Auditorlik tashkilotlarining huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	436.3KB
Xaridlar	23
Yuklab olingan sana	16 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Auditorlik tashkilotlarining huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklari

Sotib olish

2Auditorlik tashkilotlarining huquqlari, majburiyatlari va
javobgarliklari
Reja:
Kirish. ....................................................................................................................... 3
1. Auditning paydo bo’lishi va auditorlik faoliyatini shakillantirish .................. 4
2. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari va uning
rivojlanish bosqichlari. .......................................................................................... 13
3. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning maqsadi, iqtisodiyotni
rivojlantirishda uning tutgan o’rni va ahamiyati ............................................... 21
1-chizma. Audit o’tkazishga qo’yilgan talablar .................................................. 22
2-chizma. Respublikamizda auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi .............. 24
4. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari va uning
rivojlanish bosqichlari ........................................................................................... 25
4-chizma. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi ....................... 32
Xulosa ..................................................................................................................... 38
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. ..................................................................... 39

3 Kirish.
Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimining birinchi (yuqori)
pog’onasida O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi
qonuni (yangi tahriri) turadi. Ushbu qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining 2000 yil 26 maydagi qaroriga muvofiq qabul qilingan bo’lib, 29
moddadan iborat (1-ilova). Qonun Respublikamizning moliyaviy-iqtisodiy
tizimida auditning o’rni, maqsadi va vazifalarini belgilangan.
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunini
amalga oshirish maqsadida qabul qilingan hukumat qarorlarini ham ushbu
tizimning birinchi pog’onasiga kiritish mumkin. Jumladan, 22 sentyabr 2000 yilda
O’z-bekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 365-sonli «Auditorlik
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish
to’g’risida»gi Qarori qabul qilindi.
Shuningdek, ushbu qarorga muvofiq «Auditorlik xulosalarini soliq
organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risidagi
Nizom», «Majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazishdan bo’yin tovlaganligi uchun
xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan jarima undirish tartibi to’g’risidagi Nizom» va
«Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya
berish to’g’risidagi Nizom» tasdiqlangan.
Ushbu qarorga muvofiq: ijobiy auditorlik xulosasi mavjudligi xo’jalik
yurituvchi sub’ektining moliya-xo’jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat
organlari tomonidan oxirgi tekshirish o’tkazilgandan keyin kamida 24 oydan oldin
tekshirilmasligi uchun asos hisoblanadi;
Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish auditorlik tashkiloti
tomonidan amalga oshiriladigan mikrofirmalarning moliya-xo’jalik faoliyati soliq
organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan tegishli auditorlik tashkiloti
albatta jalb qilingan holda tekshiriladi. Bunda moliyaviy hisobotning to’g’riligi
uchun auditorlik tashkiloti javob beradi.

41. Auditning paydo bo’lishi va auditorlik faoliyatini
shakillantirish
Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda
paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid
manbalarda ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:
 axborot etkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan
foydalanuvchilar (davlat organlari, banklar, aktsiyadorlar, kreditorlar)
manfaatlarining mos kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar
yuzaga kelganida ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;
 noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorla-rining qabul
qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga yuz
tutilishi;
 iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur maxsus
bilimlarga ehtiyoj;
 axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita baholash
va sifatini aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning etishmasligi
va h. k.
Mana shu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik
xizmatlari shakllana boshladi. Uning asosiy vazifasi axborotlardan
foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar
bildirishdir. Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi
hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu
vazifani malakali darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona
ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
Ayrim manbalarga ko’ra buxgalter-auditor kasbi XVII asrning o’rtalarida
Evropaning aktsiyadorlik kompaniyalarida aktsiyadorlar, kreditorlar va soliq
xizmati xodimlari o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib berish zarurati
tufayli shakllana boshlagan. O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib,
korxonaning ishlab chiqarish moliya faoliyati to’g’risida aniq xulosa beradigan
mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan. Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili

5Frantsiyada, 1937 yili esa AQShda majburiy audit to’g’risidagi qonun qabul
qilingan. Hozirgi paytda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o’zining
tashkiliy huquqiy infratuzilmalariga ega bo’lgan audit institutlari faoliyat
ko’rsatmoqda.
Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan.
Masalan, Amerikada jamoatchi-buxgalter, Frantsiyada buxgalter ekspert yoki
schyotlar bo’yicha komissar, Germaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das
Buch) nazoratchisi, qator anglo-saksoniya mamlakatlarida kompaniyaning
moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi kabilar.
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy
tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqa
korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan,
balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini
qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar
tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan .
Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga kela boshlagan.
Ingliz temiryo’lchilari, sug’urta va boshqa investorlar Shimoliy
Amerikaga yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador
(kreditor)larining manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar
ham birga borganlar.
1844 yilda Angliyada aktsiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya
schyotlarini, aktsiyadorlarga beriladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta
mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab qiladigan
qonunlar chiqarilgan.
Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar,
aktsiyadorlar, kreditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul
qilganlar.
Auditorlar haqida ularni aktsiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash
1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu

6qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida
foyda va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
Tarixiy manbalardan ma’lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo
bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat
va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq
tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik professor P. I. Kamishanov
ma’lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 200 yillarda kasb sifatida
shakllana boshlagan. Bu paytlarda kvestorlar ya’ni Rim Imperiyasi davrida moliya
va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat
buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kvestorlarning hisobotlari Rimga
yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. «Auditor» lotinchadan
«eshituvchi» degan tushuncha ham shundan kelib chiqqan.
Demak, «Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi
«u eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi.
Keyingi 25 yil mobaynida auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan
o’tdi:
1. Tasdiqlovchi audit – bunda asosan hisob registrlari va hujjatlar
tekshirildi.
2. Maqsadli sistemali audit – bu bosqichda muomala (operatsiya)larni
nazorat qilish sistemasini kuzatish imkoniyati yaratildi.
3. Tavakkalchilikka asoslangan audit - sistemani nazorat qiluvchi
shaxslar tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi.
Maqsadli sistemali audit shakllanishi bilan auditorlar ichki nazorat orqali
ekspertiza o’tkaza boshladilar. Buning oqiba-tida shu narsa isbotlandiki, agar ichki
nazorat tizimi samarali tashkil qilingan bo’lsa, xato va kamchiliklarni aniqlash
uchun jiddiy tekshirishlar o’tkazishga hojat qolmaydi.
Tavakkalchilikka asoslangan audit yoppasiga yoki tanlov yo’li bilan
o’tkaziladigan tekshirish bo’lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqadi va
asosan tor doiradagi ob’ektlarni tekshirish bilan yakunlanadi.
Davlat organlarining auditorlik xizmatlariga munosabati turlicha.

7Masalan, AQSh va Buyuk Britaniyada auditorlik tashkilotlari mustaqil bo’lib, ular
auditorlarni o’zlari tayyorlaydilar, tegishli malakaviy unvonlarni beradilar va
keyinchalik ham ularning o’z vazifalarini vijdonan, halol bajarishlarini nazorat
qilib turadilar. Boshqa Evropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati hukumat
organlari tomonidan tashkil qilinadi.
Bozorning kengayishi bilan auditorlik firmalari ko’rsatadigan xizmatlar
turlari va hajmlari ham ortib boradi. Ko’plab firmalar odatdagi buxgalteriya
hisobiga oid maslahatlar va xizmatlardan tashqari soliqqa tortish, boshqaruv
faoliyati va axborotlarni olish texnologiyasi, marketing, moddiy ishlab chiqarish
zahiralarini baholash, iqtisodiy rejalashtirish va istiqbolni belgilash, bank va
sug’urta ishlari bo’yicha ham xizmat ko’rsata boshladilar.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi
tashkiliy tizimidan foydalaniladi:
1. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki
davlat bosh auditorlik apparati bo’lib, u bevosita parlament yoki prezidentga
bo’ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini umum
nazorat qilishdir.
2. Soliq boshqarmasi. Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi,
davlat byudjeti daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.
3. Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari byudjet tomonidan
mablag’ bilan ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli
vazirlikka bo’ysunadi. Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini
nazorat qiladi.
4. Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat balans ma’lumotlarining
to’g’riligini, amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida
nazorat qiladi. Nodavlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma
asosida hisob va moliya masalalari bo’yicha maslahat (konsultatsiya) beradi.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy
nazoratning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar
tomonidan amalgaoshiriladi.

8O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil etishning
me’yoriy tizimi
Tartibga
solish
darajasi Tartibga solish va
qo’llanish doirasi Me’yoriy hujjat turi va nomi
I Moliyaviy-iqtisodiy
tizimda auditning o’rni,
maqsadi va vazifalarini
belgilaydi O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
«AUDITORLIK FAOLIYATI
TO’G’RISIDA»
QONUNI
yangi tahriri O’zR 26.05.2000 y. 78-II-son
Qonun.
Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq
o’zgartirishlar kiritilgan
O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR
04.04.2006 y. O’RQ-
28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-
son Qonuni, O’zR
17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR
09.09.2009 y. O’RQ-
216-son Qonuni
II Auditorlik xizmati
bozoridagi barcha
sub’ektlarga majburiy,
hamma ob’ektlar uchun
taalluqli auditning
me’yoriy
talablarini hamda O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AUDIT
MILLIY ANDOZALARI
XALQARO AUDIT ANDOZALARI
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun
auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish
tartibi
to’g’risida NIZOM

9auditorlik faoliyatini
tashkil etish uslubiyotini
belgilaydi O’zR VM ning 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-son
qarori
(O’zR VM 22.05.2006 y. 92-son Qarori, O’zR
Prezidentining 02.07.2008 y. PQ-907-son Qarori
o’zgartirishlari bilan)
Auditorlik
tashkilotlarining
auditorlik
faoliyatidagi umumiy
tartiblarni belgilaydi AUDITORLIK TASHKILOTLARI
TO’G’RISIDA
NIZOM
O’z. Res.Prezidentining 4.04.2007 yil PQ-615-
son qarori
III Professional
birlashmalar darajasida
auditorlik faoliyatning
maxsus
masalalarini tartibga
soladi O’ZBEKISTON AUDITORLARINING
KASBGA
OID AHLOQ KODEKSI
O’BAMA.26.08.2005y., O’AP 25.06.2005y.
KORXONALARDAGI IChKI AUDIT
XIZMATI
TO’G’RISIDA NIZOM
Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi
215-son qaroriga 2-ILOVA
Auditor malaka sertifikatini berish tartibi
to’g’risida
NIZOM
13.10.2000 y. N 977
(quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar
kiritilgan
O’zR AV 20.04.2004 y., O’zR AV 18.10.2005

10y.)
IV Auditorlik
tashkilotlarining
majburiy audit va
boshqa audit xizmat-
larini bajarishini
tartibga soladi AUDITORLIK TASHKILOTLARINING
ICHKI STANDARTLARI
Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni
o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:
 korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan
o’tkazish;
 auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum
malakaga ega bo’lishi bilan bog’liq talablar.
 auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.
Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p.
Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik
tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Xususan, Diplomli jamoatchi
buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4
mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Xorijiy mamlakatlarning nazorat
amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMT
qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Xalqaro Tashkiloti
(INTOSAI) tuzilgan. Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:
 jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendentsiyalarining
kuzatilishi;
 biznes va savdo-sotiqning rivojlanishi;
 ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;
 pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;
 davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining
boshqarilishi.
Buxgalter-auditorlarning professional tashkilotlari jahonning ko’p

11mamlakatlarida tuzilgan. Jumladan Buyuk Britaniyada Angliya va UELS
mamlakatlarida mustaqil buxgalterlar instituti tashkil qilingan bo’lsa, AQShda
diplomli va diplomsiz jamoatchi buxgalterlarning buxgalter-auditorlar jamiyati,
Germaniyada Auditorlar palatasi va Auditorlar instituti faoliyat ko’rsatmoqda.
Barcha auditorlik firmalari, xizmatlari o’z faoliyatlarida «Xalqaro audit
normalari va qo’shimcha ishlar Nizomi» dan foydalanadilar. Xalqaro audit
normalari normativi 29 ishdan iborat bo’lib, unga yana 4 ta qo’shimcha ishlar
normativlari ham kiritilgan.
Tashqi audit bilan birga ko’pchilik korxonalarda ichki audit yo’lga
qo’yilgan bo’lib, ular ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi, rentabellik,
tejamkorlik, maqbul rejimga rioya qilish va ko’rsatiladigan xizmatlarning yuqori
sifatliligi ustidan nazorat qiladilar.
Firmalarning, shu jumladan auditorlik firmalarining ham bozorda
mustahkam o’rin topishida ularning mahsulot (ish, xizmat)larining sifati muhim
ahamiyatga ega. Ichki audit transnatsional firmalar ishlab chiqarish-moliya
faoliyatining muhim omilidir. Masalan, «Istmen Kodak» oliy sifatli sport mollari
sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha jahonda etakchi o’rin egallaydi. Unda ichki
auditning tashkil qilinganiga 60 yildan oshgan. Uning uchun mas’uliyat Rochester
(Nyu- York shtati) dagi umumiy audit bo’limiga yuklangan.
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada
amalga oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati
bilan to’qnashadilar. Ammo audit nima ekanligini hali ko’pchilik tushunib etgan
emas.
Audit mamlakatimizdagi xo’jalik faoliyatini nazorat va iqtisodiy tahlil
qilishning nisbatan yangi yo’nalishidir. Agar Јarb mamlakatlarida audit 150 yildan
buyon ma’lum bo’lsa, O’zbekistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida xo’jalik
yuritishda davlat monopoliyasidan voz kechish va bozor iqtisodiga o’tish natijasida
shakllana boshladi. Shuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan mamlakatlar
tajribasini o’rganish zarurdir. Ta’kidlash joizki, oldin ham mamlakatimizdagi
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini nazorat va taftish

12qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit tushunchalari bir-
birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa deb tushunish to’g’ri emas.
Auditorlik bizning tushunchamizdagi xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli
to’liq taftish, balans schyotlarini tekshirish yoki aytaylik, sud-buxgalterlik
ekspertizasi emasligiga qaramasdan, auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga
oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan ishlar tartibi va hisob hamda nazorat-
tahliliy amaliyotning boshqa sohala-ridan foydalanadilar. Audit tushunchasi
nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda kengroq, chunki u nafaqat
moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki xarajatlarni maqbullashti-
rish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida xo’jalik faoliyatini
yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Auditni biznesni
o’ziga xos ekspertiza qilish deb ta’riflash mumkin. Bunda buxgalteriya hisobi va
ichki xo’jalik nazorati shartnoma asosida amalga oshirilib, moliya-xo’jalik
muomalalarining qonunchilikka muvofiqligi tekshiriladi (ya’ni hisobot
ko’rsatkichlarining haqqoniyligi nazorat qilinadi). Shuningdek, noo’rin
xarajatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida ekspert konsultatsiyasi o’tkaziladi.
Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim,
mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim.
Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik
firmalarining barpo etilishi asosan, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar
va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari
auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.

132. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari va
uning rivojlanish bosqichlari.
So’nggi yillarda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida audit sohasi
moliyaviy bozorning muhim elementlaridan biri sifatida jiddiy ravishda isloh
qilinmoqda. Bizning fikrimizcha, ushbu hodisaga tadbirkorlik tizimlarining
faoliyat yuritishi va rivojlanishining ob’ektiv sharoitlarining o’zgarishi, xususan
kelgusida global dolzarb vazifalarni echish doirasida integratsiya jarayonlarining
faollashuvi, auditorlik faoliyatining dunyoning iqtisodiyoti ko’proq
modernizatsiyalashgan mamlakatlari hamda hududiy va xalqaro iqtisodiy
birlashmalarni shakllantirishga intilishi, so’nggi yillarda biznes faoliyatini
rivojlantirishning intellektual omillarining kuchayishi, zamonaviy informatsion
texnologiyalaridan foydalanish va boshqalar sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda.
Ma’lumki, O’zbekiston jahon xo’jalik tizimining teng huquqli a’zosi bo’lib borar
ekan, mamlakatimiz audit tizimining rivojlanishiga xalqaro tajriba yanada kattaroq
ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi.
O’zbekistonning mustaqillikka erishganidan so’ng jahon iqtisodiy
hamjamiyatining integratsiyalashuviga, xalqaro tashkilotlarning faoliyatida ishtirok
etishga intilishi, mamlakatdan milliy audit tizimining jahon tajribasida qabul
qilingan uslubiy tamoyillar bilan yaxlitligini, davlat biznes tuzilmalari moliyaviy
hisobot ko’rsatkichlarining xorijiy mamlakatlarda qo’llaniladigan o’xshash
ko’rsatkichlar bilan mosliligini ta’minlashni talab qiladi.
Axborot resurlarning ishonchliligini ta’minlash va ulardagi mavjud bo’lgan
risklarini bo’zib ko’rsatilishi – bu manfaatli axborot-ma’lumotlarini yuqori
darajada aniqlikda olishda foydalanuvchilarga doimiy duch keladigan asosiy
muammolardir. Aynan shu holat, jamiyatning tegishli tayyorgarlikka, malakaga,
tajribaga ega bo’lgan mustaqil ekspertlar xizmatlariga ehtiyoj shakllanishiga olib

14keldi. Respublikada bunday muammolarni echish maqsadida, hozrgi kunda bozor
iqtisodiyotining ajralmas elementi sifatida bo’lgan mustaqil auditorlik tashkilotlari
tashkil qilindi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish
tizimi hukmatning yuqori organlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-normativ
qonun hujjatlari asosida tartibga solinadi va u quyidagicha ko’rinishga ega (1.5-
rasmga qarang). Bunga muvofiq auditorlik faoliyatini tartibga solishda bosh
qomusimiz Respublika Kostituttsiyasi va undan so’ng “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonun hamda Oliy majlis palatalarining qarorlari va boshqa
me’yoriy hujjatlari muhim ahamiyatga kasb etadi.
Respublikamizda auditorlik faoliyatida tubdan yangi bo’lgan huquqiy –
meyoriy qonunchilik bazasi yaratildi. Ushbu yaratilgan baza mamlakatimizda
auditorlik faoliyatini rivojlantirishda muhim bosqichlarini bosib o’tishga asos
bo’ldi.
Iqtisod fanlari nomzodi, dotsent R.D. Do’smuratovning ta’kidlashicha,
respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solishning
rivojlanishi quyidagi uch bosqichga ega(1.1-jadval) 1
:
Mamlakatimizda auditorlik faoliyatini huquqiy-me’yoriy tartibga solish
sohasidagi muhim ahamiyatga ega bo’lgan hamda auditorlik faoliyatini
yuritishdagi tartiblarning keskin o’zgarishi va rivojlanishiga turtki bo’lgan
me’yoriy hujjatlari qabul qilinganligiga qarab tadqiqot natijasida biz auditorlik
faoliyati rivojlanishining quyidagi uch bosqichini belgilashga muvaffaq bo’ldik.
1
Do’smuratov R.D. O’zbekistonda auditorlik faoliyatining shakllanishi va uning uslubiyotini takomillashtirish: i.f.d.
ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya.Toshkent – 2008.-51b

15 1-jadval
Respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga
solishning rivojlanish bosqichlari
Bosqichlar Davr Qisqacha tavsifi
I-bosqich 1990-1993
yillar 90-yillarning boshidan 1993 yilgacha, ya’ni 1992
yil 9
dekabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risida”
qonun qabul qilinguncha
II-bosqich 1993-2000
yillar Auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) ishlab
chiqila boshlandi. 2000 yil 26 mayda “Auditorlik
faoliyati to’g’risida”gi qonunning yangi tahriri va 2000
yil 20 sentyabrda Vazirlar mahkamasining 365-sonli
“Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik
tekshiruvlarining
ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi qarori va
boshqalar;
Sh-bosqich 2001 yildan
hozirgacha O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4
aprelda PQ-615- sonli “Auditorlik tashkilotlari
faoliyatini yanada takomillashtirish va ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni
oshirish to’g’risida”gi qarori;
2007 yil 17 sentyabrda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
haqida qonun qabul qilindi;
Yangi auditorlik milliy standartlari va ularga
tenglashtirilgan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilmoqda;
Quyida har bir bosqichni batafsil tavsiflashga harakat qilamiz. O’zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishdagi dastlabki bosqichlaridan

16birinchisi , uni kelajakda rivojlanishi va istqbolini yaratish maqsadida 1992 yil 9
dekabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risda”gi qonun qabul qilindi. Auditorlik
faoliyatini rivojlanishining birinchi bosqichi 1992 yil “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. Mustaqil audit yordamida
davlat va xususiy mulk egalarining mulkiy manfaatdorligini himoya qilish
Qonunning asosiy maqsadi etib belgilangan edi.
1-rasm. Respublikada auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga
solishning rivojlanish
Shuni ta’kidlash muhimki, ushbu Qonun xalqaro tamoyillarga yaqinroq
talablariga o’z vaqtida to’liq javob bergan. Qonunda dastlab quyidagi tushunchalar
aniqlashtirildi: audit, auditor, auditorlik tashkiloti, auditorlik xulosasi, auditorlik
faoliyatini litsenziyalash. Shu bilan birgalikda, ushbu qonunda auditorlarning
huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi, Auditorlar Palatasi faoliyatining huquqiy
asoslari, moliyaviy hisobotlarni auditorlik xulosasi bilan birgalikda chop etish
talablari, auditorlik tekshiruvlarini o’tqazishdagi cheklovlar va boshqa masalalar
o’z aksini topgan edi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan qonunga muvofiq va mustaqil
nazoratning maqsadga muvofiqligini kuchaytirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga
boshqaruv faoliyati, buxgalteriya hisobi va moliya sohasida malakali yordam
ko’rsatish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“Moliyaviy nazoratni mustahkamlash va xo’jalik faoliyatiga moliyaviyO’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini
me’yoriy-huquqiy tartibga solishning rivojlanish
2007 yil – hozirga qadar
III - bosqich 2000 yil – 2007 yil
II - bosqich 1992 yil – 2000 yilI - bosqich

17nazoratning auditorlik shakllarini joriy etish to’g’risida” 1993 yil 3 maydagi 198-
sonli Qarori qabul qilindi. Ta’kidlab o’tish joizki, ushbu qarorda har yili majburiy
auditorlik tekshiruvidan o’tuvchi xo’jalik yurituvchi sube’ktlar turlari belgilab
qo’yilgan edi. Shuningdek ushbu qaror Auditor (auditorlik firmasi) to’g’risida
vaqtinchalik nizom va Auditorlar Palatasi to’g’risida vaqtinchalik nizom,
auditorlik firmalari va auditorlarning jamoat tashkiloti faoliyatini tashkil etish va
amalga oshirish uchun aniq ravshan asos sifatida xizmat qiladi. Shular qatorida,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1993 yil 17 iyunda 293-
sonli “Auditorlar va auditorlik firmalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi
Nizomni tasdiqlash to’g’risida”gi qarori qabul qilindi, bu esa auditorlik
firmalarining faoliyatini tashkil etishga bo’lgan davlatning oshib borayotgan
qiziqishidan dalolat berar edi. Shu bilan birgalikda, Vazirlar Mahkamasining
“Faoliyatning ayrim turlari bilan shug’ullanish uchun maxsus ruxsatnomalar
(litsenziyalar) berish tartibini takomillashtirish to’g’risida”gi 1994 yil 19 apreldagi
215-sonli Qaroriga asosan, Auditorlik faoliyatini litsenziyalovchi davlat organi
sifatida O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi belgilangan edi.
Mamlakatimizda auditorlik faoliyati rivojlanishining dastlabki bosqichida
yana bir muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida qimmatli qog’ozlar bozori
qatnashchilariga maslahat-auditorlik va axborot xizmatlari ko’rsatish agentligini
tashkil etish va uning faoliyati masalalari to’g’risida”gi 1996 yil 25 apreldagi 161-
sonli Qarorining qabul qilinishi bo’ldi, bu esa o’z navbatida qimmatli qog’ozlar
bozori qatnashchilari moliya-xo’jalik faoliyatida auditning rivojlanishi uchun
muhim turtki bo’ldi.
Auditorlik faoliyatini yagona tizim sifatida to’liq rivojlanishida navbatdagi
qadamlardan biri bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 24
iyuldagi PF-1500 sonli “Respublikada bank auditi tizimini rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi hisoblandi, shunga muvofiq
Respublika Markaziy bankiga quyidagi vakolatlar berilgan edi:
 O’zbekiston Respublikasi banklari tizimiga kiruvchi banklarda

18auditorlik tekshiruvini amalga oshirilishini nazorat etish;
 auditorlarga Respublika tijorat banklarida auditorlik
tekshiruvlarida qatnashish huquqini beruvchi malaka sertifikatini berish;
 auditolik tashkilotlariga Respublika tijorat banklarida
auditorlik tekshiruvlarini o’tqazish huquqini beruvchi maxsus sertifikat
berish va boshqalar.
“Auditorlik foaliyati to’g’risidagi” qonunning birinchi chop etilishida
auditorlik tekshiruvlarini o’tqazishda muhim ahamiyatga ega, auditorlik qoidalari
yoki standartlarini kiritish va qayta ishlash masalalri ko’zda tutilmagan edi.
Auditorlar o’z faoliyatlarini xalqaro va milliy tajribalarni umumlashtirish
yordamida, ishlab chiqilgan aniq kasbiy qoidalarga muvofiq amalga oshirishlari
lozim edi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qo’llanilishi lozim bo’lgan
asosiy usul va tamoyillar mazmunini ochib beruvchi bunday qoidalar yoki
standartlar bo’lib auditorlik faoliyatini milliy standartlari hisoblanadi.
1999 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 10 iyun
1999 yildagi 296- sonli “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV
sessiyasidagi ma’ruzasi asosiy qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida” qaroriga muvofiq, auditorlik faoliyati milliy standarlarini ishlab
chiqish boshlandi va bu ishga Respublika Moliya Vazirligi mas’ul etib tayinlangan
edi.
“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunning birinchi nashri o’zining
kutilgan natijasini berdi – ya’ni Respublikada auditorlik faoliyati o’z o’rnini
topganligini ishonch bilan aytish mumkin edi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini rivojlantirish va
takomillashtirishning ikkinchi bosqichi 26 may 2000 yilda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning yangi tahrirda chop etilishi bo’ldi.
Oldin qabul qilingan qonunning tubdan qayta ishlab chiqilishi, milliy
auditorlik faoliyati tizimining respublikadagi iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning umumiy jarayonidan orqada qolishini tugatish, milliy
auditning unga xos bo’lgan funktsiyalarini bosqichma-bosqich, samarali, ratsional

19va muvofaqqiyatli bajarish uchun qulayroq sharoitlar yaratilishi zaruriyati bilan
belgilanadi.
Yuqorida ta’kidlangan qonunning yangi tahririda auditor va auditorlik
tashkiloti, auditorlik xulosasi va auditorlik hisoboti o’rtasidagi farqlar aniq
tartiblashtirildi, auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus tarzidagi
tekshiruvlarga ajratildi, auditorlik faoliyatida auditorlik tekshiruvlaridan tashqari
aniq belgilangan professional xizmatlar tartibi, huquqlarning kengayishi, auditorlik
tekshiruvlaridan o’tuvchi xo’jalik sube’ktlari va auditorlik tashkilotlari
majburiyatlari va javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari litsenziyasini to’xtatib
turish, tugatish va bekor qilish masalalarini yoritilishi, shuningdek auditorlik
malaka sertifikatini tugatish va bekor qilish kabi masalalar o’z echimini topdi.
Yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida ko’zda tutilgan Auditorlik faoliyatining tartibga solish
mexanizmlarini amalga oshirish, shuningdek auditorlik tekshiruvlarining rolini va
huquqiy maqomini mustahkamlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 22 sentyabr 2000 yilda 365-sonli “Auditorlik faoliyatni
takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning axamiyatini oshirish to’g’risida”gi
qarori qabul qilingan edi, bunga muvofiq auditorlik faoliyatini litsenziyalash va
tartibga solish maxsus organi vakolati Respublika Moliya Vazirligiga biriktirilgan
edi, banklarda auditorlik faoliyati qismi uchun esa – Markaziy Bank maxsus organ
etib tayinlangan edi. Shuningdek yuqorida ta’kidlab o’tilgan qaror bilan birgalikda
soliq va boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan auditorlik xulosalarini
ro’yxatga olish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma, majburiy auditorlik tekshiruvilari
o’tqazilishidan bosh tortgan xo’jalik yurituvchi sube’ktlardan jarimalarni undirish
to’g’risidagi Yo’riqnoma va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik
tashkilotlariga litsenziya berish to’g’risidagi Yo’riqnomalar ham tasdiqlangan edi.
Moliya Vazirligi orqali davlat tomonidan tartibga solinishi qo’yidagilarni
nazarda tutadi:
 me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash, auditorlik
faoliyatini tartibga solish, shu jumladan milliy auditorlik faoliyati standartlarini

20ham ishlab chiqish;
 auditorlik tashkilotlarida litsenziya shartlari va talablariga rioya
qilinishini nazorat qilish, litsenziya shartnomalarini amalga oshirish.
 auditorlik malaka sertifikatini olishga da’vogarlar uchun malakaviy
talablarni o’rnatish;
 auditorlik malaka sertifikatini olish uchun auditorlarni o’qitish
dasturi va malaka imtixonini topshirish tartibi bo’yicha respublika jamoat
birlashmasining kelishuvini tasdiqlash;
 auditorlik malaka sertifikatini olish huquqi auditorlar
kvalifikatsion imtihoni respupblika jamoat birlashmasi qatnashchilari
tomonidan o’tqazilishi;
 auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziyani to’xtatib turish va
bekor qilish;
 bekor qilingan va to’xtatib turilgan auditorlik malaka sertifikati
faoliyatini qayta berish;
 auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziyasi bo’lgan,
auditorlik tashkiloti hisobida va malaka sertifikatiga ega bo’lgan auditorlani
auditorlar reestiriga kiritish. Banklarda auditorlik tekshiruvlarini o’tqazish
masalalari Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston respublikasi “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus
tarzidagi shakllarda amalga oshiriladi;
Auditorlik faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirishning ushbu
bosqichidagi muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 27 sentyabr 2006 yildagi 475-sonli “Qimmatli qog’ozlar bozorini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorining qabul qilinishi
hisoblanadi.
Shunday qilib, yuqoridagi qarorda quyidagilar ko’zda tutilgan, ya’ni 2007
yil 1 yanvardan boshlab aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan ortiq
bo’lgan korxonalarda ichki audit tashkil etilishi lozim bo’lib, u kuzatuv kengashi

21tomonidan tayinlanadi va o’z navbatida unga hisobot beruvchi hisoblanadi va
shuningdek ustav kapitalida davlat aktsiyalari paketi(ulushi) 50 foizdan ortiq
bo’lgan korxonalarda tashqi auditni o’tkazish uchun auditorlik tashkilotlari,
O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish qo’mitasi va Moliya vazirligi
tomonidan aniqlanadigan ro’yxatga muvofiq tanlov asosida tanlab olinadi.
3. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning maqsadi, iqtisodiyotni
rivojlantirishda uning tutgan o’rni va ahamiyati
Bozor iqtisodiyoti talablaridagi infratuzilmalar faoliyati yo’lga
qo’yilganligi xorijiy mamlakatlar sarmoyalarining kirib kelishiga zamin bo’lib
ko’plab yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga va ish joylari tashkil etilishiga asos
bo’lmoqda. Shu bilan birga, bu kapitalni O’zbekiston iqtisodiyotiga
joylashtirmoqchi bo’layotgan xorijiy investorlar oldida ishonchli sherik tanlash va
ularning moliyaviy holatini aniq baholash kabi jihatlari muammoli bo’lib turibdi.
Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda
paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid
manbalarda 3
ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:
 axborot etkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan
foydalanuvchilar (davlat organlari, banklar, aktsiyadorlar, kreditorlar)
manfaatlarining mos kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar
yuzaga kelganida ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;
 noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorlarining qabul
qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga yuz
tutilishi;
 iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur
maxsus bilimlarga ehtiyoj;
 axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita baholash va
sifatini aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning etishmasligi kabi
masalalardir.
Ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik xizmatlari
shakllana boshlagan. Uning asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga

Audit o’tkazishga qo’yilgan talablar
22taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishni taqozo
etgan. Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi
hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu
vazifani malakali darajada bajarganlar. Bundan tashqari, ular korxona
ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holi faoliyat yuritganlar.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy
nazoratning asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar
tomonidan amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish
shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud( 1-chizma)
1-chizma. Audit o’tkazishga qo’yilgan talablar
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada
amalga oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati
bilan to’qnashadilar. Ammo “audit” tushunchasi hali ko’pgina iqtisodiy sub’ektlar
uchun to’liq va aniq tasavvurga ega bo’lmagan sohalardan bir bo’lib qolmoqda.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi va
rivojlanishi, iqtisodiy isloholotlarning liberallashtirishi natijasida turli mulkchilik
shaklidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini samarali

23tashkil etish va ularga professional auditorlik xizmatlar ko’rsatishni
takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Xozirgi kunda O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi sharoitida, iqtisodiy faoliyatni nazorat qilish shakllarini hamda
biznes ko’rsatkichlarini baholash usullari tizimini takomillashtirish muhim
ahamiyat kabs etmoqda. Xususan, moliyaviy nazoratning muhim shakllaridan biri
hisoblangan mustaqil va muqobil auditorlik nazorati mexanizmini samarali
shakllantirish hamda uni bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining ajralmas qismi
sifatida rivojlantirish zarurati yanada kuchaymoqda.
Iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish
natijasida korxonalar moliyaviy-iqtisodiy faoliyati samarali tashkil etish uchun
auditorlik tekshiruvidan o’tkazish, hamda o’zaro hisob-kitobni yaxshilash
maqsadida ularga maslahat, tavsiyalar, moliya, soliqqa tortish, moliyaviy
boshqarish va huquq sohasidag hamda boshqa turlardagi malakali yordam
ko’rsatadigan auditorlarga ehtiyoj yanada kuchaymoqda.
Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan auditorlik tashkilotlari ish sifatini
yanada oshirish hamda auditor malaka sertifikatiga ega auditorlarni audit
tekshiruvlarini xolisona, sifatli va haqqoniy o’tkazilishini ta’minlashni tartibga
solish maqsadida bir qancha ilmiy va amaliy choralar ishlab chiqilmoqda.
Respublikamizda auditorlarning qonuniy huquq va majburiyatlarini himoya
qiladigan, ular malakasini oshirish bo’yicha doimo tadbirlarni amalga oshiradigan
nodavlat notijorat tashkilotlar tashkil etilib, ular bugungi kunda o’z faoliyatini olib
bormoqda. Bunday tashkilotlar qatoriga O’zbekiston auditorlar palatasi,
O’zbekiston Buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsiatsiyasi va O’zbekiston
biznes fanlari o’qituvchilari assotsiatsiyasi kiradi.
Har qanday tushuncha, ayniqsa ilmiy atama o’zining mohiyatini
ifodalovchi ta’rifiga ega bo’lishi lozim.
Auditorlik faoliyatining ta’rifi o’zining tarixiy taraqqiyot yo’lida turli
manbalarda turlicha bayon qilingan. Masalan, professor M. M. To’laxo’jaevaning
«O’zbekiston Respublikasida Moliyaviy nazorat tizimi» nomli kitobida

24auditorlik faolityatiga quyidagicha ta’rif berilgan:
2-chizma. Respublikamizda auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi
Auditorlik faoliyati – bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan
korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu
hisobot yoki axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiqlik
darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etilishidir.
Auditorlik faoliyati va auditor tushunchalariga ta’rif 2000 yil 26 mayda
qabul qilingan yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida quyidagicha keltirilgan:
Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarininig xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarda auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish va professional
xizmatlar ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi 4
.
O’zbekistonda davlat hoqimiyati va boshqaruvi organlariga auditorlik
faoliyatini amalga oshirish qonun bilan ta’qiqlangan.
Auditor – auditorlik tekshiruvlarini malakali bilim va professional qobiliyat
asosida o’tqazuvchi auditorlik malaka sertifikatiga ega bo’lgan jismoniy shaxsdir.
Shuningdek, O’zbekistondagi auditorlik faoliyati oldida turgan muhimAuditorlik faoliyatining asosiy maqsadi
Xo’jalikning moliyaviy faoliyatida aniqlangan xato va kamchiliklarni
bartaraf etish yuzasidan taklif va tavsiyalar berishXo’jalikning moliyaviy faoliyatidagi xato va kamchiliklarini aniqlashXo’jalikning moliyaviy faoliyatiga tegishli bo’lgan ma’lumotlarni taxlil
qilishXo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi
qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish

25vazifalardan biri – xorijlik hamkorlar tan oladigan auditorlik xulosasi berish
qobiliyatiga ega, sertarmoq va professional darajadagi umummilliy auditorlik
kompaniyalari tashkil etish hisoblanadi.
Muvofiq ravishda, yuqorida keltirib o’tilgan auditorlik faoliyatini
rivojlantirish, auditorlik xizmatlari sifatini oshirish, auditorlik tashkilotlari
faoliyatini boshqarishning samarali usullarini tadbiq etish, ularning auditorlik
tekshiruvi natijalari uchun javobgarligini va auditorlik tekshiruvlarining
ob’ektivligini oshirish, shu asosda tadbirkorlik tizimlari tomonidan ularga bo’lgan
ishonchni oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4
apreldagi PQ-615- sonli “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada
takomillashtirish va ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni
oshirish to’g’risida”gi qarori qabul qilindi.
Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini kelgusida
isloh qilish yo’lida yana bir kuchli turtki bo’lib xizmat qildi.
Umumiy xulosa qiladigan bo’lsak, Respublikamizda auditorlik faoliyatini
tashkil etishning maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik
faoliyatini amaldagi qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish va tahlil etish,
muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan samarali taklif va
tavsiyalar berish bo’lsa, iqtisodiyotda tutgan o’rni mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar birinchidan, moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ishonchli, xolisona va mustaqil
auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishini ta’minlash, ikkinchidan, amaldagi
qonunchilikning takomillashtirilishi auditorlik xizmatining sifatli o’tkazilishini
rag’batlantirishdan iboratdir.
4. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari va
uning rivojlanish bosqichlari
Auditorlik tashkiloti mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatida
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunning 6-moddasiga muvofiq quyidagi
huquqlarga ega:
• auditorlik tekshiruvi o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish uchun
xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjatlari hamda buxgalteriya hisobi va

26moliyaviy hisobot hujjatlari bilan oldindan tanishib chiqish;
• auditorlik tekshiruvi o’tkazish shakllari va usullarini mustaqil
belgilash;
• auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotganda xo’jalik yurituvchi sub’ekt
amalga oshirayotgan moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq hujjatlarni to’liq
hajmda olish, shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-
mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi
holatini tekshirish;
• auditorlik tekshiruvini o’tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar
bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va
yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo’lgan
qo’shimcha ma’lumotlarni olish;
• uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni xo’jalik
yurituvchi sub’ektdan olish;
• ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo’lgan barcha
axborot xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda auditorlik
tekshiruvi o’tkazishdan bosh tortish;
• auditorlik tekshiruvini o’tkazishda ishtirok etishga auditorlar va
boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish;
• auditorlik tekshiruvi bilan qamrab olingan davrda xo’jalik yurituvchi
sub’ektga professional xizmatlar ko’rsatish, bundan buxgalteriya hisobini yo’lga
qo’yish, tiklash, yuritish va moliyaviy hisobot tuzish mustasno;
• auditorlarning respublika jamoat birlashmasiga a’zo bo’lib kirish.
Auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham
ega bo’lishi mumkin.

Auditorlik tekshiruvi o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish uchun xo’jalik
yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjatlari hamda buxgalteriya hisobi va moliyaviy
hisobot hujjatlari bilan oldindan tanishib chiqadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjatlari ya’ni ustavi va ta’sis

27shartnomasi bilan tanishish auditorga bo’lg’usi mijozining yuridik maqomi,
faoliyat turi, predmeti va ta’sischilari to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish
imkonini beradi. Bunda auditor korxonaning asosiy ustav faoliyati, ustavning
qachon va qaysi davlat organida ro’yxatga olinganligi hamda notarial idora
tomonidan tasdiqlanganligiga e’tibor berishi kerak. Shuningdek, ta’sis
shartnomasiga muvofiq ta’sischilari kimlar, ularning yuridik maqomi, ustav
kapitalidagi ishtiroki (ulushi), moliya-xo’jalik faoliyati bo’yicha huquq va
majburiyatlari bilan tanishadi.
Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot hujjatlari bilan tanishish auditor
uchun korxonada buxgalteriya hisobining qaysi shakli (memorial-order,
jurnalorder, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) qo’llanilishi, buxgalteriya
apparatining hajmi va tuzilishi, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishning
qay darajada me’yoriy ta’minlanganligi, umumiy moliyaviy ahvol va boshqalar
to’g’risida dastlabki tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga
oshirayotgan moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq hujjatlarni to’liq hajmda olish,
shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har qanday mol-mulkning amalda
mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish.
Qonunda belgilangan ushbu huquqlar tekshiruv jarayonida zarur bo’lgan,
mijoz-korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq hujjatlarni hech qanday
to’sqinliksiz to’liq hajmda olish imkonini beradi. Shuningdek, auditor ushbu
hujjatlarda aks ettirilgan mol-mulklarning haqiqatda mav-judligini va
majburiyatlar holatini tegishli usullar (inventarizatsiya qilish, qarama-qarshi
tekshiruv va h. k.) bilan tekshirish huquqiga ega. Mijoz-korxona esa auditor talab
qilgan barcha hujjatlarni to’liq hajmda taqdim etishi, mol-mulklar mavjudligi va
majburiyatlar holatini tekshirishga zarur shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish davomida yuzaga kelgan masalalar
bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va
yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo’lgan
qo’shimcha ma’lumotlarni olish.

28Auditor tekshiruv jarayonida aniqlangan xato-kamchiliklar, xususan
kamchiliklar va ularning sabablari hamda moddiy javobgar shaxslardan yozma va
og’zaki tushuntirish oladi. Shuningdek, auditorlik tekshiruvini boshlashdan oldin
ham moddiy javobgar shaxslar (kassir, omborchi va b.)dan belgilangan tartibda
tilxat oladi.
Shu bilan birga auditor zarur hollarda uchinchi shaxslar tomonidan yozma
tasdiqlangan axborotni xo’jalik yurituvchi sub’ektdan olishga ham haqli.
Ishonchli auditorlik xulosasi tuzishi uchun barcha axborotlar xo’jalik
yurituvchi sub’ekt tomonidan taqdim etilmagan hollarda auditor tekshiruv
o’tkazishdan bosh tortishi «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan
voz kechish to’g’risidagi arizasi» bilan rasmiylashtirishi mumkin.
Bulardan tashqari auditorlik tashkiloti zaruratdan kelib chiqib tekshiruvda
ishtirok etishga boshqa auditorlar va mutaxassislarni ham belgilangan tartibda jalb
etish huquqiga ega.
Auditorlik tashkilotlarining majburiyatlari. Auditorlik tashkilotlarining
majburiyatlari «Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi qonunning 7-moddasida
belgilangan. Unda ta’kidlanishicha, auditorlik tashkiloti auditorlik faoliyati
bilangina shug’ullanishi mumkin. Ushbu qonunning 3-moddasiga muvofiq
«auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik
tekshiruvlarini o’tkazish va boshqa shu bilan bog’liq professional xizmatlar
ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi»
Shuningdek, auditorlik tashkilotining zimmasiga quyidagi majburiyatlar
yuklatiladi:
• auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganida ushbu Qonun hamda
boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi;
• auditorlik tekshiruvi o’tkazilishga doir shartnoma tuzishdan oldin
buyurtmachining talabiga binoan auditorlik faoliyatini o’tkazish huquqini beruvchi
tegishli litsenziyani, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini taqdim etishi;
• xo’jalik yurituvchi sub’ektning so’roviga binoan auditorlik
tekshiruvini o’tkazish bo’yicha qonun hujjatlarining talablari to’g’risidagi,

29auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari to’g’risidagi
axborotni taqdim etishi;
• auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotning
mahfiyligiga rioya etishi;
• auditorlik hisobotida moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarining
qonuniyligi buzilishi faktlarining hamda ularni bartaraf etish yuzasidan takliflarni
aks ettirishi;
• o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalariga doir auditorlik
xulosalari va auditorlik hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida mavjud
bo’lishini hamda ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanishini
ta’minlashi;
• auditorlarning bir yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan
o’tishlarini ta’minlashi;
• auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun
auditorlarning respublika jamoat birlashmasi so’roviga ko’ra axborot taqdim etishi;
• xo’jalik yurituvchi sub’ektga uning mansabdor shaxslari va boshqa
xodimlari zarar etkazganligini aniq tasdiqlab turgan faktlarni aniqlagan taqdirda bu
haqda xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbariyatiga (mulkdoriga) ma’lum qilishi
hamda auditorlik hisobotiga tegishli qaydni kiritishi shart. Zarur xollarda auditorlik
tekshiruvining natijalarini ma’lum qilish uchun qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda qatnashchilarning (aktsiyadorlarning) umumiy yig’ilishi chaqirilishini
talab qilishi shart.
Auditorlik tashkiloti zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
majburiyatlar ham bo’lishi mumkin.
Auditorlik tashkilotining javobgarligi. «Auditorlik faoliyati to’g’risidagi»
Qonunning 8 moddasiga muvofiq auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi
buyurtmachilari, xo’jalik yurituvchi sub’ekt va moliyaviy hisobotdan boshqa
foydalanuvchilar oldida moliyaviy hisobot hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning
boshqa moliyaviy axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik
xulosasini tuzish oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi.

30Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada
o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga va (yoki) auditorlik
tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda,
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart.
Shuningdek, auditorlik tashkilotining javobgarligi O’zbekiston
Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 336 moddasiga muvofiq ikki taraflama
shartnomani bajarmaslik oqibatida ham vujudga keladi. Unda ko’rsatilishicha: agar
ikki taraflama shartnomada bir taraf o’zi javobgar bo’lgan vaziyat tufayli uni
bajarishi mumkin bo’lmay qolsa, ikkinchi taraf, basharti qonunda yoki
shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, shartnomadan voz
kechishga va shartnomaning bajarilmasligi tufayli etkazilgan zararni undirib
olishga haqli.
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya uni bergan davlat
organi tomonidan quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin: auditorlik tashkiloti
litsenziyani bekor qilish to’g’risida ariza bilan murojat qilganda; litsenziya soxta
hujjatlardan foydalanilgan holda olinganligi fakti aniqlanganda; maxsus vakolatli
davlat organining litsenziya berish to’g’risidagi qarori noqonuniyligi aniqlanganda;
agar auditorlik tashkiloti unga litsenziya berish to’g’risidagi qaror qabul qilingani
haqida xabarnoma yuborilgan (topshirilgan) paytdan e’tiboran uch oy muddat
ichida maxsus vakolatli davlat organiga litsenziya berganlik uchun davlat boji
to’langanligini tasdiqlovchi hujjatni taqdim etmagan yoki litsenziya shartnomasini
imzolamagan bo’lsa.

So’nggi yillarda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida audit sohasi
moliyaviy bozorning muhim elementlaridan biri sifatida jiddiy ravishda isloh
qilinmoqda. Bizning fikrimizcha, ushbu hodisaga tadbirkorlik tizimlarining
faoliyat yuritishi va rivojlanishining ob’ektiv sharoitlarining o’zgarishi, xususan
kelgusida global dolzarb vazifalarni echish doirasida integratsiya jarayonlarining
faollashuvi, auditorlik faoliyatining dunyoning iqtisodiyoti ko’proq
modernizatsiyalashgan mamlakatlari hamda hududiy va xalqaro iqtisodiy

31birlashmalarni shakllantirishga intilishi, so’nggi yillarda biznes faoliyatini
rivojlantirishning intellektual omillarining kuchayishi, zamonaviy informatsion
texnologiyalaridan foydalanish va boshqalar sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda.
Ma’lumki, O’zbekiston jahon xo’jalik tizimining teng huquqli a’zosi bo’lib borar
ekan, mamlakatimiz audit tizimining rivojlanishiga xalqaro tajriba yanada kattaroq
ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish
tizimi hukmatning yuqori organlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-normativ
qonun hujjatlari asosida tartibga solinadi va u quyidagicha ko’rinishga ega (4-
chizmaga qarang). Bunga muvofiq auditorlik faoliyatini tartibga solishda bosh
qomusimiz Respublika Kostituttsiyasi va undan so’ng “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonun hamda Oliy majlis palatalarining qarorlari va boshqa
me’yoriy hujjatlari muhim ahamiyatga kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi.

324-chizma. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi
Ta’kidlash joizki, mustaqillikka dastlabki yillari Respublikamizda
auditorlik faoliyatida tubdan yangi bo’lgan huquqiy – meyoriy qonunchilik bazasi
yaratildi. Ushbu yaratilgan baza mamlakatimizda auditorlik faoliyatini
rivojlantirishda muhim bosqichlarini bosib o’tishga asos bo’ldi.
Quyida har bir bosqichni batafsil tavsiflashga harakat qilamiz. O’zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishdagi dastlabki bosqichlaridan
birinchisi, uni kelajakda rivojlanishi va istqbolini yaratish maqsadida 1992 yil 9
dekabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risda”gi qonun qabul qilindi. Auditorlik
faoliyatini rivojlanishining birinchi bosqichi 1992 yil “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. Mustaqil audit yordamida
davlat va xususiy mulk egalarining mulkiy manfaatdorligini himoya qilish
Qonunning asosiy maqsadi etib belgilangan edi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini rivojlantirish va
takomillashtirishning ikkinchi bosqichi 26 may 2000 yilda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning yangi tahrirda chop etilishi bo’ldi.

33Oldin qabul qilingan qonunning tubdan qayta ishlab chiqilishi, milliy
auditorlik faoliyati tizimining respublikadagi iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning umumiy jarayonidan orqada qolishini tugatish, milliy
auditning unga xos bo’lgan funktsiyalarini bosqichma-bosqich, samarali, ratsional
va muvofaqqiyatli bajarish uchun qulayroq sharoitlar yaratilishi zaruriyati bilan
belgilanadi.
Yuqorida ta’kidlangan qonunning yangi tahririda auditor va auditorlik
tashkiloti, auditorlik xulosasi va auditorlik hisoboti o’rtasidagi farqlar aniq
tartiblashtirildi, auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus tarzidagi
tekshiruvlarga ajratildi, auditorlik faoliyatida auditorlik tekshiruvlaridan tashqari
aniq belgilangan professional xizmatlar tartibi, huquqlarning kengayishi, auditorlik
tekshiruvlaridan o’tuvchi xo’jalik sube’ktlari va auditorlik tashkilotlari
majburiyatlari va javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari litsenziyasini to’xtatib
turish, tugatish va bekor qilish masalalarini yoritilishi, shuningdek auditorlik
malaka sertifikatini tugatish va bekor qilish kabi masalalar o’z echimini topdi.
Yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida ko’zda tutilgan Auditorlik faoliyatining tartibga solish
mexanizmlarini amalga oshirish, shuningdek auditorlik tekshiruvlarining rolini va
huquqiy maqomini mustahkamlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 22 sentyabr 2000 yilda 365-sonli “Auditorlik faoliyatni
takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning axamiyatini oshirish to’g’risida”gi
qarori qabul qilingan edi, bunga muvofiq auditorlik faoliyatini litsenziyalash va
tartibga solish maxsus organi vakolati Respublika Moliya Vazirligiga biriktirilgan
edi, banklarda auditorlik faoliyati qismi uchun esa – Markaziy Bank maxsus organ
etib tayinlangan edi. Shuningdek yuqorida ta’kidlab o’tilgan qaror bilan birgalikda
soliq va boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan auditorlik xulosalarin
ro’yxatga olish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma, majburiy auditorlik tekshiruvilari
o’tqazilishidan bosh tortgan xo’jalik yurituvchi sube’ktlardan jarimalarni undirish
to’g’risidagi Yo’riqnoma va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik
tashkilotlariga litsenziya berish to’g’risidagi Yo’riqnomalar ham tasdiqlangan edi.

34Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston respublikasi “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus
tarzidagi shakllarda amalga oshiriladi;
Respublikada auditorlik faoliyatini tartibga solishning muhim
elementlaridan biri auditorlik faoliyatining milliy standartlari hisoblanadi.
Respublikada AFMSlarini ishlab chiqish O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Birinchi AFMS 1999 yil qabul qilingan edi va unda auditorlik
tekshiruvlariga asosiy talablar, rejalashtirish, hujjatlashtirish, auditorlik tanlovlari
va boshqa masalalarga oydinlik kiritildi. Hozirgi kuda Respublikamizda 21 ta
auditorlik faoliyati milliy standartlari qabul qilingan.
Mamlakatimiz audit tizimining kelgusida professional tadbirkorlik tizimi
sifatida rivojlanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga, O’zbekiston
Respublikasining jahon xo’jalik tizimiga bosqichma bosqich integratsiyalashuviga
va chet el kapitalini keng qamrovli jalb qilinishiga, shuningdek turli mulkchilik va
tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tashkil etishga ko’p
jihatdan bog’liq.
Muvofiq ravishda, yuqorida keltirib o’tilgan auditorlik faoliyati sohasidagi
muammolarni samarali bartaraf etish, mustaqil audit tizimini rivojlantirish,
auditorlik xizmatlari sifatini oshirish, auditorlik tashkilotlari faoliyatini
boshqarishning samarali usullarini tadbiq etish, ularning auditorlik tekshiruvi
natijalari uchun javobgarligini va auditorlik tekshiruvlarining ob’ektivligini
oshirish, shu asosda tadbirkorlik tizimlari tomonidan ularga bo’lgan ishonchni
oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi
PQ-615 sonli “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish va ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi qarori
qabul qilindi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilgan qarorning qabul qilinishi mamlakatimizda
audtorlik faoliyatini kelajakda rivojlantirish va takomillashtirish hamda uni isloh
etish yo’lida uchinchi bosqichining boshlanishi bo’lib xizmat qildi.

35Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini kelgusida
isloh qilish yo’lida yana bir kuchli turtki bo’lib xizmat qildi.
Yuqorida aytib o’tilgan qarorning muhim omillaridan biri bo’lib auditorlik
tashkilotlari to’g’risidagi Nizomning tasdiqlanishi hisoblanadi. Ushbu Nizomda
auditorlik tashkilotlarining asosiy vazifalari, huquq va majburiyatlari,
javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari faoliyatini tashkil etish, auditorlik
tashkilotlariga qo’yilgan litsenziya talablari va shartlari, shuningdek, auditorlik
tashkilotlari tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya qilishining hisobi,
hisoboti va nazorati aniq tartibga solingan.
Audtiorlik faoliyati to’g’risidagi Qonunga va yuqorida aytib o’tilgan
Nizomga muvofiq auditorlik tashkilotli bu - auditorlik faoliyatini amalga oshirish
litsenziyasiga va o’z nomi bitilgan muhrga, mustaqil balansga, banklarda o’z
hisob-kitob raqamiga ega bo’lgan yuridik shaxsdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 aprelda PQ-615-sonli
“Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish va ular ko’rsatayotgan
xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi qarori qabul
qilinguncha, auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi bir yoki bir
necha auditorlarga tegishli bo’lishi belgilab qo’yilgan edi (chet el auditorlik
tashkilotining - filial yoki sho’’ba korxonasini tashkil etilish holatlari bundan
mustasno). Bunda: ustav kapitalining ushbu ulushi aynan shu auditorlik
tashkilotining auditoriga (auditorlariga) yoki ushbu tashkilotda ishlamaydigan
auditorga tegishliligi muhim emas edi, muhimi ta’sischida auditorlik malaka
sertifikati bo’lishi hisobga olingan.
Endi auditorlik tashkiloti ustav kapitalining ushbu ulushi amaldagi
auditorlik malaka sertifikati bo’lgan, shuningdek, ushbu auditorlik tashkilotining
auditori (asosiy ish joyidagi yoki o’rindoshlik asosidagi shtatdagi xodimi) bo’lgan
ta’sischiga (ta’sischilarga) tegishli bo’lishi lozim. Shunday qilib, auditorlik
tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi ushbu auditorlik tashkilotining bir
yoki bir necha shtatdagi auditorlarga tegishli bo’lishi lozim va auditor (auditorlar)
faqat bitta auditorlik tashkilotida ta’sischi bo’lishi mumkin.

36Yuqorida eslatib o’tilganidek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 4
apreldagi 2007 yildagi PQ-615 sonli Qarori bilan tasdiqlangan auditorlik
tashkilotlari to’g’risidagi Nizomda shuningdek, quyidagilar ko’zda tutilgan:
 auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun qo’shimcha talablar va
shartlar;
 litsenziyaning amal qilishini tugatish uchun asos bo’lib
hisoblanadigan litsenziya talablari va shartlarini bir marta qo’pol ravishda buzishga
kiradigan qo’shimcha talablar;
 auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish uchun asos bo’lib
hisoblanadigan bir marta qo’pol ravishda buzishga kiradigan qo’shimcha talablar;
 auditorlik tashkilotlariga qo’yiladigan qo’shimcha litsenziya talablari
va shartlari;
Mamlakatimizning bugungi kundagi auditorlik faoliyatida shuni alohida
takidlash lozimki, auditorlik tashkilolari to’g’risidagi nizomga muvofiq auditorlik
tashkilotlari amaliy rotatsiyaga kirishlari ya’ni ular bitta xo’jalik yurituvchi
sub’ektning auditorlik tekshiruvini uch yildan ortiq ketma-ket o’tkazishlari
mumkin emas. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuniga muvofiq, auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish
uchun shtatdagi auditorlarni yoki auditorlik tashkiloti bilan fuqarolik-huquqiy
xarakterdagi shartnoma tuzgan auditorlarni jalb qiladilar
Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo’jalik
yurituvchi sub’ekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida
moliyaviy hisobot hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy
axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik xulosasini tuzish
oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi.
Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada
o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga va (yoki) auditorlik
tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda,
qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart. Bundan ko’rinadiki
auditorlik tashkiloti va auditorlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda auditorlik

37tekshiruvlari o’tkazish davrida moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot
to’g’riligi sifatli auditorlik tekshirishlarni amalga oshirish bilan belgilanadi.
Yuqoridagi takliflarni umulashtirgan holda shuni ta’kidlash mumkinki,
bizning Respublikamizda auditorlik va unga yondosh bo’lgan professional
xizmatlarga talab va qiziqishlar oshib boradi, bu esa o’z navbatida O’zbekiston
Respublikasini kelajakda xalqaro auditorlik xizmatlari bozorida milliy auditorlik
faoliyatimiz muvofaqqiyatini ishonchliligini ta’minlaydi.

38Xulosa
Ushbu kurs ishimizda keltirilgan mavzudagi jumlalarni tahlil qilish orqali
shuni takidalshimiz mumkinki moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilish va
ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri
bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz xo’jalik sube’ktlarida moliyaviy
hisobot auditini to’g’ri tashkil qilinishi va amaliy tahlil qilish natijasida ularning
moliyaviy faoliyatini yanada mustaxkamlash chora tadbirlari kurs ishimizning
dolzarbligini belgilab beradi.
Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi hamda auditorlik tashkiloti yuqori
sifatli professional xizmat ko’rsatishga erishishi uchun o’z faoliyatini shunday
tashkil etishi kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan
xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
halollik va haqqoniylik;
professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;
professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu
jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;
o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum
bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo.
Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar
ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va
ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda
ularga ma’lum qilishi mumkin.
Ta’kidlash, joizki odatda buyurtmachi auditorlik tashkilotiga murojat
qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni hohlaydi. Shuning uchun
ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqishimiz mumkin.
Bu holatlar albatta auditorlik faoliyatini vazifalarini bajarishda auditorlik
tamoyillarini mustaxkamligini ta’minlaydi.

39Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati.
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zbekiston, 2002.
2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O’zbekiston, 2009. –
56 b.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisining Qarori. «2008 yilda
Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilda iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to’g’risida». 2009 yil 13
fevral.
4. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi: Rsmiy nashr- O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi.-T.: «Adolat »,2008 y.-692 b.
5. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni -
Toshkent 1996 y. 30 avgust.
6. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi
Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may.
7. Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son Qaroriga 2-
ilova
«Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida» Nizom.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son
Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son
Qarori - «Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida».
Internet saytlari
1. http://www.iasc.org.uk
2. http://www.aicpa.org/index.htm 30. http://www. uza.uz
3. http://www.uzbekistan.uz

Auditorlik tashkilotlarining huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklari

Sotib olish