Auditorlik tekshiruvida ekspert ishlaridan foydalanish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	627.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

Auditorlik tekshiruvida ekspert ishlaridan foydalanish

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Buxgalteriya hisobi va audit bakalavriat ta’lim yo’nalishi
5-kurs HBAS-60 guruh talabasi
Sattorov Sherzod Turdimurod o’g’lining
Audit fanidan
”Auditorlik tekshiruvida ekspert ishlaridan foydalanish”
mavzusidagi
K URS ISHI
Ilmiy rahbar:
Phd.Xayitboyev M.I.
Toshkent-2023
1

M U N D A R I J A :KIRISH………………………………….……………………………….…3
I BOB. AUDIT TEKSHIRUVI DAVOMIDA EKSPERT XIZMATIDAN
FOYDALANISH
1.1. Ekspert ishidan auditorlik dalili sifatida foydalanish…………………………8
1.2. Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar…………………………………18
1.3. Auditorlik tekshiruvida ekspert ishidan foydalani shning xorij tajribasi…….23
II BOB O‘ZARO BOG'LIQ TOMONLAR, KEYINGI VOQEALAR VA
BOSHQA MUTAXASSISLAR ISHLARIDAN FOYDAIANISH
2.1.O‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalar mohiyati va tekshirish
uslubiyati………………………………………………………………………....26
2.2. Auditorlik xulosasi imzolanadigan sanaga qadar auditorlik tashkilotining
harakatlari………………………………………………………………………...31
2.3.Auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyin yuz bergan hodisalar……….33
XULOSA ………………………………………………………………………...36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………………40

2

KIRISH
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va respublikamizda bozor iqtisodiyoti asoslarini
mustahkamlashga yo'naltirilgan islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida bank-
moliya tizimi va xususiy tadbirkorlik sektori barqarorligini ta ’minlovchi audit
tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, m ustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatini samaradorlik va unumdorlik ko'rsatkichiariga asosan baholash,
korxonalar boshqaruv va moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq muammoli m asalalar
yuzasidan asosli tavsiya hamda yo'nalish berishda zamoiiaviy mustaqil auditning
xizmati beqiyos. Bu esa milliy iqtisodiyotning xususiy sektori rivojida, shu
jumladan, xususiy tadbirkorlik va moliyaviy munosabatlarini qo'llab-quvvatlash
hamda mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Mustaqillik yillari davomida auditorlik faoliyati rivojiga alohida e’tibor
berilmoqda. Bu sohada faoliyat yuritayotgan tashkilotlarga hamda auditorlik
faoliyati nazariy asoslarini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy izlanishlar olib
borayotgan olirn-tadqiqotchilarga keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Ammo
hozirgi kunda respublikamizda milliy auditorlik faoliyatini zamonaviy moliya
bozori talablariga mos ravishda rivojlantirishga berilayotgan katta e’tiborga
qaramasdan, milliy audit tizmining amaliy va metodologik asoslari borasida o‘z
yechimini kutayotgan bir qator masalalar ham mavjud.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida har bir faoliyatni
rejalashtirishdan boshlanadi. Rejaning to g riʻ ʻ tuzilishi uni samarali tashkil etilishi
bilan izohlanadi. Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish jarayoni
ham “Auditnirejalashtirish” deb nomlangan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy
standarti asosida tartibga solinadi. So nggi yillarda, iqtisodiyotni
ʻ
modernizatsiyalash natijasida biznesni muvafaqqiyatli rivojlantirishga yordam
beradigan, xo jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisobotlarining ishonchligi
ʻ
to g risida xulosa beradigan hamda hisobotni yaxshilash maqsadida ularga
ʻ ʻ
maslahat, yo l-yo riq va boshqa turdagi amaliy yordam ko rsatadigan
ʻ ʻ ʻ
professional xizmatning yangishakli – auditorlik faoliyatiga ehtiyoj
kuchaymoqda. Chunki, bunga birnecha sabablar bor. Birinchidan, ular xo jalik
ʻ
yurituvchi subyektlar faoliyatiga xolisona baho beradi. Ikkinchidan, ular
3

moliyaviy hisobotining shaffofligini baholaydi, yuritilgan faoliyatning amaldagi
qonunchilikka muvofiqligi to g risida xulosa beradi. Demak, yuqoridagilardanʻ ʻ
kelib chiqqan holda audit tekshiruvlari kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy
tejamkor bo lishida rejaning optimal tuzilishi talab etiladi. Buning uchun esa,
ʻ
auditni rejalashtirishning maqsadi, uning bosqichlarini to liq o rganish, undagi
ʻ ʻ
muammolarga xolisona baho berish, ularni bartaraf etish asosida rejalashtirish
jarayonini takomillashtirish zarur. Bu borada uning huquqiy zaminini
mustahkamlash talab etiladi. Bu borada, iqtisodiyotning barcha soha va
tizimlaridagi xo jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini auditorlik tekshiruvlaridan
ʻ
o tkazuvchi auditorlik takshilotlarida iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
ʻ
sharoitida asosiy yo nalishlarini belgilash lozimligini takidlab o tgan.
ʻ ʻ
Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditorga ko’pincha nafaqat kompyuter
texnologiyasi sohasidagi, balki mijozning biznesiga bevosita aloqador bo’lgan,
buxgalteriyaga taalluqli bo’lmagan maxsus bilimlar ham zarur bo’ladi. Bunday
hollarda auditorlik tekshiruvi o’tkazishda faqat auditorlik firmasining xodimlari
emas, balki pudrat shartnomasi asosida chetdan maxsus ekspert mutaxassislar ham
jalb qilinadi. Masalan, quruvchi tashkilotlar kabi, neftni qayta ishlash
kompaniyalari, zargarlik buyumlari ishlab chiqaruvchi va tibbiy xizmat
ko’rsatuvchi tashkilotlarni ham tekshirish zaruriyati paydo bo’lishi mumkin.
Bunda mazkur muayyan soha ekspertlari yordamiga murojaat qilish zarur.
Auditorlik tashkiloti qanday hollarda va qay tarzda ekspert tayinlashi, ekspert
ishlarining natijalarini rasmiylashtirishga oid qanday talablar mavjudligi va
ulardan foydalanish tartiblari №16 «Ekspert ishlaridan foydalanish» nomli
auditorlik faoliyatining milliy standartida bayon qilingan. Standartga muvofiq
mazkur auditorlik tashkilotining shtatida turmaydigan, buxgalterlik hisobi va
auditdan boshqa (tashqari) ma’lum sohalarda (ma’lum masalalar bo’yicha) etarli
darajadagi bilim va (yoki) tajribaga ega, ushbu sohaga taalluqli masalalar bo’yicha
xulosa bera oladigan mutaxassis ekspert deb tan olinadi.
Ushbu standart talablari tekshiruv natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik
xulosasi tayyorlash ko’zda tutilgan barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy,
auditorlik xulosasi berish ko’zda tutilmagan tekshiruvlar, hamda professional
4

xizmat ko’rsatuvchi auditorlik tashkilotlari uchun esa tavsiya tavsifiga ega
hisoblanadi. Auditorlik tashkiloti muayyan topshiriqni bajarish chog’ida mazkur
standartning majburiy talablaridan chetga chiqish holatlarida ushbu vaziyatni o’zi-
ning ishchi hujjatlarida aks ettirishi va mijoz korxona rahbariyatiga taqdim
etadigan yozma hisobotida ko’rsatishi shart. Auditorlik tashkilotining o’z yuridik
xizmati bo’lmagan yoki masala uning sohasidan tashqariga chiqadigan bo’lsa, u
holda auditorlik tashkiloti yuridik shaxs hisoblangan, ixtisoslashtirilgan tashkilot
xizmatidan foydalanishi mumkin.
5

Korxonadagi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat ahvolining
auditor tomonidan to’g’ri baholanishi uning barcha keyingi
ishlari muvaffaqiyatining garovidir. Chunki, auditorda mijoz
hisobotini o’rganish va xodimlar bilan suhbat o’tkazish
natijasida, hisobot to’g’ri va ishonchli birlamchi ma’lumotlar
asosida tuzilganligiga mutlaqo ishonch hosil bo’lsa, u dastlabki
hujjatlar va hisob registrlarini tanlab tekshiruvdan o’tkazishi
mumkin.
Aks holda, auditor birlamchi ma’lumotlarning to’g’ri
rasmiylashtirilganligi, buxgalteriya xodimlarining bilim da-rajasi
va ichki nazoratning tashkil etilishiga qoniqish hosil qilmasa, u
juda puxta, odatda, yoppasiga tekshiruv o’tkazishi lozim. 6

Korxonaning butun moliya-xo’jalik faoliyatini yoppasiga
tekshirish juda sermehnat ishdir. Ammo, auditor kasb
etikasining me’yorlariga muvofiq mijoz-korxona moliyaviy
hisobotining ishonchli (ishonchsiz) ligiga to’la ishonch hosil qi-
lishi yoki u to’g’risida fikr bildirishdan bosh tortishi lozim. Agar
tekshiriladigan ob’ektlarining soni statistik tanlash usullarini
talab qilmaydigan darajada kam bo’lsa, yoki auditorlik tanlash
usulini qo’llash yoppasiga tekshiruv o’tkazishga qaraganda
samarasiz bo’lsa, auditorlik tashkiloti buxgalteriya hisobidagi
qoldiqlarni va muomalalarning schyotlarda aks ettirilishini yoki
nazorat tizimi vositalarini yoppasiga tekshiruvdan o’tkazishi
mumkin. Auditor ko’p hollarda mijoz hisobotining ishonchliligiga
o’rtacha darajada ishonch hosil qiladi. Bu ayrim hisob bo’limlari
bo’yicha hisob yaxshi tashkil etilganligi, malakali mutaxassislar
tomonidan amalga oshirilayotganligi,
avtomatlashtirilayotganligi bosh buxgalter va yondosh hisob
bo’linma-lari tomonidan ichki nazoratning yaxshi yo’lga
qo’yilganligi bilan, boshqalari bo’yicha esa bunga teskari ahvol
vujudga kelganligi bilan izohlanishi mumkin. Aynan hisobot
ko’rsatkichlariga nisbatan ishonch hosil qilish darajasi o’rtacha
bo’lganda auditorlik tanlash usullarini qo’llash zarur. Auditorlik
tanlash – bu alohida hujjatlar, yozuvlar va hokazolar
ko’rinishidagi tekshiriladigan to’plamni shakllantirish uchun
ma’lum qoidalar asosida tanlab olingan elementlardir. 7

Tanlab tekshirish ikki turli bo’lishi mumkin: Muvofiq (mos)
kelishni tanlab tekshirish Mohiyatan tanlab tekshirish.
Muvofiqlikni tanlab tekshirishning vazifalari. Tekshiriladigan
hisobot davri ichida ichki nazorat me’yorlarining tez-tez buzilib
turishini aniqlashdan iborat. Bunga korxona rahbariyatining
chetdan sotib olingan tovar-moddiy zahiralar va chet tashkilotlar
xizmatlari uchun taqdim etilgan schet-fakturalarni to’lashga
ruxsat etishi, korxonaga sotib olinayotgan tovar-moddiy
zahiralar-ni nomlari, miqdori va sifati bo’yicha ularning tegishli
hujjatlari bilan solishtirishi misol bo’ladi. Mohiyatan tanlab
tekshirishning vazifasi ichki nazoratning buzilishini qiymat
ifodasida o’lchashdan iborat. Mohiyatan tanlab tekshirish
miqdoriy tanlab tekshirish deb ham ataladi. Bunga buxgalteriya
hisobi schyotlarining qoldiqlari-ni, dastlabki hujjatlardagi
yozuvlarni tasdiqlash, uchinchi shaxslardan tasdiqlar olish,
xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlarini tahlil qilish misol bo’ladi.
Har qanday tanlab tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi:
tanlash ko’lami; kuzatish birligi; tanlash birligi; tanlash uslublari;
saylab olish hajmi; salmoqli (reprezentativ) tanlash; tanlangan
ma’lumotlarni tekshiriladigan to’plamga tadbiq qilish. 8

Har qanday tanlash (statistik yoki nostatistik) uchun auditorlik
tashkiloti quyidagilarni bajarishi lozim: tanlashga tushgan har
bir xatoni tahlil qilish; tanlash jarayonida olingan natijalarni
barcha tekshiriladigan to’plamga tarqatish (ekstrapolyatsiya);
tanlash risklarini baholash. Tanlovga tushgan xatolarni tahlil
qilishda auditorlik tashkiloti birinchi navbatda ularning tavsifini
aniqlashi lozim. Auditorlik tanlash jarayonida olingan natijalarni
auditorlik tashkiloti barcha tekshiriladigan to’plamga tarqatishi
lozim. Natijalarni butun to’plamga tarqatish uslublari turlicha
bo’lishi mumkin, ammo hamma vaqt tanlovning tuzilish
uslublariga mos kelishi kerak. Agar tekshiriladigan to’plam quyi
to’plamlarga bo’laklangan bo’lsa, u holda natijalarni tarqatish
ularning har biri bo’yicha amalga oshiriladi. 9

Nazorat vositalarini test sinovidan o’tkazishda tanlash
risklarining quyidagi turlari mavjud: a) birinchi toifa risklar-
tanlash natijalari nazorat tizimining ishonchsizligidan dalolat
berib, ayni paytda haqiqatan bu tizim ishonchli bo’lganida to’g’ri
gipotezani chiqarib tashlash riski; b) ikkinchi toifa risklar-tanlash
natijalari nazorat tizimining ishonchliligidan dalolat berib, ayni
payida ushbu tizim ishonchsiz bo’lganida noto’g’ri gipotezani
qabul qilish ehtimoli. Schyotlar bo’yicha qoldiq va oborotlarni
buxgalteriya hisobida aks ettirishnig to’g’riligini batafsil
tekshirishda quyidagi tanlash xatarlari mavjud: a) birinchi toifa
xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda jiddiy
xatolar mavjudligidan dalolat berib, ayni paytda ushbu
to’plamda bunday xatolar yo’q bo’lganida to’g’ri gipotezani
chiqarib tashlash xatari; b) ikkinchi toifa xatarlar -tanlash natijalari tekshiriladigan to’plamda jiddiy
xatolar yo’qligidan dalolat berib, ayni paytda ushbu to’plamda jiddiy xatolar
mavjud bo’lganida noto’g’ri gipotezani qabul qilish xatari. Auditorlik tashkiloti
auditorlik tanlashning barcha bosqichlarini va uning natijalari tahlilini auditorning
ishchi hujjatlarida aks ettirishi shart.
I BOB. AUDIT TEKSHIRUVI DAVOMIDA EKSPERT XIZMATIDAN
FOYDALANISH
10

1.4. Ekspert ishidan auditorlik dalili sifatida foydalanish
«Ekspert ishidan foydalariish» nomii № 16 AFMS ga asosan ekspert —
auditorlik tashkiloti shtatida turmaydigan, buxgalteriya hisobi va audit dan farq
qiluvchi sohalarda yetarlicha bilim, tajaba va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan
mutaxassisdir. Ekspert sifatida auditorlik firmasi yuridik shaxs hisoblangan
ixtisoslashgan firmani jalb etishi mumkin. Bu firmalar mol-mulkni baholash,
muhandislik, geologiya kabi sohalarda xizmat ko‘rsatadilar. Audit tekshiruviga
ekspert quyidagi hollarda jalb etilishi mumkin:
1) ma’lum mol-mulkni (yer, bino, mashina va uskunalar va h.k.z.)
baholashda;
2) mulkning miqdori va holatini aniqlash uchun (foydali qazilmalarning
zaxirasi, mashina va uskunalarning xizmat muddati);
3) bajarilgan ishlarning hajmini aniqlashda (qurilish, geologorazvedka);
4) shartnomalar, ta’sis hujjatlari, me’yoriy hujjatlarni yuridik baholashda.
Audit tekshiruvida ekspert xizmatidan foydalanish to‘g‘risidagi qarorni auditorlik
firmasi rahbariyati mavjud shart-shioitning murakkabligi, muhimligi kabi omillarni
hisobga oigan holda qabul qiladi. Audit tekshiruvida qatnashish uchun ekspert
quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo'lgan sohada malakaga egaligini
tasdiqlovchi hujjat (diplom, attestat, litsenziya);
2) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo‘lgan sohada ish tajribasi;
3) davlat muassasasi tomonidan shu tarmoqda xizmat ko‘rsatish huquqini
beruvchi litsenziya.
Ekspert tekshiruvga obyektivlik bilan yondoshishi kerak. Auditorlik firmasi
quyidagi hollarda ekspert xizmatidan foydalanishi mumkin emas: - ekspert
(jismoniy shaxs) audit tekshiruvidan o'tayotgan korxonaning ta’sischisi,
ta’sischilarning yaqin qarindoshi yoki korxonaning xodimi bo‘lgan hollarda; -
ekspert (yuridik shaxs) audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxonaning ta’sischisi,
kreditori, sug‘urtachisi bo'lgan yoki ekspert firmasini tekshiruvdan o'tayotgan
korxona tuzgan bo‘lsa.
11

Audit tekshiruviga ekspert jalb etilgandan so‘ng yuqoridagi hollar m a’lum
bo'lib qolsa, auditor ekspert xulosasining obyektivligini tekshirishi yoki boshqa
ekspertni tayinlashi kerak. Auditor mijoz korxonada audit teksliinivi jarayonida
ekspert xizmatidan löydalanish uchun mijoz roziligini olishi lozim. Mijoz ekspertni
tekshiruvga jalb etishni rad etsa buni yozma ko‘rinishda bayon etishi kerak.
Bunday hol ro‘y bergan taqdirda auditor ijobiy auditorlik xulosasini berish
masalasini chuqur ko‘rib chiqishi zarur. Auditor ekspert xizmatidan shu ekspert va
audit tekshinividan o‘tayotgan korxona o'rtasida yoki ekspert va auditor o'rtasida
tuzilgan shartnoma asosida foydalanadi. Ushbu sh;irtnomada quyidagi masalalar
ko‘rilishi kerak:
1) ekspert xizmatining maqsadi va hajmi;
2) auditor ekspertdan javob ohshni istagan aniq masalalar;
3) ekspert va audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxona o'rtasidagi
munosabatlar tavsifi;
4) ekspert o‘z tekshiruvi davomida qo‘llashni rejalashtirgan taxmin va
uslublar;
5) ekspert xulosasining shakli va mazmuni.
Ekspert o‘z xulosasini yozma tarzda xulosa kp'rinishida tayyorlaydi. Ekspert
xulosasi auditor ekspert tekshinivi mohiyatini. uslubiyatini osonlik bilan tushunishi
mumkin bo'lgan shaklga ega bo‘lishi kerak. Xususan ekspert xulosasida
quyidagilar yoritilishi zarur:
1) ekspert o‘z tekshiruvini ohb borgan korxona turi;
2) tekshiruv obyekti;
3) tekshiruv hajmi va ekspert o‘z zimmasiga olayotgan mas’uhyat ko'lami;
4) tekshinivda qo‘llanilgan uslubiyatlar va ulaming avvalgi yillardagi
ekspert tekshiruvi uslubiyatiga mosligi;
5) ekspert tom onidan aniqlangan har qanday muhim shubhali holatlar;
6) tekshiruv natijalari.
Ekspert xulosasi kirish, tadqiqot va xulosa qismlardan tashkil topadi. Kirish
qismida quyidagi ma’lumotlar ko'rsatiladi:
1) ekspert o‘z tekshinivini o‘tkazgan korxona to‘g‘risida ma’lumot;
12

2) ekspert tomonidan amalga oshirilgan ish;
3) ekspert to‘g‘risida ma’lumot: familiyasi, ismi sharifi, ma’lumoti;
4) tekshiruv uchun zaniriy ma’lumotlar kelib tushgan sana;
5) zaruriy m a’lumotlaming turi;
6) ekspert oldida turgan vazifalar, o‘rganilishi lozim bo'lgan masalalar.
Ekspert xulosasining tadqiqot qismida tekshiruv jarayoni va natijalari
to‘g‘risidagi m a’lumotlar keltiriladi. Tadqiqot qismida quyidagi ma’lumotlar aks
ettiriiadi:
1) tekshiruv o'tkazilgan sohada mutaxassis bo‘lmagan shaxs uchun ham
tushunarli tarzda bayon etilgan tekshirav uslubiyati;
2) ekspert totnonidan tekshiruv jarayonida qo‘llanilgan m e’yoriy hujjatlar;
3) tadqiqot natijalarining professional tarzdagi tahlili;
4) maxsus atamalar qo‘ llanilgan bo'lsa ularning ta’rifi, mohiyati.
Agar tekshiruv jarayonida ekspert oldiga qo‘yilgan m a’lum tur savollar,
masalalarga javob topilmasa ekspert bu holatni ekspert xulosasining tadqiqot
qismida bayon etishi kerak. Ekspert xulosasining xulosa qismida ekspert
tekshiruvdan oldin uning oldiga auditor tomonidan qo‘yilgan savoliar, masalalarga
alohida javob beradi. Har bir savolga aniq javob berilishi, agar javob berishning
imkoni bo‘lmasa bulling sabablari ko‘rsatilishi kerak. Ekspert oldiga auditor
tomonidan qo‘yilmagan, ammo ekspert fikricha o‘rganilishi lozim bo'lgan savollar,
masalalar javoblari bilan xulosa qismida keltiriladi. Ekspert xulosasi tushunarli,
sodda ko'rinishga ega bo‘lishi lozim. Aks holda mutaxassis bo'lmagan shaxslar
xulosadagi ma’lumotlarni turlicha tushunisliLari mumkin. Xulosa quyidagi
rekvizitlarga ega bo‘lishi zarur:
1. Hujjatning nomi.
2. Hujjat tayyorlangan sana.
3. Ekspertning iinzosi.
4. Ekspert yuridik shaxs bo'lgan taqdirda uning muhri.
Xulosa ikki nusxada tayyorlanadi. Uning bir nusxasi audit tekshiruvidan
o'tayotgan korxonaga, ikkinchi nusxasi auditorlik firmasiga beriladi. Ekspert
xulosasi quyidagi m e’zonlarga asosan auditorlik firmasi tomonidan baholanadi:
13

1. Ekspert xulosasi asoslanayotgan m a’lumotlarning to‘g‘ri va tekshiruvga
aloqadorligi.
2. Ekspert tekshiruv jarayonida qo'llagan uslubiyatlar, taxminlarning to‘g‘ri,
asosliligi.
3. Ekspertning yakuniy xulosasining tekshiruv uslubiyatidan kelib chiqqan
holda bayon etilganligi.
Agar ekspert xulosasini o‘rganish jarayonida auditor ekspert xulosasida
keltirilgan va korxona berg;ui ma’lumotlar o‘rtasida muhim farqlanishni aniqlasa,
yoki ekspert xulosasi asosli emas degan iikrga kelsa ekspert xulosasini tekshirish
uchun kerakli muolajalarni qo‘llashi yoki boshqa ekspertni jalb etishi kerak.
Ekspert xulosasi audit ishchi hujjatlariga kiritiladi. Audit tekshiruvi jarayonida
ekspert xizmatidan foydalanish audit orning zimmasidagi mas’uliyatni
kamaytirmaydi.
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi
uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning
mazmuni qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan
kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya
14

hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot
ma’lumotlarining xaqqoniy-ligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini
taftish qilish, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining
ma’lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash
bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi
qonunchilik hujjatlari bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.
Mijoz – auditorlik firmasining munosabatlari bo’lib, auditorlik firmasi mijozni
baholaydigan, keyin mijozni “maqbul” deb topsa, bitim (tuzilishi) yopilishi haqida
kelishuv xati yuboriladigan “bir yoqlama harakatli bitta ko’cha” emas. Auditorlik
xizmatlari bozori raqobatbardosh hisoblanadi va boshqa har qanday biznes kabi har
qanday auditorlik firmasi auditda huquqiy munosabatda bo’lishini xohlovchi o’ta
kerakli mijozlar ham bor. Garchi, hamisha shunday bo’lmasa ham, auditorlik
firmalariulardan ko’plab mijozlarni, ayniqsa, yirik mijozlarning takliflarini
tayyorlaydi va taqdim etadi. Shuningdek, auditorlik mijozga nisbatan
munosabatlarini tushunish auditorlar agar etika va kasbi talablari (mustaqillik,
vakolatlik va boshqa) belgilangan majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish
majburiyatlar uchun tipik bo’lsa bajarish mumkinligini ko’rib chiqish imkonini
beradi. Bu mijozni qabul qilishdagi ikkinchi bosqich hisoblanadi. Biz, bu erda
raqobatni muhokama qilamiz va bozorlar auditini o’tkazamiz: qiymatlar
tasavvurlari, auditorlik xizmatlari sifati. Auditorlik firmasi mijozga majburiyatlar
bo’yicha takliflarni yozib, ko’rsatishi lozim (buni ayrim auditorlar mijoz
obro’sining tanlovi deb ham hisoblanadi). Auditor mijozning biznesni bilishi
kerak, buning uchun unga moliyaviy hisobotlarda yoki auditorlik hisobotida
sezilarli samaraga ega bo’lishi mumkin bo’lgan voqealarni, operatsiyalarni va
metodlarni identifikatsiyasiyalash va tushunishga imkon berish etarli. Auditorlar
ham yangi va mavjud mijozlarini ularning ofislariga borib, yillik hisobotlarini
ko’rib, mijozning boshqaruvi va shtati bilan muhokama (muzokara)larga kirishib
va odatda, internet orqali jamoatchilik yangiliklari va jamoatchilik axborotlari
ma’lumotlariga kirib imkoniyatlarini olib, ular bilan oldindan tanishishi mumkin.
Agar mijoz mavjud bo’lsa (eski) avvlagi yillarning ishga oid xujjatlari ko’rib
chiqilishi kerak. Agar mijoz yangi bo’lsa auditor avvalgi auditor bilan
15

maslahatlashish va oldindan axborot qidiruvini kengaytirish lozim. Auditorlar
nazoratdagi mijozlar haqidagi o’z axborotlarni 3 ta asosiy manbadan oladilar:
ularning mijozlar bilan tajribalari umum olish mumkin bo’lgan axborotlar va
mijozning o’zidan mustaqil ravishda axborotlarni baholash uchun foydalaniladigan
metodlar jamoatchilik ma’lumotlari bazasining qidirishdan variatsiyalanadi.
Mijozning shtatlari va boshqaruvini muhokama qilish boshqaruv nazoratining ichki
vositalari va extimoliya risklarni baholashda muhim hisoblanadi. Bu muxokamalar
quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: Mijozning boshqaruvda tashkiliy
tuzilmalarida va operatsiyalaridagi o’zgarishlar;
Bazaning mijozga ta’sir qiluvchi ijtimoiy texnik va iqtisodiy omillarining
joriy rivojlanishi;  Joriy yoki kelgusidagi moliyaviy qiyinchiliklar yoki xisob
muomalalari;  Korxona moliyaviy xisobotlarini xato yoki firibgarlik oqibatidagi
moddiy jixatdan noto’g’ri  yozishma (ariza) larga tasirchanligi; Bog’liq
tomonlarning mavjudligi;  Yangi yoki yopiq ko’chmas mulk va ishlab chiqarish
16

korxonalari vositalari;  Texnologiyadagi mahsulotlar yoki ishlab chiqarish
xizmatlari yoki taqsimlash kabi  yaqindagi yoki osilib qolgan o’zgarishlar;
Buxgalteriya tizimi va ichki boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar;  Mijozni yangi
tekshirish.  Yangi mijozni qabul qilishdan oldin auditorlik firmasi mijoz
maqbulligini aniqlash uchun to’liq tekshirish ko’radi va agar auditor
mustaqillikning etika talablarini, ma’lum vakolatlikni qondira olsa (ishni qabul
qiladi) va boshqa. Axborotlarning boshqa manbalari maxalliy yuristlar boshqa
manbalari SRAs (Ctrtifeitd Public Acciestants), banklar va boshqa kompaniyalar
bilan bog’liq bo’lsada, intervyu (suhbat)larni tashkil etadi. Bazida auditor
boshqaruvining obro’si va asosiy azolari haqida axborotlar olish uchun
professional auditorlarni yollashi yoki unda ish sud – buxgalteriya ekspertizasi
bo’limidan foydalanishi mumkin. Agar avvalgi auditor bo’lmasa, yanada kengroq
tekshiruvlar o’tkazilishi mumkin. Ko’pgina auditorlik firmalari mavjud mijozlarini
har yili baholaydilar. Yuqorida muhokama qilingan tekshirishga qo’shimcha
ravishda auditor, auditning hajmi, fikrlar va yig’imlar turlari auditorlik firmasi va
mijoz hamda boshqaruv yaxlitligi orasidagi sudlarni ko’rib chiqishdagi og’irliklar
kabi har qanday avvalgi nizolarni ko’rib chiqadi. Ushbu to’rt omil munosabatlar
davom etish etmasligiga kuchli ta’sir etadi. Majburiyatlarni davom ettirish uchun
auditor oldingi yillar tekshiruv ishlari natijalari doir xujjatlaridan yig’ilagan
axborotlarni yangilagan va qayta baholagan bo’lar edi. Auditor shuningdek, oxirgi
auditdan buyon yuz bergan jiddiy o’zgarishlarni idensifikaytsiyalashtirish bir xil
o’xshash uchun ishlab chiqilgan protseduralarini ham bajarishi lozim. Auditor,
shuningdek, mijoz uchun auditni davom ettirmaslik haqida qaror qilish ham
mumkin, chunki u risk haddan tashqari ko’p (yuqori)ligini xis qiladi. Masalan,
xukumat agenti va mijoz orasida mijozni moliyaviy layaqatsizlikka olib keluvchi
va oxir oqibat qarshi davo qo’zg’atuvchi tartibga soluvchi (boshqaruvchi) nizolar
bo’lishi mumkin. Yana shunday ham bo’lishi mumkin: auditorlar moliyaviy
(xizamtlar kabi) mavjud auditor uchun maqbul bo’lgandan ko’p risk taklif
qilayotganinin xis qiladi. Auditorlik faoliyatida rejaning to’g’ri tuzilishi uni
samarali tashkil etilishi bilan izohlanadi. Shu singari, auditorlik tekshiruvlarini
rejalashtirish jarayoni ham “Auditni rejalashtirish” deb nomlangan 3-sonli
17

auditorlik faoliyatining milliy standarti asosida tartibga solinadi. Shuningdek,
auditorlik tekshiruvlari kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy tejamkor bo’lishida
rejaning optimal tuzilishi talab etiladi. Buning uchun esa, auditni rejalashtirishning
maqsadi, uning bosqichlarini to’liq o’rganish, undagi muammolarga xolisona baho
berish, ularni bartaraf etish asosida rejalashtirish jarayonini takomillashtirish zarur.
Bu borada uning huquqiy zaminini mustahkamlash talab etiladi. Biroq, ta’kidlash
joizki, auditorlik xizmatining ish sifati uni to’g’ri rejalashtirishga bevosita
bog’liqdir. Ma’lumki, qonunchilikda auditorlik tekshiruvini rejalashtirishda
auditorlik tashkiloti tomonidan qo’llaniladigan me’yorlar №3 «Auditni
rejalashtirish» nomli AFMS asosida amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan
bo’lsada, biroq, amaliyotda esa auditorlik tashkilotlari tomonidan mazkur standart
talablari yoki unda belgilangan tartib-qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq
amal qilinmayapti yoki har bir tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha
yondashuvlar asosidagi mazmun va shakllarda tayyorlanib kelinmoqda. Bu esa,
tekshiruv muddatini uzayishiga, tekshiruvlar jarayonida qatnashuvchi har bir
auditor yoki yordamchi auditorning o’z vazifasini aniq belgilab berilmaganligi
sababli, ular tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni ko’payishiga va
tekshiruv jarayonini ma’lum ketma-ketliksiz yoki tartibsiz ravishda amalga
oshirilishiga olib keladi. Auditorlik nazoratining bosqichlari O’zbekiston
Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq auditorlik
faoliyatining milliy standartlarida belgilangan majburiy talablarga asosan
o’tkazilishi belgilangan. Jumladan, auditni rejalashtirish bosqichi O’zbekiston
Respublikasi 1999 yil 10 noyabrda Adliya Vazirligi tomonidan 837-sonli raqam
bilan ro’yxatga olingan 3-sonli auditorlik faoliyatining milliy standarti(keyingi
o’rinlarda AFMS) hamda «Auditni rejalashtirish» nomli 300-sonli xalqaro audit
standartiga muvofiq amalga oshiriladi. «Auditni rejalashtirish» nomli 3-AFMSga
muvofiq rejalashtirish auditorlik tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi
hisoblanib, auditorlar reja tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini
boshlamasliklari va auditorlik tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja
hamda dasturda keltirilgan vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim.
«Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMSga muvofiq rejalashtirish auditorlik
18

tekshiruvini o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, auditorlar reja
tuzilgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini boshlamasliklari va auditorlik
tekshiruvining barcha bosqichlarida umumiy reja hamda dasturda keltirilgan
vazifalarni qat’iy tartibda amalga oshirishlari lozim. Standartga muvofiq, auditorlik
tekshiruvini rejalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:
1. Auditni dastlabki rejalashtirish; 2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash; 3.
Audit dasturini tayyorlash. Qonunchilikda belgilangan tartibga ko’ra, auditorlik
tekshiruvini rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti tomonidan
qo’llaniladigan me’yorlar 3-sonli “Auditni rejalashtirish” nomli AFMS asosida
amalga oshirilishi majburiy etib belgilangan bo’lsada, biroq, amaliyotda auditorlik
tashkilotlari tomonidan mazkur standart talablari yoki unda belgilangan tartib-
qoidalarga tekshiruvlar jarayonida to’liq amal qilinmayapti yoki har bir
tekshiruvning umumiy rejasi va dasturi turlicha yondashuvlar asosida tayyorlanib
kelinmoqda. O’z navbatida, auditorlar tomonidan mazkur standartga muvofiq
auditorlik tekshiruvining rejalashtirilishi natijasida, ular tomonidan tekshiruvlarni
oldindan puxta belgilangan ketma-ketlik asosida o’tkazilishi(tartibli)ga,
tekshiruvni auditorlik shartnomasida belgilangan muddatda yakunlanishi,
auditorlar tomonidan yo’l qo’yiladigan xato yoki kamchiliklarni kamayishiga va
tekshiruv jarayonini tartibli ravishda amalga oshirilishi ta’minlanadi. Zero,
xalqimizning “Rejasiz ish – qolipsiz g’isht” maqoli bejizga emasligini auditorlik
amaliyoti jarayonida ham kuzatishimiz mumkin bo’ladi. Yuqorida
ta’kidlanganidek, audit rejasini puxta tuzmasdan sifatli auditorlik tekshiruvi
o’tkazish mumkin emas. Shu boisdan ushbu standartga batafsilrok to’xtalib
o’tamiz. Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzilgunga qadar boshlanadi. Bu holat ko’p
hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzilmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq
xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi
savolni yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzilgan holda auditni dastlabki
rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditorlik xizmatining umumiy
qiymatiga qo’shiladi, aks holda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan
amalga oshirilishi lozim. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvini boshlangich
19

bosqichi bo’lib, auditorlar reja tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv jarayonini
boshlamasliklari lozim. «Auditni rejalashtirish» nomli №3 AFMS har qanday
korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda ham audit rejasini, ham audit
dasturini tuzishni talab etadi. Darhaqiqat, yirik xo’jalik yurituvchi sub’ektning
hisobotlarini tasdiqlash uchun katta auditorlik guruhi tomonidan tekshiruv
o’tkazilganida bunday ko’p bosqichli rejalashtirish zarur. Biroq, bizning
fikrimizcha, unchalik katta bo’lmagan xo’jalik muomalalari kam sodir bo’ladigan,
bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat bajarish) bilan shugullanuvchi
mikrofirmalarda audit o’tkazganida, bunday keng qamrovli reja tuzish maqsadga
muvofiq emas. Agar auditorlik tashkilotining ko’pchilik mijozlari kichik biznes
korxonalariga taalukli bo’lsa, u holda unchalik katta bo’lmagan tuzatishlar
kiritilganida ko’pchilik korxonalarni tekshirish uchun mos keladigan namunaviy
audit rejasi ishlab chiqish va rejalashtirish chog’ida audit dasturini batafsil tuzishga
maxsus e’tibor qaratish zarur. Bunday namunaviy rejalar bir nechta bo’lib, ular
birbirlaridan turli biznesga ega korxonalar uchun farq qilishlari mumkin. Masalan,
savdo korxonalari, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari va xokazo.
Shuningdek auditor qandaydir boshqa tamoyillar bo’yicha umumiy namunaviy
rejalar ham tuzishi mumkin. Agar umumiy audit rejasi sifatida namunaviy reja
tanlansa, u holda rejalashtirish chog’ida asosiy e’tiborni audit dasturini tuzishga
qaratish zarur. Rejalashtirish auditorlik guruhi rahbari tomonidan audit
o’tkazishning umumiy tamoyillari kabi, xususiy tamoyillariga ham muvofiq
amalga oshirilishi lozim. Ular: uyg’unlik (komplekslik);  uzluksizlik; 
maqbullik.  Uyg’unlik tamoyili auditning dastlabki rejasini tuzishdan tortib, to
umumiy rejasi va dasturini tuzgunga qadar bo’lgan barcha bosqichlarning o’zaro
bog’liqligi va muvofiqligini ta’minlashni nazarda tutadi. Rejalashtirishning
uzluksizlik tamoyili tekshiruvda ishtirok etadigan auditorlarga kelishilgan
topshiriklar belgilanishi va rejalashtirish bosqichlarining muddatlar hamda tarkibiy
bo’linmalar bo’yicha bog’liqligida ifodalanadi. Auditni rejalashtirishning
maqbullik tamoyili shundan iboratki, rejalashtirish chog’ida auditorlik tashkiloti
o’zi belgilagan mezonlar asosida auditning umumiy rejasi va dasturidan maqbulini
tanlash imkoniyatiga ega bo’lishi zarur. Auditorlik tekshiruvi uzoq vaqt davom
20

etganida, auditor mijozning moliya - xo’jalik faoliyatidagi va qonunchilikdagi
o’zgarishlarni hisobga olgan holda reja va dasturga zarur tuzatishlar kiritishi
mumkin.
1.2. Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar
Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar shakli ekspert xizmati ko’rsatish
to’g’risidagi shartnomada qanday berilgan bo’lsa, shunday bo’lishi lozim. Ularni
aniqlashtirish zarur bo’lganida ekspert masalani bayon qilishi, so’ngra o’zining
kompitentsiyasiga muvofiq vazifani qanday tushunganligini ko’rsatadi. Agar
ekspert ayrim masalalarni, uning maxsus bilim doirasidan chetga chiqishini
(to’liq yoki qis-man) aniqlasa, bu holni xulosada ko’rsatadi. Ekspert
masalalarni guruxlash va ularni eng maqsadga muvofiq o’rganish tartibini
taminlaydigan ketma-ketlikda bayon qilish huquqiga ega. Agar masala ekspert
tashabbusiga ko’ra o’rtaga qo’yilsa, u ham kirish qismida bayon qilinadi.
Ekspert xulosasining tekshirish qismida izlanish jarayoni va uning natijalari
bayon qilinadi, hamda aniqlangan faktlarga tushuntirish beriladi.
Ekspert tomonidan hal etilgan har bir masalaga izlanish qismining ma’lum
bo’limi mos kelishi lozim. O’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan ikki va undan
ortiq masalalarni bir vaqtning o’zida o’rganish zarur bo’lganida, olingan natijalar
bitta bo’limda bayon qilinadi. Tekshirish qismida quyidagilar bayon qilinadi:
 tekshirish usullari maxsus bilimga ega bo’lmagan shaxslar uchun tushunarli
bayon etilgan va zarur bo’lganda ekspert xulosalarining to’g’riligini mazkur
izlanishlarni takrorlab tekshirish mumkin bo’lgan darjada batafsil bo’li-shi zarur;
 taxminlarni o’rganish chog’ida qabul qilingan tushuntirish va asoslashlar;
 qo’yilgan masalalarni had etishda ekspert tomonidan qo’llanilagan me’yoriy
hujjatlar, ularni nashr qilgan organ va sanasi ko’rsatilgan holda;
 hal qiluvchi masalaga doir xulosani asoslaydigan, tekshirish natijalarining
fikr muloxazalar batafsil bayon qilingan ekspert bahosi.
21

Maxsus atamalarga izoh berilishi lozim. Agar qo’yilgan masalalarning
ayrimlariga javob berish imkoni bo’lmasa, xulosaning izlanish qismida ekspert
buning sababini ko’rsatadi.
Ekspert xulosasining xotima qismida kirish qismida keltirilgan masalalarning
javobi tarzidagi xulosalar keltiriladi.
Qo’yilgan masalalarning har bittasiga aniq javob berilgan bo’lishi yoki
tekshirish jarayonida u yoki bu sabablarga ko’ra uni hal etish imkoni
bo’lmaganligi ko’rsatilishi lozim.
Ekspert oldiga masala qilib qo’yilmagan, ammo tekshirish chog’ida
aniqlangan xolatlar to’g’risidagi xulosalar ekspert xulosasining so’ngida bayon
qilinadi.
Agar ekspert xulosasining xotima qismi uning tekshirish qismida bayon
etilgan tadqiqot natijalarining batafsil bayonisiz tuzilishi mumkin bo’lmasa,
xulosaning tekshirish qismiga izoh berib o’tish mumkin.
22

Ekspert xulosasida keltirilgan ma’lumotlar aniq bayon etilgan bo’lib, ularning
shakli va mazmuni yaqqol ko’rinadigan hamda turlicha izohlanmaydigan bo’lishi
lozim.
Ekspert xulosasi qog’ozda yoki auditorlik tashkiloti bilan kelishilgan,
auditorlik tashkilotining arxivida ishchi hujjatlarni saqlash uchun belgilangan vaqt
davomida, undagi ma’lumotlarni saqlashni ta’minlaydigan boshqa hujjatda
tayyorlanishi mumkin.
Ekspert xulosasida quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi lozim:
 hujjatning nomi;
 hujjatning sanasi;
 ekspertning shaxsiy imzosi va uning rasshifirovka;
 yuridik shaxs hisoblangan ekspert xulosasi uning muxri bilan tasdiqlanishi
lozim;
Ekspert o’z xulosasini kamida uch nusxada tuzib, uning bittasini auditorlik
tashkiloti tekshiruv o’tkazayotgan xujalik yurituvchi sub’ektga, ikkinchisini esa
auditorlik tashkilotiga taqdim qiladi.
Ekspert ishlarining natijalari auditorlik tashkiloti tomonidan quyidagi jixatlari
bo’yicha ko’rib chiqilishi lozim:
 ekspert xulosasi uchun asos bo’lgan ma’lumotlar;
 xulosa tuzishda ekspert tomonidan foydalanilgan taxminlar va usullar, shu
jumladan ularning oldingi davrlarda qo’llanilgan taxminlar va usullarga mosligi
(agar oldingi davrlarda auditorlik tashkiloti ekspert xizmatidan foydalangan
bo’lsa);
 o’tkazilgan auditning umumiy natijalari.
Agar auditorlik tashkiloti tomonidan ekspert ishlarining natijalarini ko’rib
chiqish chog’ida ekspert xulosasi va xo’jalik yurituvchi sub’ekt ma’lumotlari
o’rtasida jiddiy nomuvofiqliklar aniqlansa yoki auditorlik tashkiloti ekspert
ishlarining natijalarini asossiz deb topsa, auditorlik tashkiloti ekspert xulosasining
asosliligini ta’minlovchi qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishi yoki boshqa
ekspert tayinlashi lozim.
23

Ekspert xulosasi auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari qatoriga qo’shiladi.
Agar istisno holatlarda ekspert og’zaki tushuntirishlar bersa, ular ham auditorlik
tashkiloti tomonidan ishchi hujjatlarda aks ettirilishi lozim.
Qandaydir o’rganilgan xolatlarni baxolashda ekspertning jiddiy
ishonchsizliligidan, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt va ekspert o’rtasida yoki
auditorlik tashkiloti va ekspert o’rtasidagi echimi topilmagan kelishmovchiliklar
natijasida ekspert xulosasi olish imkoni bo’lmasa, auditorlik tashkiloti salbiy
auditorlik xulosasi tuzish to’g’risida bildirishi mumkin.
Audit o’tkazish chog’ida ekspert xizmatidan foydalanish, jumladan auditorlik
xulosasida bu to’g’rida ko’rsatib o’tilishi, auditorlik xulosasi uchun auditorlik
tashkiloti zimmasidan mas’uliyatni soqit qilmaydi.
Audit tekshiruviga ekspert jalb etilgandan so‘ng yuqoridagi hollar m a’lum
bo'lib qolsa, auditor ekspert xulosasining obyektivligini tekshirishi yoki boshqa
ekspertni tayinlashi kerak. Auditor mijoz korxonada audit teksliinivi jarayonida
ekspert xizmatidan löydalanish uchun mijoz roziligini olishi lozim. Mijoz ekspertni
tekshiruvga jalb etishni rad etsa buni yozma ko‘rinishda bayon etishi kerak.
Bunday hol ro‘y bergan taqdirda auditor ijobiy auditorlik xulosasini berish
masalasini chuqur ko‘rib chiqishi zarur. Auditor ekspert xizmatidan shu ekspert va
audit tekshinividan o‘tayotgan korxona o'rtasida yoki ekspert va auditor o'rtasida
tuzilgan shartnoma asosida foydalanadi. Ushbu sh;irtnomada quyidagi masalalar
ko‘rilishi kerak:
1) ekspert xizmatining maqsadi va hajmi;
2) auditor ekspertdan javob ohshni istagan aniq masalalar;
3) ekspert va audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxona o'rtasidagi munosabatlar
tavsifi;
4) ekspert o‘z tekshiruvi davomida qo‘llashni rejalashtirgan taxmin va
uslublar;
5) ekspert xulosasining shakli va mazmuni.
Ekspert o‘z xulosasini yozma tarzda xulosa kp'rinishida tayyorlaydi. Ekspert
xulosasi auditor ekspert tekshinivi mohiyatini. uslubiyatini osonlik bilan tushunishi
24

mumkin bo'lgan shaklga ega bo‘lishi kerak. Xususan ekspert xulosasida
quyidagilar yoritilishi zarur:
1) ekspert o‘z tekshiruvini ohb borgan korxona turi;
2) tekshiruv obyekti;
3) tekshiruv hajmi va ekspert o‘z zimmasiga olayotgan mas’uhyat ko'lami;
4) tekshinivda qo‘llanilgan uslubiyatlar va ulaming avvalgi yillardagi ekspert
tekshiruvi uslubiyatiga mosligi;
5) ekspert tom onidan aniqlangan har qanday muhim shubhali holatlar;
6) tekshiruv natijalari.
Ekspert xulosasi kirish, tadqiqot va xulosa qismlardan tashkil topadi. Kirish
qismida quyidagi ma’lumotlar ko'rsatiladi:
1) ekspert o‘z tekshinivini o‘tkazgan korxona to‘g‘risida ma’lumot;
2) ekspert tomonidan amalga oshirilgan ish;
3) ekspert to‘g‘risida ma’lumot: familiyasi, ismi sharifi, ma’lumoti;
4) tekshiruv uchun zaniriy ma’lumotlar kelib tushgan sana;
5) zaruriy m a’lumotlaming turi;
6) ekspert oldida turgan vazifalar, o‘rganilishi lozim bo'lgan masalalar.
Ekspert xulosasining tadqiqot qismida tekshiruv jarayoni va natijalari
to‘g‘risidagi m a’lumotlar keltiriladi. Tadqiqot qismida quyidagi ma’lumotlar aks
ettiriiadi:
1) tekshiruv o'tkazilgan sohada mutaxassis bo‘lmagan shaxs uchun ham
tushunarli tarzda bayon etilgan tekshirav uslubiyati;
2) ekspert totnonidan tekshiruv jarayonida qo‘llanilgan m e’yoriy hujjatlar;
3) tadqiqot natijalarining professional tarzdagi tahlili;
4) maxsus atamalar qo‘ llanilgan bo'lsa ularning ta’rifi, mohiyati.
Agar tekshiruv jarayonida ekspert oldiga qo‘yilgan m a’lum tur savollar,
masalalarga javob topilmasa ekspert bu holatni ekspert xulosasining tadqiqot
qismida bayon etishi kerak. Ekspert xulosasining xulosa qismida ekspert
tekshiruvdan oldin uning oldiga auditor tomonidan qo‘yilgan savoliar, masalalarga
alohida javob beradi. Har bir savolga aniq javob berilishi, agar javob berishning
imkoni bo‘lmasa bulling sabablari ko‘rsatilishi kerak. Ekspert oldiga auditor
25

tomonidan qo‘yilmagan, ammo ekspert fikricha o‘rganilishi lozim bo'lgan savollar,
masalalar javoblari bilan xulosa qismida keltiriladi. Ekspert xulosasi tushunarli,
sodda ko'rinishga ega bo‘lishi lozim. Aks holda mutaxassis bo'lmagan shaxslar
xulosadagi ma’lumotlarni turlicha tushunisliLari mumkin. Xulosa quyidagi
rekvizitlarga ega bo‘lishi zarur:
1. Hujjatning nomi.
2. Hujjat tayyorlangan sana.
3. Ekspertning iinzosi.
4. Ekspert yuridik shaxs bo'lgan taqdirda uning muhri.
Xulosa ikki nusxada tayyorlanadi. Uning bir nusxasi audit tekshiruvidan
o'tayotgan korxonaga, ikkinchi nusxasi auditorlik firmasiga beriladi. Ekspert
xulosasi quyidagi m e’zonlarga asosan auditorlik firmasi tomonidan baholanadi:
1. Ekspert xulosasi asoslanayotgan m a’lumotlarning to‘g‘ri va tekshiruvga
aloqadorligi.
2. Ekspert tekshiruv jarayonida qo'llagan uslubiyatlar, taxminlarning to‘g‘ri,
asosliligi.
3. Ekspertning yakuniy xulosasining tekshiruv uslubiyatidan kelib chiqqan
holda bayon etilganligi.
Agar ekspert xulosasini o‘rganish jarayonida auditor ekspert xulosasida
keltirilgan va korxona berg;ui ma’lumotlar o‘rtasida muhiin farqlanishni aniqlasa,
yoki ekspert xulosasi asosli emas degan iikrga kelsa ekspert xulosasini tekshirish
uchun kerakli muolajalarni qo‘llashi yoki boshqa ekspertni jalb etishi kerak.
Ekspert xulosasi audit ishchi hujjatlariga kiritiladi. Audit tekshiruvi jarayonida
ekspert xizmatidan foydalanish audit orning zimmasidagi mas’uliyatni
kamaytirmaydi.
1.3. Auditorlik tekshiruvida ekspert ishidan foydalani shning xorij
tajribasi
Auditorning ma’lumoti va tajribasi unga ishchanlikka oid masalalardan
yaxshi xabardor bo’lishga imkon beradi, biroq unda, kutilganidek, aktuarniy yoki
muxandis kabi boshqa kasbga o’qigan ogdam kabi boshqa kasbga o’qigan odam
kabi ekspertlikbilimi bo’lmaydi. Agar audit maxsus ekspertlik ibilimini talab qilsa,
26

auditor zarur dalillarni yig’ishda yordam berishi uchun ekspert yollaydi. ISA 620
ekspertni maxsus barqaror mahoratga, buhgalteriya hisobi va auditdan tashqari
aniq sohalarda bilim va tajribaga ega inson sifatida ta’riflaydi.auditor eksperdan
foydalanishi mumkin bo’lgan vaziyat aktivlarning ma’lkm turlarini baholash (er va
binolar, san’kt asarlari, qimmatbaho toshlar va boshqalar.); aktivlarning fizik
(jismoniy) holatini aniqlash (belgilash); sug’urta bahosi shartnomalardan kelib
chiqadigan qimmatliklar; aniqlangan ekspertlik bilimi LTS (masalan,
telekomunikatsiya kompaniyalari auditi); va sud qarorlari.
Agar ekspertning ishidan nazorat dalili sifatida foydalanilsa, auditor
ekspertning kasbiy guvohnomasi, tajribasi va obro’sini kshrib chiqib (bilib)
malakasi va omilkorligi (bilim darajasi v.b.)ni aniqlashi zarur. Ekspertning
xolisligi (ob’ektivligi) bag’olanishi lozim. Ekspert mijoz tomonidan yollab olingan
yoki ayrim yo’llar bilan mijozga bog’langan bo’lsa, (ya’ni bog’liq korxona yoki
“bog’liq tomon”) xolislikka putur etadi. Auditor ekspertning ishlari hajmi audit
maqsadi uchun etarliligi haqida etarlicha tegishli nazorat dalillarini olishi lozim.
Mijoz ekspertga quyidagilarni kamrab oluvchi ko’rsatmalarni yozishi kerak:
 Ekspertning ish hajmi;
 Ekspert dokladining qamrovi;
 Auditor tomonidan ekspertning ishlaridan maqsadli foydalanish;
 Ekspertning mijozning fayllari va yozuvlariga kira olish imkoniyati.
Tayyorlanmagan va o’zgartirilmagan (o’zgarmagan) auditorning dastlabki
hisoboti (bitiruv hisoboti) ekspertning ishiga murojaat qilishi lozim. Bunday
havola noto’g’ri tushunilishi mumkin, auditor xulosasini malakasini bo’lishi yoki
javobgarlikni bo’lib olish – bularning hech qaysisi mo’ljallanmagan.
Agar ekspert ishining natijasida auditor o’z xulosasini o’zgartirgan tarzda
chiqarishiga qaror qilsa, ayrim holatlarda, modifikatsiyaning tabiatini tushuntira
borib, ekspertga nomi va ishtiroki darajasi bo’yicha murojaat qilish o’rinli bo’ladi.
Bu axborotlarniochishda ekspertning ruxsati talab qilinadi.
Agar mavjud auditor bo’lsa, Professional Buxgalterlar uchun IFAS Ahloq
kodeksi (etikaning 3-bobida muhokama qilingan, Professional Buxgalterlar uchun)
yangi auditordan o’zidan avval bevosita muloqotda bo’lishni talab qiladi. Yangi
27

auditor mavjud auditorning o’rnini egallaganda, ahloq kodeksi yangicha, taklif
qilingan auditorga mavjud buxgalter bilan muomalada bo’lishni tavsiya etadi.
(maslahat beradi) Mavjud buxgalter mijozning ishini taklif qilingan buxgalter bilan
muhokama qilgunga qadar bo’lgan daraja ushbu ochish(fosh etish)ga taaluqli
mijozning ruxsatini olish bo’yicha va myuridik hamda etik talablarga bog’liq
bo’ladi. Bu kommunikatsiyaning maqsadi yangi auditor auditni qabul qilib
olgunicha bilishikerak bo’lgan texnik yoki etikaga oid faktlar yoki holatlar bor –
yo’qligini aniqlashdan iborat. Bu talab – muhim chora bo’lib “fikrni sotib olish”
yoki avvaogi auditor mijoz bilan munosabatlarini tugatgan holat haqida yangi
auditorni xabardor qilishning oldini oladi.
Professional Buxgalterlar uchun ahloq kodeksida bayon qilinishicha,taklif
qilingan auditor izdoshidan so’rovnoma olishi bo’yicha mavjud auditor qandaydir
kasbiy sabablar bor-yo’qligi, izdoshining taklif qilingan auditori vazifasini noma
uchun lavozimini qabul qilmasligi kabilarni maslahatlashishi kerak. Augr mijoz
mavjud ruxsat berilgan auditorga izdoshining taklif qilingan auditori bilan o’zining
(uning) ishini muhokama qilishini rad etsa, mavjud auditor fakt taklif qilingan
auditorga avvalgitomonidan ochilishi kerakligini aytishi mumkin .
28

II BOB O‘ZARO BOG'LIQ TOMONLAR, KEYINGI VOQEALAR VA
BOSHQA MUTAXASSISLAR ISHLARIDAN FOYDAIANISH
2.1.O‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalar mohiyati va tekshirish
uslubiyati
O’zaro bog‘liq tomonlar bo‘yicha audit tekshiruvini o‘tkazish auditor uchun
tekshiruvning eng nozik va kompleks sohalaridan birini tashkil etadi. Bu
jarayonda auditorning asosiy e’tibori o‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasida sodir
etilgan operatsiyalaming summasiga emas, balki shu operatsiyalarning
xususiyatiga qaratilgan bo‘ladi. Misol uchun, korxona o‘z rahbaridan bozor
baliosidan ancha yuqori qiymatda yer sotib oldi deylik. Bunday vaziyatda auditor
qanday chorani qo‘llashi lozim? Bu auditor uchun o‘zaro bog‘liq tomonlar
o‘rtasidagi operatsiyalarning murakkab qirralaridan birini namoyon etadi. O‘zaro
bog‘liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning o‘zaro
munosabatiga aytiladi va bu inunosabat jarayonida bir taraf ikkinchi taralga ta’sir
o‘tkaza olishi mumkinhgi va buning natijasida tomonlardan biii o'zining shaxsiy
daromad olishga yo‘naltirilgan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga voz kechishi
tushuniladi. Bog‘liq taraflarga misol tariqasida mijoz korxona va lining
rahbariyati, rahbariyat oiia a’zolari, shu’ba korxonalarini keltirish mumkin. O’zaro
bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalar yuqorida keltirib o‘tilgaii tomonlar va
korxona o‘rtasida sodir etilgan va odatiy tusga ega bo‘lmagan operatsiyalami
nazardatutadi. O’zaro bog‘liq tom onlar o‘rtasidagi operatsiyalami tekshirish
jarayonida auditor muhim operatsiyalar yuzasidan to'liq axborotlar moliyaviy
hisobotlarga ilovalarda keltiritganligiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Xususan
quyidagi ma’lumotlar bayoni ilovalarda o‘z aksini topgan bo‘lihi lozim: o‘zaro
bog‘liq tomonlarning munosabati, operatsiyaning xususiyati, operatsiyaning
summasi, yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ushbu qaizlami
qondirish shartlari hamda muddatlari to‘g‘risida m a’lumot. Agar auditor o‘zaro
bog‘liq tomonlar o'rtasidagi operatsiyalar asossiz (muhim darajada yuqori yoki
past) narxlarda va shartlarda amalga oshirilgan deb hisoblasa bu tur
operatsiyalarning moliyaviy hisobotlarida ilova qilinishini talab etishi zarur. Bu
borada yo'riqnoma vazifasini № 55 AFMS bajaradi. Ushbu AFMS ning maqsadi
29

o‘zaro bog‘liq shaxslar bilan bog‘liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik
tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amalarni aniqlash hisoblanadi.
Mazkur standartning talablari auditorlik tekshirishlarini o‘tkazishda barcha
auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Audit tekshiruvini o'tkazish
jarayonida auditor o‘zaro bog'liq munosabatlarni ko'rsatishi mumkin bo’lgan
bitimlar bilan yaqindan tanishib chiqishi va audit tekshiruvida qatnashayotgan
boshqa auditorlarga ham bu ma’lumotlaming o‘z vaqtida yetkazilishini ta’minlashi
lozim. Audit tekshiruvi jarayonida quyidagi bitimlar shaxslaming o‘zaro bog'liq
munosabatlarini ko'rsatishi mumkin:
a) foiz to’lamasdan qarz olishi va qarz berishi yoki to‘lovning predmeti, sharti
va muddatini belgilamasdan to‘lash;
b) o‘ziga xos shartlarni ko‘zda tutuvchi, o‘ziga xos narxlami ko'zda tutuvchi
shartnomalar;
v) mantiqiy sababsiz amalga oshirilgan operatsiyalar;
g) hisobga olinmagan operatsiyalar, ya’ni bepul tarzda olingan yoki
ko'rsatilgan xizmatlar.
O’zaro bog‘liq shaxslar va ular o‘rtasidagi bitimlai ni aniqlash uchun auditor
quyidagilarni amalga oshirishi kerak bo‘ladi:
a) xo'jalik yurituvchi subyektning rahbaridan barcha o‘zaro bog‘liq shaxslami
aniqlashi, o ‘tgan davr mobaynida ushbu shaxslar bilan qandaydir bitimlar
tuzilganmi, xo‘jalik yurituvchi subyektda o'zaro bog‘liq shaxslar bilan tuzilgan
bitimhming ro‘yxatga olishni tegishli iisuli bormi va ushbu holatlar hisobolda
to‘g‘ri aks ettixiladimi. Agar ko‘rsatilgan usullardan foydalanilsa, ularga baho
berish lozim;
b) xo'jalik yurituvchi subyektning faoliyaliga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan yirik
aksionerlami aiiiqlash maqsadida aksiyadorlar reestrini o‘rganib chiqish;
v) boshqa korxonalar direktorlari va xizmatchilarini mijozga ishga
o'tkazishining sabablarini o‘rganib chiqish;
g) avval o‘tkazilgan auditorlik tekshinivi natijalari bilan tanishib chiqish; d)
asosiy xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, debitorlar va kreditorlar faoliyalining
tavsiii va hajmini o‘rganib chiqish.
30

Boshqa auditor - asosiy auditor tomonidan tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisobotiga kiritiladigan bo’linmaning moliyaviy axborotini
tekshiradigan va mazkur axborotga doir hisobotni tuzganlik uchun javobgar
bo’ladigan auditor; asosiy auditor - moliyaviy hisobot boshqa auditor tomonidan
tekshirilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning bir yoki undan ortiq bo’linmalari
bo’yicha moliyaviy axborotni o’z ichiga olgan hollarda, xo’jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisoboti bo’yicha auditorlik xulosasini tuzganlik uchun
javobgar bo’ladigan auditor; bo’linma - faoliyati to’g’risidagi moliyaviy axborot
asosiy auditor tomonidan tekshiriladigan moliyaviy hisobotga kiritiladigan bo’lim,
filial, shu’ba korxonasi yoki boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ekt.
Quyidagi omillar ta’siri oqibatida asosiy auditorni tayinlash zarurati tug’iladi:
asosiy auditor tomonidan tekshirilayotgan moliyaviy hisobotga kiritilgan bo’linma
moliyaviy axborotining hajmi; asosiy auditorning bo’linma faoliyatiga oid bilim
darajasi; xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmalari moliyaviy axborotini jiddiy
buzib ko’rsatishlar xatari.
Asosiy auditor boshqa auditor ishining natijalaridan foydalanishni
rejalashtirayotganda, boshqa auditorning tekshirilayotgan sohadagi kasbiy
bilimdonligini baholashi kerak. Buning uchun asosiy auditor taqdim etilgan
ma’lumotlarga ko’ra boshqa auditor tanlovini o’tkazishi; boshqa auditor
auditorning malaka sertifikatiga ega ekanligiga ishonch hosil qilishi; bo’linma
faoliyati haqidagi bilimini baholash maqsadida boshqa auditor bilan suhbat
o’tkazishi kerak.
Asosiy auditor o’zining boshqa auditor bilimdonligiga tegishli xulosalari
haqida ma’lumotnoma tuzadi, unga oid ma’lumotlar bilan birga u ish hujjatlariga
qo’shiladi.
Asosiy auditor boshqa auditorni quyidagilardan xabardor qiladi:
a) auditorlik tekshiruvi chog’ida uning mustaqilligi haqida va bu haqda
yozma majburiyat oladi;
b) boshqa auditor hisobotini tuzish hamda auditorlik tekshiruvi chog’ida
ularning harakatlarini muvofiqlashtirish bo’yicha tegishli taomillarni o’tkazish
tartibi haqida. Asosiy auditor boshqa auditorni alohida e’tibor talab etiladigan
31

masalalar, shuningdek auditorlik tekshiruvi vaqtining tugashi haqida xabardor
qilishi lozim.
Asosiy auditor quyidagi taomillarni bajarishi shart:
a) boshqa auditor bilan qo’llaniladigan auditorlik taomillarini muhokama
qilish;
b) boshqa auditorning reja va dasturini ko’rib chiqish va tasdiqlash;
v) boshqa auditorning ish hujjatlarini ko’rib chiqish;
g) xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) ma’muriyati bilan
boshqa auditor tekshiruvi natijalarining muhokamasida ishtirok etish;
d) xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy axborotini
qo’shimcha tekshiruvdan o’tkazish yo’li bilan boshqa auditor ishining sifatini
nazorat qilish.
Boshqa auditor asosiy auditorga ma’lum bo’lgan hamda boshqa auditor
tomonidan tekshirilayotgan moliyaviy axborotni to’g’rilash va oshkor etishni talab
etadigan boshqa bo’linmalarning bitim hamda operatsiyalariga taalluqli so’rovlar
qilishi mumkin.
Boshqa auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari)
moliyaviy axboroti tekshiruvining borishi haqida asosiy auditorni muntazam
xabardor qilib turadi.
Asosiy auditorga boshqa auditorning so’rovnomasi yozma shaklda bayon
etilishi, sana qo’yilishi va asosiy auditorga tilxat orqali berilishi lozim.
So’rovnomada asosiy auditor boshqa auditorga javob qaytarishi kerak bo’lgan
muddat ko’rsatiladi.
Asosiy auditor boshqa auditordan so’rovnoma olgan taqdirda boshqa
auditorning so’rovnomasida ko’rsatilgan muddatni hisobga olgan holda yozma
shaklda javob yo’llashi lozim.
Asosiy auditorning boshqa auditorga javobi aniq bo’lishi lozim.
Asosiy auditorning maktubiga sana qo’yilishi va boshqa auditorga tilxat orqali
berilishi lozim.
Asosiy auditor tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot to’g’risidagi
auditorlik hisobotiga xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari)
32

moliyaviy axborotiga taalluqli boshqa auditorning hisobotiga kiritilgan axborotlar
ham qo’shiladi.
Asosiy auditor tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot to’g’risidagi
auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini boshqa auditor ham imzolaydi.
Boshqa auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari)
moliyaviy hisobotiga taalluqli o’z hisobotining haqiqiyligi uchun javobgar bo’ladi.
Agar asosiy auditor boshqa auditorning ishidan foydalanib bo’lmaydi degan
xulosaga kelgan bo’lsa, asosiy auditorning o’zi esa boshqa auditor tomonidan
tekshirilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’linmasi (bo’linmalari) moliyaviy
hisobotiga taalluqli qo’shimcha taomillarni bajara olmasa, u auditorlik tekshiruvi
hajmining cheklanganligi tufayli belgilangan tartibda auditorlik xulosasini
tuzishdan voz kechadi.
Agar auditor o‘zaro bog'liq shaxslar bilan bo‘lgan bitimlarni aniqlasa, u
ushbu bitimning moliyaviy liisobotga ta’sirini tahlil qilishi kerak. O’zaro bog‘hq
shaxslar bilan tuzilgan bitimlarning auditorlik tekshiruvi quyidagilardan iboratdir;
a) xo‘jalik yurituvchi subyektning ishchilari bilan suhbatlar o‘tkazish yo‘li bilan
tuzilgan bitimning ish tarafi to‘g‘risidagi tasavvurga ega bo‘lish; b) tovarlaming
olinishi, harakati to‘g‘risidagi hisobotlar haqida va boshqa huijatlar to‘g‘risidagi
xabarnomalarni, kelishuvlami, kontraktlarni, schyotlar bo‘yicha hujjatlarni
o'rganish; v) bitimni tasdiqlagan subyektni, ya’ni direktorlar kengashini, boshqa
rahbar organlarni yoki ishchilarni bclgilash; g) bitimda ishtirok etgan har bir
shaxsning laoliyatini auditorlik tekshirishdan o‘tkazishni tashkil qilish. olingan
axborotlarni o‘rtoqlashish; d) tuzilgan bitimga taalluqh bo‘lgan, lekin boshqa
shaxsning ixtiyorida bo‘lgan materiallarni o‘rganish (agar auditor bir vaqtning
o‘zida ikkala shaxsning mohyaviy hisobolini tekshirmasa, u holda ikkinchi
shaxsning roziligini olishi shart); e) o‘zaro bog‘liq shaxslar o‘rtasida bitimlar
tuzilganligining zaruriy dalillarini olish; j) agar auditor bitimlar haqiqatda mavjud
bo'lgan, o‘ylab chiqarilgan (soxta) shaxslar bilan tuzilgan deb taxmin qilsa,
bunday holatda u moliyaviy naslirlar, tijorat jurnallarini o‘rganish, kredit va bank
muassasalaridan ma’lumotlar olish yo‘li bilan ushbu bitimning ishtirokchilari
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishi shart;
33

z) agar o'zaro bog‘liq shaxslarga legishli bo‘lgan qaytariimagan schyollar,
kafolatlar va boshqa raajbnriyatlar mavjud bo‘lsa, u holda auditor boshqa
shaxsning moliyaviy imkoiiiyallarini aniqlash huquqiga egadir. Agar auditor
tashkilot o‘zaro bog'liq shaxslar bilan tuzilgan bitimlarga tegishli bo‘lgan
moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlami isbotlash maqsadida yetarli darajada
auditorlik xulosasini olish imkoniga ega bo‘lmasa, u holda auditorlik xulosasini
tuzishdan bosh tortishi kerak.
2.2. Auditorlik xulosasi imzolanadigan sanaga qadar auditorlik tashkilotining
harakatlari
Auditorlik xulosasini imzolash chog'ida auditorlik tashkiloti auditorhk
xulosasi imzolanadigan sanaga qadar moliyaviy hisobotda aks ettirilishi lozim
bo'lgan, mohyaviy liisobotga tuzatish yoki qo‘shimchalar kiritishni talab etadigan
barcha hodisalar u tomonidan lozim darajada ;uiiqlangani, baholangani va
tekshirilganiga amin bo'lishi kerak. Auditorhk tashkiloti auditorlik xulosasi
imzolanadigan sanaga yaqin qolganda mohyaviy liisobotga tuzatishlar kiritishni
yoki unda axborotni oshkor etishni talab etadigan hodisalarni aniqlash uchun
mo‘ljallangan amallarni bajaradi. Bunday amaLlar, odatda, quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
a) xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati tomonidan belgilangan, keyingi
hodisalarni aniqlash imkoniyatini yaratuvchi tamoyillar sharhi; b) hisobot davri
tugaganidan kcyin o'lkaziladigan aksiyadorlar yig‘ilishi, direktorlar kengashi
majlislari va organining bayonnomalari bilan tanishib chiqish hamda
bayonnomalari hali tayyorlanmagan yig'ilishlarda muhokama qilingan masalalarni
oydinlashtirish; v) pul mablag‘lari smetalari, harakat prognozlari va
rahbariyatning boshqa tegishli hisobotlari bilan tanishib chiqish; g)
tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt yuridik xizmatining sud
muhokamalariga (agar ular o‘rinli bo‘lsa) taalluqü bo‘lgan faohyati bilan tanishib
chiqish; d) tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga mohyaviy
hisobotga ta’sir ko'rsatishi mumkin bo‘lgan keyingi hodisalarga taalluqh savollar
tayyorlash. Bunday savollar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - dastlíibki yoki
34

tugalknmagan ma’lumotlar asosida hisobga olingan moddalaming joriy holati; -
yangi majburiyatbr qabul qilinganmi, yangi qarzlar olingan yoki ajratilganmi,
kañllik shartnomalari tuzilganmi; - aktivlami sotish amalga oshirilganmi yoki
rejalashtirilmoqdami; - yangi aksiyalar yoki qarz majburiyatlari chiqarilganmi,
subyektni qo‘shib yuborish yoki tugatish to‘g‘risidagi bitimlar tuzilganmi yoki
rejalashtirilmoqdami; - aktivlarni davlat daromadiga qaratish yoki ulaming,
masalan, yong'in yoki suv toshqini natijasida nobud bo‘lish hola tía ri yuz
berganmi; - mavjud xatolar yoki sharth hodisalar bilan bog'liq qandaydk
o‘zgarishlar yuz berganmi; - onda-sonda qo‘üaniladigan qandaydir buxgalteriya
tuzatishlari kiritilganmi yoki ko‘rib chiqilyaptimi; - mohyaviy hisobotni
tayyorlash uchun foydalaniladigan hisob siyosatining o‘rinliligiga shubha
tug‘diradigan biror-bir hodisalar yuz berganmi yoki yuz berishi mumkinmi? Agar
bo‘linmani boshqa auditor auditorlik tekshiruvidan o'tkazayotgan bo‘lsa, asosiy
auditor boshqa auditor tomonidan bajariladigan keyingi hodisalarga taalluqli
bo‘lgan amallarni baholashi, shuningdek, boshqa auditomi rejalashtirilayotgan
auditorlik xulosasini imzolash síinasi haqida xabardor qilishi lozim. Agar auditor
mohyaviy hisobotga ta’sir ko‘rsatuvchi hodisalar to‘g‘- risida xabar topsa, u
mazkur hodisalaming mohyaviy hisobotda to‘g‘ri aks ettirilishini tekshirishi
lozim.
2.3.Auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyin yuz bergan hodisalar
Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi auditorlik xulosasi
imzolangan sanadan keyin yuz bergan hodisalar uchun javobgar bo'lmaydi Bunda
xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati auditorlik xulosasi imzolangan sanadan
keyin, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bergan,
moliyaviy hisobotga ta’sii ko‘rsatishi mumkin bo'lgan hodisalar haqida auditorlik
tashkilotiga xabar berilishi uchun javobgar bo'ladi. Agar auditorlik tashkiloti
auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyingi davrda, biroq moliyaviy hisobot
e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz beigan hodisalar haqida xabar topsa,
moliyaviy hisobot va auditorlik xulosasiga tuzatish kiritish kerakligini aniqlashi,
yuzaga kelgan muammolami xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan
35

muhokama qilishi, hamda bunday hodisalar moliyaviy hisobotga jiddiy ta’sir
ko‘rsatadigan holatlarda mazkur hisobotga tegishü o ‘zgartirislilar kiritishni talab
qilishi lozim. Agar xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati moliyaviy hisobotga
o‘zgartirish kiritgan bo‘lsa, ilgari tayyorlangan auditorlik xulosasiga qilingan
havolani o‘z ichiga oigan yangi auditorlik xulosasini tayyorlashi lozim. Bunda
yangi xulosaga o'zgartirilgan moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan oldingi sana
qo'yilmasligi kerak. Agar xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyati auditorlik
tashkiloti talab qilayotgan va jiddiy tusdagi tuzatishlar kiritilishini zamr deb
topmasa, auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektni mazkur dalil haqida
yozma ravishda xabardor qilishi, o‘zgartirishlar kiritilmagan taqdirdagi oqibatlar
uchun javobgarlikni xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga yuklashi hamda
salbiy auditorlik xulosasi tuzishi kerak. Agar auditorlik xulosasi xo‘jalik
yurituvchi subyekt (buyurtmachi)ga berilgan bo'lsa, auditorlik tashkiloti
buyurtmachini va (yoki) xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatini subyekt
moliyaviy hisobotini va unga doir auditorlik xulosasini uchinchi shaxslarga
taqdim etmasligi haqida yozma ravishda xabardor qilishi lozim. Agar moliyaviy
hisobot uchinchi shaxslarga berilgan bo‘lsa, auditor mazkur uchinchi shaxslar
auditorlik xulosasiga tayanniasligi uchun chora ko'rishi kerak.
Moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan keyin auditorlik tashkiloti mazkur
moliyaviy hisobotga tegishü so'rovlarga taalluqh hech qanday majburiyatga ega
bo‘lmaydi.
Agar moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan keyin auditorlik tashkiloti
tekshirilayotgan hisobot davriga tegishh bo'lgan hamda mohyaviy hisobotga
tuzatishlar kiritishni va unda axborotlarni oshkor qihshni talb etadigan hodisalar
haqida xabar topsa, auditorhk tashkiloti mohyaviy hisobotni qayta ko‘rib chiqish
zarurligi masalasini ko‘rib chiqishi, uni xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati
bilan muhokama qilishi va mazkur holatlarda maqsadga muvofiqbo'lgan chora-
tadbhlar ko'rishi lozim. Agar xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati moliyaviy
hisobotni qayta ko'rib chiqayotgan bo‘lsa, auditorhk tashkiloti xo‘jalik yurituvchi
subyekt rahbariyati bilan birgalikda ilgari taqdim etilgan moliyaviy hisobot bilan
auditorlik xulosasini olgan barcha kishilarni yuzaga kelgan vaziyat haqida
36

xabardor qilishga doir tadbirlami bajarishi hamda qayta ko‘rib chiqilgan mohyaviy
hisobot bo‘yicha yangi auditorlik xulosasini taqdim etishi kerak. Agar xo'jalik
yurituvchi subyekt rahbariyati ilgari taqdim etilgan mohyaviy hisobot va
auditorlik xulosasini olgan barcha kishilarni yuzaga kelgan vaziyat haqida
xabardor qilish uchun zarur chora-tadbirlarni ko'rmayotgan va mohyaviy hisobotni
qayta ko‘rib cliiqmayotgan bo‘lsa, auditor uni qayta ko‘rib chiqishni zarur deb
hisoblagan holda uchinchi shaxslar auditorlik xulosasiga tayanmasliklari uchun
auditor ularga bildirish choralarini ko'rishi to‘g‘risida xo‘jalik yurituvchi subyekt
rahbariyatini xabardor qihshi lozim. Kelgusi davr uchun moliyaviy hisobotni e’lon
qilish sanasi yaqinlashayotgan boisa. yangi hisobotda tegishh axborotlarni yoritib
berish sharti bilan. mohyaviy hisobotni qayta ko‘rib chiqishga va yangi auditorlik
xulosasi berishga zarurat tug'ilmasligi mumkin. Moliyaviy hisobot tuzilgan
sanadan keyin ynz bergan hodisa va dalillniga doir auditorlik tashkilolinhig barcha
harakat va qarorlari majburiy tartibda auditoming ish hujjatlarida aks ettirilishi
kerak.
O’zaro bog'liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning
o‘zaro munosabatiga aytiladi va bu munosabat jarayonida bir taraf ikkinchi tarafga
ta’sir o‘tkaza olishi mumkinligi va buning natijasida tomonaridan biri o‘zining
shaxsiy daromad ohshga yo‘naltiri]gan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga voz
kechishi tushuniladi. O‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalarni tekshirish
jarayonida auditor muhim operatsiyalar yuzasidan to‘liq axborotlar moliyaviy
hisobotlarga ilovalfirda kellirilganligiga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Agar auditor tashkilot o'zaro bog‘liq shaxslar bilan tuzilgan bitimlarga
tegishli bo‘lgan moliyaviy hisobotdagi m a’lumotlarni isbotlash maqsadida yetarli
darajada auditorlik xulosasini olish imkoniga ega bo‘lmasa, u holda auditorlik
xulosasini tuzishdan bosh tortishi kerak. Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan
keyingi hodisalar ikki guruhga ajratiladi:
(1) moliyaviy hisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin m a’lum bollgan
m a’lumotni tasdiqlovchi hodisalar;
(2) moliyaviy hisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin m a’lum
bo'lmagan ma’lumotni yuzaga keltiruvchi hodisalar. Auditorlik tashkiloti
37

moliyaviy hisobot to‘g‘risidagi auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyin yuz
bergan hodisalar uchun javobgar bo‘lmaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditorlik
xulosasi imzolangan sanadan keyingi davrda, biroq mohyaviy hisobot e’lon
qilinadigan sanaga qadar yuz bergan hodisalar haqida xabar topsa, u moliyaviy
hisobot va auditorlik xulosasiga tuzatish kiritish kerakligini aniqlashi, yuzaga
kelgan muammolami xo‘jalik yurituvehi subyekt rahbariyati bilan muhokama
qilishi, hamda bunday hodisalar moliyaviy hisobotga jiddiy ta’sir ko‘rsatadigan
holatlarda mazkur hisobotga tegishli o‘zgartirishlar kiritishni talab qilishi lozim.
38

XULOSA
«Ekspert ishidan foydalariish» nomii № 16 AFMS ga asosan ekspert —
auditorlik tashkiloti shtatida turmaydigan, buxgalteriya hisobi va audit dan farq
qiluvchi sohalarda yetarlicha bilim, tajaba va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan
mutaxassisdir. Ekspert sifatida auditorlik firmasi yuridik shaxs hisoblangan
ixtisoslashgan firmani jalb etishi mumkin. Bu firmalar mol-mulkni baholash,
muhandislik, geologiya kabi sohalarda xizmat ko‘rsatadilar. Audit tekshiruviga
ekspert quyidagi hollarda jalb etilishi mumkin:
1) ma’lum mol-mulkni (yer, bino, mashina va uskunalar va h.k.z.)
baholashda;
2) mulkning miqdori va holatini aniqlash uchun (foydali qazilmalarning
zaxirasi, mashina va uskunalarning xizmat muddati);
3) bajarilgan ishlarning hajmini aniqlashda (qurilish, geologorazvedka);
4) shartnomalar, ta’sis hujjatlari, me’yoriy hujjatlarni yuridik baholashda.
Audit tekshiruvida ekspert xizmatidan foydalanish to‘g‘risidagi qarorni auditorlik
firmasi rahbariyati mavjud shart-shioitning murakkabligi, muhimligi kabi omillarni
hisobga oigan holda qabul qiladi. Audit tekshiruvida qatnashish uchun ekspert
quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo'lgan sohada malakaga egaligini
tasdiqlovchi hujjat (diplom, attestat, litsenziya);
2) ekspert xizmat ko'rsatmoqchi bo‘lgan sohada ish tajribasi;
3) davlat muassasasi tomonidan shu tarmoqda xizmat ko‘rsatish huquqini
beruvchi litsenziya.
Ekspert tekshiruvga obyektivlik bilan yondoshishi kerak. Auditorlik firmasi
quyidagi hollarda ekspert xizmatidan foydalanishi mumkin emas: - ekspert
(jismoniy shaxs) audit tekshiruvidan o'tayotgan korxonaning ta’sischisi,
ta’sischilarning yaqin qarindoshi yoki korxonaning xodimi bo‘lgan hollarda; -
ekspert (yuridik shaxs) audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxonaning ta’sischisi,
kreditori, sug‘urtachisi bo'lgan yoki ekspert firmasini tekshiruvdan o'tayotgan
korxona tuzgan bo‘lsa.
39

Audit tekshiruviga ekspert jalb etilgandan so‘ng yuqoridagi hollar m a’lum
bo'lib qolsa, auditor ekspert xulosasining obyektivligini tekshirishi yoki boshqa
ekspertni tayinlashi kerak. Auditor mijoz korxonada audit teksliinivi jarayonida
ekspert xizmatidan löydalanish uchun mijoz roziligini olishi lozim. Mijoz ekspertni
tekshiruvga jalb etishni rad etsa buni yozma ko‘rinishda bayon etishi kerak.
Bunday hol ro‘y bergan taqdirda auditor ijobiy auditorlik xulosasini berish
masalasini chuqur ko‘rib chiqishi zarur. Auditor ekspert xizmatidan shu ekspert va
audit tekshinividan o‘tayotgan korxona o'rtasida yoki ekspert va auditor o'rtasida
tuzilgan shartnoma asosida foydalanadi. Ushbu sh;irtnomada quyidagi masalalar
ko‘rilishi kerak:
1) ekspert xizmatining maqsadi va hajmi;
2) auditor ekspertdan javob ohshni istagan aniq masalalar;
3) ekspert va audit tekshiruvidan o‘tayotgan korxona o'rtasidagi
munosabatlar tavsifi;
4) ekspert o‘z tekshiruvi davomida qo‘llashni rejalashtirgan taxmin va
uslublar;
5) ekspert xulosasining shakli va mazmuni.
Ekspert xulosasida keltiriladigan masalalar shakli ekspert xizmati ko’rsatish
to’g’risidagi shartnomada qanday berilgan bo’lsa, shunday bo’lishi lozim. Ularni
aniqlashtirish zarur bo’lganida ekspert masalani bayon qilishi, so’ngra o’zining
kompitentsiyasiga muvofiq vazifani qanday tushunganligini ko’rsatadi. Agar
ekspert ayrim masalalarni, uning maxsus bilim doirasidan chetga chiqishini
(to’liq yoki qis-man) aniqlasa, bu holni xulosada ko’rsatadi. Ekspert
masalalarni guruxlash va ularni eng maqsadga muvofiq o’rganish tartibini
taminlaydigan ketma-ketlikda bayon qilish huquqiga ega. Agar masala ekspert
tashabbusiga ko’ra o’rtaga qo’yilsa, u ham kirish qismida bayon qilinadi.
Ekspert xulosasining tekshirish qismida izlanish jarayoni va uning natijalari
bayon qilinadi, hamda aniqlangan faktlarga tushuntirish beriladi.
Ekspert tomonidan hal etilgan har bir masalaga izlanish qismining ma’lum
bo’limi mos kelishi lozim. O’zaro chambarchas bog’liq bo’lgan ikki va undan
40

ortiq masalalarni bir vaqtning o’zida o’rganish zarur bo’lganida, olingan natijalar
bitta bo’limda bayon qilinadi. Tekshirish qismida quyidagilar bayon qilinadi:
 tekshirish usullari maxsus bilimga ega bo’lmagan shaxslar uchun tushunarli
bayon etilgan va zarur bo’lganda ekspert xulosalarining to’g’riligini mazkur
izlanishlarni takrorlab tekshirish mumkin bo’lgan darjada batafsil bo’li-shi zarur;
 taxminlarni o’rganish chog’ida qabul qilingan tushuntirish va asoslashlar;
 qo’yilgan masalalarni had etishda ekspert tomonidan qo’llanilagan me’yoriy
hujjatlar, ularni nashr qilgan organ va sanasi ko’rsatilgan holda;
 hal qiluvchi masalaga doir xulosani asoslaydigan, tekshirish natijalarining
fikr muloxazalar batafsil bayon qilingan ekspert bahosi.
 O’zaro bog‘liq tomonlar bo‘yicha audit tekshiruvini o‘tkazish auditor uchun
tekshiruvning eng nozik va kompleks sohalaridan birini tashkil etadi. Bu
jarayonda auditorning asosiy e’tibori o‘zaro bog‘liq tomonlar o‘rtasida sodir
etilgan operatsiyalaming summasiga emas, balki shu operatsiyalarning
xususiyatiga qaratilgan bo‘ladi. Misol uchun, korxona o‘z rahbaridan bozor
baliosidan ancha yuqori qiymatda yer sotib oldi deylik. Bunday vaziyatda auditor
qanday chorani qo‘llashi lozim? Bu auditor uchun o‘zaro bog‘liq tomonlar
o‘rtasidagi operatsiyalarning murakkab qirralaridan birini namoyon etadi. O‘zaro
bog‘liq tomonlar deb mijoz korxona va boshqa ikkinchi tomonning o‘zaro
munosabatiga aytiladi va bu inunosabat jarayonida bir taraf ikkinchi taralga ta’sir
o‘tkaza olishi mumkinhgi va buning natijasida tomonlardan biii o'zining shaxsiy
daromad olishga yo‘naltirilgan manfaatidan ikkinchi taraf foydasiga voz kechishi
tushuniladi. Bog‘liq taraflarga misol tariqasida mijoz korxona va lining
rahbariyati, rahbariyat oiia a’zolari, shu’ba korxonalarini keltirish mumkin. O’zaro
bog‘liq tomonlar o‘rtasidagi operatsiyalar yuqorida keltirib o‘tilgaii tomonlar va
korxona o‘rtasida sodir etilgan va odatiy tusga ega bo‘lmagan operatsiyalami
nazardatutadi. O’zaro bog‘liq tom onlar o‘rtasidagi operatsiyalami tekshirish
jarayonida auditor muhim operatsiyalar yuzasidan to'liq axborotlar moliyaviy
hisobotlarga ilovalarda keltiritganligiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Xususan
quyidagi ma’lumotlar bayoni ilovalarda o‘z aksini topgan bo‘lihi lozim: o‘zaro
bog‘liq tomonlarning munosabati, operatsiyaning xususiyati, operatsiyaning
41

summasi, yuzaga kelgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ushbu qaizlami
qondirish shartlari hamda muddatlari to‘g‘risida m a’lumot. Agar auditor o‘zaro
bog‘liq tomonlar o'rtasidagi operatsiyalar asossiz (muhim darajada yuqori yoki
past) narxlarda va shartlarda amalga oshirilgan deb hisoblasa bu tur
operatsiyalarning moliyaviy hisobotlarida ilova qilinishini talab etishi zarur. Bu
borada yo'riqnoma vazifasini № 55 AFMS bajaradi. Ushbu AFMS ning maqsadi
o‘zaro bog‘liq shaxslar bilan bog‘liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik
tashkiloti tomonidan bajariladigan auditorlik amalarni aniqlash hisoblanadi.
Mazkur standartning talablari auditorlik tekshirishlarini o‘tkazishda barcha
auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Audit tekshiruvini o'tkazish
jarayonida auditor o‘zaro bog'liq munosabatlarni ko'rsatishi mumkin bo’lgan
bitimlar bilan yaqindan tanishib chiqishi va audit tekshiruvida qatnashayotgan
boshqa auditorlarga ham bu ma’lumotlaming o‘z vaqtida yetkazilishini ta’minlashi
lozim.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Karla M.Johnstone, Audrey A.Gramling, Larry E.Rittenberg. Auditing a risk-
based approach to conducting a quality audit. USA, 2014 910 pages
2. Advanced Auditing and Assurance by Louise Kelly, March 2013
3. Wally Smieliauskas, Kate Bewley. Auditing: An International Approach
Hardcover. McGraw-Hill Ryerson; 6 edition. 800 pages
4. David O'Regan. International Auditing: Practical Resource Guide 1st Edition,
Wiley; 1 edition, 312 pages.
5. Audit /darslik/ Sh.N.Fayziev , R.D.Dusmuratov, A.A.Karimov, I.N.Kuziev,
A.Z.Avlokulov -T.: IQTISOD MOLIYA 2015. 420 bet.
6. «Audit» o‘quv qo‘llanma (amaliy mashg‘ulot o‘tish uchun) Meliyev I.I.,
Qo‘shmatov O.Q., Sherimbetov I.X., Avazov I.R. (i.f.n., dotsent I.Qo‘ziyev tahriri
ostida) – T.:IQTOSOD MOLIYA, 2015. – 212 b.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
7. Advanced Auditing and Professional Ethics - CA Final Paperback – 2015 by
CA Surbhi Bansal (Author), Bestword Publication Pvt.Ltd; 11 edition (2015)
8. Rick Hayes, Philip Wallage, Hans Gortemaker. Principles of auditing. An
introduction to international standards on auditing. Edingburh Gate, Harlow
CM20 2JE UNITED KINGDOM. Prentice Hall; 3 edition (March 30, 2015), 736
pages
9. Audit: uchebnoe posobie/ V.A.Erofeeva, V.A. Piskunov, T.I. Bityukova. – 2-e
izd. pererab. i dop. – M.: Izdatelstvo Yurayt, Visshee obrazovanie, 2010. -638 s.
10. Bichkova S., Itigalova E. Audit: uchebnoe posobie. – M.: “Magistr”, 2009 g. -
463 str.
11. Audit bezopasnosti firmi: Teoriya i praktika. Uchebnoe posobie dlya
studentov. - M.: Paradigma, 2005. - 352 str.
12. Auditorlik faoliyati buyicha uslubiy kullanmalar tupalami./ X.Kosimov,
L.Yugay, A.Xoshimova, B.Pardaev, B.Abdunazarov.-Toshkent, 2010.-320 b.
13. Sbornik metodicheskix ukazaniy po auditu/ X.Kosimov, L.Yugay,
A.Xoshimova, B.Pardaev, Sostavitel: B.Abdunazarov.-Tashkent, 2009.-304 s.
43

14. Gracheva M.E. Mejdunarodnie standarti audita (MSA): Uchebnoe posobie. -
M.:
Internet saytlari:
www.ziyonet.uz ,
www.lex.uz
www.iasc.org.uk ,
www.aicpa.org
44

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti