Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 50.2KB
Покупки 3
Дата загрузки 04 Февраль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

241 Продаж

Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash

Купить
AUDITORLIK TEKSHIRUVLARI JARAYONIDA BUXGALTERIYA HISOBI VA ICHKI NAZORAT TIZIMINI BAHOLASH MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………..………. ... .…… .. ……...2 I-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVI VAQTIDA KORXONALARDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISHNING MEYORIY- HUQUQIY ASOSLARI …………………………………… .... …………………..4 1.1. Buxgalteriya hisobi tizimining mohiyati ……………………….... ....... .............8 1.2. Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi …………… 13 1.3. Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun tavsiyalar ...................... .....................16 II - BOB KORXONALARDA ICHKI NAZORAT TIZIMI NING AMALDAGI HOLATI … ................................................................................................. ……...19 2.1. Ichki nazorat tizimining ahamiyati ………… ...................................................22 2.2. Korxona va tashkilotlarda ichki nazorat tizimining funktsiyalari ….................26 2.3. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar i chki nazorat tizimining samaradorligini baholash ...........……………………... .......................................... 29 Xulosa ………………………………………………………… ... ………………..32 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………… ....... ………………...35 1 KIRISH Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash juda muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya hisobi tashkilotning moliyaviy faoliyatini to‘g‘ri va aniq aks ettirishi kerak, ichki nazorat tizimi esa tashkilotning moliyaviy hisobotlari, aktivlari va majburiyatlarining xavfsizligini ta'minlash, qonunlarga muvofiqligini tekshirish va noqonuniy harakatlarning oldini olishga qaratilgan. Auditorlar bu jarayonni amalga oshirayotganda, birinchi navbatda, tashkilotning buxgalteriya siyosati va usullarini tahlil qiladi, bu hisoblarning aniq va izchil bo‘lishini ta'minlashga yordam beradi. Shu bilan birga, ichki nazorat tizimi orqali tashkilotning moliyaviy jarayonlari, operatsiyalari va resurslari boshqarilishini nazorat qiladi. Bugungi kunda, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va xavfsizligi yanada muhimlashgan. Tashkilotlar global raqobat, iqtisodiy noaniqliklar va texnologik o‘zgarishlar kabi omillarni hisobga olib, o‘zlarining buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlarini muntazam ravishda takomillashtirishga majbur. Shuning uchun, auditorlar tomonidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar nafaqat moliyaviy xatoliklarni aniqlash, balki tashkilotning umumiy operatsion samaradorligini oshirishga ham qaratilgan bo‘ladi. 2 Auditorlik tekshiruvlarining samarali bo‘lishi uchun, auditorlar buxgalteriya va ichki nazorat tizimlarining barcha jihatlarini chuqur tahlil qilishlari kerak, shu jumladan ichki nazorat tizimining dizayni, amal qilish darajasi va tegishli normativ hujjatlarning mavjudligi. Bu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish tashkilotning moliyaviy barqarorligini ta'minlash va uning uzoq muddatli rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining auditorlik tekshiruvlarida baholanishi, nafaqat moliyaviy xatoliklarni aniqlash, balki tashkilotning umumiy operatsion samaradorligini oshirishga, uning moliyaviy barqarorligini ta'minlashga ham xizmat qiladi. Auditorlar tomonidan amalga oshirilgan baholashlar, tashkilotning kelajakdagi rivojlanishiga va uning iqtisodiy barqarorligini saqlashga yordam beradi. Samarali ichki nazorat tizimi va aniq buxgalteriya hisobi esa tashkilotning ishonchliligini va ijobiy obro‘sini oshiradi. 3 I-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVI VAQTIDA KORXONALARDA BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISHNING MEYORIY- HUQUQIY ASOSLARI Iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini kirib kelishi, xalqaro integratsiyani kuchayishi, mulkka bo’lgan munosabatlarining o’zgarishi, korxonaning moliya- xo’jalik faoliyatlariga xorijiy investorlarni kirib kelishi kabi jarayonlar buxgalteriya hisobi tizimida qo’shimcha vazifalarni keltirib chiqaradi. Iqtisodiyotning rivojlanishida muhim hamda ajralmas bo’g’in hisoblangan korxona faoliyatini zamonaviy usullar bilan boshqarishda, korxona mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari to’g’risidagi ma’lumotlar katta ahamiyat kasb etadi. Bunday ma’lumotlar korxonada tashkil qilingan buxgalteriya hisobi tizimi orqali yetkazib beriladi. Ma’lumotlarning qay darajada aniq, haqqoniy va xolisona bo’lishi korxona buxgalteriyasining tarkibiy tuzilishiga, u erda faoliyat yuritayotgan buxgalter kadrlarning bilimiga, malakasiga hamda buxgalteriya hisobini jamiyatda bo’layotgan o’zgarish va rivojlanishlarga mos holda takomillashib, yangilanib borishiga bog’liq bo’ladi. Auditor, auditorlik tekshiruvlari jarayonida xo‘jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi qonunchilik talablariga muvofiqligini tekshirishi va natijalarini ish hujjatlarda aks ettirishi lozim. Agar xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda quyidagi talablar bajarilsa, u holda xo‘jalik subyektining buxgalteriya hisobi tizimi samarali hisoblanadi: 4 a) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida ularning amalga oshirilgan vaqtini to‘g‘ri aks ettirsa; b) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida to‘g‘ri summada qayd etilsa; v) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining schyotlarida qonunchilik va hisob siyosati talablari asosida to‘g‘ri aks ettirilgan bo‘lsa; g) buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining tafsilotlari aks ettirilgan bo‘lsa. Auditorlik tekshiruvlari jarayonida tekshirilayotgan xo‘jalik subyekti buxgalteriya hisobining tashkil qilinishi, yo‘lga qo‘yilishi va yuritilishiga taalluqli ichki hujjatlar bilan tanishish zarur va uning haqiqiy holati mazkur Standartning 16-bandi talablariga qanchaliq muvofiqligini aniqlash lozim. Zarur hollarda bunday solishtirish uchun hisobda alohida summalarning birlamchi hujjatlardan ularning hisobot hujjatlarida aks ettirishgacha bo‘lgan harakatini kuzatish tavsiya etiladi. Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi: auditor — auditorning malaka sertifikatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxs; Auditorlar reyestri — auditorning malaka sertifikatiga ega bo‘lgan auditorlarning auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatli davlat organi rasmiy veb- saytiga joylashtirilgan ro‘yxati, bundan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan shakllantiriladigan reyestr mustasno; 5 auditorlik tashkiloti — auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish va turdosh xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha auditorlik faoliyatini amalga oshiruvchi tijorat tashkiloti; Auditorlik tashkilotlarining reyestri — auditorlik tashkilotlarining auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatli davlat organi rasmiy veb-saytiga joylashtirilgan ro‘yxati; auditorlik faoliyati — auditorlik tashkilotlarining auditorlik xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati; audit qo‘mitasi — xo‘jalik yurituvchi subyektning kuzatuv kengashi a’zolaridan iborat bo‘lgan, qoida tariqasida, kamida bir nafar mustaqil a’zoni o‘z ichiga oladigan, moliyaviy hisobotni tuzishning to‘g‘riligi ustidan nazorat o‘rnatilishi, mustaqil auditorlik tashkilotining tanlanishi, auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishi jarayonlarini kuzatish, shuningdek ichki va tashqi auditorlik tekshiruvlari natijalarini olish hamda o‘rganish uchun mas’ul bo‘lgan qo‘mita; renking — auditorlik tashkilotlarining faoliyatini tavsiflovchi muayyan ko‘rsatkichlar bo‘yicha guruhlarga ajratilgan auditorlik tashkilotlarining tartibga solingan ro‘yxatlarini shakllantirish; talabgor — malaka sertifikatini olishga yoki uning amal qilish muddatini uzaytirishga da’vogar bo‘lgan jismoniy shaxs. Auditor jamiyat manfaatlari ustuvorligiga rioya etishi, beg‘araz bo‘lishi va taxminlarga asoslanishi, manfaatlar to‘qnashuvi yoki boshqa shaxslarning bosimlari sababli o‘zining kasbga oid fikr-mulohazasida tavakkalchilik qilmasligi, auditorlik tashkilotining obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlarga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Auditorlar va auditorlik tashkiloti xodimlari auditorlik xizmatlari ko‘rsatish jarayonida o‘zlariga ma’lum bo‘lib qolgan ma’lumotlarni o‘ziga auditorlik xizmatlari ko‘rsatilgan shaxslarning yozma roziligisiz oshkor qilishga hamda 6 o‘zgalarga berishga haqli emas, bundan korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonunchilikda, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg‘in qurollarini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonunchilikda nazarda tutilgan hollar mustasno. Auditorlik tekshiruvlari vaqtida quyidagi asosiy tamoyillarga e'tibor qaratiladi: - To'liq va aniq hisobot : Auditorlik tekshiruvlari, buxgalteriya hisobi to'g'ri va aniq bo'lishi kerakligini ta'minlash uchun amalga oshiriladi. Bu degani, korxona barcha moliyaviy operatsiyalarni to'g'ri qayd etishi va hisobotlarda aks ettirishi zarur. - Auditning mustaqilligi : Auditorlarning tekshiruvda ishtirok etishi, mustaqil bo'lishi kerak. Ya'ni, auditorlar auditni tashqi va ichki bosimlardan holi ravishda amalga oshirishi lozim. - Huquqiy asoslar : Auditorlik faoliyati va buxgalteriya hisobini yuritishning barcha bosqichlari O'zbekiston Respublikasining qonunlariga, shu jumladan me'yoriy hujjatlar va standartlarga to'liq mos kelishi kerak. - Xatoliklar va noto'g'ri hisoblar : Auditorlik tekshiruvlari jarayonida xatoliklar va noto'g'ri buxgalteriya yozuvlari aniqlansa, auditorlar bu holatlarni tuzatish uchun tavsiyalar beradi. Auditorlik tekshiruvlari va buxgalteriya hisobini tashkil etishning me'yoriy- huquqiy asoslari har yili yangilanib boradi. Buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etish va auditorlik tekshiruvlarini muvaffaqiyatli o'tkazish uchun barcha qonunlar, xalqaro standartlar va me'yoriy hujjatlarga qat'iy rioya qilish zarur. Bu korxonaning moliyaviy holatini shaffof va ishonchli qilish uchun juda muhim. 7 1.1. Buxgalteriya hisobi tizimining mohiyati Buxgalteriya hisobi — bu tashkilotning moliyaviy faoliyatini, ya'ni mablag‘larning kirishini va chiqishini, shuningdek, moliyaviy holatini va natijalarini aks ettirish uchun qo‘llaniladigan tizimdir. Buxgalteriya hisoboti statistika va operativ hisobotlari bilan birgalikda moliyaviy hisobotning tarkibiy qismini tashkil etadi. Davriyligiga ko ra Buxgalteriya hisoboti chorak, yarim yil, 9ʻ oy va bir yil uchun tuziladi. Maqsadiga ko ra ichki va tashqi turlarga bo linadi. ʻ ʻ Ichki Buxgalteriya hisoboti korxona va uning tarkibiy bo linmalari faoliyatini ʻ tahlil etish hamda boshqarishga xizmat qiladi. Tashqi Buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy holati haqida axborotlar oladigan boshqaruv hamda nazorat idoralariga beriladi. Buxgalteriya hisobi tashkilotning barcha moliyaviy operatsiyalarini yozib borish, tahlil qilish va hisobotlarni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan me'yorlar va protseduralardan iboratdir. Bu hisob nafaqat moliyaviy xatoliklarni aniqlashda, balki qarorlar qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. 1997-yil 1-yanvardan Buxgalteriya hisoboti qamraydigan ma’lumotlar doirasi (buxgalteriya balansi, moliyaviy faoliyat haqida hisobot, kreditorlik va debitorlik qarzdorligi haqida ma’lumotnoma, asosiy vositalar harakati, pul oqimlari, o z ʻ kapitali to g risidagi hisobotlar va boshqalar)ni O zbekiston Respublikasi Moliya ʻ ʻ ʻ vazirligi belgilaydi. Buxgalteriya hisoboti ning belgilangan muddatda topshirilishi va majburiyligi ularga qo yiladigan asosiy talabdir. Korxonalar yillik Buxgalteriya ʻ 8 hisobotini yakunlangan yildan keyin 15-fevraldan (chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar 1-martdan), choraklik Buxgalteriya hisoboti ni chorak tugagach, 25 kundan kechikmay mulk egalariga, korxona joylashgan hududdagi davlat statistika idoralariga, davlat soliq inspeksiyalariga va boshqa davlat organlariga topshirishlari shart. Buxgalteriya hisobini hozirgi zamon talabi darajasida tashkil etish quyidagi kompleks tadbirlar bilan ta’minlanadi: 1. Buxgalteriya hisobini qonuniy tartibga solish va uning me’yoriy bazasini shakllantirish; 2. Uslubiy ta’minot (yo’riqnomalar uslubiy ko’rsatmalar, sharxlar) bilan; 3. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan; 4. Xalqaro professional tashkilotlar bilan hamkorlik qilish yo’li bilan; 5. Hisobni boshqarish tizimini qaytadan tashkil etish yo’li bilan. Buxgalteriya hisobi xo‘jalik faoliyati jarayonlari, aktivlar, ularning manbalari va oxirgi moliyaviy natijalarni aks ettirishni makon va zamonda, dialektik harakatda amalga oshiradi. Aynan shunday yondashish buxgalteriya hisobining metodini ifodalaydi. Buxgalteriya hisobining metodining mohiyati unda qo‘llaniladigan usullarda yorqin namoyon bo'ladi. Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari: 1. Moliyaviy hisobotlarning shakllantirilishi: Tashkilotning moliyaviy holatini aniq aks ettiruvchi hisobotlarni tayyorlash. Buxgalteriya hisobi bu jarayonni aniq va ishonchli tarzda bajarishga yordam beradi. 2. Moliyaviy resurslarni boshqarish: Tashkilotning mablag‘larini to‘g‘ri va samarali tarzda taqsimlash. Bu resurslar nafaqat kompaniyaning o‘zini, balki uning xodimlari, mijozlari va kreditorlari uchun ham muhimdir. 9 3. Hisoblarning to‘g‘riligini ta'minlash: Har bir operatsiyaning moliyaviy hisobotlarda to‘g‘ri aks ettirilishini ta'minlash. Bu buxgalteriya hisobi orqali amalga oshiriladi. 4. Qonunlarga muvofiqlik: Buxgalteriya hisobi, tashkilotning moliyaviy faoliyatini joriy qonunlar, me'yorlar va boshqa normativ hujjatlar talablariga muvofiq yuritilishini ta'minlaydi. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 14.08.1998 y. 474 sonli ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 26.07.1998 y. n 17-17/86 tasdiqlangan 1-sonli “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti talabidan kelib chiqib buxgalteriya hisobini yuritishda quyidagi tamoyillardan ham foydalanish talab etiladi: hisoblab yozish tamoyili, ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish tamoyili, xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarga pul bilan baho berish, ahamiyatlilik tamoyili, muhimiylik tamoyili, tugallanganlik tamoyili, izchillik tamoyili. Hisoblab yozish tamoyili - buxgalter tegishli daromad va xarajatlarni qaysi hisobot davriga kiritish kerakligi tо‘g‘risida qaror qabul qilishi lozimligini bildiradi. Hisoblash tamoyiliga asosan aktivlar, passivlar, xususiy kapital, daromadlar, xarajatlar va boshqa xо‘jalik muomalalari yuzasidan haridorga yuklab jо‘natilgan mashulot, bajarilgan ish, kо‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan olinadigan pul mablag‘lari, korxona hisob raqamiga qachon kelib tushishidan qat’iy nazar, hisobot davriga taalluqli ekanligini bildiradi. Ular mazkur hisobot davrida buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish tamoyili - korxona buxgalteriyasida xо‘jalik muomalalarini ikki yoqlama yozish tamoyili asosida aks ettirish kerakliligini bildiradi. Ikki yoqlama yozish tamoyili sodir bо‘lgan xо‘jalik muomalasiga tegishli bо‘lgan summani bir vaqtning о‘zida bitta schyotning debet 10 tomoniga va aynan shu summani ikkinchi bir schyotning kredit tomoniga qayd qilishdan iborat bо‘ladi. Aktivlar va passivlarga pul bilan baho berish tamoyili - buxgalteriya hisobida barcha xo’jalik operatsiyalari, voqealar, aktivlar va passivlar bir xil birlikda o’lchanishi - pul bilan baholanishi lozimligini bildiradi. Pul umum qabul qilingan о‘lchov birligi hisoblanib, uning vositasida korxonada sodir bо‘ladigan hodisalar bitta umumiy maxrajga keltiriladi. Natijada ular qо‘shish yoki ayirish mumkin bо‘lgan raqamlar kо‘rinishida aks ettiriladi. Masalan: korxona 2000000 naqd pulga, 150 ming kvadrat metrga teng bino maydoniga, 10 ta yuk va 4 yengil avtomashinasiga, 10 tonna mineral о‘g‘itga va shu kabi boshqa xо‘jalik mablag‘lariga ega. Korxona ixtiyoridagi hamma mulkni miqdorini topish uchun bu narsalarni hammasini qо‘shib chiqish mumkin emas. Bunda korxona mulklarini pulda ifodalash yordam beradi: 2000000 sо‘m naqd pul, yuk tashish mashinalariining qiymati 100000000 sо‘m, yengil avtomashinalarning qiymati 40000000 sо‘m va mineral о‘g‘itning qiymati 3000000 sо‘m – bularni qо‘shib chiqish mumkin. O’zbekiston Respublikasida pul birligi - so’m, uning bo’laklari - tiyinlardir. Hisobot davrining daromadlari bilan xarajatlarining muvofiqligi tamoyili - buxgalteriya hisobida shu hisobot davriga tegishli bо‘lgan daromadlarni olishga asos bо‘ladigan xarajatlarni aks ettirish lozimligini bildiradi. Agar daromadlar bilan xarajatlar о‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud bо‘lsa, unda xarajatlar taqsimotining biron bir usuliga muvofiq bir nechta hisobot davrlari о‘rtasida taqsimlanadi. Masalan bir necha yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlari. Ahamiyatlilik tamoyili - foydalanuvchilarga beriladigan axborotlar korxonaning moliyaviy va xо‘jalik faoliyatlariga baho berish hamda qarorlar qabul qilish uchun ahamiyatlidir. Shuning uchun korxonaning moliya-xо‘jalik faoliyatiga baho berish hamda qarorlar qabul qilish sifati buxgalteriya hisobi yetkazib beradigan axborotlarni tо‘g‘riligiga bog‘liq bо‘ladi. 11 Muhimiylik tamoyili - axborotlarning foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga ta’siri borligini bildiradi. Tushirib qoldirilgan yoki notо‘g‘ri taqdim etilgan axborotlar foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar mohiyatiga ta’sir etsa bunday axborotlar muhim hisoblanadi. Axborotlar buxgalteriya hisobida ularning muhimiylik tamoyili asosida guruhlarga bо‘linib yoki alohida-alohida aks ettiriladi. Tugallanganlik tamoyili – buxgalteriya hisobi moliyaviy hisobotlarni ishonchliligini ta’minlash maqsadida hisobot davridagi axborotlar tо‘g‘risida yetarlicha tо‘la ma’lumot taqdim etishi kerak. Izchillik tamoyili – foydalanuvchilarga korxonaning moliya-xо‘jalik faoliyati tо‘g‘risida taqdim etadigan axborotlar, ularning, faoliyatlarida bо‘ladigan о‘zgarishlarni aniqlash uchun turli davrlardagi hisobotlarni qiyoslash imkoniyatiga ega bо‘lishlari kerak. Shuning uchun buxgalteriya hisobida axborotlar izchillik tamoyili asosida hisobga olinishini bildiradi. Buxgalteriya hisobi tizimi, tashkilotning moliyaviy holatini va faoliyatini to'g'ri va ishonchli tarzda kuzatib borish, hisobga olish va tahlil qilish uchun zarur bo'lgan asosiy vositadir. U tashkilotning barcha moliyaviy operatsiyalarini tartibga solib, hujjatlashtirib, ularni tegishli hisoblar orqali aks ettiradi. Buxgalteriya hisobi tizimi orqali tashkilotning moliyaviy holati va faoliyatini baholash imkoniyatiga ega bo'lamiz. Shuningdek, tizim orqali xatoliklar aniqlanib, tuzatilishi mumkin, bu esa korxonaning moliyaviy hisobotlarini ishonchli va to'g'ri bo'lishini ta'minlaydi. Buxgalteriya hisobi tizimi moliyaviy operatsiyalarni to'g'ri va samarali boshqarishga yordam beruvchi muhim vosita bo'lib, tashkilotning iqtisodiy faoliyatini kuzatish, baholash va boshqarishda asosiy o'rin tutadi. Tizimning samarali ishlashi, tashkilotning moliyaviy holatini yaxshilash va qarorlar qabul qilish jarayonlarini soddalashtirishga yordam beradi. 12 1.2. Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi — bu tashkilotning moliyaviy faoliyatini aniq va o'z vaqtida aks ettirish uchun zarur bo'lgan muhim omillardir. To‘g‘ri va ishonchli buxgalteriya hisobi korxonaning moliyaviy holatini to‘g‘ri baholash va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa faoliyatni samarali boshqarish uchun zarur bo‘ladi. Buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligini ta'minlashda quyidagi asosiy omillar muhim hisoblanadi: 1. Moliyaviy operatsiyalarni to‘g‘ri hujjatlashtirish : Har bir iqtisodiy operatsiya yoki harakatning to‘liq va aniq hujjatlashtirilishi, ya'ni buxgalteriya yozuvlarining to‘g‘ri aks ettirilishi muhimdir. Bunda operatsiyalarni aniq va ishonchli tarzda tasdiqlovchi hujjatlar kerak bo‘ladi (masalan, cheklar, shartnomalar, hisob-fakturalar). 13 2. Hisoblar va hisob-kitoblar : Hisoblarning to‘g‘ri tuzilishi va ular orasidagi munosabatlarning aniq aks ettirilishi buxgalteriya hisobining ishonchliligini ta'minlaydi. Har bir operatsiya to‘g‘ri hisobda aks ettirilishi lozim. 3. Ichki nazorat va audit : Korxonalarda ichki nazorat tizimlari va auditlar buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligini ta'minlashda katta rol o‘ynaydi. Ichki nazorat va audit xatoliklar va firibgarliklarni aniqlash, tizimning samaradorligini oshirishga yordam beradi. 4. Me'yoriy hujjatlarga rioya qilish : Buxgalteriya hisobi yuritishda mavjud qonunlar va normativ hujjatlarga qat'iy rioya qilish zarur. Buxgalteriya hisobi to‘g‘ri yuritilishi uchun mamlakatdagi buxgalteriya standartlariga, soliq qonunchiligiga va boshqa tegishli me'yorlarga amal qilish kerak. 5. Kadrlar malakasi : Buxgalteriya hisobi bilan shug'ullanuvchi mutaxassislarning malakasi va tajribasi to‘g‘ri hisob yuritishda muhim omildir. Yaxshi malakali buxgalterlar va moliyaviy mutaxassislar korxonada hisobni to‘g‘ri yuritishga yordam beradi. О ‘zbekistonda jamiyat rivojlanishining bozor munosabatlariga asoslangan bosqichida, iqtisodiyotni isloh qilish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Eng muhimi, mulkni xususiylashtirilishi natijasida davlat ham korxonalar qatori iqtisodiy subyektga aylandi. Endilikda mashulot ishlab chiqarish va uni kimga, qachon, qanchadan sotishni davlat emas, balki korxonalarning о ‘zlari hal qiladi. Bozorda raqobat vujudga kela boshladi. Qaysi ishlab chiqaruvchi bozorga arzon, sifatli va keng assortimentli, xaridorgir b о ‘lgan tovarni chiqarsa, uning mavqei bozorda ortib boradi. Bozorda qanday tovar va mashulotlarga talab yuqori b о ‘lsa, mazkur tovar va mashulotlar о ‘z haridorini tezroq topib, korxona k о ‘proq foyda oladi. Korxonada axborot berish tizimi ish faoliyatini shunday tashkil qilishi lozimki, korxonani boshqarish uchun zarur b о ‘lgan, bozordagi narx, ishlab chiqarilayotgan mashulot tannarxi va mashulotni sotishdan olinadigan daromad t о ‘g‘risidagi 14 ma’lumotlar boshqaruv apparati xodimlarining “q о ‘l ostida” doimo mavjud va istalgan paytda axborot olish imkoni yaratilgan b о ‘lishi lozim. Bunday vazifalar boshqaruv tizimining asosiy b о ‘g‘ini b о ‘lgan – buxgalteriya hisobi yordamida bajariladi. Shuning uchun bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda buxgalteriya hisobini “Biznes tili” deb, bekorga aytishmagan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi faqat hisob-taftish va statistika vazifasini bajarmaydi. Balki hisob ma’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun korxonaning faoliyati t о ‘g‘risida axborot t о ‘plash, uni qayta ishlash va uzatish vositasiga aylanadi. Shuning uchun bugungi kunda buxgalterlarga q о ‘yiladigan talabalar ham tubdan о ‘zgardi. Ulardan x о ‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobida qayd etish bilan bir qatorda, hisob ma’lumotlarini tahlil qilish, foydalanuvchilarni axborotlar bilan ta’minlash, menejerlarga korxona moliyaviy ahvolining barqarorligini yaxshilashga imkon beradigan y о ‘llarni k о ‘rsatib berish va korxona moliyasini boshqarish ishlari bilan shug‘ullanish talab qilinadi. Buxgalteriya hisobi korxonaning faoliyatida sodir b о ‘ladigan x о ‘jalik operatsiyalarini yoppasiga va uzluksiz kuzatib, miqdor jihatdan о ‘lchab, hujjatlarda qayd qilish asosida axborot t о ‘plash va ularni о ‘zining registrlarida о ‘z vaqtida, uzluksiz hisobga olish vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning tashkil qilinadigan hisobi siyosati, hisob k о ‘rsatkichlarining t о ‘laligi va buxgalteriya hisobini о ‘z vaqtida, ratsional tashkil qilishlik hamda analitik va sintetik hisob ma’lumotlarining mos b о ‘lishligi kabi talablarga javob berishi kerak. Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi tashkilotning moliyaviy faoliyatini samarali boshqarish, tahlil qilish va nazorat qilishda muhim ahamiyatga ega. Ularning ta'minlanishi uchun moliyaviy operatsiyalarni aniq hujjatlashtirish, to‘g‘ri hisoblar va ichki nazorat tizimlarini joriy etish, shuningdek, malakali kadrlar ishga jalb etish zarur. Bu o‘z navbatida, tashkilotning moliyaviy holatini to‘g‘ri baholash va ishonchli qarorlar qabul qilish imkonini beradi. 15 1.3. Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun tavsiyalar Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun bir nechta tavsiyalarni ko'rib chiqish mumkin. Quyidagi fikrlar buxgalteriya jarayonlarini yanada samarali qilish, xatoliklarni kamaytirish va umumiy moliyaviy boshqaruvni yaxshilashga yordam beradi: 1. Avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalarni joriy etish  Buxgalteriya dasturlari : Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun zamonaviy buxgalteriya dasturlarini (masalan, 1C, QuickBooks, Zoho Books) joriy qilish. Bu dasturlar hisob-kitoblarni tezlashtiradi, ma'lumotlarni saqlashda xatoliklarni kamaytiradi va hisobotlarni tayyorlashni osonlashtiradi. 16  Elektron hujjatlar : Hujjatlarni raqamli shaklda saqlash, arxivlash va tizimga kiritish jarayonini avtomatlashtirish. Bu xatoliklarni kamaytiradi va vaqtni tejaydi. 2. Xodimlarni malakasini oshirish  Doimiy treninglar : Buxgalterlar uchun yangi qonunlar, me'yoriy hujjatlar va texnologiyalar bo'yicha doimiy treninglar tashkil etish. Bu xodimlarni sohada yangiliklar va o'zgarishlardan xabardor qilishga yordam beradi.  Tajriba almashish : Boshqa tashkilotlar bilan tajriba almashish va o'zaro seminarlar o'tkazish. 3. Ichki nazorat va audit tizimini mustahkamlash  Ichki audit : Har bir hisobot davrida ichki audit o'tkazish, bu moliyaviy xatoliklarni tezda aniqlashga yordam beradi.  Nazorat tizimi : Hisob-kitoblar va xodimlar faoliyatini nazorat qilish uchun ichki tartib va qoidalar yaratish. Bu, ayniqsa, katta kompaniyalarda muhim. 4. Hisob-kitoblarni to'g'ri tashkil qilish  Hisob-kitoblarni tahlil qilish : Buxgalteriya ma'lumotlarini muntazam ravishda tahlil qilish va hisobotlar tayyorlash. Bu korxona moliyaviy holatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi va kerakli qarorlarni qabul qilishda yordam beradi.  Hisob-varag'ini to'g'ri tashkil qilish : Hisob-varag'ida barcha turdagi operatsiyalarni aniq va to'g'ri aks ettirish. Bu o'z navbatida soliq, auditorlik va boshqa tekshiruvlar uchun muhim. 5. Soliq qonunchiligiga rioya qilish 17  Soliq masalalarida maslahat olish : Soliq qonunchiligida o'zgarishlar doimiy ravishda yuz beradi, shuning uchun soliq masalalari bo'yicha malakali mutaxassislar bilan maslahatlashish zarur.  Soliyaviy rejalashtirish : Soliq yuki va to'lovlarni rejalashtirish, shuningdek, soliq imtiyozlari va chegirmalaridan foydalangan holda xarajatlarni optimallashtirish. 6. Buxgalteriya hujjatlarini tahlil qilish va tasniflash  Hujjatlarni muntazam tekshirish : Buxgalteriya hujjatlarini vaqtida tekshirib, tasniflashni yaxshi tashkil etish zarur. Bu audit va tekshiruvlarda muammo bo'lmasligi uchun muhim.  Hujjatlarni elektron shaklda saqlash : Buxgalteriya hujjatlarining har birini elektron formatda saqlash, ularni tezda qidirish va tahlil qilish imkonini beradi. 7. Kichik va o'rta bizneslar uchun tashkiliy tuzilmani optimallashtirish  Kichik korxonalar uchun maslahatchilar : Kichik va o'rta bizneslar uchun buxgalteriya xizmatlarini optimallashtirishda, tashqi maslahatchilardan foydalanish yoki ularning yordamida kompaniya uchun eng samarali yechimlarni topish mumkin.  Moliya boshqaruvi : Moliya va buxgalteriya bo'yicha muvofiqlashtirilgan boshqaruv tizimini yaratish. Bu korxona moliyaviy barqarorligini saqlashga yordam beradi. 8. Xatoliklarni oldini olish va xatoliklarni tahlil qilish  Xatoliklarni tahlil qilish : Buxgalteriya xatoliklari va noaniqliklarni tahlil qilish, sabablarini aniqlash va bunday xatoliklarni kelajakda oldini olish uchun chora-tadbirlar ko'rish. 18  Xatoliklarni kuzatish tizimi : Xatoliklarni aniqlash uchun tizimli nazorat mexanizmlarini joriy etish. 9. Buxgalteriya hisoboti va moliyaviy tahlil  Davriy moliyaviy tahlillar : Hisob-kitoblar va moliyaviy holatni muntazam ravishda tahlil qilib, korxonaning faoliyatini tahlil qilish va unga mos ravishda strategiyalar ishlab chiqish.  Prognozlash : Kelgusi moliyaviy davrlar uchun prognozlar tuzish va har qanday risklarni kamaytirish uchun aniq rejalashtirish. Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun yuqoridagi tavsiyalarni amalga oshirish orqali korxonangizning moliyaviy barqarorligini va shaffofligini ta'minlash mumkin. Har bir qadamni diqqat bilan bajarish va xodimlarni doimiy ravishda o'qitib turish bu sohada muvaffaqiyatga erishish uchun muhimdir. II - BOB KORXONALARDA ICHKI NAZORAT TIZIMI NING AMALDAGI HOLATI Korxonalarda ichki nazorat tizimi — bu korxonaning faoliyatini samarali boshqarish, moliyaviy hisobotlarning to'g'riligi va ishning qonunlarga muvofiqligini ta'minlash uchun joriy etilgan metodlar va protseduralardir. Ichki nazorat tizimining amaldagi holati korxonaning ichki tizimlarining samarali ishlashi, xatoliklar, firibgarlik va suiiste'molliklardan himoya qilishga qaratilgan. Korxonalarda ichki nazorat tizimi quyidagi asosiy elementlarni o'z ichiga oladi: 19 1. Boshqaruvning izchilligi : Boshqaruvning to'g'ri tashkil etilishi va maqsadlar bilan mos kelishi. 2. Xavf va xavflarni baholash : Korxona faoliyatining barcha sohalarida xavflarni aniqlash va ularni boshqarish. 3. Ichki nazorat jarayonlari : Barcha operatsiyalarni nazorat qilish va ularning to'g'ri bajarilishini ta'minlash. 4. Moliyaviy hisobotlarning to'g'riligi : Moliyaviy ma'lumotlarning aniq va ishonchli bo'lishi. 5. Ichki audit va tekshiruvlar : Korxona ichidagi faoliyatni va protseduralarni tekshirish. 6. Tashkilot va huquqiy me'yorlarga muvofiqlik : Tashkilotning qonunlarga va siyosatga rioya qilishini ta'minlash. Ichki nazorat tizimining samarali ishlashi, xatoliklarni kamaytiradi va korxona faoliyatining to'g'ri yo'nalishda bo'lishini ta'minlaydi. Ichki nazorat tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo'lib, ular quyidagilardan iborat: 1. Nazorat muhiti: Bu korxonaning umumiy madaniyati, etika va nazoratga bo'lgan munosabatini ifodalaydi. Etika kodekslari, boshqaruv usullari va rahbariyatning nazorat tizimiga qo'ygan e'tibori bu komponentning muhim qismlaridir. 2. Tavakkalchilikni baholash: Bu jarayon korxona oldida turgan potensial xavflarni aniqlash va tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Tavakkalchilikni samarali baholab, korxona muvaffaqiyatsizliklarnini oldini olish imkoniyatiga ega bo'ladi. 3. Nazorat faoliyatlari: Bu xavflarni kamaytirish yoki oldini olishga qaratilgan aniq amallar va protseduralardir. Masalan, ikki tomonlama imzo talab qilish, inventarizatsiya o'tkazish, va buxgalteriyaga kiritilayotgan ma'lumotlarni tekshirish kabi chora-tadbirlar kiradi 4. Axborot va kommunikatsiya: Ichki nazorat tizimi samarali ishlashi uchun to'g'ri, to'liq va o'z vaqtida ma'lumot almashish muhimdir. Ichki va tashqi ma'lumotlarni 20 samarali boshqarish va ulash imkonini beruvchi tizimlar mavjud bo'lishi kerak. 5. Monitoring: Ichki nazorat tizimining samaradorligini doimiy ravishda kuzatib borish jarayonidir. Bu jarayon orqali korxona ichki nazorat amaliyotlarining qanchalik yaxshi ishlashini va ularni yaxshilash imkoniyatlarini baholaydi. Statistika ma’lumotlariga qaridigan boo’lsak, ichki nazoratning samaradorligi bo'yicha xalqaro tajribada bir nechta qiziqarli raqamlar mavjud. Masalan, Xalqaro ichki auditorlar instituti (IIA) ma'lumotlariga ko'ra, samarali ichki auditori mavjud bo'lgan korxonalarda firibgarlik holatlari 35% ga kamayadi. Shuningdek, ichki nazoratning choralari samaradorligining o'sib borishini ko'rsatadi: yaxshi tashkil etilgan nazorat tizimi korxonalarda moliyaviy yo'qotishlarni o'rtacha 3%ga kamaytiradi. O'zbekistonda ham ichki nazorat tizimlari rivojlanmoqda. 2020-yilda o'tkazilgan tadqiqotlarga ko'ra, O'zbekistonning o'rta va katta korxonalarining 60% dan ortig'i ichki auditori xizmatlarini joriy qilgan. Ushbu auditorlar korxonalar uchun moliyaviy nazorat protseduralarini takomillashtirish, tavakkalchiliklarni baholash va nazorat qilish bo'yicha tavsiyalar beradi. Bundan tashqari, mamlakatda ichki nazorat tizimlarini joriy qilish va takomillashtirish bo'yicha tadbirlar doirasida ko'plab seminarlari, treninglari va sertifikatlash dasturlari tashkil etiladi. Korxonalarda ichki nazorat jarayonlarining takomillashuvi ularning raqobat qobiliyatini oshiradi, xalqaro standartlarga mos faoliyat yuritishlariga ko'maklashadi. Umuman olganda, ichki nazoratni samarali tashkil etish o'ziga xos afzalliklarga ega bo'lishiga qaramay, uni doimiy tarzda rivojlantirish va optimallashtirish kerak, chunki bozor sharoitlari va korxona faoliyatida doimiy ravishda o'zgarishlar yuz beradi. Shu tariqa, ichki nazorat tizimining yuqumliligi kuchayadi va korxonaning umumiy samaradorligi oshadi. 21 Amaldagi holat korxonaning ichki nazorat tizimining samaradorligini tekshirishga yordam beradi. Agar tizimda zaifliklar bo'lsa, bu tizimni yaxshilash uchun tegishli choralar ko'rish lozim. 2.1. Ichki nazorat tizimining ahamiyati Ichki nazorat tizimi har qanday tashkilot yoki korxonada muhim rol o'ynaydi. Bu tizimning mohiyati ijro etish, resurslarni samarali boshqarish va xatolarni kamaytirishda ko'rinadi. Ichki nazorat tizimi korxona ichidagi barcha jarayonlarni nazorat qiladi va xavf-xatarlarga nisbatan barqarorlikni ta'minlashda yordam beradi. Ichki nazorat tizimining asosiy vazifalaridan biri - tashkilotning moliyaviy hisobotlarini aniqlik va haqqoniylik bilan tayyorlashdir. Bu jarayonda turli nazorat usullari qo'llaniladi, masalan, budjet nazorati, moliyaviy tahlillar, va auditlar. 22 Shuningdek, ichki nazorat tizimi orqali xodimlarning ish faoliyatini baholash, resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash va noqonuniy harakatlarning oldini olish imkoniyati mavjud. Baholaganimizda, ichki nazorat tizimlari turli auditorlik qoidalari va standartlari asosida tuziladi. Bu tizimlar xalqaro miqyosda tan olingan, masalan, COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission) modeli. Bu model ichki nazorat tizimlarini beshta tarkibiy qismga ajratadi: nazorat muhit, xavf-xatarlarni baholash, nazorat faoliyatlari, axborot va kommunikatsiya, va monitoring. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, samarali ichki nazorat tizimiga ega bo'lgan tashkilotlarda moliyaviy xatoliklar 30 foizdan ortiq kamayadi. Bundan tashqari, resurslardan samarali foydalanish orqali nafaqat zararning kamayishi, balki 20 foizgacha bo'lgan daromadning ortishi ham kuzatiladi. Ichki nazorat tizimlari har bir turdagi tashkilot uchun moslashtirilishi kerak. Masalan, ishlab chiqarish korxonalari uchun bu tizim texnologik jarayonlarni va sifatni nazorat qilishga yo'naltirilgan bo'lishi mumkin. Bank va moliya muassasalari uchun esa, xavflarni boshqarish va moliyaviy operatsiyalarni kuzatish asosiysi hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, mamlakatimizda ichki nazorat tizimlarini rivojlantirish va amalga oshirish bo'yicha qonunchilikka muvofiq chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Bu tizimning samarali faoliyat ko'rsatishi uchun rahbariyatning qo'llab-quvvatlashi, xodimlarning malakasini oshirish va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarur. Ichki nazorat tizimi- bu buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligini ta’minlashga qaratilgan, hamda korxona resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona foydalanishga imkon yaratadigan doimiy, kundalik ishlar majmuidir. Yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi quyidagi elementlari bilan tavsiflanadi: - axborotlarni to’plash tizimi mavjud xatolarni o’z vaqtida aniqlaydi; - amaldagi mas’uliyat tizimi har qanday vazifani boshdan oxirigacha yakka o’zi amalga oshirishiga yo’l qo’ymaydi; - har qanday muomalalarni muvofiqlashtirish tizimi mavjud; 23 - inventarizatsiya muntazam ravishda o’tkaziladi; - buxgalteriya hisobotlari va rejadan chetga chiqishlar tahlil qilinadi. Agar har kunlik ish ichki nazorat ostida bo’lsa, daromadlar ko’payadi. Kundalik ish ishonchli bo’lsa daromadni yo’qotish xavf-xatari ham pasayadi. Ichki nazoratning tuzilishi turli xil bo’lishi, korxona faoliyati, uning hajmi, EHM bilan jihozlanganligi, rahbariyatning shaxsan nazorat qila olish imkoniyatlari va ko’plab boshqa omillarga bog’liq. Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish, shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqti va hajmini aniqlash uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks ettirishdan iborat. Faraz qilaylik, auditor tomonidan dastlabki auditorlik tekshiruvi dasturi tayyorlangan va u oldinda turgan ishlarning borishi to’g’risida ma’lum tasavvurga ega. Dastlabki dastur sifatida o’tgan yilgi auditorlik tekshiruvining dasturi olinib, mijoz-korxonadagi ichki nazorat tizimini dastlabki tahlil qilish va samarasizlik xavf-xatarini baholash natijalariga muvofiq tuzatishlar kiritiladi. Auditorlik tekshiruvi dasturi moliyaviy hisobotdagi axborotlarning ishonchliligini tasdiqlashga qaratilgan amallar ro’yxatidan iborat. Har bir auditorlik amalining turi, o’tkazish vaqti va miqyosi aniqlanib, u moliyaviy hisobotning bir yoki bir necha ko’rsatkichlari bilan bevosita bog’liq. Auditorlik amallarining ettita asosiy turi mavjud: qayta sanash, kuzatish, tasdiqlash, og’zaki so’rov, hujjatlarni tekshirish, nusxa ko’chirish va tahlil qilish amallari. Ichki nazorat tizimi samarali bo’lishi uchun funktsional mas’uliyatlar yoki xizmat vazifalarining etarli darajada taqsimlanishi juda muhimdir. Bu nazorat amallari samaradorligining muhim sharti hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat: - xo’jalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etish. Bu vazifani xo’jalik muomalalarini rasmiylashtirish huquqiga ega xodimlar bajaradilar. Ruxsat etish ma’lum turdagi muomalalar (masalan, barcha turdagi sotish)ga 24 taalluqli, umumiy, yoki maxsus (masalan, muhim aktivni sotishga ruxsat etish) bo’lishi mumkin. - xo’jalik muomalalarini ro’yxatga olish. Ko’pchilik korxonalarda xo’jalik muomalalarini yozish (hisob yuritish) va hisobot ishlari kompyuter yordamida bajariladi; - xo’jalik faoliyatida korxona mablag’larining saqlanishini ta’minlash. Bunda korxonaga tegishli aktivlarga haqiqatda egalik qilish yoki ular ustidan nazorat o’rnatish nazarda tutiladi; - schyotlarda aks ettirilgan summalarni va haqiqatda mavjud aktivlarni vaqti vaqti bilan taqqoslab turish. Bu erda aktivlarni muntazam inventarizatsiya qilish va tafovutlar aniqlangan hollarda tegishli choralarni qo’llash tushuniladi. Ichki nazorat tizimi korxona faoliyatining samaradorligini oshirishda, risklarni boshqarishda, firibgarliklar va qonunbuzarliklarni oldini olishda, resurslardan samarali foydalanishda va xodimlar ish faoliyatini nazorat qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Ichki nazorat tizimi orqali korxona o‘z faoliyatini tartibga solib, uzoq muddatli muvaffaqiyat va barqarorlikka erishishi mumkin. Umuman olganda, ichki nazorat tizimining mohiyati keng qamrovli va u korxonalarning umumiy muvaffaqiyatiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, ushbu tizim orqali buzilishlar, sug'urta firibgarliklari va boshqa moliyaviy kriminal ehtimollarini minimallashtirish mumkin. Ayniqsa, bugungi kunda tehnologiyalar va axborot-kommunikatsiya vositalari rivojlanganligi sababli, dinamik va moslashuvchan ichki nazorat tizimlarini joriy etish ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. 25 2.2. Korxona va tashkilotlarda ichki nazorat tizimining funktsiyalari Ichki nazorat tizimiga ko'p hollarda korxona rahhariyati tomonidan shu korxona xodimlari firibgarliklarining oldini olish uchun amalga oshiriladigan ishlar majmui sifatida qaraladi. Aslida, bu vazifa ichki nazorat tizimining ko'plab vazifalaridan faqatgina birini tashkil etadi. Umuman olganda, ichki nazorat tizimi korxonaning o'z oldiga qo'ygan ma'lum maqsadlariga erishishini ta'minlash uchun ishlab chiqilgan chora tadbirlar majmuyidir. Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil etishdan maqsad quyidagilar: 26 1) korxona egaligida bo'lgan aktivlarning isrof bo'lishi, suiiste'mol qilinishining oldini olish; 2) buxgalteriya ma'lumotlarining to'g'ri va to'liq ishlab chiqilishini ta'minlash; 3) korxona xodimlari va bo'limlarining korxona siyosatiga mos ravishda ish olib borishlarini ta'minlash; 4) korxona xodimlari va bo'limlari faoliyatilli sarnaradorlik nuqtayi nazaridan o'rganish. Bir so'z bilan aytganda, ichki nazorat tizimi korxona rahbariyati uchun shu korxona ish faoliyati belgilangan rejaga, tartib-qoidaga mos ravishda borayotganini yoki rejadan chetlanishlar bo'layotgan muammoli nuqtalarni aniqlash imkonini beradi. Ichki nazomt tizirni korxonaning faqatgina moliyaviy yoki buxgalteriya tizimini qamrab olmay, korxonaning barcha faoliyat sohalarini o'z ichiga oladi. Misol uchun: xarid qilish, ishlab chiqarish, saqlash, sotish, yetkazib berish. Ichki nazomt tizimi korxona rahbariyatiga korxona faoliyatining har bir sohasi bo'yicha ishonchli, o'z vaqtida va zaruriy ma'lumotlar yetkazib berilishini ta'minlaydi. Buning natijasida rahbariyat korxona faoliyati ustidan doimiy ravishda nazorat olib borish asosida korxona faoliyatini tartibga soladi va belgilangan maqsadlarga erishilishini ta'minlaydi. Yillik budjet, korxona ichki ishlab chiqarish standartlarining joriy etilishi, ishlab chiqarish va saqlash jarayoni ustidan nazoratni tashkil etish ham ichki nazorat tizimining bir ko'rinishidir. Ichki nazorat tizimi moliyaviy operatsiyalarni, shu jumladan, hisob-kitoblarni, balansni, xarajatlarni, daromadlarni va boshqa moliyaviy jarayonlarni boshqaradi. Bu jarayonlarning to‘g‘riligi, ishonchliligi va to‘liq ekanligini tekshirish orqali tashkilotning moliyaviy holatini barqaror saqlashga yordam beradi. - Moliyaviy hisobotlar va audit : Tashkilotning moliyaviy hisobotlarini to‘g‘ri tayyorlash va ularga har qanday noto‘g‘riliklarni aniqlash uchun ichki 27 audit va tekshiruvlar olib boriladi. Bu moliyaviy aldov yoki firibgarliklar xavfini kamaytiradi. - Buxgalteriya nazorati : Buxgalteriya operatsiyalarining barcha bosqichlari, shu jumladan, xarajatlarni va daromadlarni qayd etish, tekshiriladi va kuzatib boriladi. Ichki nazorat tizimi tashkilotning kundalik faoliyatini nazorat qilish orqali samaradorlikni oshirishga qaratilgan. Bu operatsiyalarni boshqarish, resurslarni optimal taqsimlash va ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilashga yordam beradi. Ichki nazorat tizimining ahamiyati ayniqsa yirik, murakkab ishlab chiqarish tizimiga ega bo'lgan korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. Bir qator rivojlangan davlatlar, xususan AQSHda yirik korporatsiyalarda ichki nazorat tizimini tashkil etish Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun (Foreign Corrupt Practices Act) bilan belgilangan va majburiydir. Bu qonunning qabul qilinishiga sabab, o'tgan asrning 70-yillarida AQSHning bir qator yirik korporatsiyalari xorijiy davlatlar bozorlarida o'z o'rinlarini mustahkamlab olish maqsadida shu davlatlar yuqori mansabdor shaxslariga katta miqdordagi mablag'lami ajratganliklari ma'lum bo’ldi. Bu mablag'lar shu davlatlar qonunlariga ko'ra qonuniy, ammo AQSH qonunchiligiga ko'ra pora berish hisoblangan. Ba'zan bu mablag'lar shu korporatsiyalar bosh rahbarlariga hech qanday xabar bermasdan ajratilgan. Ichki nazorat tizimi tashkilotlarning samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun juda muhim. U nafaqat moliyaviy va operatsion jarayonlarni, balki xodimlar, texnologik jarayonlar va xavf-xatarlarni boshqarishda ham muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi korxona va tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlashga yordam beradi. 28 2.3. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar i chki nazorat tizimining samaradorligini baholash Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash — bu ichki nazorat tizimining to‘g‘ri ishlashini, uning samaradorligini va korxonaning maqsadlariga qanchalik mos kelishini aniqlashga qaratilgan bir qator faoliyatdir. Auditorlik tekshiruvi jarayonida ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash korxonaning moliyaviy holati, operatsion faoliyati va yuridik jihatdan qo‘llaniladigan qonunlar bilan muvofiqligini tekshirish uchun zarurdir. 29 Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qila olishi uchun bu tizimni o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha, ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv ob’ektlaridan birortasi bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’liq yoki qisman ichki nazorat tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalterlik ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q deb taxmin qilishga haqlidir. Agar, ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib chiqishda, auditor avvalo, korxona ma’muriyatining ichki nazoratga munosabatini, ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim. O’rganishning ushbu bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan tahlikali vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Rejalashtirish paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish layoqati. Faoliyat sohasini bayon qilishda auditor asosiy diqqat-e’tiborini ichki nazoratning alohida uchastkalariga qaratadi. To’g’ri yo’lga qo’yilgan ichki nazorat tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib, natijada, noto’g’ri, befoyda qarorlar qabul qilish hamda zararlar vujudga kelishini imkon qadar kamaytiradi. Buning 30 ustiga ichki nazorat yaxshi yo’lga qo’yilganda tasodifiy xatolar oson aniqlanadi, ataylab qasddan qilingan xatolar esa faqat puxta o’ylangan doimiy tekshiruv va mas’uliyatlarni taqsimlash tizimi yordamida bartaraf qilinishi mumkin. Ko’plab mutaxassislar ta’kidlashicha, ichki nazorat tizimi faqat korxonada ichki nazorat ichki audit xizmati tomonidan amalga oshirilgandagina yaxshi samara beradi, jamoatchilik taftish komissiyasiga yuklanganida esa yomon ishlaydi, boshqalar esa ichki audit ichki nazorat tizimi elementlaridan birigina xolos deb tasdiqlaydilar. Auditor ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash jarayonini o’tkazish hamda hujjatlashtirishda quyidagi namunaviy shakllardan foydalanishi zarur: - maxsus ishlab chiqilgan testlar; - rahbar xodimlar va buxgalteriya xodimlarining fikrlarini aniqlash uchun namunaviy savollar ro’yxati; - maxsus blankalar va tekshiruv varaqalari; bloksxemalar va grafiklar; - kamchiliklar ro’yxati, bayonnomalar yoki dalolatnomalar. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida ichki nazoratga taaluqli qandaydir maxsus talablar yo’q. Shuning uchun auditor ichki nazorat tizimini baholashda ikkita omilga tayanadi: - ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun ham bir xil buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va ob’ektivligini ta’minlash; - auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza qilish natijalarini aks ettirish zarur. Korxonalar ichki nazorat tizimining samaradorligini auditorlik tekshiruvi jarayonida baholash korxona faoliyatining to‘g‘ri va samarali amalga oshirilishini ta'minlashga yordam beradi. Auditorlar, tizimning ishini baholash orqali potentsial xatoliklar va muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish va ichki nazoratni yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadilar. Bu jarayon korxonaning 31 moliyaviy barqarorligini, operatsion samaradorligini va qonunlarga mosligini ta'minlashga yordam beradi. Xulosa Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobini va ichki nazorat tizimini baholash korxonaning moliyaviy va operatsion holatini aniq va ishonchli tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va qonunlarga muvofiqligi, shuningdek, ichki nazorat tizimining samaradorligi va xavf-xatarlarni boshqarish qobiliyati, tashkilotning moliyaviy barqarorligini va xavfsizligini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Auditorlar, buxgalteriya 32 operatsiyalarini, hujjatlarning to‘g‘riligini, moliyaviy hisobotlarni va ichki nazoratning amaldagi jarayonlarini tekshiradilar. Agar ichki nazorat tizimi samarali bo‘lsa, bu xato va firibgarliklarni aniqlash va oldini olishga imkon beradi. Shunday qilib, auditorlik tekshiruvi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tahlil qilish orqali tashkilotning moliyaviy barqarorligi va operatsion samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. O‘zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti va bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida korxonalarda buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining samarali tashkil etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Auditorlik tekshiruvlari ushbu tizimlarning holatini baholash va takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilashda asosiy vosita hisoblanadi.Tadqiqot davomida O‘zbekiston korxonalarida buxgalteriya hisobi tizimi to‘g‘ri yuritilishi va xalqaro standartlarga mosligi, shuningdek, ichki nazorat tizimining samaradorligi tahlil qilindi. O‘zbekistonda buxgalteriya hisobi milliy va xalqaro me’yoriy-huquqiy asoslar bilan tartibga solingan. Korxonalarda hisob tizimini yuritish jarayoni asosan milliy buxgalteriya standartlari va Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) mos ravishda olib borilmoqda. Shu bilan birga, ayrim korxonalarda buxgalteriya ma’lumotlarining ishonchliligi va to‘g‘riligi yetarli darajada kafolatlanmaganligi kuzatiladi. Korxonalarda ichki nazorat tizimi mavjud bo‘lsa-da, uning samaradorligi turlicha. Ayrim kompaniyalarda ichki nazorat tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, ba’zi korxonalarda bu tizim yetarli darajada samarali emas. Xususan, xodimlarning vakolatlari va javobgarliklarini aniq belgilash, moliyaviy hujjatlar bo‘yicha ikki tomonlama tekshiruv tizimini joriy etish va xavf-xatarlarni oldindan baholash mexanizmlarini takomillashtirish talab etiladi. Auditorlik tekshiruvlari korxonalar moliyaviy hisobotining haqqoniyligi va ishonchliligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda mustaqil auditorlik tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va ular tomonidan korxonalarning moliyaviy 33 holati baholanmoqda. Biroq, ba’zi auditorlik tekshiruvlari yuzaki o‘tkazilayotganligi sababli, muammolarni chuqur tahlil qilish yetishmayapti. Shu bois, auditorlik jarayonlarini takomillashtirish, xususan, ilg‘or texnologiyalar va axborot tizimlaridan foydalanishni kengaytirish talab etiladi. Buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish uchun xodimlarning malakasini oshirish, ilg‘or tajribalarni o‘rganish va avtomatlashtirilgan dasturiy ta’minotlardan foydalanish muhim. Ichki nazorat tizimini kuchaytirish uchun ichki audit bo‘limlarini rivojlantirish, moliyaviy risklarni kamaytirish bo‘yicha yangi strategiyalarni joriy etish lozim. Auditorlik jarayonlarini kuchaytirish va tekshiruvlarning shaffofligini ta’minlash uchun mustaqil auditorlarning professional malakasini oshirish va tekshiruvlarni yanada chuqurroq o‘tkazish zarur. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston korxonalarida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining yanada rivojlantirilishi korxonalarning moliyaviy shaffofligi va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Auditorlik tekshiruvlarining sifatini yaxshilash esa bu jarayonda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, davlat organlari, biznes subyektlari va auditorlik kompaniyalari hamkorlikda tizimni yanada rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Bakieva X., Rizaev N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. 2. Dusmuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. -T.: “Fan va texnologiya”, 2013 y. 3. Jo‘raev N., Bobojonov O., Abduvaxidov F., Sotvoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. -T.: 2007 y. 4. Ortik о v X.A. va b о shqalar. Buxgalt е riya his о bi b о ‘yicha uslubiy q о ‘llanmalar t о ‘plami. T.: “NORMA”, 2010 y. 34 5. Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi.Darslik. - T.: Yangi asr avlodi, 2004 y. 6. Sotivoldiev A.S. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. - T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007 y. 7. XolbekovR.O. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. - T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011y. 8. G‘ul о m о va F.G‘. Buxgalt е riya his о bini mustaqil о ‘rganish uchun q о ‘llanma. - T.: Norma, 2010 y. 9. Zavalishina I.A. Yangicha buxgalteriya hisobi. - T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi, 2003 y. Internet saytlar: 1. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari bazasi. 2. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali. 3. www.mf.uz (O‘zb е kist о n R е spublikasi M о liya vazirligi sayti) 35

Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash

Купить