini
umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. Audit natijalarini baholash
ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi: - ishchi hujjatlarni sharhlash va
yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash; - aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik
darajasini baholash; - auditorlik dalillarning etarliligini baholash; - buxgalteriya
hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish; - hisobot tuzilganidan
so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash; - tekshiruv natijalari bo’yicha
auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini
tuzish; - auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. Auditorlik tekshiruvi o’tkazish
chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning dastlabki
hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil
qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-
kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar. Ta’kidlash joizki,
tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt mutaxassislarining hisob-
kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada professional ehtiyotkorlikka
rioya qilishlari zarur. Auditor quyidagi katta nomuvofiqliklar mavjudligini
ko’rsatuvchi holatlarni ob’ektiv baholashi zarur: - xo’jalik yurituvchi sub’ekt
xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni
aniqlash faktlari; - tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim
qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomalalari; -
mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; - inventarizatsiya
natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash vedomostlari bilan
rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta
tafovutlar; - katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga
kutilgan javoblar olinmaganligi; - tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki
hujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik
muomalalari. Auditor to’plangan dalillar etarliligini baholashda ushbu holatlar
aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak.
19

Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari
ham e’tiborga olinishi lozim. Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida
aniqlangan va hisobga olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning
etarliligiga va rejalashtirilgan hamda qo’shimcha auditorlik amallarini
bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. Auditorlik
tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit o’tkazishdan
qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda auditorning ishchi
hujjatlarida qaid qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish dasturining «Debitor va
kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan audit natijalarini
baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga
muvofiq: - keyingi pul kirimlari va tegishli schyotlar qoldiqlaridan to’langan
to’lovlarga doir dastlabki hujjatlarni tekshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya
balansi tuzilgandan keyingi to audit o’tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga
oshirilgan to’lovlarni ham tekshiradi. Bu tekshiruv natijalari hisob
ma’lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning
to’liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu
amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to’liq va haqqoniy aks
ettirilganligi to’g’risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng
to’langan qarzlarga nisbatan etarli darajada deb baholanishi mumkin. Shundan
so’ng auditor to’lovi tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta
- kichikligini baholaydi; - schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng
tayyorlangan moddiy javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma’lumotlari
bo’yicha qoldiqlar bilan solishtirish. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin
olingan barcha schyotlar (etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan
xizmatlar uchun) joriy davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks
ettirilishi kerak. Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so’ng
tayyorlangan materiallar harakati to’g’risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar,
mulklar va majburiyatlarning balansda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish
maqsadida taqqoslanishi maqsadga muvofiq. - mavjud qoldiqlarni schyot-
fakturalar ma’lumotlari, moddiy javobgar shaxslar hisobotlari va to’lov hujjatlari
bilan solishtirish. Agar debitor va kreditor qarzlarning miqdori xo’jalik yurituvchi
20

sub’ekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli darajada bo’lsa, auditorlar hisobga
olishning to’g’riligi va aniqligini tekshirishi, shuningdek, hisob ma’lumotlari
bo’yicha majburiyatlarning oshirib ko’rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu
holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot
yoki saldo vedomostlari) da aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta
qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular bo’yicha oshirib ko’rsatish ehtimoli ko’proq)
solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar bo’yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta
schyotni hisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga o’xshash) majburiyatlar
(debitor va kreditor qarzlar) oshirib ko’rsatilish holatlarining katta-kichikligini
baholash zarur. - mol etkazib beruvchilar va boshqa kontragentlar bilan hisob-
kitoblarni tasdiqlash. Audit o’tkazish chog’ida bunday tasdiqni olish majburiy
emas. Lekin, ushbu amal ko’pchilik hollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan,
mol etkazib beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun
ishlatilishi mumkin: - mol etkazib beruvchilar bo’yicha debitor qarzlar ularning
asosli da’vosi hisoblanadi; - buxgalteriya hisobi ma’lumotlari mol etkazib
beruvchilarga barcha mavjud qarzlarni o’zida aks ettiradi; - sotib olingan moddiy
resurslar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar tegishli hisobot davrida aks
ettirilgan. Bunda audit o’tkazish chog’ida kontragentlardan tasdig’ini olish
zarurligi to’g’risida guvohlik beradigan omillarni belgilab qo’yish kerak:
xaridlarni ichki nazorat qilish tuzulmasining bo’shligi; moliyaviy muammolar;
tovar-moddiy boyliklar bo’yicha qoldiqlar chiqarishda yoki qarzdorlarni
tekshirishda yo’l qo’yilgan xatolar to’g’risidagi faktlar; bir necha mol etkazib
beruvchilardan qilingan katta xaridlar; xaridlar to’g’risidagi hisobot buxgalteriya
balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining natijalarini
umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur. Bunda
qarzlarning yozma va og’zaki shaklda tasdiqlangan miqdori va ahamiyatliligi
baholanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish
qabul qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to’g’ri
rasmiylashtirilishiga bog’liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib,
tasdiqlangan va tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek
majburiyatlarning ishonchliligi to’g’risida auditor fikrini shakllantirish uchun
21

olingan dalillar etarliligi baholanadi; Debitor va kreditor qarzlar analitik hisobi
ma’lumotlarining tengligini tekshirish. Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki
debitor va kreditor qarzlar tasdig’ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-
kitoblarni hisobga oladigan analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda
ularni Bosh daftar ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari
hisobga olinadigan schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin: -
mol etkazib beruvchilar schyotlari bo’yicha debet qoldiqlar; - mansabdor shaxslar,
direktorlar, raislar, sho’’ba va tobe korxonalarga va boshqa o’zaro bog’liq
tomonlardan qarzlar summalari; - mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga
doir haddan tashqari katta tuzatishlar; - da’vo muddati o’tib ketgan yoki
o’tayotgan to’lanmay qolgan schyot-fakturalar. Barcha belgi qo’yilgan summalar
yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim.
Ushbu ishlarning natijalarini boshqa olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga
muvofiq. Masalan, da’vo muddati o’tib ketayotgan to’lanmay qolgan schyotlar va
mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha debet qoldiqlarning
aniqlangan summalariga ma’lumotlar muvofiqligi to’g’risida tasdiq olinishi
mumkin. Bu holda auditor analitik hisob ma’lumotlarining ishonchliligi haqida
etarli dalillarga ega bo’ladi. Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko’ra
kontragentda bunday qarzdorlikning yo’qligi aniqlansa, u holda auditor analitik
hisob ma’lumotlarini ishonchsiz deb baholashi mumkin. Analitik hisob registrlari
ma’lumotlarini Bosh daftar bilan taqqoslash mijoz tomonidan vaqti-vaqti bilan
o’tkaziladigan nazorat tadbiri bo’lib hisoblanadi. Qoidaga ko’ra, auditorlar
qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan g’ayrioddiy summalarni tahlil qiladi, jami
summalarni qayta jamlab chiqadi.
2.2. Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi
Auditning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, umumlashtirilgan va
baholangan tekshiruv natijalarini kamida ikkita hujjat bilan rasmiylashtirish
maqsadga muvofiqdir:
1. audit haqidagi shartnomada ko’zda tutilgan davr ichidagi korxonaning moliya-
xo’jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida hisobot;
22

2. buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi.
O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida
belgilanishicha: auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya
hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar,
moliyaviy hisobotdagi qoida-buzarliklar to’g’risidagi mufassal ma’lumotlardan,
shuningdek auditorlik tekshiruvi o’tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan
iborat bo’lgan va xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga, mulkdorga, katnashchilari
(aktsiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan hujjat (18-modda). №70
-«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli
AFMSga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi quyidagicha: a) nomi
(«Auditorlik hisobot» yoki «Auditorlik tashkilotining hisoboti» degan har ikkala
nom bir xil ma’noga ega); b) adresat nomi; v) kirish qismi; g) tahlil qismi; d)
yakuniy qism. Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan
o’tkazgan auditor(lar) tomonidan betma-bet imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti
auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga, buyurtmachining barcha zarur
rekvizitlari ko’rsatilgan holda jo’natiladi. Auditorlik hisobotining kirish qismida
auditorlik tashkilotining rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun berilgan litsenziyaning raqami va sanasi, auditorlar va auditorlik
tekshiruvida qatnashgan boshqa shaxslar haqida ma’lumotlar, hamda auditorlik
tekshiruvini o’tkazish uchun asos va xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining
umumiy tavsifi ko’rsatiladi.
Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditorlik faoliyati milliy standartiga
tayanadi va quyidagilarni o’z ichiga oladi: xo’jalik yurituvchi sub’ektda ichki
nazoratning ahvolini tekshirish natijalari (batafsil  bayoni); buxgalteriya hisoboti
va moliyaviy hisobotning ahvolini tekshirish natijalari;  moliya-xo’jalik
faoliyatini amalga oshirish chog’ida qonunchilikka rioya qilinishini  tekshirish
natijalari; soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning
to’g’riligini tekshirish  natijalari; aktivlar (mablag’lar) saqlanishini tekshirish
natijalari.  Korxonadagi ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari
to’g’risidagi axborotlar  quyidagilarni o’z ichiga oladi: ichki nazorat tizimi
xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga mos  kelishini
23

umumiy baholash; auditorlik tekshiruvi chog’ida aniqlangan, ichki nazorat
tizimining xo’jalik yurituvchi  sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga katta mos
kelmaslik holatlarini bayon qilish. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi
va moliyaviy hisobotining ahvolini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar
quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim: * buxgalteriya hisobining yuritilishi va
moliyaviy hisobotni tuzishning belgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash; *
buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibini
auditorlik tekshiruvidan o’tkazish jarayonida aniqlangan katta qoidabuzarlik
holatlarini bayon qilish. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan moliya-xo’jalik
faoliyatini amalga oshirish chog’ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish
natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim: * xo’jalik
yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining
qonunchilikka mos kelishini baholash; * xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan
amalga oshirilgan moliya-xo’jalik muomalalarini auditorlik tekshiruvidan
o’tkazish jarayonida aniqlangan katta nomuvofiqliklarni bayon qilish. Soliqlar va
boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning to’g’riligini tekshirish
natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim: * soliqlar
va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha tuzilgan va tegishli organlarga taqdim
qilingan hisob-kitoblarning to’g’riligini baholash; * soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlarni hisoblashning belgilangan tartibini buzish faktlarini, soliqqa
tortiladigan bazani aniqlashdagi xatolarni bayon qilish. Aktivlar saqlanishini
tekshirish natijalari aktivlarni inventarizatsiya qilishga asoslanishi va ularning
haqiqatda mavjudligi hamda butligi to’g’risidagi axborotlarni o’z ichiga olishi
lozim. Auditorlik hisobotining yakuniy qismida aniqlangan xato-kamchiliklar va
qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo’yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari,
hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini
oshirish bo’yicha maslahatlar va takliflari aks ettiriladi. № 70 -AFMS ga muvofiq
auditorlik tashkiloti tuzilgan auditorlik hisoboti uchun qonunchilikka muvofiq
javobgar hisoblanadi. Shuningdek, auditorlik hisobotidagi axborotlar maxfiy
hisoblanadi va uni oshkor etish mumkin emas. Ushbu axborotlarga aloqador
shaxslar axborotlarni oshkor qilganligi uchun qonunchilikka muvofiq
24

javobgarlikka tortiladi (7 parag. 16-17 bandlar). Auditorlik tekshiruvining
natijalari asosida tuzilgan hisobotda korxona moliya-xo’jalik faoliyati va uning
natijalarining umumiy ahvoli, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va
hisobot tuzishning holati, tahlil ishlarining darajasi hamda korxonadagi hisob-
tahlil xodimlarining tavsifi aks ettiriladi. Auditorlik hisoboti ma’lumotlari korxona
bozor sharoitlariga qanday moslashayotganligi va muvaffaqiyatli rivojlanishi
hamda foydasini ko’paytira olishga qodirligini yoki aksinchaligini bildirishi lozim.
Albatta, tekshirilayotgan korxonadagi ahvol bezab ko’rsatilmasdan, auditorga
taqdim qilingan axborot haqiqiy bo’lgandagina ehtiroslarga berilmagan va real
auditorlik hisoboti hamda xulosa shakllanadi. Aks holda, auditorlik tekshiruvi
befoyda va uni o’tkazish uchun sarflangan mablag’ esa zoe ketadi. Auditor
hisobotda keltirilgan kamchiliklar bo’yicha ularni bartaraf qilishga karatilgan o’z
takliflarini ham ko’rsatib o’tishi lozim. Lekin tekshirilayotgin korxona
xodimlariga «yaxshilik» qilish maqsadida auditor shaxsan o’zi dastlabki hujjatlar,
hisob registrlari va buxgalteriya hisobotlaridagi xatolarni to’g’rilashi mutlaqo
mumkin emas. Shu bilan birga auditorlarga u yoki bu noxush faktlarni boshqacha
qilib yoritishga yoki tekshiruvchilar uchun qulay xulosa tuzib berishga majburlash
maqsadida ruhiy, jismoniy yoki boshqacha taz’yiqlar o’tkazgan hollarda ular
qat’iylik va printsipiallik bilan ish tutishlari lozim. Auditor aniqlangan xato yoki
kamchiliklar to’g’risida korxona rahbariyatiga bildiradi va ularni tuzatish bo’yicha
aniq tavsiyalar beradi. Agar buxgalterlik (moliyaviy) hisobni yuritish, tegishli
hisobotlarni tuzish va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilish
bo’yicha ko’rsatilgan kamchiliklar audit o’tkazish chog’ida buyurtmachi korxona
tomonidan tuzatilmasa, buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning ishonchliligini
tasdiqlash mumkin emasligi to’g’risida auditorlik tekshiruvining xulosasida
yoziladi.
Auditorlik xulosasi buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning tarkibiy qismi
bo’lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi
bo’lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik
xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga
ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan
25

ishning sifati bilan qo’lga kiritiladi va oqlanadi. O’zbekiston Respublikasi
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida belgilanishicha, auditorlik xulosasi
moliyaviy hisobotning to’g’riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun
hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining
fikri yozma shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy
hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan hujjat. Auditorlik xulosasi
auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar),
auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti
muhri bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak (19-modda). Auditorlik tashkiloti
tomonidan ishlab chiqiladigan auditorlik xulosasini tayyorlash ishlarida auditorlik
faoliyatining milliy standartlari (AFMS) qoidalarining talablarini inobatga olish
zarur. Auditorlik xulosasini tayyorlashda asosan № 70 - «Auditorlik hisoboti va
moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli auditorlik faoliyati milliy
standartidan (AFMS) foydalaniladi. Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va
moliya-xo’jalik faoliyati natijalarini tashkil etish va hisobga olishni holisona aks
ettirishi lozim. Boshqacha qilib aytanda, auditorlik tekshiruvi mumkin qadar
ob’ektiv bo’lib, uning xulosasi ma’lum ma’noda xo’jalik yurituvchi sub’ekt
rahbariyati ustidan chiqarilgan «hukm» hisoblanadi. Shuningdek, davlat organlari
topshirig’iga binoan o’tkazilgan tekshiruv natijalari bo’yicha tuzilgan auditorlik
xulosasi O’zbekiston Respublikasi protsessual qonunchiligiga muvofiq
tayinlangan ekspertiza xulosasiga tenglashtiriladi. Auditorlik xulosasi uchta:
kirish, ta’kidlovchi va yakunlovchi qismdan iborat bo’lishi lozim. Auditorlik
xulosasining kirish qismida quyidagilar ko’rsatiladi: auditorlik tashkilotining
yuridik manzili va telefonlar;  litsenziyasining tartib raqami;  auditorlik faoliyati
bilan shug’ullanish uchun litsenziya bergan organ nomi va berilgan vaqti, 
shuningdek, litsenziyaning amal qilish muddati; auditorlik tashkilotini davlat
ro’yxatiga olish to’g’risidagi guvohnomasining raqami;  auditorlik tashkilotining
hisob-kitob schyoti;  tekshiruvda ishtirok etgan barcha auditorlar hamda
auditorlik tashkiloti rahbarining nasabi,  ismi-sharifi. auditorlik tekshiruvi
o’tkazish uchun asos va xo’jalik yurituvchi sub’ektning umumiy tavsifi.  Shu
bilan birga auditorlik xulosasining kirish qismida tekshiruvdan o’tkazilgan
26

moliyaviy hisobotlar ro’yxati, sanasi va hisobot davri ko’rsatilgan holda aks
ettirilishi lozim. Shuningdek, kirish qismida auditorlik tekshiruvidan
o’tkaziladigan hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun ma’suliyat xo’jalik
yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yuklatilishi, mazkur moliyaviy hisobot bo’yicha
berilgan auditorlik xulosasi uchun esa auditorlik tashkiloti javobgar ekanligi
ko’rsatilishi lozim. 2. Auditorlik xulosasining ta’kidlovchi qismida auditorlik
xulosasi AFMSga muvofiq o’tkazilganligi ta’kidlanishi lozim. Ta’kidlovchi qism
moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va
qonunchilikka, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya-xo’jalik faoliyatining
haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashini ko’rsatishi lozim. Shuningdek,
ta’kidlovchi qismda o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi fikr bildirish uchun etarli
asos berishi to’g’risida auditorlik tashkilotining tasdig’i aks ettirilishi lozim. 3.
Auditorlik xulosasining yakunlovchi qismida õûæàëèê þðèòuvchi sub’ektning
buxgalterlik (moliyaviy) hisoboti ishonchliligi va qonunchilikka muvofiqligini
tasdiqlash to’g’risida yozuv yoziladi. Tekshiruv auditorlik tashkiloti tomonidan
o’tkazilganda, auditorlik xulosasini auditorlik tashkilotining rahbari yoki
auditorlik tashkilotining u vakolat bergan boshqa xodimi imzolaydi va auditorlik
firmasi muhri bilan tasdiqlaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faqat auditorlik
xulosasining yakuniy qisminigina manfaatdor shaxslarga taqdim qilishi lozim. Shu
munosabat bilan auditorlik xulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida
imzolanishi va muhrlanishi mumkin. Auditorlik xulosasining ikkita turi mavjud: a)
ijobiy auditorlik xulosasi; b) salbiy auditorlik xulosasi. Ijobiy auditorlik xulosasida
buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi auditor
tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko’ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik
tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy
holati va sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining O’zbekiston Respublikasi
qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelingan
vaqtda tuzilishi lozim. Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning
moliyaviy ahvoli to’g’risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti
hamda uning moliya-xo’jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik
talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-
27

kamchiliklar o’z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni
chalg’itishi mumkin. Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki
nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim
qilinadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan
so’ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o’zlari joylashgan
hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar. Auditorlik xulosasi moliyaviy
hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lib, unda auditorning ikkilanish
va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko’rsatilishi lozim.
Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga
ega bo’lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy
hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi
mumkin. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi uchun javobgarlik. «Auditorlik
faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay
tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik
tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan
xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik
hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik
hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini
amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda
tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka
tortilishiga sabab bo’ladi.
4. Auditorlik xulosasi va moliyaviy hisobot yuzasidan javobgarlik. Auditorlik
xulosasi qisqa, bir necha satrdan iborat bo’ladi xolos. U auditorlik faoliyatida
maxsus bilimga ega bo’lmagan foydalanuvchilar uchun yuridik jihatdan
rasmiylashtirilgan axborot bo’lishi mumkin. Ammo, shuni inobatga olish kerakki,
tekshiruv yakunidagi xulosa bir necha qatordan iborat bo’lsada, u o’ta
ehtiyotkorlikni talab qiladi va sinchiklab, uzoq vaqt o’tkazilgan audit jarayonining
yakunlanganini bildiradi. AQShda o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, aniq
bir yilda transmilliy auditorlik firmasining o’zi kabi yirik beshta mijoziga
ko’rsatgan ish hajmi 128000 soatga teng. Bajarilgan bu kabi yirik hajmdagi ishni
auditorlar 175 ba’zan esa undan ham kam so’zdan iborat bo’lgan auditorlik
28

xulosasida aks ettiradilar. Shuni ta’kidlash kerakki, xulosadan tashqi
foydalanuvchi auditor bajargan ish bilan boshidan oxirigacha tanishishni
istamaydi. Unga faqatgina qisqa satrlardagi xulosa ahamiyatli xolos. (tasavvur
qiling 128000 soatlik ish natijalarini ko’rib chiqish qancha uzoq vaqt olishini).
Rahbariyatning auditorlik hisoboti uchun javobgarligi 2002 yilga qadar AQShdagi
korxonalarning boshqaruv xodimlari moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatishlar,
xatoliklar uchun tasdiqlangan firibgarlik holatlaridan tashqari, javobgarlikka
tortilmas edilar (Boshqacha aytganda, xodimlar bu xatoliklar haqida bilar edilar va
bu ularning qastdan qilgan xatolari bo’lishi ham mumkin edi) 2002 yilda
Sarbeyke-Okeli (SOX) qonuni qabul qilingach bunga chek qo’yildi. Unga ko’ra,
ijrochi yoki moliyaviy direktor va shunga o’xshash mansabdor shaxslar AQShning
qimmatli qog’ozlar va birjalari (SEC) bo’yicha Komissiyaga taqdim etilgan yillik
yoki choralik hisobotlarda quyidalarni tasdiqlashlari lozim: rahbar hisobotni
ko’rib chiqadi;  hisobot jiddiy faktlar haqida yolg’on ma’lumotni bayon qilmaydi
yoki moddiy faktni  bekitmaydi, moliyaviy hisobotlarda va boshqa moliyaviy
axborotlardagi barcha muhim ko’rsatkichlar  kompaniyaning moliyaviy ahvolini
haqqoniy aks ettiradi; rahbariyatning imzolari:  -ichki nazorat tizimini tashkil
etish va xizmatidan foydalanish uchun javobgarlik bor;  imzo qo’yuvchi
mansabdor shaxslar kompaniya ichki auditorlari va direktorlar kengashining  audit
bo’yicha qo’mitasi quyidagilarni ochib beradi: - ichki nazoratni
loyihalashtirishdagi yoki ichki nazorat faoliyatidagi kompaniyaga salbiy ta’sir
qilishi mumkin bo’lgan hamma jiddiy kamchiliklar ro’yxatga olinadi, ishlab
chiqiladi, umumlashtiriladi va kompaniya auditoriga bu haqda xabar qilinadi; -
boshqaruv yoki boshqa xodimlarni o’z ichiga oluvchi va kompaniya ichki nazorat
tizimida muhim ahamiyatga ega har qanday firibgarliklar; -ichki nazorat
tizimidagi kamchiliklar va o’zgarishlar yoki ichki nazoratga jiddiy ta’sir
ko’rsatuvchi omillar haqida hisobotga imzo qo’ygan mansabdor shaxslar ularni
baholash sanasidan keyin jiddiy kamchiliklar va zaif tomonlariga nisbatan barcha
tuzatuvchi xatti-harakatlarni ham inobatga olgan holda. Bu shuningdek, shtab-
kvartirasi AQShdan tashqarida bo’lgan, aktsiyalari AQSh fond birjalarida
sotiladigan korporotsiyalarning mansabdor shaxslariga ham tegishli bo’lib xalqaro
29

muzokaralarga olib kelishi ham mumkin. Qator Evropa mamlakatlarida talab
ushbu qonun doirasida bo’lib, unda direktorlar kengashining hamma a’zolari (yoki
ikki darajali boshqaruvda ijro etuvchi organ va kuzatuv kengashi) moliyaviy
hisobotlarga imzo qo’yishlari bilan ularning javobgarligi yuzaga kelishini,
mas’uliyat faqat bitta bosh direktor yoki moliyaviy direktorga taalluqli emasligini
bildiradi. Biroq, moliyaviy hisobotlar va ichki nazorat uchun asosiy javobgarlik
boshqaruv yuklatilgan shaxs zimmasida qoladi va bu Sarbeyke-Okeli qonunining
asosiy tamoyilidir. Shlyumberje korxonasining moliyaviy hisobotlarini korporativ
boshqaruv xodimlari tomonidan tasdiqlanishi Bosh ijrochi direktor tasdiqnomasi
Men, Endro Guld, quyidagilarni tasdiqlayman: 1. Men Shlumberger Limibedolon
10-k shakl bo’yicha ushbu yillik hisobotini ko’rib chiqdim;
2. Mening fikrimcha, bu hisobotda jiddiy faktlar haqida yolg’on yozuvlar yo’q va
ushbu hisobot o’zi qamrab olgan davr uchun foydalanuvchilarni chalg’itmaydi. 3.
O’z bilimlarimga tayanib shuni aytishim mumkinki, ushbu moliyaviy hisobotlar
va undan boshqa moliyaviy axborotlar barcha tomondan korxona moliyaviy
holatini, operatsiyalar natijalarini va o’tgan yil holati va ushbu hisobotda
ko’rsatilgan davr uchun pul oqimlari haqidagi haqqoniy ma’lumotlarni o’zida aks
ettiradi; 4. Tashkilot auditorlari va direktorlar kengashining audit bo’yicha
qo’mitasi (yoki vazifa jihatdan shunga teng funktsiyani bajaruvchi shaxslar)
bizning ichki nazoratga bergan baholarimizni va moliyaviy hisobot tuzish
jarayonida ko’zga tashlangan kamchiliklar haqidagi ma’lumotlarni oldilar; 5. (A)
ichki nazoratdagi moliyaviy hisobotlarni tuzish jarayonida aniqlangan, ehtimoli
ko’zda tutilgan, korxonaning moliyaviy axborotlariga ishlov berish,
umumlashtirish va ochib berish jarayonlariga salbiy ta’sir qilishi mumkin bo’lgan
ichki nazoratdagi hamma muhim kamchiliklar va ichki nazoratning zaif joylari. 6.
(B) boshqaruvdagi va moliyaviy hisobotlarni tuzish jarayonida asosiy ahamiyatga
ega bo’lgan xodimlar bilan bog’liq har qanday firibgarliklar. Sanasi: 3 mart 2004
y Endro Guld ------------- imzo Endro Guld Rais va bosh ijrochi direktor.
30

XULOSA
Korxonadagi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat ahvolining auditor
tomonidan to’g’ri baholanishi uning barcha keyingi ishlari muvaffaqiyatining
garovidir. Chunki, auditorda mijoz hisobotini o’rganish va xodimlar bilan suhbat
o’tkazish natijasida, hisobot to’g’ri va ishonchli birlamchi ma’lumotlar asosida
tuzilganligiga mutlaqo ishonch hosil bo’lsa, u dastlabki hujjatlar va hisob
registrlarini tanlab tekshiruvdan o’tkazishi mumkin.
Aks holda, auditor birlamchi ma’lumotlarning to’g’ri rasmiylashtirilganligi,
buxgalteriya xodimlarining bilim da-rajasi va ichki nazoratning tashkil etilishiga
qoniqish hosil qilmasa, u juda puxta, odatda, yoppasiga tekshiruv o’tkazishi lozim.
Korxonaning butun moliya-xo’jalik faoliyatini yoppasiga tekshirish juda
sermehnat ishdir. Ammo, auditor kasb etikasining me’yorlariga muvofiq mijoz-
korxona moliyaviy hisobotining ishonchli (ishonchsiz) ligiga to’la ishonch hosil
qi-lishi yoki u to’g’risida fikr bildirishdan bosh tortishi lozim.
Agar tekshiriladigan ob’ektlarining soni statistik tanlash usullarini talab
qilmaydigan darajada kam bo’lsa, yoki auditorlik tanlash usulini qo’llash
yoppasiga tekshiruv o’tkazishga qaraganda samarasiz bo’lsa, auditorlik tashkiloti
buxgalteriya hisobidagi qoldiqlarni va muomalalarning schyotlarda aks ettirilishini
yoki nazorat tizimi vositalarini yoppasiga tekshiruvdan o’tkazishi mumkin.
Auditor ko’p hollarda mijoz hisobotining ishonchliligiga o’rtacha darajada
ishonch hosil qiladi. Bu ayrim hisob bo’limlari bo’yicha hisob yaxshi tashkil
etilganligi, malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshirilayotganligi,
avtomatlashtirilayotganligi bosh buxgalter va yondosh hisob bo’linma-lari
tomonidan ichki nazoratning yaxshi yo’lga qo’yilganligi bilan, boshqalari bo’yicha
esa bunga teskari ahvol vujudga kelganligi bilan izohlanishi mumkin.
Aynan hisobot ko’rsatkichlariga nisbatan ishonch hosil qilish darajasi
o’rtacha bo’lganda auditorlik tanlash usullarini qo’llash zarur.
Auditorlik tanlash – bu alohida hujjatlar, yozuvlar va hokazolar
ko’rinishidagi tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun ma’lum qoidalar
asosida tanlab olingan elementlardir.
31

Auditning xalqaro amaliyotida auditorlik tanlash №530-«Auditorlik tanlash»
(Audit Sampling) nomli xalqaro standartga muvofiq amalga oshiriladi. Bizning
mamlakatda esa, auditorlik tanlash ishlari №14-«Auditorlik tanlash» nomli
Auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) asosida bajariladi. Shuning uchun
ushbu standartga batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Standartning maqsadi auditorlik
tashkiloti uchun tekshiriladigan to’plamdan ma’lumotlarni tanlab olish va shu
tarzda olingan axborotlarning natijalarini baholash qoidalarini o’rnatishdan iborat.
O’tkazilgan audit natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi berishni
ko’zda tutadigan auditorlik tekshiruvlarini o’tkazishda, «tavsiya tavsifiga ega» deb
ko’rsatilgan qoidalardan tashqari barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy
hisoblanadi.
Tanlab tekshirish ikki turli bo’lishi mumkin:
1. Muvofiq (mos) kelishni tanlab tekshirish
2. Mohiyatan tanlab tekshirish.
Muvofiqlikni tanlab tekshirishning vazifalari. Tekshiriladigan hisobot davri
ichida ichki nazorat me’yorlarining tez-tez buzilib turishini aniqlashdan iborat.
Bunga korxona rahbariyatining chetdan sotib olingan tovar-moddiy zahiralar va
chet tashkilotlar xizmatlari uchun taqdim etilgan schet-fakturalarni to’lashga ruxsat
etishi, korxonaga sotib olinayotgan tovar-moddiy zahiralar-ni nomlari, miqdori va
sifati bo’yicha ularning tegishli hujjatlari bilan solishtirishi misol bo’ladi.
Mohiyatan tanlab tekshirishning vazifasi ichki nazoratning buzilishini
qiymat ifodasida o’lchashdan iborat. Mohiyatan tanlab tekshirish miqdoriy tanlab
tekshirish deb ham ataladi. Bunga buxgalteriya hisobi schyotlarining qoldiqlari-ni,
dastlabki hujjatlardagi yozuvlarni tasdiqlash, uchinchi shaxslardan tasdiqlar olish,
xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish misol bo’ladi.
Buxgalteriya hisobotining muayyan bo’limini tekshiruvdan o’tkazish
tartibini ishlab chiqishda auditorlik tashkiloti tekshiruv maqsadlarini va ushbu
maqsadga erishishni ta’minlaydigan auditorlik amallarini aniqlaydi. So’ngra
auditor ehtimoldan holi bo’lmagan xatolarni aniqlashi, to’plash talab qilinadigan
zarur dalil-isbotlarni baholashi va shunga asosan ko’rib chiqiladigan ma’lumotlar
to’plamini aniqlashi zarur. Bu to’plam ma’lum tarzda identifikatsiyalanadigan
32

birliklar yig’indisidan tashkil topishi mumkin. Auditorlik tashkiloti to’plam
elementlarini tanlashni, audit o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishishga imkon
beruvchi, eng samarali va tejamli tarzda o’tkazadi.
Har qanday tanlab tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi:
 tanlash ko’lami;
 kuzatish birligi;
 tanlash birligi;
 tanlash uslublari;
 saylab olish hajmi;
 salmoqli (reprezentativ) tanlash;
 tanlangan ma’lumotlarni tekshiriladigan to’plamga tadbiq qilish.
Tekshiruv maqsadlariga erishish uchun tegishli tekshiriladigan to’plamni
aniqlash zarur. Chunki, tanlash asosida qilinadigan xulosa aynan shu to’plamga
taalluqli bo’ladi.
Tekshiriladigan to’plam – bu ma’lum elementlar yig’indisidir. Auditda
buxgalteriya yozuvlari (provodkalari), moddalar, yozuvlar to’plam elementlari
sifatida tanlab olinib, ushbu tanlash ular haqida ma’lumot berishi lozim.
Tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun mijoz-korxonaning barcha
hujjatlari turli belgilar – hujjatlar turi, moddiy javobgar shaxslar, vaqtinchalik
izchilligi va boshqalar bo’yicha ma’lumotlar o’xshash bo’laklarga bo’lib chiqiladi.
Masalan, auditor ma’lum summadan yuqori debitor qarzlar haqidagi axborotlarni
to’playdigan bo’lsa, u holda debitorlar bilan hisob-kitoblarga taalluqli bo’lgan,
ammo belgilangan (shart qilib qo’yil-gan) summadan kam bo’lmagan barcha
buxgalteriya hujjatlari, yozuvlar va hokazolar to’plami tekshiriladigan to’plam
bo’lib hisoblanadi.
Bunday turdagi tanlovda tanlash birligi kuzatish birligi bilan mos keladi. Bu
mijoz korxonasida tayyorlangan yoki mijozning uchinchi shaxslardan olgan
hujjatlaridir. Tanlash birligi va kuzatish birligi bir-biridan farq qiladi. Kuzatish
birligi auditorlik tekshiruvida shartli qabul qilingan. Buxgalteriya hisobining har
qanday bo’limi yoki sohasi, xo’jalik muomalalarining turi kuzatish birligi bo’lishi
mumkin. Bitta kuzatish birligi ichida har xil tanlash birliklari bo’lishi mumkin.
33

Tanlash birligi sifatida eng batafsil element aniqlanganda tanlov
samaradorligioshadi. Ammo, bunda ushbu element albatta tekshiriladigan bo’lishi
shart.
Auditni rejalashtirish bosqichida aniqlangan muhimlik va auditorlik
riskining katta-kichikligiga bog’liq holda auditorlik tanlash jarayoni qay tarzda
amalga oshirilishini aniqlash zarur. Ushbu jarayonni amalga oshirish №14-«Audi-
torlik tanlash» nomli AFMSga muvofiq tartibga solinadi. Xususan, ushbu
standartda auditorlik tanlash maqsadi, mohiyati va usullari; tanlash tamoyillari,
tanlash risklari va natijalarini baholash masalalari bayon etilgan. Auditorlik tanlash
tekshiriladigan to’plam ob’ektlarining 100 %dan kam qismiga nisbatan auditorlik
amallarini qo’llash maqsadida o’tkaziladi. Tekshiriladigan to’plam deganda
schyotlarning qoldiqlarini yoki muomalalarni tashkil etuvchi, schyotlar bo’yicha
oborotlarni tashkil etuvchi butun tekshiriladigan to’plam haqida fikr
shakllantirishga imkon beradigan auditorlik dalil-isbotlarni to’plash uchun zarur
bo’ladigan elementlar tushuniladi.
Auditorlik tanlash uslubini shakllantirish uchun auditorlik tashkiloti
moliyaviy hisobotning muayyan bo’limini, tekshiriladigan to’plamni tekshirish
tartibini aniqlashi lozim. Tekshiriladigan element ushbu to’plamdan tanlab olinadi.
Tanlov o’tkazishda auditorlik tashkiloti o’rganiladigan butun to’plamni
alohida guruhlar (quyi to’plamlar)ga bo’lishi mumkin. Ushbu guruhlar elementlari
bir-biriga o’xshaydi. To’plamni bo’laklash mezonlari, uning qaysi guruhga tegishli
ekanligini aniq ko’rsata oladigan bo’lishi lozim. Ushbu amal stratifikatsiya deb
nomlanib, ma’lumotlarning tarqoqligini pasaytiradi. Bu esa o’z nav-batida auditor
ishini engillashtirishi mumkin.
Auditorlik tanlashga qo’yiladigan muhim talablardan biri- reprezentativlik,
ya’ni tekshiriladigan to’plamning barcha elementlaridan teng miqdorda tanlanish
ehtimolining ta’minlanishidir. Auditorlik tashkiloti ushbu talabni ta’minlash uchun
quyidagi statistik usullarning birortasidan foydalanishi mumkin:
1) Tasodifiy tanlash. Tasodifiy sonlar jadvali bo’yi-cha o’tkazilishi
mumkin.
34

2) Sistematik tanlash. Bunda elementlar tasodifan tanlangan ma’lum bir
sondan boshlab, har bir doimiy –intervaldan tanlab olinadi. Interval yoki to’plam
elementlarining soniga qarab, yoki ularning qiymatiga qarab tuziladi. Masalan,
mazkur toifadagi hujjatlarning har o’ninchisini o’rganish yoki elementlar to’plami
qiymatidan saldo yoki oborotni shakllantiradigan yuz ming (yoki million) so’mlik
qiymat ifodalangan hujjat tanlanadi.
3) Uyg’unlashgan tanlash. Tasodifiy va sistematik tanlash usullaridan
tarkib topgan uyg’unlik ko’rinishida bo’ladi.
Auditorlik tanlash masalasiga nazariy jihatdan yondashilganda, hatto ushbu
maqsad uchun tanlash uslubini ishlab chiqadigan matematiklar mehnati talab
qilinsada, yuqorida keltirilgan tanlash usullaridan istalgan birini qo’llash uncha
murakkab ko’rinmaydi. Murakkablik tanlash jarayonini bevosita amaliyotda
bajarish chog’ida vujudga keladi.
Auditorlik tanlashda statistik usullarni qo’llash har biridagi elementlar
o’xshash xossalarga ega bo’lgan to’plamlar (quyi to’plamlar)ga nisbatan
qo’llanganda samarali bo’lishi mumkin. Masalan, bu mahsulot (ish, xizmat) larni
sotish cho-g’ida xaridorlarga taqdim etiladigan schyot-fakturalarni tekshirishda
qo’llanilishi mumkin. Chunki, schyot-fakturalar yagona shaklga ega, bitta faylda
saqlanadi va ketma-ket tartib raqami beriladi. Ammo, mol etkazib beruvchilardan
olingan schet-fakturalarni tekshirishda, ularning mol etkazib beruvchilar
tomonidan raqamlanishi va tartib raqamlari kelib tushish tartibiga mos kelmasligi
bilan bog’liq muammolar yuzaga keladi. Bu holda auditor, agar statistik tanlash
usullarini qo’llamoqchi bo’lsa, tekshiriladigan to’plamdagi barcha schet-
fakturalarni o’zi raqamlab chiqishi mumkin (faqat tekshiruv maqsadida). Ko’p
hollarda esa mijoz-korxonadagi hujjatlar aylanish grafigining tuzilish printsipi
statistik tanlashni to’g’ri amalga oshirishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki,
hujjatlarni arxivga topshirishda stratifikatsiyalashni amalga oshirishga imkon
beradigan bir xillik buziladi.
Auditorlik tanlashda statistik usullarni qo’llash ko’proq mijoz-korxonada
buxgalteriya hisobi kompyuterlashgan sharoitda samara beradi. Bu holda
tekshirishning kompyuterlashgan vositalaridan foydalanish imkoni bo’ladi.
35

Tekshiriladigan to’plamdagi elementlar soni statistik usullarni qo’llash
samara bermaydigan darajada kam, yoki statistik usullarni qo’llash yoppasiga
tekshirishdan ko’ra samarasiz bo’lishi mumkin. Bunday hollarda auditorlik
tashkiloti buxgalteriya hisobi schetlarida qoldiq va oborotlarning to’g’ri aks
ettirilganligini yoki nazorat tizimini yoppasiga tekshiradi. Amaliyotda ko’p
hollarda tekshiriladigan bosh to’plamni 100% to’liq tekshirish imkoni yo’q yoki
maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Bunda tekshiriladigan elementlarni tanlash
auditorlarning kasb mahoratiga tayangan holda amalga oshiriladigan nostatistik
usullar qo’llaniladi. Tanlash ko’lami muhimlik darajasiga bog’liq bo’lishi kerak,
ya’ni muhimlik darajasi qanchalik past bo’lsa, zarur bo’ladigan tanlash ko’lami
shuncha yuqori bo’ladi.
Har qanday tanlash (statistik yoki nostatistik) uchun auditorlik tashkiloti
quyidagilarni bajarishi lozim:
 tanlashga tushgan har bir xatoni tahlil qilish;
 tanlash jarayonida olingan natijalarni barcha tekshiriladigan to’plamga
tarqatish (ekstrapolyatsiya);
 tanlash risklarini baholash.
Tanlovga tushgan xatolarni tahlil qilishda auditorlik tashkiloti birinchi
navbatda ularning tavsifini aniqlashi lozim.
Auditorlik tanlash jarayonida olingan natijalarni auditorlik tashkiloti barcha
tekshiriladigan to’plamga tarqatishi lozim. Natijalarni butun to’plamga tarqatish
uslublari turlicha bo’lishi mumkin, ammo hamma vaqt tanlovning tuzilish
uslublariga mos kelishi kerak. Agar tekshiriladigan to’plam quyi to’plamlarga
bo’laklangan bo’lsa, u holda natijalarni tarqatish ularning har biri bo’yicha amalga
oshiriladi.
Auditorlik tashkiloti tanlov hajmi (ko’lami)ni aniqlash chog’ida tanlash
risklarini, yo’l qo’yiladigan va kutiladigan xatolarni aniqlashi lozim.
Tanlash riskining mazmuni shundan iboratki, tanlab olingan ma’lumotlar
asosida tuzilgan, ma’lum masalaga doir auditorning fikri xuddi shu masalaning
o’zi bo’yicha butun to’plamni o’rganish asosida tuzilgan fikrdan farq qiladi.
Tanlash riski nazorat vositalarini test sinovidan o’tkazishdagi kabi, schyotlar
36

bo’yicha qoldiq va oborotlarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini
batafsil tekshirishda ham mavjud. Auditorlik amaliyotida nazorat vositalarini test
sinovidan o’tkazish va schyotlar bo’yicha qoldiq hamda oborotlarning to’g’riligini
tekshirish uchun tanlash risklari birinchi darajali va ikkinchi darajali toifalarga
bo’linadi.
Nazorat vositalarini test sinovidan o’tkazishda tanlash risklarining quyidagi
turlari mavjud:
a) birinchi toifa risklar-tanlash natijalari nazorat tizimining ishonchsizligidan
dalolat berib, ayni paytda haqiqatan bu tizim ishonchli bo’lganida to’g’ri
gipotezani chiqarib tashlash riski;
b) ikkinchi toifa risklar-tanlash natijalari nazorat tizimining ishonchliligidan
dalolat berib, ayni payida ushbu tizim ishonchsiz bo’lganida noto’g’ri gipotezani
qabul qilish ehtimoli.
Schyotlar bo’yicha qoldiq va oborotlarni buxgalteriya hisobida aks
ettirishnig to’g’riligini batafsil tekshirishda quyidagi tanlash xatarlari mavjud:
a) birinchi toifa xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda jiddiy
xatolar mavjudligidan dalolat berib, ayni paytda ushbu to’plamda bunday xatolar
yo’q bo’lganida to’g’ri gipotezani chiqarib tashlash xatari;
b) ikkinchi toifa xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda jiddiy
xatolar yo’qligidan dalolat berib, ayni paytda ushbu to’plamda jiddiy xatolar
mavjud bo’lganida noto’g’ri gipotezani qabul qilish xatari.
Auditorlik tashkiloti auditorlik tanlashning barcha bosqichlarini va uning
natijalari tahlilini auditorning ishchi hujjatlarida aks ettirishi shart.
Auditning umumlashtirilgan dasturiy ta’minoti (AUDT). Bu dasturiy
ta’minotlar aynan auditorlar uchun ishlab chiqilgan. AUDTdan 100% muvofiq
bosh to’plamnini testlashni soddalashtirish va avtomatlashtirish uchun foydalanish
mumkin, u shuningdek, auditorni risk yuqori bo’lgan ma’lum soxalarga yoki
operatsiyalar toifasiga e’tiborni qaratishga yordam beradi. AUDT dasturiy
ta’minoti ma’lumotlarni o’qish, ishlov berish va yozish uchun yaratilgan.
Auditorlar AUDTdan mijozning kompyuterlashtirilgan ma’lumotlarini yuklab
olishda foydalanishlari mumkin: shundan keyin dasturiy ta’minot ma’lumotlarga
37

nisbatan ko’p yo’llar orqali ulanishi mumkin. Masalan, ma’lumotlar ko’rib
chiqilishi, ajratilishi, umumlatirilishi, stratifikatsiyalanishi, tahlil qilinishi va tanlab
olish uchun foydalanilishi mumkin. Auditorlarni qiziqtiradigan AUDTning boshqa
funktsiyalari tarkibiga dublikat elementlarni, jumladan dublikat schet –fakturalar,
sanalar orasida uzilishlar va chek nushalari ma’lumotlaridagi uzilishlarni
aniqlashni o’z ichiga oladi. Amaliyotda siz AUDTni hammaga ma’lum bo’lgan
Excel elektron jadvaliga o’hshatishingiz mumkin, lekin auditorlar Excel
jadvallaridan ham AUDTga qo’shimcha ravishda foydalanishadi. Bugungi kunda
AUDT, Excel elektron jadvallari va ma’lumotlarni boshqarishning boshqa
zamonaviy vositalaridan deyarli hamma auditorlik tekshiruvida foydalaniladi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Karla M.Johnstone, Audrey A.Gramling, Larry E.Rittenberg. Auditing a risk-
based approach to conducting a quality audit. USA, 2014 910 pages
2. Advanced Auditing and Assurance by Louise Kelly, March 2013
3. Wally Smieliauskas, Kate Bewley. Auditing: An International Approach
Hardcover. McGraw-Hill Ryerson; 6 edition. 800 pages
4. David O'Regan. International Auditing: Practical Resource Guide 1st Edition,
Wiley; 1 edition, 312 pages.
5. Audit /darslik/ Sh.N.Fayziev , R.D.Dusmuratov, A.A.Karimov, I.N.Kuziev,
A.Z.Avlokulov -T.: IQTISOD MOLIYA 2015. 420 bet.
6. «Audit» o‘quv qo‘llanma (amaliy mashg‘ulot o‘tish uchun) Meliyev I.I.,
Qo‘shmatov O.Q., Sherimbetov I.X., Avazov I.R. (i.f.n., dotsent I.Qo‘ziyev tahriri
ostida) – T.:IQTOSOD MOLIYA, 2015. – 212 b.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
7. Advanced Auditing and Professional Ethics - CA Final Paperback – 2015 by
CA Surbhi Bansal (Author), Bestword Publication Pvt.Ltd; 11 edition (2015)
8. Rick Hayes, Philip Wallage, Hans Gortemaker. Principles of auditing. An
introduction to international standards on auditing. Edingburh Gate, Harlow
CM20 2JE UNITED KINGDOM. Prentice Hall; 3 edition (March 30, 2015), 736
pages
9. Audit: uchebnoe posobie/ V.A.Erofeeva, V.A. Piskunov, T.I. Bityukova. – 2-e
izd. pererab. i dop. – M.: Izdatelstvo Yurayt, Visshee obrazovanie, 2010. -638 s.
10. Bichkova S., Itigalova E. Audit: uchebnoe posobie. – M.: “Magistr”, 2009 g. -
463 str.
11. Audit bezopasnosti firmi: Teoriya i praktika. Uchebnoe posobie dlya
studentov. - M.: Paradigma, 2005. - 352 str.
12. Auditorlik faoliyati buyicha uslubiy kullanmalar tupalami./ X.Kosimov,
L.Yugay, A.Xoshimova, B.Pardaev, B.Abdunazarov.-Toshkent, 2010.-320 b.
13. Sbornik metodicheskix ukazaniy po auditu/ X.Kosimov, L.Yugay,
A.Xoshimova, B.Pardaev, Sostavitel: B.Abdunazarov.-Tashkent, 2009.-304 s.
39

14. Gracheva M.E. Mejdunarodnie standarti audita (MSA): Uchebnoe posobie. -
M.:
Internet saytlari:
www.ziyonet.uz ,
www.lex.uz
www.iasc.org.uk ,
www.aicpa.org
40

Sotib olish